papadopoulos - dd layout 1 09/09/2010 1:26 ΜΜ page 1 · συνθέτες, στιχουργούς,...

PAPADOPOULOS - DD_Layout 1 09092010 126 ΜΜ

PAPADOPOULOS - DD_Layout 1 09092010 126 ΜΜ Page 2

Μάγκες πιάστε τα γιοφύρια


ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΛεΥΤερη ΠΑΠΑδΟΠΟΥΛΟΥ

ΣΤΙΣ εΚδΟΣεΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤη

j

ΠεΖΟΓρΑΦΙΑ

Οι παλιοί συμμαθητές αφήγημα 1995

Όλα είναι ένα ψέμα αφήγημα 2002

Να συλληφθεί το ντουμάνι 2004

Είναι γλεντζές πίνει γάλα αφήγημα 2006

Εν αρχή ην ο Καζαντζίδης (Από τον Άκη Πάνου ως τη Μαρινέλλα) 2007

Δώδεκα πόντους και μισό 2009

Μάγκες πιάστε τα γιοφύρια 2010

ΠΟΙηΣη

Άσμα Ασμάτων (Ζωγραφική Αλέκος Φασιανός) 1994

ΜΑρΤΥρΙεΣ ndash ΒΙΟΓρΑΦΙεΣ

Ζω από περιέργεια (Από τη Λαμπέτη στον Δαλαμάγκα) 2000


ΛεΥΤερηΣ ΠΑΠΑδΟΠΟΥΛΟΣ

ΜΑΓΚεΣ ΠΙΑΣΤεΤΑ ΓΙΟΦΥρΙΑ

εΚδΟΣεΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤη


copy Copyright Λευτέρης Παπαδόπουλος ndash Εκδόσεις Καστανιώτη ΑΕ Αθήνα 2010

Έτος 1ης έκδοσης 2010

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με ο-ποιονδήποτε τρόπο καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιον δήποτε τρόποαναπα ραγωγής έργου λόγου ή τέχνης σύμφωνα με τις διατάξεις του ν 21211993 και της Διεθνούς ΣύμβασηςΒέρνης-Παρισιού που κυρώθηκε με το ν 1001975 Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο -θεσίας σελιδοποίησης εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου με φωτοτυ-πικές ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν 21211993

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΑΕΖαλόγγου 11 106 78 Αθήνα210-3301208 ndash 210-3301327 FAX 210-3842431e-mail infokastaniotiscom

wwwkastaniotiscom

ISBN 978-960-03-5141-5


Π ε ρ Ι ε Χ Ο Μ ε Ν Α

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ 11

Σφαλιάρα από χωροφύλακα ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΙΔΗΣ 19

Φώτιζε με ασετυλίνη τον Άρη ΚΩΣΤΑΣ ΒΙΡΒΟΣ 35

Ο πιο λεηλατημένος Χάρος ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΝΤΑΣ 49

Αλλάζει η μόδα παλιώνεις σε πετάνε ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ 62

Ο Ζαμπέτας ήταν laquoτα πάντα όλαraquo ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΑΜΠΕΤΑΣ 72

Κάθε τραγούδι και σουξέ ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ 84

Τσιτσάνης Διδάσκαλος του Γένους ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΙΤΣΑΝΗΣ 96

Ναζιάρα με σγουρά μαλλιά ΡΟΖΑ ΕΣΚΕΝΑΖΥ 108


Οι τραγουδιστές είναι ντελάληδες ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΑΛΔΑΡΑΣ 123

Ο Ανέστης Δελιάς και η πρέζα ΑΝΕΣΤΗΣ ΔΕΛΙΑΣ 136

Χιώτης Ευγενής γενναιόδωρος ΜΑΝΩΛΗΣ ΧΙΩΤΗΣ 150

Οι τραγουδιστές είναι αχάριστοι ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ 162

Ένας ήρωας του ρεμπέτικου ΤΑΣΟΣ ΣΧΟΡΕΛΗΣ 174

Οι αγορίστικες αναμνήσεις ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ 186

Ο τσίφτης και το απεριτίφ της ΑΛΕΚΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ 200

ΜΑΓΚεΣ ΠΙΑΣΤε ΤΑ ΓΙΟΦΥρΙΑ


Στον Γιάννη τον αδελφό μου



Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

ΠΟΛΥ αργά τη νύχτα ή μάλλον πολύ νωρίς το πρωί τηνώρα που οι πενιές του μπουζουκιού ράγιζαν τους τοίχουςκαι τα ζεϊμπέκικα δίνανε και παίρνανε στην πίστα η Μα-ριώ η Σαλονικιά με το μπεγλέρι της στο ένα χέρι και τοάλλο χέρι στο μικρόφωνο τραγουδούσε ύστερα από laquoγενι-κή απαίτησηraquo στο laquoΠεριβόλι τrsquo ουρανούraquo στην Πλάκα

Μάγκες πιάστε τα γιοφύριαμπάτσοι κλάστε μας τ rsquo αρχίδια

Γινόταν χαλασμός Σηκωνόντουσαν από τις θέσεις τουςκαι χόρευαν δέκα-δώδεκα άντρες μερικές φορές και γυναί-κες αυτό το τραγούδι το μόρτικο που κανείς δεν ξέρει απόπού ξεφύτρωσε αλλά πάρα πολλοί το γουστάρουν γιατίμιλάει απερίφραστα βλάσφημα για την αιώνια έχθρα τουπολίτη με τον αστυνόμο

Ρώτησα κάποια μέρα τη Μαριώ από ποιον έμαθε αυτότο τραγούδι και τίνος είναι laquoΤίνος είναι δεν ξέρωraquo μου α-


πάντησε laquoΕγώ το έμαθα από τον χοντρο-Νάκο που δού-λευα μαζί του χρόνια στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν το 1969-rsquo70 Κι αυτός δεν ήξερε ποιος συνθέτης το είχε γράψει []Μα την εποχή αυτή στην Ελλάδα είχαμε δικτατορία καιτραγούδια τέτοιου είδους αν σrsquo ακούγανε να τα λες θα σεστέλνανε στο φρέσκο [] Εμένα θα στέλνανε στο φρέσκοΠοιοι Οι καραβανάδες Εδώ κάνανε την πάπια μπροστάστην παλιά ρεμπέτισσα τη Λιλή που έβριζε συνεχώς κα-θώς βρισκόταν στο πατάρι κι άνοιγε και τα μπούτια της έναμέτρο για να τη βλέπουν από κάτω οι θαμώνες και να γλα-ρώνει ndashόσο γλάρωνεndash το μάτι τουςraquo

Ρώτησα τον Παναγιώτη Κουνάδη ξακουστό ρεμπετο-λόγο Μου είπε laquoΔεν είναι ρεμπέτικο αυτό το τραγούδιΔεν έχει φωνογραφηθεί Θα είναι ένα απrsquo αυτά τα τραγου-δάκια της συμφοράς που μουρμουρίζανε καμιά φορά στουςτεκέδεςraquo Ότι δεν είναι ρεμπέτικο αυτό το τραγούδι μούτο επισήμανε κατηγορηματικά και ο Πάνος Σαββόπουλοςπου ασχολείται εδώ και χρόνια με τα τραγούδια αυτού τουείδους laquoΔεν υπάρχει ρεμπέτικο τραγούδι με βωμολοχίεςraquoμου τόνισε laquoΟι συνθέτες του ρεμπέτικου προσέχανε τουςστίχους που χρησιμοποιούσανraquo Ο γνωστός στιχουργόςκαι συλλέκτης ρεμπέτικων Λευτέρης Χαψιάδης όμως έχειδιαφορετική άποψη laquoΕίναι τραγούδι της φυλακήςraquo μου υ-


Ο χοντρο-Νάκος έπαιζε μπουζούκι και τραγουδούσε στη Θεσ-σαλονίκη Έγραψε και κάποια τραγούδια Τον είχα γνωρίσει Έναφεγγάρι εμφανίστηκε και στην Αθήνα Πέθανε πριν από λίγα χρόνια


πογράμμισε laquoτο rsquoλεγαν οι φυλακισμένοι Όπως και το άλ-λο ldquoΜπάτσοι και χωροφυλάκοι μου ξυρίσαν το μουστά-κιrdquo Αυτά τα τραγουδάκια της φυλακής δεν κυκλοφορούσανσε δίσκους Διαδίδονταν από στόμα σε στόμαraquo

Τείνω να δεχτώ την άποψη του Χαψιάδη Γιατί έχω ναπαραθέσω και μερικά άλλα παραδείγματα Ο Νίκος Μάθε-σης αίφνης διάσημος λαϊκός στιχουργός και νταής του Πει-ραιά μου έλεγε πριν από μισόν αιώνα και το έχω ηχογραφή-σει laquoΟι έλληνες στρατιώτες που λιποτακτούσαν το 1922στο Αφιόν Καραχισάρ μουρμουρίζανε συνοδεία μπουζου -κιού το τραγουδάκι ldquoΠαποράκι της Μπουρνόβα και καρό-τσα της στεριάς πόσα τάλιρα γυρεύεις στον Περαία να μεπας Στον Περαία έχω σπίτι και στο Πέραμα κυράrdquoraquo

Ο Γιάννης Παπαϊωάννου από την άλλη μεριά όποτε α-νταμώναμε μου ψιθύριζε μερικά τραγουδάκια αυτής τηςμορφής Ας πούμε laquoΒάρκα μου μπογιατισμένη κάργαμάγκες φορτωμένηraquo ή laquoΣου rsquoχει λάχει σου rsquoχει λάχει νασε κυνηγάνε βλάχοιraquo Ο ίδιος μου εξηγούσε πώς γράφοντανοι στίχοι των ρεμπέτικων τραγουδιών εκεί γύρω στη δεκα-

ΠρΟΛΟΓΟΣ

Πάνω σrsquo αυτόν το στίχο βασίστηκα και έγραψα με τον ΜάνοΛοΐζο το τραγούδι laquoΠαποράκι του Μπουρνόβαraquo που το ερμήνευσε οΓιάννης Καλατζής Το τραγούδι στη δική μας εκδοχή laquoΠαποράκιτου Μπουρνόβα και καρότσα της στεριάς πόσα τάλιρα γυρεύεις στον Περαία να με πας [] Κάθε νύχτα στ rsquo όνειρό μου σεργιανάω Άγιο Νείλο Κερατσίνι Κοκκινιά Καπετάνιο χρόνια ξέρεις πωςπονάω μα δεν άνοιξες πανιά Καπετάνιο Αρβανίτη καροτσέρηφουκαρά στον Περαία έχω σπίτι και στο Πέραμα κυρά []raquo


ετία του rsquo30 laquoΆνθρωποι του περιθωρίου κλέφτες χασι-κλήδες κλπ μπαίνανε στους τεκέδες για να φουμάρουνεαράζανε δίπλα στο μαγκάλι για να ζεσταθούνε και πίνανεέναν αργιλέ Αν κάποιος απrsquo όλους ήξερε να γρατζουνάει έναμπουζούκι το κατέβαζε από τον τοίχο όπου κρεμόντουσανδυο-τρία και άρχιζε να ldquoπαίζειrdquo Βαρούσε τις χορδές ά-ναρχα και μονότονα και πάνω σrsquo αυτή τη ldquoμουσικήrdquo διάφο -ροι θαμώνες κολλάγανε στιχάκια που τα μοντάρανε εκείνητην ώρα Τέτοιο είναι και το ldquoΜάγκες πιάστε τα γιοφύ-ριαrdquo Το έχω ακούσει κι εγώ αλλά δεν το τραγουδάωraquo

Γιατί όμως οι laquoπαραγγελιέςraquo και η τόσο θετική αντί-δραση για ένα τραγούδι που ελάχιστοι το γνώριζαν του ο-ποίου η μουσική ήταν συμβατική χωρίς κάτι το ξεχωριστόκαι τα λόγια του κλασικές αισχρολογίες Νομίζω πρώ τονότι μεγάλο ρόλο έπαιζε το ότι το παρουσίαζε μια λαϊκήτραγουδίστρια ιδιαίτερα δημοφιλής Και δεύτερον γιατί υ-πάρχουν στη μέση laquoμάγκεςraquo και κυρίως laquoμπάτσοιraquo που α-ντιμετωπίζονται με ύβρεις και απέραντη περιφρόνηση

Χρειάζεται να πω εδώ ότι προτού γράψω το βιβλίο είχατην εντύπωση ότι η λέξη μπάτσος είναι ελληνική και προέρ-χεται από τους μπάτσους τις σφαλιάρες που έδιναν ndashκαιδίνουν ενίοτεndash οι αστυνομικοί στους κρατούμενους για νατους σπάσουν τον τσαμπουκά και να τους υποχρεώσουν ναlaquoομολογήσουνraquo ή να laquoδώσουνraquo ανθρώπους του περιθωρίουπου βαρύνονταν για κλοπές διαρρήξεις λαθρεμπόριο ε-κβιασμούς κλπ

Όχι η λέξη δεν είναι ελληνική Είναι τουρκική και σημαίνει



laquoχωροφύλακαςraquo laquoφοροεισπράκτοραςraquo (Λεξικό Μπαμπινιώ-τη) Την ίδια ερμηνεία θα βρούμε και στο Λεξικό της ΚοινήςΝεοελληνικής (Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών) μαζί μετη λέξη φόβος που είναι αποτέλεσμα φυσικά του σκαμπι -λιού Στο Λεξικό της πιάτσας (Εκδόσεις Κάκτος) ο Ζάχοςγράφει για τη λέξη μπάτσος laquoΑρχικά ο χωροφύλακας Απότο ότι στην ύπαιθρο ο χωροφύλακας έδερνε ασύδοτα μέχρι τε-λευταία Από την ώρα που οι υπαίθριοι πλημμύρισαν την πρω-τεύουσα μπάτσος ονομάστηκε ο αστυνομικόςraquo

Θα πρέπει να προσθέσω αν και δεν είναι ανάγκη ότι οιαστυνομικοί ουδέποτε αντιμετωπίζονταν φιλικά από τονκόσμο Ήταν εκπρόσωποι της κρατικής εξουσίας που έχειτο προνόμιο της βίας Σε άλλες εποχές δύσκολες που έζη-σα εγώ ως έφηβος κι ως νέος ο αστυνομικός δεν ήταν έναςένστολος κρατικός υπάλληλος αλλά αυτός που laquoπαρακο-λουθούσεraquo κατέγραφε είχε περίστροφο και χειροπέδες συλ -λάμβανε κατά κανόνα αριστερούς και laquoσυμπαθούντεςraquoκαι όχι παραβάτες του κοινού ποινικού δικαίου για να τουςοδηγήσει στο Τμήμα κατόπιν στο δικαστήριο με την κλού -βα και τελικά να τους συνοδέψει στο καράβι για το ξερονή-σι ή να τους μπουζουριάσει σιδηροδέσμιους στη φυλακή Τατελευταία χρόνια σε πολλούς τοίχους διαβάζουμε το σύνθη-μα laquoΜπάτσοι γουρούνια δολοφόνοιraquo

Θυμάμαι ένα ποίημα του Λόρκα για τον τσιγγάνο laquoΑ-ντόνιο Τόρρες Ερέδιαraquo που περπατάει καμαρωτά μελα-χρινός και όμορφος στο δρόμο για τη Σεβίλλη κόβει λεμό-νια και τα πετάει στο νερό της λίμνης και ξάφνου ορμάνε οι

ΠρΟΛΟΓΟΣ


χωροφύλακες τον πιάνουν και τον ρίχνουν στο κελί όπουτον δέρνουν αλύπητα Τι έγκλημα είχε διαπράξει Δεν μαςτο αποκαλύπτει ο ποιητής Χρειάζεται όμως Η εξουσίατων γαλονιών είναι πάντοτε εξουσία και στην προπολεμικήΙσπανία και στην Ελλάδα και στη Ρωσία και στην Κούβακαι στην Τουρκία και παντού

Πέρασαν ευτυχώς εκείνα τα χρόνια που η χώρα μας ή-ταν το laquoβασιλίκι των πολιτσμάνωνraquo όπως έγραψε ο Βάρ-ναλης Οι περισσότεροι αστυνομικοί πλέον είναι πολίτεςόπως όλοι μας Συνδικαλίζονται και απεργούν μάλιστα ό-ταν το κρίνουν αναγκαίο για αυξήσεις και ανθρωπινότερουςόρους δουλειάς Ωστόσο ο κόσμος δεν έχει συμφιλιωθεί μα-ζί τους Με το παιχνίδι laquoκλέφτες κι αστυνόμοιraquo μεγάλωσεη δική μου γενιά Γιrsquo αυτό το παιχνίδι μιλάω και σε δύοτραγούδια μου laquo[] Παίζαν οι μικρότεροι κλέφτες κι α-στυνόμους κι ήταν αρχηγός η Αργυρώ []raquo laquoΧωματένιοιδρόμοι κλέφτες κι αστυνόμοι κι ήσουν πάντα ο κλέφτης μάτια μου Κι όποτε σε πιάναν κλάματα με πιάναν ρά-γιζε ο καθρέφτης μάτια μουraquo Κανείς από τους παιδικούςμου φίλους δεν ήθελε να είναι αστυνόμος

Χρόνια τώρα κάθε μέρα εκτός από τα κείμενά μου για ταΝέα γράφω στίχους ή ηχογραφώ σrsquo ένα μαγνητοφωνάκι ι-στορίες χωρίς αρχή και τέλος από τα πάρε-δώσε μου μεσυνθέτες στιχουργούς δισκάδες ρεμπέτες τραγουδιστές ndashότι μου έρχεται στο νου Το υλικό αυτό το μαζεύω και κά-



ποια ώρα το αξιοποιώ βγάζω βιβλία δίνω συνεντεύξειςδημοσιεύω laquoκομμάτιαraquo σε εφημερίδες και περιοδικά Έ-τσι δεν χάνεται μέσα στα συρτάρια μου

Αυτή τη φορά το κύριο μέρος του βιβλίου προέρχεται απόδημοσιευμένα κείμενά μου στο περιοδικό Όασις επίσης απότην εφημερίδα όπου δουλεύω αλλά και από ομιλίες μου Υ-πάρχει και ένα ανέκδοτο κείμενο Στο εξώφυλλο συμφωνήσα-με με τον Θανάση Καστανιώτη να μπει αυτή η καταπληκτικήφωτογραφία του μοναδικού Γιάννη Παπαϊωάννου που παίζειμπουζούκι και τραγουδάει μερακλωμένος έχοντας γείρει πά-νω σrsquo ένα laquoχαλίraquo από σπασμένα πιάτα Είναι φωτογραφίαμιας άλλης εποχής μιας εποχής όπου η διασκέδαση σταμπουζούκια άρχιζε στις 9 το βράδυ και τελείωνε στις 7 τοπρωί

Τώρα τα μπουζουκόκεντρα όσα απομείνανε δουλεύουνδυο-τρεις φορές την εβδομάδα με πολύ λίγο κόσμο Καιφυσικά ούτε κουβέντα για λουλουδοπόλεμους και σπάσιμοπιάτων Η Ελλάδα βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού καιστον αστερισμό του ΔΝΤ

Για να τελειώνω με τον πρόλογο Στο βιβλίο αυτό υπάρχουναφηγήματά μου για τον Στέλιο Καζαντζίδη τον ΚώσταΒίρβο τον Παναγιώτη Τούντα τον Γιάννη Παπαϊωάννουτον Γιώργο Ζαμπέτα τον Πυθαγόρα τον Βασίλη Τσιτσάνηφυσικά τη Ρόζα Εσκενάζυ τον Απόστολο Καλδάρα τον Α-νέστη Δελιά τον Μανώλη Χιώτη τον Χρήστο Κολοκοτρώ-

ΠρΟΛΟΓΟΣ

ndash Μάγκες πιάστε τα γιοφύρια


νη τον Τάσο Σχορέλη τον Δημήτρη Χριστοδούλου και τονΑλέκο Σακελλάριο Δεκαπέντε πρόσωπα που έπαιξαν ση-μαντικό ρόλο στο ελληνικό τραγούδι σε όλες τις μορφές τουρεμπέτικο λαϊκό έντεχνο λαϊκό αρχοντορεμπέτικο και ε-λαφρό Όσα έχουν γραφτεί ως τώρα για τους καλλιτέχνεςαυτούς δεν είναι πολλά Νομίζω ότι με τα δικά μου κείμενασυμπληρώνονται μεγάλα κενά

Θέλω να σημειώσω ότι για τον Τάσο Σχορέλη και τηlaquoβαθιά ανάσαraquo που έδωσε στους ρεμπέτες και το ρεμπέτι-κο δεν έχει δημοσιευτεί τίποτα σχεδόν Κι ας έχει γράψει οάνθρωπος μια τετράτομη ανθολογία με πολύτιμα στοιχείαόχι μόνο για τον κόσμο αλλά και για τους μελετητές

Από τους δεκαπέντε του βιβλίου μόνο τρεις δεν γνώρισααπό κοντά τον Τούντα τον Δελιά και τον Χιώτη Με τουςάλλους δώδεκα είχα ndashας μου επιτραπείndash φιλία Και τα πορ-τρέτα τους εδώ βγαίνουν φιλτραρισμένα μέσα από τις γνώ -σεις μου τις πληροφορίες μου το κοινωνικό και πολιτικόπεριβάλλον μα κυρίως μέσα από την ψυχή μου

Τέλος τον τίτλο του βιβλίου τον εμπνεύστηκα από το ί-διο το τραγούδι που είναι ιδιαίτερα προκλητικό και σίγου-ρα καλύπτει τους περισσότερους από τους συνθέτες καιτραγουδιστές που αναφέρω Συνθέτες και τραγουδιστέςπου λόγω επαγγέλματος και laquoμάγκεςraquo ήταν και με την α-στυνομία πολλές φορές δεν είχαν αγγελικές σχέσεις

Λ ΠΙούνιος 2010



Σφαλιάρα από χωροφύλακαΣ Τ ε Λ Ι Ο Σ Κ Α Ζ Α Ν Τ Ζ Ι δ η Σ

ΤΟ τελευταίο βιβλίο μου έχει τίτλο Εν αρχή ην ο Καζαντζί-δης (Εκδόσεις Καστανιώτη) Τον τίτλο δεν τον έβαλα γιαλόγους εμπορικούς Για να laquoτραβήξωraquo δηλαδή τους θαυ-μαστές και τους φίλους του μεγάλου αυτού τραγουδιστήπου είναι αναρίθμητοι στην Ελλάδα Τον έβαλα γιατί πι-στεύω ότι ο Καζαντζίδης όντως είναι το άλφα και το ωμέγατου λαϊκού μας τραγουδιού Κι αυτή η πίστη δεν είναι μόνοδική μου Είναι πίστη εκατομμυρίων ανθρώπων από όλεςτις κοινωνικές βαθμίδες

Το σπουδαίο είναι ότι ακόμη και οι τραγουδιστές που ε-νίοτε δαγκώνουν με το δηλητηριώδες δοντάκι του φθόνουψηφίζουν και με τα δυο τους χέρια Καζαντζίδη Εκτός απόμερικούς γραφιάδες με το ρεμπέτικο ασχολούμενους κυ-ρίως οι οποίοι χωρίς να αμφισβητούν την αξία του Στέλιουπαραθέτουν και διάφορα άλλα ονόματα (Παγιουμτζής Ρού-κουνας Τσαουσάκης Περπινιάδης Νταλγκάς ΑραπάκηςΚάβουρας Σωφρονίου) που ποτέ ndashκαι είναι φυσικόndash δενάγγιξαν καν την απίστευτη δημοτικότητα του Καζαντζίδη


Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πεθάνει πολλοί σπουδαίοιέλληνες καλλιτέχνες ο Βασίλης Τσιτσάνης ο ΑπόστολοςΚαλδάρας ο Γιώργος Ζαμπέτας η Αλίκη Βουγιουκλάκη ηΈλλη Λαμπέτη ο Ντίνος Ηλιόπουλος ο Μάνος Χατζιδά-κις ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ ο Μάνος Λοΐζος η Βίκυ Μο-σχολιού η Έλενα Ναθαναήλ ndash ένα ατέλειωτο πλήθος Γιακανέναν όμως από τους καλλιτέχνες αυτούς δεν ξέσπασε οδημόσιος θρήνος που ξέσπασε για τον Στέλιο ΚαζαντζίδηΘρήνος που συνεχίζεται Και θα συνεχίζεται Γιατί ο Καζα-ντζίδης δεν ήταν απλώς ένας μεγάλος καλλιτέχνης έναςμεγάλος τραγουδιστής Ήταν ένας σπουδαίος ατόφιος απόγρανίτη Έλληνας Που μέσα στο αίμα του κυλούσε ένα πο-τάμι δικαιοσύνης και ανθρωπιάς

Ο Καζαντζίδης ήταν ένας υπέροχος άνθρωπος με τηναρχοντιά του λαού Μπορείτε να σκεφτείτε αυτό τον άντρασrsquo ένα πάρτι στα βόρεια προάστια περιτριγυρισμένο απόμανεκέν να χαριεντίζεται με ένα πούρο στο χέρι Δεν μπο-ρείτε Αντίθετα εγώ τον έχω δει πολλές φορές στην παλιάμου γειτονιά στην Καισαριανή να σμίγει με τους φίλουςτου τον Νικηφόρο τον γυψαδόρο και τους άλλους να κάθε-ται σrsquo ένα καφενεδάκι με ψάθινες καρέκλες να πίνουν έναούζο με λίγη λακέρδα να λένε τα δικά τους λόγια για ταπροβλήματα και τα βάσανα του κοσμάκη και κάποιαστιγμή να πιάνει ο Στέλιος την κιθάρα και με τους άλλουςτης παρέας να του κάνουν σιγόντο να τραγουδάει laquoΗ κοι-νωνία με κατακρίνει μ rsquo έχει αδικήσει στ rsquo αληθινάraquo

Ο Καζαντζίδης είναι η απόλυτη φωνή Αλλrsquo όχι μόνον



αυτό Υπήρξε πάντοτε ένας καλλιτέχνης που ήταν μονίμωςκοντά στο λαό δεν κέρδισε πολλά χρήματα δεν έζησε σεβίλες δεν μπήκε σε κότερα δεν έκανε προκλητική ζωή δενφιγουράριζε στις σελίδες των λάιφ στάιλ περιοδικών Ήτανένας άνθρωπος απλός που ζούσε σε μια λαϊκή συνοικία καιοι φίλοι του ήταν επίσης απλοί άνθρωποι με νοικιασμένασπίτια σε διάφορους συνοικισμούς

Ο Καζαντζίδης δεν είναι ένα πολιτικό πρόσωπο πουπρόσφερε τις υπηρεσίες του στον τόπο του πέθανε και μνη-μονεύεται κάθε χρόνο σε ειδικές εκδηλώσεις Ο Καζαντζί-δης είναι ο μέγας καλλιτέχνης που κράτησε ζωντανό τον ελ-ληνισμό με τα τραγούδια του στα σκληρά χρόνια της μετα-νάστευσης Είναι ο άνθρωπος που στάθηκε δίπλα στον συ-νάνθρωπό του του μίλησε με τη φωνή που εκείνος καταλά-βαινε του κράτησε με ζεστασιά και συγκίνηση το χέρι

Δεν είναι τα τραγούδια το παν Είναι η ανθρώπινη προ-σφορά Είναι η αλληλεγγύη Είναι η δύναμη της ψυχής Τυ-χαίο είναι άραγε το γεγονός ότι έχουν ιδρυθεί εκατοντάδεςσύλλογοι σε όλη την Ελλάδα με το όνομα laquoΣτέλιος Καζα-ντζίδηςraquo Τυχαίο είναι άραγε το γεγονός ότι ολόκληρες πε-ριοχές τεράστιες λεωφόροι λέγονται πια laquoΣτέλιος Καζα-ντζίδηςraquo Ο λαός έχει ευαισθησία καταλαβαίνει Και ξέρεινα τιμά

Αν γινόταν από επίσημο φορέα μια εκδήλωση για τονΚαζαντζίδη θα πήγαιναν να τραγουδήσουν δωρεάν όλοι α-νεξαιρέτως οι τραγουδιστές Γιατί στον Καζαντζίδη οφεί-λουν το ανέβασμά τους στην κοινωνική σκάλα τα χρήματα

ΣΦΑΛΙΑρΑ ΑΠΟ ΧΩρΟΦΥΛΑΚΑ


που κέρδισαν την αίγλη που απέκτησαν Αλλά δεν είναι μό-νον οι τραγουδιστές Όλοι οι δισκάδες όλοι οι ιδιοκτήτεςνυχτερινών κέντρων όλοι οι δημιουργοί οφείλουν πάρα πολ -λά σrsquo αυτό τον καλλιτέχνη που κράτησε ψηλά τη σημαία ε-νός επαγγέλματος τόσο περιφρονημένου σε παλιότερες ε-ποχές

Ο Στέλιος Καζαντζίδης πράγματι είναι ο σημαντικότε-ρος έλληνας τραγουδιστής Κορυφαίος κατά τη γνώμη μουΠρώτος σε όλη τη Μεσόγειο Ηχόχρωμα τσάκισμα τηςφωνής δύναμη εξαιρετική άρθρωση αναπνοή κι ένα απί-στευτο μεράκι για ότι τραγουδούσε Οι νότες δεν τον φόβι-ζαν Και τα λόγια που έλεγε βγαίνοντας από το ηχείο τουστόματός του δώρο Θεού

Ολόκληρη η Ελλάδα αλλά κυρίως η ελληνική επαρχίαλάτρευε αυτό τον καταπληκτικό τραγουδιστή Ο ίδιος οΜπιθικώτσης μου έχει δηλώσει ότι όνειρό του ήταν να μοιά -σει στον Στέλιο Και αργότερα όταν πέρασε κι αυτός στηνlaquoκιβωτόraquo με τους σπάνιους τραγουδιστές κάνοντας ένανσαφή διαχωρισμό ανάμεσα στις προτιμήσεις της επαρχίαςκαι της Αθήνας ως προς το τραγούδι σημείωνε με χιούμορlaquoΟ Καζαντζίδης είναι αρχηγός της Χωροφυλακής [επαρ-χίας] κι εγώ της Αστυνομίας Πόλεωνraquo

Διάβαζα τελευταία ότι κάποιος κούρδος τραγουδιστήςκαι ακορντεονίστας τυφλός έμαθε να τραγουδάει και ναπαίζει ακούγοντας συνεχώς τραγούδια του Καζαντζίδη καιμελετώντας αναπνοές τσαλκάντζες ψηλές και χαμηλές νό-τες σβησίματα Και τα ίδια πράγματα μου έχουν πει και



δεκάδες άλλοι τραγουδιστές από την Τουρκία την Αίγυ-πτο αλλά και το Ισραήλ

Όλrsquo αυτά δεν είναι συνηθισμένα πράγματα Το 1988 ό-ταν ο Ανδρέας Παπανδρέου βρισκόταν στο Χέρφιλντ με σο-βαρότατο καρδιακό νόσημα και κινδύνευε να πεθάνει τον ε-πισκέφθηκε ένας έλληνας μετανάστης από το Αμβούργοκαι του πρότεινε κάτι το απίστευτο αν χρειαζόταν να τουγίνει μεταμόσχευση καρδιάς να του δώσει τη δική του γιανα τον σώσει Να πεθάνει δηλαδή εκείνος για να ζήσει οΑνδρέας

Γνωρίζω πολλούς ανθρώπους που θα ήταν ικανοί και γιατην πιο μεγάλη θυσία για να βοηθήσουν τον Καζαντζίδηαν χρειαζόταν κάτι απrsquo αυτούς Γιατί ο Καζαντζίδης είχεκαι έχει πολλούς και ακριβούς φίλους Δεν θέλω να αναφέ-ρω ονόματα Θέλω όμως να πω δυο λόγια για τον φίλο τουτον Μανώλη Βουτσαλά τον πασίγνωστο laquoΜπλομπλόraquo ΟΜπλομπλός ζει στη Νέα Αλικαρνασσό του Ηρακλείου Κρή-της και έχει εξέχουσα θέση στο δημοτικό συμβούλιο τηςπόλης Αν πάτε λοιπόν στη Νέα Αλικαρνασσό θα δείτε ότιη τεράστια κεντρική λεωφόρος της πόλης έχει το όνομα τουΣτέλιου Καζαντζίδη Πράγμα που σκέφτηκε και επέβαλε οΜπλομπλός

Ο Καζαντζίδης έχει περάσει στην περιοχή του μύθου Κιαυτό δεν το χρωστάει μόνο στη φωνή του Το χρωστάειστην παλληκαρήσια στάση του απέναντι στη ζωή Στο ότιδεν γύρεψε ποτέ πολλά λεφτά δεν διεκδίκησε τον πλούτοτου αρκούσε να ζει σε τρεις κάμαρες να ψαρεύει πέντε μα-



ρίδες και να τραγουδάει Οι φίλοι του πάντα ήταν άνθρωποιτης βιοπάλης Τα γλέντια του δεν γίνονταν σε κοσμικά κέ-ντρα αλλά σε απόμερες ταβερνούλες με δυο κιλά κρασί καιμερικούς σπιτικούς μεζέδες Και η ζωή του γενικώς ήτανήσυχη ποτέ καυγάδες ποτέ φασαρίες ποτέ φιγούρεςΓνωρίζω ανθρώπους ndashεπιχειρηματίεςndash που του προσέφε-ραν δεκάδες εκατομμύρια για να πει μερικά τραγούδια έναβράδυ Κάποιος στη Θεσσαλονίκη δεν του ζητούσε καν νατραγουδήσει Του rsquoλεγε να πηγαίνει κάθε νύχτα στο κέντροτου να κάθεται μισή ώρα να πίνει έναν καφέ και ύστερα ναφεύγει παίρνοντας από το ταμείο όσα λεφτά ήθελε

Έχω φίλους που θα δίνανε ότι είχαν και δεν είχαν για ναrsquoναι κοντά στον Καζαντζίδη να κάνουν παρέα Είναι μεγά-λος ο Καζαντζίδης Και είναι και παρών στη ζωή μας Όλοιανεξαιρέτως οι έλληνες τραγουδιστές όπως έχω διαπιστώ-σει από την πείρα μου ψάχνουν να κλέψουν κάτι από τοντρόπο που τραγουδούσε μιμούνται το πώς άπλωνε τα άλφακαι τα ωμέγα του στέκονται προσοχή μπρος στο παρά-δειγμά του

Σπουδαίους τραγουδιστές είχαμε και έχουμε πολλούςΚανένας όμως δεν αμφισβήτησε την πρωτοκαθεδρία τουΚαζαντζίδη Ακόμη και ο τελευταίος τραγουδιστάκος πουδεν είχε παρά ελάχιστα προσόντα στην ερώτηση laquoΠοιος εί-ναι ο καλύτερος τραγουδιστής στην Ελλάδαraquo απαντούσεκαμαρώνοντας laquoΕγώ φυσικά Μετά τον ΚαζαντζίδηraquoΑλλά και οι πιο καταξιωμένοι ερμηνευτές στο χώρο στονΚαζαντζίδη έβγαζαν πάντα το καπέλο



Στο βιβλίο μου Εν αρχή ην ο Καζαντζίδης δημοσιεύωμια συνέντευξη του Μπιθικώτση Κάποια στιγμή τον ρω-τάω laquoΤι είναι για σένα ο Στέλιος Καζαντζίδηςraquo

Απάντηση laquoΟ Καζαντζίδης είναι θεός Αφού εμένα ό-ταν άρχισα να τραγουδάω στα κέντρα και να έχω επιτυχίαμε λέγανε Καζαντζίδη Βέβαια Ρε Καζαντζίδη πες μας τοldquoΤρελοκόριτσοrdquo φέρrsquo ειπείν Για να μη λέμε πολλά Ο Κα-ζαντζίδης είναι μεγάλος τραγουδιστής Ο μεγαλύτεροςτραγουδιστής Είχε μια στροφή στο λαιμό του που όποιοςάλλος και να rsquoλεγε το τραγούδι δεν μπορούσε να το πει σαντον Στέλιο Πολύ δύσκολος τραγουδιστής Εγώ τότε πουτραγουδούσαμε κάτσανε δίπλα μου πολλοί τραγουδιστέςΚαι ο Καζαντζίδης βέβαια Και τότε κατάλαβα πόσο με-γάλος τραγουδιστής είναι Δεν μrsquo ενδιαφέρει τι τραγούδια έ-χει πει Όλοι μας έχουμε πει κι άσχημα τραγούδια Ο μόνοςπου μrsquo ενόχλησε στο αφτί με ενδιαφέρον τι λέει δηλαδήαυτός ο άνθρωπος ήταν ο Στέλιος ο Καζαντζίδης Κανέναςάλλος που έκατσε δίπλα μουraquo

Τον ρωτάω laquoΤι θα έλεγες εσύ σαν μεγάλος τραγουδι-στής στους νέους τραγουδιστές σαν συμβουλήraquo

Απάντηση laquoΠαιδιά ο Καζαντζίδης οπωσδήποτε προη-γείται Γιατί άνοιξε ένα δρόμο στο λαϊκό τραγούδι το τοπο -θέτησε Μπορεί να είπε 80 εμπορικά τότε που έφευγε οκόσμος στη Γερμανία κλπ Όλοι είπαμε κι άσχημα Αλλάέχει ένα 20 που δεν μπορεί να το αγγίξει κανείς Όπως κιεγώ έχω πει ένα 20 που δεν μπορεί να το αγγίξει κανείςΚι αυτό είναι το πιο δύσκολο σrsquo έναν τραγουδιστή Να μην



μπορούν να τον αγγίξουν Με τον Καζαντζίδη έχουμε αυτήτη διαφορά Δεν μπορεί να πει δικά μου και δεν μπορώ ναπω δικά του Ξέρω ότι τα δικά του τα λέει καλύτερα από ε-μένα Ντρέπομαι να τα πω Κι αυτός τα ίδιαraquo

Μιλάμε και με τη Μαρινέλλα το 1970 για τον ΣτέλιοΛέει λοιπόν laquoΈλα μωρέ Λευτέρη εγώ θα κρίνω τον Κα-ζαντζίδη Τι μπορούμε να πούμε γιrsquo αυτόν Νrsquo αμφισβητή-σουμε τη φωνάρα του που όσο περνάνε τα χρόνια όλο καιπερισσότερο ωριμάζει και γίνεται καλύτερη Πώς τολμάμενα μιλάμε για τον Στέλιο Δεν υπήρξε ποτέ τραγουδιστήςσαν κι αυτόνraquo

Να δούμε τώρα τι λέει ένας σπουδαίος συνθέτης που τορεπερτόριό του δεν έχει καμιά σχέση με το τραγούδι τουΚαζαντζίδη Είναι ο Γιάννης Σπανός Και μου τονίζειlaquoΤην εποχή που κράταγα το κοντάρι της σημαίας του ΝέουΚύματος αργά τη νύχτα έτρεχα στα κουτούκια Με έθελ-γαν πάντοτε τα λαϊκά τραγούδια Και θέλω να σημειώσωπρωτίστως πόσο μεγάλη προσωπικότητα θεωρώ τον Στέ-λιο Καζαντζίδη

raquoΤον Καζαντζίδη τον ανακάλυψα στο στρατό στη Λά-ρισα Με το τραγούδι του ανακάλυψα έναν ολόκληρο κόσμοπου μου ήταν άγνωστος Η απήχηση που έχει αυτός ο άν-θρωπος στον κόσμο είναι μοναδική Η επικοινωνία του μετις μεγάλες μάζες είναι ασύγκριτη Κι εγώ στις δύσκολεςστιγμές μου κατάλαβα πόση δύναμη έχει ο Στέλιος Κι ό-μως δεν μrsquo ενδιαφέρει ως τραγουδιστής για μένα Αν ποτέσυνεργαζόμασταν κάποιος από τους δυο μας θα ψεύτιζε



Πώς θα βγάλω εγώ τον Καζαντζίδη από την έκφρασή τουΠώς θα του στερήσω το διάλογο που έχει με τον κόσμοraquo

Και πάμε σε μια συνταρακτική εξομολόγηση του ΆκηΠάνου Τον ρωτάω laquoΤον Καζαντζίδη τον γνωρίζεις πολύκαλά Θέλεις να μου μιλήσεις γιrsquo αυτόνraquo

Απάντηση laquoΟ Καζαντζίδης Καίτοι νομίζουν ότι τονγνωρίζουν όλοι πιστεύω ότι ούτε ο ίδιος ξέρει τον εαυτό τουως καλλιτέχνη Ο Καζαντζίδης ποτέ δεν είπε ldquoΈγιναrdquoΜου θυμίζει ένα στίχο μου που λέει ldquoΘα είμαι πάντα μα-θητής για να μην πέσω έξω και τα πολύ παράξενα κι αυ-τά θα τα προσέξω Θα είμαι πάντα μαθητής να διορθώνωλάθη πάντοτε έχει η ζωή κάτι για να μου μάθειrdquo Αυτός εί-ναι ο Στέλιος Αν έλεγε ldquoέγιναrdquo αυτό θα τον ωφελούσε αλ-λά θα τον κατέστρεφε συγχρόνως Και κοίταξε τώρα πώςείναι στη συνείδηση του κόσμου Πάμε ένα βράδυ του rsquo58 μετον Μουρκάκο και τον Κολοκοτρώνη να τον ακούσουμεστον ldquoΑστέραrdquo στην Κοκκινιά Φίσκα το μαγαζί Μας βά-ζουνε να καθίσουμε σε κάτι καφάσια Τραγουδάει ο Στέ-λιος ldquoΜα κανένας δε μου φταίει για το χάλι μου σπάσιμοθέλει το κεφάλι μουrdquo Και τότε πετάγεται κάποιος πάνωσπάει ένα ποτήρι και το καρφώνει στο μέτωπό του Παγώ-νουμε όλοι Τον παίρνουνε αυτόνε γεμάτο αίματα Κι ενώτον σέρνουνε στην έξοδο και ο Στέλιος συνεχίζει το τραγού-δι γυρίζει και του φωνάζει ldquoΓεια σου Στελάραrdquo Καταλα-βαίνεις Λέω λοιπόν Αν φύγει ο Στέλιος από την Κοκκινιάκι αρχίσει να τραγουδάει περπατώντας για νrsquo ανέβει στηνΑθήνα με τον κόσμο που θα μαζέψει στο δρόμο δεν κάνει



επανάσταση Αλλά δεν σταματάω εδώ Χρόνια και χρόνιατον παρακολουθώ Και βλέπω ότι τα περισσότερα από τατραγούδια του είναι χάλια Κι όμως μrsquo αυτά τα κακά τρα-γούδια με κάνει να τον ακούω Πώς τα καταφέρνει να μεκάνει νrsquo ακούω μόνο αυτόνε Είναι μεγάλη φωνή Υπάρχουνκι άλλες φωνές που θα μπορούσαν ίσως να φτάσουν σrsquo αυτότο σημείο Τραγουδάει για την εργατιά και την ξενιτειάΜα κι άλλοι το κάνουν Τι συμβαίνει λοιπόν Συμβαίνει ότιυπάρχει ένα μεγαλείο Η ικανότητα ενός ανθρώπου που ξε-πηδάει από την εμπειρία του να παίρνει από το τραγούδιτην ψυχή του και να μου τη δίνει Ακόμα και σε τραγούδιαασήμαντα Και χωρίς ποτέ αυτό να γίνεται τεχνικά Αν αυ-τά τα τραγούδια που rsquoχει πει ο Καζαντζίδης τα κακά ταrsquoλεγαν άλλοι δεν θα τους ήξερε ούτε η μάνα τους Ύστεραμου λένε πως είναι τσιγγούνης Και τους απαντάω υπεύθυ-να ότι αν ήθελε ο Καζαντζίδης θα rsquoπαιρνε κάθε βράδυ όλεςτις εισπράξεις ενός μαγαζιού και θα rsquoφευγε λέγοντας πεντέ-ξι τραγούδια Είναι τσιγγούνης ένας τέτοιος άνθρωπος πουπεριφρονεί εκατομμύρια Και καταλήγω Λένε πως τέλειω -σαν οι ρεμπέτες Μα ποια άλλη είναι η ζωή του ρεμπέτη ανδεν είναι αυτή του Καζαντζίδηraquo

Η περίπτωση του Στέλιου με έχει απασχολήσει πολύΚαι έχω γράψει εκατοντάδες σελίδες σχετικά Η γνώμημου λοιπόν για τον Στέλιο είναι η εξής

Ο Καζαντζίδης ως τραγουδιστικό μέγεθος είναι ανυ-πέρβλητος Και όταν μιλάμε για τραγουδιστικό μέγεθοςδεν εννοούμε μόνο φωνή Εννοούμε και φωτιά που βγαίνει



από τα σπλάχνα εννοούμε λάβα που ξεχύνεται για να βγά-λει ολόκληρο το αχ της αγανάκτησης και του παράπονου ε-νός φτωχού ανυπεράσπιστου κυνηγημένου και χωρίς ελ-πίδα ανθρώπου Ξέρετε τι είπε κάποτε σrsquo έναν πολύ καλότραγουδιστή που δεν έβγαζε όμως αυτό το αχ της ταλαι-πωρίας και της οργής ο Καζαντζίδης laquoΦίλε μου είσαι ε-ξαίρετος τραγουδιστής Δεν θα γίνεις όμως ποτέ μεγάλοςΓιατί δεν έχεις φάει σφαλιάρα από χωροφύλακα Γιατί δενβρέθηκες ποτέ στους πέντε δρόμους Γιατί δεν ένιωσες ποτένα σου φέρονται σαν να είσαι σκουπίδιraquo

Ο Στέλιος όλrsquo αυτά τα ένιωθε Ταυτιζόταν με τον μονα-χικό τον προδομένο τον κυνηγημένο από άπονες εξουσίεςάνθρωπο Και όλον αυτό τον καημό τον μετουσίωνε σε τρα-γούδι Δεν προσπαθούσε για να τα εκφράσει όλrsquo αυτά Φλε-γόταν η ψυχή του Και αυτή τη φλόγα αβίαστα την άφηνενα ξεχυθεί Και ο κόσμος που είχε ένστικτο και ευαισθη-σία όλrsquo αυτά τα καταλάβαινε Καταλάβαινε ότι το τραγούδιτου Στέλιου τον αφορούσε Ήταν δικό του Ήταν γραμμένογια εκείνον Άτεχνο ίσως μερικές φορές Αλλά πάντοτε α-ληθινό

Στην περίπτωση του Καζαντζίδη δεν είναι ο λόγος τοπεριεχόμενο των στίχων δηλαδή που έχει την πρώτη ση-μασία Στην περίπτωση του Καζαντζίδη το πρωτεύονστοιχείο είναι αυτή η θάλασσα του καημού που βγαίνει απότα σωθικά του και φτάνει στrsquo αφτιά των ακροατών τουΣτον τρόπο που τραγουδάει ο Καζαντζίδης ακούς ιστορίεςμε καταδιωγμένους με ασυμβίβαστους με χαμένους φί-



λους με ταξίδια σε όλα τα πλάτη της γης με λαθρεπιβάτεςμε απόκληρους με τουφεκισμένους με βιοπαλαιστές πουτους κλέβουν το δίκιο με αληθινούς ανθρώπους που σέβο-νται τον διπλανό τους με φαμίλιες γερά χτισμένες με λαϊ-κές γειτονιές και τρυφερά όνειρα με όλη τη Μεσόγειο νασπαρταράει μπροστά σου και να σου αφηγείται ταξίδια πε-ριπέτειες και ναυάγια

Ένα από τα πιο σπουδαία τραγούδια του Θεοδωράκηπου ευωδιάζει Ελλάδα είναι το περίφημο laquoΣαββατόβρα-δοraquo Υπενθυμίζω τους στίχους του Τάσου Λειβαδίτη γιανα τους γευτείτε και πάλι

Μοσχοβολούν οι γειτονιέςβασιλικό κι ασβέστηπαίζουν τον έρωτα κρυφάστις μάντρες τα παιδιά

Σάββατο βράδυ μου έμορφοίδιο Χριστός Ανέστηένα τραγούδι του Τσιτσάνηκλαίει κάπου μακριά

Πάει κι απόψε τ rsquo όμορφοτ rsquo όμορφο τ rsquo απόβραδοαπό Δευτέρα πάλιπίκρα και σκοτάδιΑχ να rsquoταν η ζωή μαςΣαββατόβραδο



κι ο Χάρος να rsquoρχοντανμια Κυριακή το βράδυ

Άντρες σχολάν απ rsquo τη δουλειάκαι τον βαρύ καημό τουςνα θάψουν κατεβαίνουνεστο υπόγειο καπηλειό

Και το φεγγάρι ντύνει λεςμε τ rsquo άσπρο νυφικό τουτις κοπελιές που πλένονταιστο φτωχοπλυσταριό

Έχετε σκεφτεί ποτέ αυτό το μαγικό τραγούδι που α-γκαλιάζει ολόκληρη την Ελλάδα με τους χυμούς της τουςαγώνες της τις γειτονιές της να το τραγουδάει κανείς άλ-λος εκτός από τον Καζαντζίδη Ας το τολμήσει Ποιος θατου δώσει αυτό το μαγικό μύρο με το οποίο το πότισε οΣτέλιος Και ασφαλώς ο μέγας Θεοδωράκης γιrsquo αυτό τονδιάλεξε Όπως και για εκείνο το συγκλονιστικό τραγούδιπου έγραψε αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας σεστίχους του Μιχάλη Κακογιάννη τις laquoΆπονες εξουσίεςraquo

Μια νύχτα που βουλιάζανετα σπίτια μες στο χιόνι καρδούλα μουστον κάτω δρόμο του χωριού καρδούλα μουσκοτώσαν τον Αντώνη Αντώνη μου



Μάνα σε ξεκληρίσανεάπονες εξουσίεςψυχή δε σου αφήσανεμόνο φωτογραφίες

Ο ένας γιος της μπάρκαρεκρυφά από τη Μεθώνη καρδούλα μουτον άλλο τον συλλάβανε καρδούλα μουγιατί ήταν γιος του Αντώνη Αντώνη μου

Ποιος άλλος τραγουδιστής ρωτάω εκτός από τον Κα-ζαντζίδη θα μπορούσε να βγάλει το σπαραγμό που έχει αυ-τό το τραγούδι Γιrsquo αυτή τη μάνα που έμεινε μόνη επειδή οάντρας της και τα παιδιά της εκτελέστηκαν στον αδελφο-κτόνο πόλεμο Της μάνας που στο φτωχικό της δεν έμεινεκανένας πια παρά μόνον οι φωτογραφίες των εκτελεσμέ-νων ή φυγόδικων

Κάθε καλοκαίρι εδώ και 25 χρόνια πηγαίνω στη Γερ-μανία Εκεί οι πόντιοι μετανάστες πρώτης δεύτερης καιτρίτης γενιάς μαζεύονται κατά χιλιάδες σε διάφορες πόλειςκαι οργανώνουν φεστιβάλ ποντιακών χορών και μουσικήςΤα πιτσιρίκια φοράνε τις παραδοσιακές στολές των παπ-πούδων τους και με τα νταούλια και τους κεμεντζέδες χο-ρεύουν τον πυρρίχιο Πρόκειται για εκδηλώσεις καταπλη-κτικές στις οποίες συμμετέχω ολόψυχα με συγκίνησηγιατί και η δικιά μου η μάνα όπως και η γυναίκα μου τηνΤραπεζούντα είχαν και έχουν στο αίμα τους



Το 2003 το φεστιβάλ έγινε στην πόλη Βούπερταλ πουείναι ξακουστή καθώς εκεί έχει την έδρα της σχολής τηςμια από τις σημαντικότερες χορογράφους του περασμένουαιώνα η Πίνα Μπάους Στο πλαίσιο της εκδήλωσης κλή-θηκα να μιλήσω για το φαινόμενο Στέλιος ΚαζαντζίδηςΣτην αίθουσα ήταν πάνω από τρεις χιλιάδες άτομα Κυριαρ -χούσαν οι νέοι Μίλησα για μισή ώρα Αλλά η νύχτα ήτανμακριά Μετά την ομιλία μου τουλάχιστον τριάντα φίλοισυνομήλικοί μου πήραν το λόγο και άρχισαν να μιλούν κιαυτοί για τον Στέλιο Ήταν όλοι τους μετανάστες πρώτηςγενιάς Και αφηγήθηκαν καταπληκτικές προσωπικές ιστο-ρίες για το ρόλο που έπαιξε ο Καζαντζίδης στη ζωή τους

Είχαν πάει στη Γερμανία για να δουλέψουν ως βιομηχα-νικοί εργάτες για μερικά μάρκα και ζούσαν σε άθλια υπό-γεια απrsquo όπου περνούσαν όλοι οι αποχετευτικοί αγωγοίτων πολυκατοικιών Γερμανικά δεν ήξεραν Φίλους δεν εί-χαν Λεφτά δεν διέθεταν για μια υποτυπώδη διασκέδασηΜετά τη δουλειά λοιπόν προς το βραδάκι μαζευόντουσανστον σιδηροδρομικό σταθμό συζητούσαν για τα μεροκάμα-τα και τις δυσκολίες της δουλειάς για τη μοναξιά τους γιατα παιδιά τους που τrsquo άφησαν στην Ελλάδα τα χωράφιατους Αφού ξεθάρρεψαν με το που γνωρίστηκαν λίγο μετα-ξύ τους άρχισαν να συχνάζουνε σε διάφορα μικρά καφε-νεία Μrsquo έναν καφέ με λίγη ρακή μrsquo ένα φτηνό πικάπ καικυρίως με τους δίσκους του Στέλιου Καζαντζίδη έλυναντις σφιγμένες καρδιές τους και προσπαθούσαν να βρουν πα-ρηγοριά Ο Καζαντζίδης με τα τραγούδια του ήταν ο μεγά-




λος τους σύντροφος ο στενός φίλος Σrsquo αυτόν ακουμπού-σαν Αυτός τους ένωνε με τη μάνα πατρίδα με τις οικογέ-νειές τους Αυτός κυριαρχούσε στα γλέντια τους και τις χα-ρές τους Σrsquo αυτόν εξομολογούνταν τον πόνο τους και βρί-σκανε αποκούμπι για τα φαρμάκια της ξενιτειάς

Αυτός ήταν ο μέγας Καζαντζίδης Ήταν η γέφυρα πατρί-δας και ξενιτειάς Ήταν το λαδάκι στην πληγή Ήταν η συ-νομιλία τους μrsquo έναν άνθρωπο δικό τους που τον αισθάνο-νταν εκεί δίπλα τους να μοιράζεται τους καημούς τους καινα τους δίνει κουράγιο και υπομονή



Φώτιζε με ασετυλίνη τον ΆρηΚ Ω Σ Τ Α Σ Β Ι ρ Β Ο Σ

ΑΙΣθΑΝΟΜΑΙ τιμή αλλά και βαριά ευθύνη γράφοντας αυτότο κείμενο για τον Κώστα Βίρβο Γιατί ο Βίρβος είναι ορια-κή περίπτωση στο λαϊκό τραγούδι του τόπου μας Και ει-λικρινά δεν ξέρω πόσο σημαντικοί θα ήταν πολλοί λαϊκοίσυνθέτες χωρίς τον στιβαρό στίχο του Βίρβου στα τραγού-δια τους

Πριν από είκοσι χρόνια ζήτησα με laquoεπίσημοraquo διάβημαεγγράφως δηλαδή από τις εταιρείες δίσκων να οργανώσουνμια εκδήλωση για τον Κώστα Βίρβο Εκδήλωση τιμής γιατην ανεκτίμητη προσφορά του στο ελληνικό τραγούδι Τότευπήρχαν βλέπετε εταιρείες δίσκων που λειτουργούσαν κα-νονικά και ενδιαφέρονταν με το αζημίωτο φυσικά ndashεπιχει-ρήσεις είναι και όχι πολιτιστικοί σύλλογοιndash για τους καλ-λιτέχνες που ανήκαν στο δυναμικό τους

Ο Βίρβος ήταν ανεξάρτητος Δεν είχε υπογράψει συμβό-λαιο αποκλειστικής συνεργασίας με κανέναν δισκά Επομέ-νως υπήρχε σοβαρό ενδεχόμενο να απορριφθεί η πρότασήμου άμεσα ή έμμεσα Εντούτοις το αίτημά μου βρήκε απή-


χηση Όλες οι εταιρείες πρόθυμα δέχθηκαν να γίνει αυτή ηεκδήλωση Και έγινε Μίλησαν πολλοί τραγούδησαν οΜπιθικώτσης και ο Νταλάρας έπαιξε μπουζούκι ο Νικο-λόπουλος και απονεμήθηκαν στον Βίρβο αναμνηστικέςπλακέτες με υπογραμμισμένη την ανεκτίμητη προσφοράόπως είχα ζητήσει του μεγάλου αυτού στιχουργού στο ελ-ληνικό τραγούδι

Χρησιμοποίησα το χαρακτηρισμό laquoμεγάλοςraquo Τον πι-στεύω απολύτως Γιατί ο Βίρβος πλούτισε το ελληνικό τρα-γούδι και κατrsquo εξοχήν το λαϊκό με σπουδαία τραγούδιαΚαι πολλά Ήταν ένας από τους πολύ λίγους που συνεργά-στηκαν με όλους τους συνθέτες πάντοτε με επιτυχία έναςβασικός συντελεστής της προόδου στην ελληνική δισκογρα-φία ένας από τους πρωτομάστορες του λαϊκού κυρίωςστίχου και ένας πρωτοπόρος αγωνιστής για την καθιέρωσητου επαγγέλματος του στιχουργού

Ο Βίρβος είναι ο πιο ανήσυχος στιχουργός ndashλαϊκός ποιη-τής αν θέλετεndash της γενιάς του Το έργο του δεν περιορίζε-ται στον έρωτα στη μάνα στην κοινωνική ndashχωρίς εξήγη-σηndash αδικία που συγκροτούν τη θεματολογία του λαϊκούτραγουδιού κατά κανόνα ίσαμε το τέλος της δεκαετίας τουrsquo50 Προχωράει παραπέρα Και πιο βαθιά Το τραγούδι τουείναι πολιτικό

Πραγματικά αν εξετάσουμε με προσοχή τα τραγούδιατων laquoσυνταξιδιωτώνraquo του και κυρίως της Παπαγιαννο-πούλου του Βασιλειάδη και του Κολοκοτρώνη θα δούμε ό-τι το έργο του Βίρβου διαφέρει πολύ και ουσιαστικά Η Πα-



παγιαννοπούλου γράφει εξαίρετα ερωτικά τραγούδια αλλάμόνο ερωτικά τραγούδια Τα κοινωνικά τραγούδια της δενέχουν σαφήνεια δεν καταγγέλλουν δεν κάνουν συγκεκριμέ-νες νύξεις και αναφορές σε καταστάσεις και προβλήματαΟ Κολοκοτρώνης με σπουδαία τραγούδια επίσης αρκείταιαόριστα στην καταγγελία μιας κοινωνίας laquoκακούργαςraquo ήlaquoάπονηςraquo ή laquoσκληρήςraquo (οι χαρακτηρισμοί δεν είναι υποχρεω -τικά δικοί του) Τέλος ο Βασιλειάδης με πλήθος αξιοπρό-σεχτα τραγούδια είναι περισσότερο laquoελαφρόςraquo κανταδό-ρος ονειροπόλος παρά οτιδήποτε άλλο

Ο Βίρβος πιάνει τον ταύρο από τα κέρατα Βλέπει τι γί-νεται γύρω του και το καταγράφει ερμηνεύοντάς το συγ-χρόνως Δεν παρελθοντολογεί Δεν ονειρεύεται περισσότε-ρο απrsquo όσο πρέπει Δεν είναι ήρεμος Με το που μπαίνει στοτραγούδι στην καρδιά του Εμφυλίου (1948) το πρώτο θέμαπου τον βασανίζει είναι αυτός ο αδελφοκτόνος πόλεμος Γιrsquoαυτό και το πρώτο τραγούδι του είναι o laquoΦαντάροςraquo Έτσιανήσυχος έτσι άγρυπνος θα παραμείνει ο Βίρβος σε όλη τηνπορεία του Η αιμορραγία της μετανάστευσης δεν θα περά-σει δίπλα του χωρίς να τον αγγίξει Θα τον συγκλονίσει ΗΚατοχή η Αντίσταση δεν θα μείνουν έξω από τον κόσμοτης έμπνευσής του Και όταν το επιτρέψουν οι πολιτικέςσυνθήκες θα εκδώσει την Καταχνιά Το δράμα των πολιτι-κών προσφύγων δεν θα τον αφήσει ασυγκίνητο Η γραφειο-κρατία ndashβαθιά πληγή αυτής της χώραςndash που τη ζει έντοναως δημόσιος υπάλληλος θα του βάλει φωτιά για να γράψεικαι γιrsquo αυτήν Και στα χρόνια που θα κυριαρχήσει το laquoέντε-

ΦΩΤΙΖε Με ΑΣεΤΥΛΙΝη ΤΟΝ Αρη


χνοraquo λαϊκό τραγούδι όπως το λένε ο Βίρβος θα βρεθεί καιπάλι στην πρώτη γραμμή πλάι στους ποιητές της εποχής

Αν επιχειρήσουμε να εξηγήσουμε γιατί και πώς ο Βίρβοςδεν στέκεται στο ανώδυνο ερωτικό τραγούδι αλλά προσπα-θεί συνεχώς να σπάει την κρούστα των πραγμάτων και ναπροχωρεί στο βάθος τους δεν θα δυσκολευτούμε να βρούμεαπαντήσεις ο Βίρβος είναι πολιτικοποιημένο άτομο και ξέ-ρει γράμματα διαβάζει σκέφτεται αναλύει συμπεραίνει

Με τον ερχομό του στην Αθήνα από τα Τρίκαλα (γενν1926) το 1943 μπαίνει στην Πάντειο Ταυτόχρονα εντάσσε-ται στην ΕΠΟΝ και συλλαμβάνεται Και φυλακίζεται Καιφεύγει κατόπιν στο βουνό για να επιστρέψει στην πρωτεύου-σα μετά την απελευθέρωση Παιδί μιας οικογένειας εύπορηςο Βίρβος έχει τη δυνατότητα στα παιδικά και εφηβικά χρό-νια του που ζει στη Θεσσαλία να διαβάζει βιβλία να ακούειμουσική να ταξιδεύει Όλο αυτό το υλικό όλος αυτός ο κό-σμος των εμπειριών και των βιωμάτων laquoαποθηκεύεταιraquo μέ-σα του Κι όταν έρχεται η ώρα τινάζεται σαν πίδακας απότην ψυχή του (Θεσσαλικός κύκλος) και δίνει σε όλο το έργοτου μια ζωντάνια μια παραστατικότητα μια ένταση Ο Βίρ-βος είναι μάστορας του στίχου Πολλοί βρίσκουν σε κάποιουςστίχους του μια αφέλεια και μια συνθηματολογία Δεν θασυμφωνήσω μαζί τους Όταν ο Βίρβος ριμάρει το laquoπανόρα-μαraquo με το laquoόραμαraquo γνωρίζει τον κίνδυνο που ενεδρεύει Το ί-διο και όταν γράφει laquoπροχωρείτε πάντα εμπρόςraquo κλπ

Αδιαφορεί όμως γιrsquo αυτό τον κίνδυνο Το ενδιαφέροντου επικεντρώνεται στην αίσθηση που θα δημιουργήσει



Στο αποτέλεσμα που θα φέρει Κι αυτό είναι χρυσός κανό-νας για το λαϊκό τραγούδι που προορισμό του έχει να απο-μνημονευθεί και να τραγουδηθεί από τις μάζες Αξιοσημεί-ωτο στοιχείο επίσης που για μένα πρέπει να υπογραμμι-σθεί ιδιαίτερα είναι το χιούμορ που αναβλύζει μέσα απόπολλά τραγούδια του Θυμίζω πρόχειρα το laquoΘα κάνω ντουβρε πονηρήraquo το laquoΨύλλοι στrsquo αφτιά μουraquo το laquoΜάμι μπλουraquoτο laquoΠαζάριraquo τον laquoΠανοραματζήraquo κλπ που είναι πράγ-ματι απολαυστικά

Ο Βίρβος έχει ισχυρή προσωπικότητα Δεν κολλάει δί-πλα σε έναν συνθέτη για να συμπορευθεί μαζί του και να ε-πιζήσει Από την πρώτη στιγμή που εμφανίζεται στο χώροδιεκδικεί τα δικαιώματά του Και πρωτίστως το δικαίωμανα έχει τη δική του φωνή Στην ετικέτα του μικρού δίσκουκαι στο εξώφυλλο του LP Και δεν είναι καθόλου εύκολη αυ-τή η υπόθεση στη δεκαετία του rsquo50 και πιο πριν Κι απείρωςπιο δύσκολο είναι κάτι άλλο που επιτυγχάνει ο Βίρβος ναπαίρνει παραπανίσια δικαιώματα από τις φωνογραφικές ε-ταιρείες Σε μια εποχή ξαναλέω που ο στιχουργός όχι μόνοτα συμβατικά δικαιώματά του δεν έπαιρνε αλλά ούτε καν τοόνομά του πολλές φορές δεν έβλεπε στο έργο του

Να προσθέσω σrsquo αυτό το σημείο και κάτι ακόμη Ο Βίρ-βος είναι ο πρώτος που συνειδητοποιεί ndashμαζί με τον Δερβε-νιώτηndash την ανάγκη του συνδικαλισμού στο τραγούδι Γιrsquoαυτό και είναι ιδρυτικό μέλος της πρώτης ένωσης μουσικο-συνθετών και στιχουργών της ΕΜΣΕ αλλά και της ΕΔΕΤ

αργότερα



Στην τιμητική εκδήλωση για τον Βίρβο που οργανώθη-κε με πρωτοβουλία μου τόνισα μεταξύ άλλων και τα παρα-κάτω που πιστεύω ότι πρέπει να υπάρχουν και σrsquo αυτό τοκείμενο

laquoΑισθάνομαι συγκινημένος που μιλάω σήμερα για τονΚώστα Βίρβο Αισθάνομαι όμως συγχρόνως και κάπωςπερίεργα Γιατί αυτή την εκδήλωση δεν την οργάνωσεκάποιος φορέας που έχει σχέση με τον πολιτισμό Τηνοργάνωσαν δισκογραφικές εταιρείες Που δεν έχουν βέ-βαια σαν κύρια αποστολή τους την υπόθεση της κουλ-τούρας Είναι η μοίρα του τραγουδιού στην Ελλάδα Ενώεξέφραζε και εκφράζει με αμεσότητα ειλικρίνεια και ε-νάργεια τον ελληνικό λαό ενώ συμπορεύεται με τον ελλη-νικό λαό και τον παρηγορεί και τον εμπνέει και τον κάνεινα χαίρεται και τον λυτρώνει θεωρείται από αυτούς πουαποτελούν την ηγέτιδα τάξη αυτής της χώρας δηλαδή α-πό τους ανθρώπους του πνεύματος ένα ξέφτι ένα απο-λειφάδι της τέχνης Προ ημερών διάβαζα σε καθημερινήεφημερίδα ένα σημείωμα όλο χολή και χλεύη για τα ε-γκαίνια της έκθεσης ldquoΤσιτσάνηςrdquo από τον πρωθυπουργόΟ συντάκτης του σημειώματος μιλούσε για κακομοιριάγια αθλιότητα για μοιρολατρία για ναρκωτικά και γιαπεριθώριο Και αράδιαζε το rsquoνα πίσω από το άλλο τα ο-νόματα του Βαμβακάρη του Μπαγιαντέρα του Χατζη-χρήστου του Καλδάρα και του Τσιτσάνη

Στον τόπο αυτό αν γράψει κάποιος ένα βιβλίο με δέκαστίχους και το τυπώσει με έξοδά του για να το διαβάζει οίδιος είναι ποιητής Το Υπουργείο Πολιτισμού θα αγορά-



σει αντίτυπα από το έργο του για να τον ενισχύσει Ο φι-λολογικός σύλλογος τάδε θα οργανώσει βραδιές για νατον τιμήσει Και κάποια ώρα η πολιτεία θα του απονεί-μει και σύνταξη για τις σημαντικές υπηρεσίες που πρό-σφερε στην ελληνική λογοτεχνία Στον τόπο αυτό ο ο-ποιοσδήποτε πάρει στο χέρι του ένα πινέλο και αρχίσει ναζωγραφίζει είναι καλλιτέχνης ζωγράφος προσωπικότη-τα Όποιος γράψει ένα μονόπρακτο κι αρχίσει να χτυπάειπόρτες για να το ανεβάσει σε κάποια ερασιτεχνική σκηνήείναι θεατρικός συγγραφέας είναι κάποιος Όποιος φτιά-ξει μια τρίλεπτη ταινία για να πάει σε κάποιο φεστιβάλείναι σκηνοθέτης έχει όραμα έχει στόχους έχει κινημα-τογραφική γλώσσα έχει προβληματισμό Ο ΚώσταςΒίρβος όμως που με το τραγούδι του μεγάλωσε πέντεγενιές Ελλήνων δεν είναι τίποτα Είναι ένας λαϊκός στι-χουργός Δεν θα δει ποτέ όπως ο Μπρασένς στη Γαλλίατα κείμενά του σε μια έκδοση για τη λογοτεχνία Δεν θαπεράσουν τα τραγούδια του όπως στις Ανατολικές χώ-ρες κάποτε στα αναγνωστικά του σχολείου Δεν θα γρα-φτεί ποτέ από ένα πρόσωπο κύρους μια κριτική για τοέργο του και για όσα ldquoεκόμισε εις την τέχνηνrdquo Θα πρέπεινα περάσει απαραίτητα και μόνο μέσα από το κανάλι τηςδισκογραφικής εταιρείας Που ενώ είναι επιχείρηση ε-ντούτοις λειτουργεί σε αυτή την περίπτωση σαν το μονα-δικό εργαστήρι της τέχνης του τραγουδιού

Ο Κώστας Βίρβος είναι κατά τη γνώμη μου ο σημα-ντικότερος λαϊκός στιχουργός όλων των εποχών Ο Βίρ-βος συμπατριώτης του Τσιτσάνη και του Καλδάραμπήκε από νωρίς στο στίβο Και δεν μπήκε για να κερδί-



σει χρήματα ή να αποκτήσει δόξα Ανάγκη χρημάτων δενείχε ιδιαίτερη Και η δόξα ήταν άγνωστη για τους στι-χουργούς της εποχής τα ονόματα των οποίων δεν γράφο-νταν ούτε καν στις ετικέτες των δίσκων Ο Βίρβος μπήκεστο τραγούδι από περίσσευμα καρδιάς Από μεράκι Καιδιέπρεψε Δημοκράτης αγωνιστής με γερή γλωσσικήαρματωσιά με άγρυπνο βλέμμα για τα συμβαίνοντα ευ-αίσθητος τόσο ώστε να συλλαμβάνει τους υπόγειους κρα -δασμούς που θα άνοιγαν το ρήγμα του μέλλοντος έγραψετραγούδια που ήταν το καθημερινό ψωμί του λαού Τρα-γούδια τρυφερά για τον έρωτα τραγούδια πικρά για τημετανάστευση τραγούδια ελπίδας για τους ξεριζωμέ-νους τραγούδια ερημιάς για τον μοναχικό άνθρωπο τουκαιρού μας τραγούδια πάλης για τον αδικημένο τραγού-δια που μύριζαν ανθρώπινο χνότο Ο λαός δεν ξεγελιέταιΞέρει να κρίνει Ξέρει να διαλέγει Ξέρει να αγαπά Καιτον Βίρβο τον ξεχώρισε Τον αγάπησε Και του έδωσε τοκουράγιο να γράφει και να δίνει επί πενήντα ολόκληραχρόνια αμάραντα μέσα στους καιρούς τραγούδια

Θεωρώ ότι το ελληνικό λαϊκό τραγούδι ανάμεσα στουςδέκα-δεκαπέντε πρωτομάστορές του ίσον προς ίσους έ-χει και τον Βίρβο Γιατί ο Βίρβος με τον αδρό και απέ-ριττο στίχο του στήριξε εκατοντάδες τραγούδια που έ-γραψαν τη δική τους ιστορία στο χώρο Και δημιούργη-σαν παράδοση Ο Βίρβος το έργο του Βίρβου δεν ανήκεισε εταιρείες Ανήκει στον ελληνικό λαό Που αυτός τογέννησε Και θα το γεννάει συνεχώς Γιατί ο ΚώσταςΒίρβος δεν τελείωσε Υπάρχει Και δημιουργεί Με τηνορμή ενός έφηβου και τη σοφία ενός ανθρώπου που είδε



πολλά πολλά γνώρισε πολύ αγάπησε και πολλά πλάγ-χθη όπως λέει και ο Όμηροςraquo

Ένας από τους μεγαλύτερους έλληνες ποιητές είναι ο Νί-κος Καρούζος Σε μια τηλεοπτική εκπομπή μου τον παρα-κάλεσα ndashτο ίδιο και ο Βίρβοςndash να γράψει ένα κείμενο γιατον σπουδαίο στιχουργό Το έγραψε και το διάβασε μπρο-στά στο φακό Είπε ανάμεσα στα άλλα

laquoΣε μια συγκινητική επιστολή που μου έστειλε ο Κώ-στας Βίρβος όπου αναφέρεται στrsquo αλησμόνητα της ζωήςτου γεγονότα γράφει ldquoΣημαντικά γεγονότα πέρασαν δί-χως να τους δώσω σημασία Μερικά όμως έμειναν ανεξί-τηλα στη μνήμη μουrdquo Και σημειώνει ldquoΌταν πρωτάκου-σα το πρώτο μου τραγούδι που μελοποιήθηκε αλλά δενγραμ μοφωνήθηκε ποτέ Αυτό ήταν το 1947 Τίτλος τουτραγουδιού ^Ο φαντάροςrsquo Το είχε μελοποιήσει ο Καλδά-ραςrdquo Κι όπως εξηγεί παρακάτω η γραμμοφώνηση δεν έ-γινε γιατί φοβήθηκε η εταιρεία τη λογοκρισία το 1947Τι άγριες εμπειρίες

Τη χρονιά εκείνη φοιτητής της Νομικής βρισκόμουνστην Ικαρία εξόριστος Εκεί τραγουδούσαμε στους βρά-χους και τη μεγάλη επιτυχία του Τσιτσάνη τότε το ldquoΝύ-χτες μαγικές κι ονειρεμένεςrdquo Μια εποχή γεμάτη βάσανακαι ιδανικά γεμάτη αίμα και δάκρυα για το λαό μαςΑλλrsquo ας ακούσουμε άλλο ένα σπουδαίο γεγονός απrsquo ταμετρημένα που μνημονεύει στην επιστολή του ο ΒίρβοςldquoΆλλο γεγονός που δεν θα ξεχάσω ποτέ είναι η μορφή



του Άρη Βελουχιώτη Τον είδα τρεις φορές Την πρώτημε τους μαυροσκούφηδές του στα Τρίκαλα όταν συνθη-κολόγησαν οι Ιταλοί Τη δεύτερη φορά όταν απελευθε-ρωθήκαμε και μίλαγε από έναν εξώστη στην πλατεία τωνΤρικάλων Συμπτωματικά τότε τον φώτιζα με μια ασε-τυλίνη γιατί είχε διακοπή ρεύματος Και την τρίτη φο-ρά όταν αντίκρισα το κεφάλι του κρεμασμένο σrsquo ένα φα-νοστάτη της κεντρικής πλατείας των Τρικάλωνrdquo

Ο Άρης να βγάζει λόγο μέσα στο σκοτάδι κι ο νεαρόςΒίρβος να τον φωτίζει με την ασετυλίνη Πραγματικήποίηση μυθική στιγμή σε καιρούς λαϊκού μεγαλείου καιεπερχόμενης τραγωδίας

Τέτοιες απrsquo την πρώτη-πρώτη νεότητα συναρπαστι-κές μνήμες που βαθαίνουν την ευαισθησία επιμηκύνονταιστο πέρασμα του χρόνου μεταφρασμένες αλάθευτα σεγλώσσα συγκινησιακής εκλέπτυνσης Ο Κώστας Βίρβοςέχει γράψει τραγούδια με τρόπο ζωντανό και με πολλά αι-σθήματα της απλής καθημερινότητας και της πλούσιαςλαϊκής εμπειρίας ακολουθώντας την τακτική της κλασι-κής ρεμπέτικης στιχουργίας Γνωρίζει καλά και πολλα-πλασιάζει μέσα απrsquo τη δική του προσωπική αίσθηση όληεκείνη τη θεματολογία που αναφέρεται κυρίως στον πό-νο στον κατατρεγμό στην καταφρόνια χωρίς να λείπουνοι όποιες χαρές και το μεγάλο γεγονός του έρωτα Είνrsquo αυ-τό που εγώ το λέω ldquoδιχάλαrdquo και εννοώ κάτι σπαραχτικάπράγματα σε συνδυασμό με αστραπιαίες απολαύσεις ιδιαί -τερα στην ερωτική διάσταση της ζωής Αλλά κι ο τρυφε-ρός λυρικός τόνος δεν απουσιάζει Αντιθέτως είναι διά-σπαρτος και κάποτε κυριαρχικός Ειρωνεία και χιούμορ



είνrsquo ακόμη θετικά στοιχεία μιας ψυχικής περιπέτειας πουδείχνουν επίγνωση της διαλεχτικής ανάγκης για χαλάρω-ση και ανακούφιση απrsquo τα βαριά κι ασήκωτα

Υπάρχει όμως και η πολιτική πλευρά στη διαδρομήτου Βίρβου Συνείδηση προοδευτική και με συμμετοχήστην Εθνική Αντίσταση τραγούδησε τα πάθια του λαούμέσα στις αντίξοες συνθήκες της καπιταλιστικής εκμε-τάλλευσης Αυτά είναι σε πολύ γενικές γραμμές τα γνω-ρίσματα της δημιουργικής παρουσίας του Βίρβου στολαϊκό τραγούδι Και θα ήθελα να δώσω ορισμένα δείγμα-τα για όσα είπα

α) Στη μεγάλη θάλασσα που ζωή τη λέμε

μας χτυπούν τα βάσανα με απανθρωπιά

Στη μεγάλη θάλασσα κάθε μέρα κλαίμε

κι όμως υπομένουμε μα ως πότε πια

β) Θέλω να πεθάνω για να μην πονώ

μα ποιος θα κοιτάξει το φτωχόσπιτό μου

όταν θ rsquo απομείνει έρμο κι ορφανό

γ) Αγάπη μου

ποιος σου rsquoπε τέτοια πράγματα

και είσαι όλο

παράπονα και κλάματα

δ) Κλαίνε θρηνούνε τα βουνά

κλαίνε θρηνούνε οι κάμποι



ήρθε σκλαβιά πικρή σκλαβιά

πλάκωσε μαύρη καταχνιά

κι ο ήλιος πια δεν λάμπει

ε) Στο μπλόκο τον αρπάξανε

σαν σκύλο τον πετάξανε

μια νύχτα στο Χαϊδάρι

Η αγκαλιά μου άδειασε

και η καρδιά μου βράδιασε

γλυκό μου παλληκάρι

ζ) Στις φάμπρικες της Γερμανίας

και στου Βελγίου τις στοές

πόσα παιδιά σκληρά δουλεύουν

και κλαιν οι μάνες μοναχές

Αυτός είναι ο τόσο ευαίσθητος Βίρβος που τραγουδιό-ταν απrsquo το λαό μας επί δεκαετίες και τραγουδιέται ακό-μα με εμπνευσμένες μουσικές επενδύσεις των διαπρεπέ-στερων συνθετών που φανέρωσε ο τόπος Κι άφησα γιατο τέλος μια ουσιώδη παρατήρηση Καθώς η ρεμπέτικηστιχουργία το είχε ήδη πράξει ο Βίρβος έχει ανεξιγλωσ-σία στο γράψιμό του Κάνει άνετη χρήση και πολύ φυσι-κή στοιχείων απrsquo την καθαρεύουσα Το rsquoχω ξαναπεί πωςη γλωσσική τρομοκρατία του ldquoπολεμικού δημοτικισμούrdquoσυρρίκνωσε αισθητικά μεγάλα ταλέντα όπως ο ΚωστήςΠαλαμάς Εντούτοις υπήρξε και ο διαισθητικός Καρυω-τάκης που έκανε λεκτικές συμμείξεις με βάση βέβαια



τη δημοτική πάντοτε Ο Βίρβος είναι γλωσσικά σωστόςκαι αποδίδει πραγματικότηταraquo

Θα τελειώσω με ένα μικρό κείμενο του Βίρβου για τιςδιαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στην ποίηση και τη στι-χουργία

laquoΟι στιχουργοί έχουν μεγάλες διαφορές από τους ποιη-τές Καταρχήν οι ποιητές γράφουν για να διαβαστούν ε-νώ οι στιχουργοί για να μελοποιηθούν Το δεύτερο αυτόστοιχείο αναγκάζει τους στιχουργούς να αναπτύσσουνμέσα σε δυο-τρεις στροφές κι ένα ρεφρέν μια ολόκληρη ι-στορία που πολλές φορές λέει τόσα όσα δεν λέει ένα βι-βλίο Άλλο στοιχείο είναι η επικαιρότητα που δεν ενδια-φέρει απόλυτα τους ποιητές

Οι στιχουργοί επίσης γράφουν απλά ενώ οι περισσό-τεροι ποιητές είναι βαθυστόχαστοι και δεν γίνονται κατα-νοητοί από το πλατύ κοινό αλλά από μορφωμένους αν-θρώπους ενώ οι στιχουργοί είναι απόλυτα κατανοητοί

Οι ποιητές σήμερα ειδικά γράφουν σε ελεύθερο στίχοχωρίς ομοιοκαταληξία δηλαδή κάτι που είναι εντελώς ά-γνωστο στον στιχουργό Γιατί ο στιχουργός και ομοιοκα-ταληξία έχει και μέτρο και σωστό τονισμό ο δε στίχοςτου τις περισσότερες φορές έχει και μουσικότητα στοι-χείο δύσκολο που δεν το συναντάμε σε όλους τους στι-χουργούς Εγώ πχ για να έχει όλα αυτά το τραγούδιμου φτιάχνω μια ψεύτικη μουσική και όταν γράφωψευτοτραγουδάω κιόλας για να διαπιστώσω εάν το τρα-γούδι που φτιάχνω περιέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία



Υπάρχει και μια κατηγορία ποιητών οι οποίοι γράφουνκαι στίχους Αυτούς εγώ τους θεωρώ συνδετικούς κρί-κους μεταξύ ποίησης και στιχουργίας Χωρίς να παρα-γνωρίζω τη μεγάλη συμβολή των ποιητών μας στα γράμ-ματα η δική μου προτίμηση κλείνει προς τους στιχουρ-γούςraquo



Ο πιο λεηλατημένος ΧάροςΠ Α Ν Α Γ Ι Ω Τ η Σ Τ Ο Υ Ν Τ Α Σ

Ο laquoΧΑρΟΣraquo είναι το πιο αμφισβητούμενο ndashως προς τηνπατρότητά τουndash τραγούδι του ρεμπέτικου και συνάμα τοπιο λεηλατημένο Δεν υπάρχει συνθέτης του λαϊκού τρα-γουδιού που να μην το rsquoχει παρουσιάσει για δικό του να μηντου rsquoχει προσθέσει μερικές λέξεις ή να rsquoχει αλλάξει κάποιεςάλλες για να επαίρεται κατόπιν ότι ο laquoΧάροςraquo είναι δικόςτου Εγώ γνωρίζω τουλάχιστον δέκα δημιουργούς που ι-σχυρίζονται δημόσια ότι έχουν γράψει τον laquoΧάροraquo παίρ-νουν τα ποσοστά του από την ΑΕΠΙ και συνεπώς είναι πρω-τογενείς φυσιογνωμίες στο χώρο ndash πρόσωπα που πρέπεικανείς να τους βγάζει το καπέλο

Ο laquoΧάροςraquo από την πρώτη ως την τελευταία λέξη απότην πρώτη ως την τελευταία νότα ανήκει στον ΠαναγιώτηΤούντα Σε έναν από τους μεγαλύτερους συνθέτες λαϊκώντραγουδιών στη χώρα μας Πρόσωπο της αίγλης του Τσι-τσάνη και του Βαμβακάρη που πάνω του πάτησαν δεκάδεςσυνθέτες για να γίνουν αυτοί που έγιναν Η ηθελημένη σύγ-χυση προέρχεται από το γεγονός ότι ο Τούντας ήρθε από τη



Μικρασία το 1922-rsquo23 περιπλανήθηκε με το μαντολίνο τουστην Αίγυπτο στην Αβησσυνία και στην Ευρώπη και ότανέφτασε στην Ελλάδα το έργο του ήταν πολύ γνωστό αλλάόχι και κατοχυρωμένο Οπότε θα μπορούσε ο καθένας να ορ -μήσει και να πλιατσικολογήσει Το χειρότερο Τα πνευμα-τικά δικαιώματα του συνθέτη ndashο οποίος πέθανε πολύ νωρίςndashτα διαχειρίζονταν δύο γυναίκες η χήρα του και η κόρη τουπου ήταν εύκολη λεία για τους ψευδομάρτυρες οι οποίοι ει-δικά στο ρεμπέτικο τραγούδι ψευδομαρτυρούν ακόμη και ό-ταν πρόκειται για τα δικά τους τραγούδια Γιατί Γιατί αυτόαπαιτεί στη συγκεκριμένη περίπτωση το συμφέρον τους

Τη συνοπτικότερη και κατά τη γνώμη μου την πιο πει-στική εικόνα τού τι είναι ο Παναγιώτης Τούντας μας τη δί-νει ο Τάσος Σχορέλης στην πολύτιμη Ρεμπέτικη Ανθολογίατου Αντιγράφω μερικές παραγράφους

laquo Ήταν ο κορυφαίος από τους περίφημους μικρασιάτεςλαϊκούς δημιουργούς που ήρθαν στην Ελλάδα μετά τηνΚαταστροφή Κορυφαίος όχι τυπικά αλλά ουσιαστικά ό-πως και ο Παπάζογλου Στα νιάτα του ταξίδεψε σε πολλάμέρη της Αφρικής και της Ευρώπης και μελέτησε την το-πική λαϊκή μουσική Πέρα από τις απεριόριστες μουσικέςγνώσεις που είχε ήταν και άριστος μουσικός (έπαιζε πολ-λά όργανα και κύρια μαντολίνο) Ότι εγκωμιαστικό κι ανγραφεί για τον Τούντα δεν θα είναι υπερβολή Τους ελλη-νικούς μικρασιάτικους ρυθμούς που έσερνε μέσα του τουςχρησιμοποιούσε στις συνθέσεις του συνταιριασμένους σεπλήρη αρμονία με την ντόπια μουσική παράδοση Όπως



αργότερα έγινε με τον Μάρκο έτσι και κατά την περίοδο1922-rsquo35 το λαϊκό μας τραγούδι στηρίχθηκε πάνω στονΤούντα βασικά και τον Παπάζογλου Ο Τούντας κυριο-λεκτικά χάραξε πορεία Έγραψε αναρίθμητα τραγούδιακαι πάρα πολλά γίνηκαν μεγάλες επιτυχίες ndash και εξακο-λουθούν να είναι μέχρι σήμερα Αν και ομολογουμένως α-πό όλους τους παλιούς δεν δοκίμασε ποτέ ναρκωτικάπολλά τραγούδια του είχαν χασικλήδικους στίχους

Σήμερα παρουσιάζεται το θλιβερό φαινόμενο διάφο-ροι να παίρνουν τα τραγούδια του και να τα παρουσιά-ζουν είτε ατόφια είτε με αλλαγές στους στίχους σαν δικάτους ή με τη λέξη ldquoπαραδοσιακόrdquo αγνοώντας τον μεγά-λο δημιουργό τους Για πολλά χρόνια ο Τούντας ήταν δι-ευθυντής της Columbia και μαέστρος σε μεγάλα συγκρο-τήματα στα οποία δίδασκε το ρεπερτόριο χωρίς να παίρ-νει προσωπικά μέρος

Δεν υπάρχει προπολεμικός τραγουδιστής ή τραγουδί-στρια που να μην έχει τραγουδήσει επιτυχίες του σε δί-σκους Για πολλά χρόνια οι οκτώ από τους δέκα δίσκουςείχαν δικά του τραγούδια και είναι χαρακτηριστικό τηςεπιτυχίας τους ότι αμέσως μετά την κυκλοφορία τους ταldquoγυρνούσανrdquo όλες οι εταιρείες Αυτό γινόταν για όλα ταείδη των τραγουδιών του (δημοτικά μικρασιάτικα ρε-μπέτικα κά) Και είναι αφελές το υποστηριζόμενο ότι ηColumbia ldquoγύρναγεrdquo τα τραγούδια γιατί ήταν διευθυντήςτης Την Columbia όπως όλες τις εταιρείες την ενδιέφε-ρε το κέρδος και από τον Τούντα κέρδιζε πολλά χρήμα-τα Πρόσθετη άλλωστε αξία του είναι και το γεγονός ότικαι άλλες εταιρείες αντέγραφαν τα σουξέ του

Ο ΠΙΟ ΛεηΛΑΤηΜεΝΟΣ ΧΑρΟΣ


Του Τούντα του μεγάλου αγνοημένου δεν του άξιζεαπλώς ldquoδιάκρισηrdquo αλλά θαυμασμός για όσα πρόσφερεστο λαϊκό μας τραγούδι και είναι σίγουρο πως όταν κά-ποτε συμπληρωθεί η έρευνα γύρω από το ρεμπέτικο τότεο Τούντας με γενική αναγνώριση θα τοποθετηθεί μαζίμε τρεις-τέσσερις άλλους στην κορυφή των λαϊκών μαςσυνθετώνraquo

Και τώρα ο πολύκροτος laquoΧάροςraquo

Τον Χάρο τον αντάμωσαν πεντέξι χασικλήδεςκαι τον ρωτούσαν πώς περνούν στον Άδη οι μερακλήδες

Πες μας βρε Χάρε να χαρείς το μαύρο σου σκοτάδιέχουν χασίσι έχουν λουλά οι βλάμηδες στον Άδη

Πες μας αν έχουν μπαγλαμά μπουζούκια και γλεντάνεέχουν τεκέδες έχουν τσαρδί πού παν και την τραβάνε

Πες μας αν έχουν γκόμενες μανίτσες και γουστάρουντον ναργιλέ να φτιάχνουνε ντουζένι να φουμάρουν

Πες μας βρε Χάρε να χαρείς τι κάνουνε τ rsquo αλάνια βρίσκουν νταμίρα έχουν λουλά για κάθονται χαρμάνια

Πάρε δυο δράμια προυσαλιό και πέντε μυρωδάτοκαι δώσε να φουμάρουνε τ rsquo αδέρφια μας κει κάτω



Κι όσοι μαχαιρωθήκανε και πήγανε στον Άδη για πες μας γιατρευτήκανε ή λειώσαν στο σκοτάδι

Κι όσοι από καρασεβντά τρελάθηκαν και πάνεπες μας τους πέρασε ο νταλκάς για ακόμα αγαπάνε

Πες μας τι κάνουν οι φτωχοί πρεζάκηδες κι εκείνοιΠάρε να δώσεις και σ rsquo αυτούς λιγάκι κοκαΐνη

Τα σουξέ του Τούντα είναι ατελείωτα και δεν πρόκειταιγια σουξέ που είχαν την αβάντα της λίστας των ραδιοφωνι-κών σταθμών ndashκαι παρrsquo όλα αυτά έχουν διάρκεια ζωής έξιμηνώνndash αλλά για σουξέ που δεν είχαν καμία υποστήριξηΖουν και βασιλεύουν εδώ και 70-80 χρόνια ndash και δεν ξέρου-με για πόσο ακόμα Χαρακτηριστικό παράδειγμα η laquoΔη-μητρούλαraquo που ανέδειξε τη Χαρούλα Αλεξίου τη δεκαετίατου rsquo70 δηλαδή 30 χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργούτου τραγουδιού Παναγιώτη Τούντα

Για να πάρει ο αναγνώστης μια ιδέα για τις διαχρονικέςεπιτυχίες του Τούντα θα αναφέρω μερικούς τίτλους laquoΗΒαρβάραraquo (Η Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξενυ-χτάει) laquoΕίνrsquo ευτυχής ο άνθρωποςraquo (Είν rsquo ευτυχής ο άνθρω-πος που αγάπη δεν γνωρίζει και για γυναίκες όμορφες τονου του δεν σκοτίζει) laquoΓκαρσόναraquo (Η πιο καλή γκαρσόναείμ rsquo εγώ γιατί με τέχνη όλους τους κερνώ) laquoΚαναρίνι μουγλυκόraquo (Καναρίνι μου γλυκό συ μου πήρες το μυαλό τοπρωί που με ξυπνάς όταν γλυκοκελαηδάς) laquoΦέρτε πρέζα



να πρεζάρωraquo (Αχ φέρτε πρέζα να πρεζάρω και χασίσι ναφουμάρω μ rsquo έχει λολό το Ερηνάκι με το μουσμουλί γοβά-κι) laquoΧαρικλάκιraquo (Χτες το βράδυ Χαρικλάκι είχες βάλειτ rsquo οργανάκι και γλεντούσες μ rsquo ένα αλάνι κάτω στο Πασα-λιμάνι Ναζάκια φιλάκια αχ βρε Χαρικλάκι πώς με γέ-λασες άντε γεια σου μου την έσκασες) laquoΜπίρτα γιάλαraquo(Απόψε θα rsquoρθω αμάν γιάλα μπίρτα γιάλα απόψε μπαρ-μπουνάρα μου απόψε θα rsquoρθω κι εγώ στη Δραπετσώνα νασε βρω) laquoΆσrsquo τα κόλπαraquo (Σ rsquo το rsquoπα και σ rsquo το ξαναλέω βρεμαγκίτη μου μην περνάς και δε σε θέλω από το σπίτιμου) laquoΑρμενοπούλαraquo laquoΕγώ θέλω πριγκιπέσσαraquo laquoΘακάνω πέρασμα κρυφόraquo laquoΛιλή η σκανταλιάραraquo laquoΤο μινόρετης ταβέρναςraquo laquoΑερόπλανο θα πάρωraquo κλπ

Όταν πέθανε ο Τούντας εγώ ήμουν επτά χρόνων Δενμπορούσα επομένως να τον γνωρίζω Το 1972 όμως είχαμια τηλεφωνική συνομιλία με τη χήρα του Παραθέτω με-ρικές απαντήσεις της σε διάφορες ερωτήσεις μου

Εγώ τον παντρεύτηκα μεγάλο το 1924 Φεβρουάριομήνα αλλά δεν θυμάμαι πότε ακριβώς Πάντως ήταν δί-σεκτο έτος Και πρέπει να σας πω ότι από τη Σμύρνηπου ήμουν κι εγώ έχουν χαθεί όλα τα χαρτιά (πιστοποιη -τικά κλπ) Εγώ γεννήθηκα απέναντι από το ΕλληνικόΟρφανοτροφείο Τον γνώρισα στην Ελλάδα Εκείνος είχεέρθει εδώ το 1923 Δεν τον είχα δει ποτέ μου Ήμουνάλλωστε πολύ μικρή Ο μπαμπάς μου ήταν πολύ φίλοςμε τον αδερφό του τον Κώστα που είχε το εστιατόριο



laquoΉβηraquo Ο άντρας μου δεν έμενε στη Σμύρνη Από 18χρονώ έφυγε και πήγε στην Αίγυπτο γιατί εκεί της μα-μάς του ο αδερφός ήτανε πολύ πλούσιος Αιγύπτιος καιείχε γιους Όταν έφτασε όμως εκεί δεν βρήκε τον θείοτου εκεί πέρα κι εκεί έμαθε στην Αίγυπτο ο άνδρας μουμου σική Μαντολίνο Αλλά αυτός ήξερε απrsquo όλα Καιπιάνο και πάντζο Είχαν στο σπίτι τους τόσα πράγματαΟ άντρας μου ήτανε πολύ πλούσιος Ο άντρας μου είχανεάλογα Είχανε την laquoΉβηraquo ο αδελφός του Ο αδελφόςτου επίσης απέναντι στα βαποράκια είχε ξενοδοχείο μεγραφεία και όλα Ο φούρνος του Τούντα στην παράλλη-λο πίσω από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήτανε του πατέρατου Επίσης είχανε το φούρνο στο Ιτζάρ Τζαμί

Γενικά ήταν μια πλούσια οικογένεια Εδώ πότε ήρθεΑπό την Αίγυπτο έφυγε και πήγε στην Αβησσυνία Εκείήτανε πολύ καλά Και ο αδελφός του ο Κώστας ndashέμει-ναν δύο ήτανε επτά αδέλφια οκτώ εκτός από τον άντραμουndash του μήνυσε και ήλθε εδώ Ήτανε τότε στην Αίγυ-πτο Στη Σμύρνη δεν εργάστηκε καθόλου Ο αδελφόςτου ήρθε εδώ από την Καταστροφή Είχε ένα καφενείοστη λεωφόρο Αλεξάνδρας το laquoΑραράτraquo

Έπαιζε κανένα όργανο εκεί στη ΣμύρνηΟ άντρας μου έφυγε πολύ μικρός 18 ετών από τη Σμύρ-νη Δεν ξέρω αν έπαιζε κάποιο όργανο Έχω ακούσει α-πό συγγενείς του από την κόρη του μεγάλου του τού α-



δελφού του Μενελάου πως ήταν αυτοδίδακτος Περισ-σότερο έκανε εξάσκηση στην Αίγυπτο Στη Σμύρνη είχεπάρει ένα όργανο ένα μαντολίνο και μάθαινε ερασιτε-χνικά Το rsquo24 που παντρευτήκαμε δούλευε σε μαντολι-νάτες Είχανε μαντολινάτες εκείνη την εποχή Με γκρουπΕίχανε πολλά όργανα Εγώ δεν τα ήξερα Και τους κα-λούσανε σε μεγάλα κέντρα Ή έξι ή εφτά ήτανε αυτοί

Μήπως θυμόσαστε κανέναν φίλο του από την ορχήστραΕκείνους που έχει βγάλει είναι ο Στράτος ήτανε μαθη-τής του συνεργαζότανε με τον Μήτσο το βιολί τον Σα-λονικιό Τραγουδίστριά του ήτανε η Εσκενάζυ και η Ρί-τα η Αμπατζή Μια Εβραία ήξερα Να σας πω ήτανεκι ένας τύπος που ποτέ δεν έφερε εδώ πέρα μόνο αυτότον Μήτσο το βιολί με τη γυναίκα του έφερε μια φορά

Εδώ μένατε πάντοτεΕδώ Στην αρχή κάθισα στη λεωφόρο Αλεξάνδρας γιαεννέα μήνες μόλις παντρευτήκαμε

Εσείς είχατε πάει ποτέ μαζί του σε κανένα κέντροΠοτέ Ούτε και με πήρε μαζί του Ούτε και με έβγαζε έ-ξω Αλλά ήτανε πολύ καλός άνθρωπος κύριε Όλοι μουβγάζανε το καπέλο Αλλά μόλις πέθανε όλοι αρχινίσανεκι αγριέψανε

Κέρδιζε πολλά λεφτά εκείνο τον καιρό ο σύζυγός σαςΈβγαζε φυσικά



Τραγούδια του ξέρετε κανένα να μου πείτε ΤίτλουςΕίχε βγάλει πολλά Το laquoΚουκλάκιraquo τη laquoΣμυρνιάraquo τηlaquoΦαληριώτισσαraquo όχι αυτήν του Παπαϊωάννου Ο Στρά-τος επίσης μας ζήτησε ένα τραγούδι που λέει για και-νούργια παλτουδιά και ένα άλλο laquoΕίναι ευτυχής ο άν-θρωπος που αγάπη δεν γνωρίζειraquo Ακόμα laquoΤον Χάρο τοναντάμωσαν πεντέξι χασικλήδεςraquo την laquoΤζιτζιφιώτισσαraquoκαι τα laquoΣαράντα παλληκάριαraquo απrsquo όπου παίρναμε μισάποσοστά ndash προφανώς είχε κάνει διασκευή

Έπαιζε μπουζούκιΚαθόλου δεν ήξερε μπουζούκι Γιατί έρχεται και μου λέει laquoΕλενίτσα ήβγε ένας μπουζουξήςraquo Λέω laquoΤι θαπει μπουζουξήςraquo Εγώ ήξερα πιάνα και βιολιά στον τό-πο μου Δεν ήξερα πως το μπουζούκι είναι ένα πράμασαν το μαντολίνο Λέει laquoΠαιδί μου εμείς δεν έχουμε τέ-τοια πράγματα Λοιπόν αυτόςraquo λέει laquoτόνε λένε Πα-παϊωάννου και θα πάει πολύ μπροςraquo Έγραφε ρεμπέτι-κα αλλά όχι πολύ βαριά Μπουζούκι όμως δεν έπαιζεΈγραψε το laquoΗ Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξε-νυχτάειraquo Κι άλλα πολλά πού να τα θυμάμαιhellip

Έγραφε και τα λόγιαΒέβαια Έχει όμως ορισμένα που παίρνει τα μισά λε-φτά Του έχουν γράψει άλλοι λόγια

Κανένα άλλο τραγούδι του θυμόσαστεlaquoΘάλασσα μπαμπέσαraquo laquoΑνάθεμά σε θάλασσαraquo laquoΟ



χρυσαφένιος αετόςraquo laquoΚάτω στου βάλτου τα χωριάraquo έ-χουμε το μισό Καλέ πολλά πού να τα θυμάμαι

Στο εξωτερικό στην Αίγυπτο γύρισε κανένα δίσκοΌχι Παρά ο Βιτάλης πήγαινε στη Γαλλία στο Παρίσικαι γυρνούσε σε δίσκους τραγούδια δικά μας

Επαγγελματικά σαν μουσικός εργάστηκε μόνο στην Ελ-λάδα

Στην Αίγυπτο και στην Αβησσυνία εργαζότανε

Εκεί δεν είχε γράψει κανένα τραγούδιΕίναι δυνατόν να μην έγραψε Αλλά πού να ξέρω

Πότε σταμάτησε να γράφει Το 1939 Δούλεψε και σε δι-σκογραφικές εταιρείες

Εκείνος ήταν εκτελεστής των δίσκων στις φωνές όλαΕίχε γραφείο στην Κολούμπια Και στο Χις ΜάστερςΒόις ήτανε Και στο Οντεόν Γιrsquo αυτό είχε και το γραφείοτου στου Λαμπρόπουλου

Ο Παναγιώτης Κουνάδης ο ακούραστος μελετητής τωνρεμπέτικων έχει γράψει εξαιρετικά κείμενα για τον Τού-ντα Και η ΑΕΠΙ χάρη στη φροντίδα του Σωτήρη Λυκουρό-πουλου για το αρχείο της έχει καταγράψει όλα σχεδόν τατραγούδια του μεγάλου σμυρνιού συνθέτη Για να ολοκλη-ρωθεί η εικόνα ndashκατά το δυνατόνndash του Τούντα παραθέτωμερικές παραγράφους από κείμενο του Κουνάδη



laquoΗ Σμύρνη δημιούργησε τον Παναγιώτη Τούντα κι αυ-τός με τη σειρά του υπήρξε ο γεννήτωρ του νεότερου ελ-ληνικού λαϊκού τραγουδιού των πόλεων Άκουσα το όνο-μά του για πρώτη φορά από τον Μάρκο Βαμβακάρη Σεερώτηση για το ποιους από το ρεμπέτικο εθαύμαζε απά-ντησε με σοβαρότητα και σεβασμό ldquoΤον Τούντα και τονΣκαρβέλη Αυτοί ήταν μεγάλοι συγγραφείς () εγώ δενήμουν τίποτα μπροστά τουςrdquoraquo

Και ο Κουνάδης που πήρε τις πληροφορίες του από τηνκόρη του Τούντα την Ιωάννα συνεχίζει

laquoΟ Παναγιώτης Τούντας γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1884από τον Γιάννη και την Ελένη Τούντα Σμυρνιούς απόπολλές γενιές Ήταν το τελευταίο παιδί πολυμελούς οικο-γένειας με δύο αδελφούς και τέσσερις αδελφές Πρώτοςαδελφός ήταν ο Μενέλαος και προτελευταίος ο Κωνστα-ντής και αδελφές η Ευλαμπία η Ολυμπία η Μαρία και ηΕλεονόρα Η οικογένεια Τούντα ήταν ευκατάστατη με ι-διόκτητο κτήριο κοντά στην προκυμαία όπου στεγαζότανοικογενειακή επιχείρηση φούρνου το γνωστό καφενείοldquoΉβηrdquo και φυσικά οι κατοικίες των μελών της οικογέ-νειας Ο μεγαλύτερος αδελφός Μενέλαος νυμφεύθηκε τηΣμυρνιά Μαρία Κοκκινάκη αδελφή του διάσημου τρα-γουδιστή της Σμύρνης που έγινε γνωστός με το ουδέτεροτου επωνύμου του δηλαδή το ldquoΚοκκινάκιrdquo Φαίνεται μά-λιστα ότι αυτός ήταν και το μόνο μέλος ndashέστω και εξ αγ-χιστείαςndash μουσικός της ευρύτερης οικογένειας αφού κα-νένας άλλος δεν ασχολήθηκε με τη μουσική Φαίνεται ότι



τα πρώτα 18 χρόνια της ζωής του θα παραμείνουν εσαεί ά-γνωστα αφού κανένας πλέον δεν μπορεί να μας πληροφο-ρήσει για τη ζωή του τότε τις ενασχολήσεις του τις σπου-δές και τη μουσική του κατάρτιση Υποθετικά μόνο μπο-ρούμε να εικάσουμε ότι πρέπει να ασχολήθηκε από μικρόςμε τη μουσική παίζοντας μαντολίνο Κι αυτό γιατί ότανστις αρχές του 20ού αιώνα φεύγει από τη Σμύρνη για να ε-γκατασταθεί στην Αίγυπτο ndashμάλλον στην ldquoελληνοκρα-τούμενηrdquo Αλεξάνδρειαndash τον αναλαμβάνει ως μαθητή οδιασημότερος δάσκαλος του μαντολίνου ο Σμυρνιός μπαρ -μπα-Βασιλάκης καθηγητής μουσικής ιδιαίτερων προ-διαγραφών για την εποχή του Και φαίνεται ότι ο Πανα-γιώτης μετεξελίχθηκε στον καλύτερο από τους μαθητέςτου αφού από τα πρώτα χρόνια τον εμπιστεύτηκε και τουχάρισε το καλύτερο μαντολίνο του που σώζεται μέχρι σή-μερα στα χέρια της κόρης του

Με έδρα την Αλεξάνδρεια εργάστηκε ως μουσικός σεόλες τις πόλεις της Αιγύπτου με ελληνικό πληθυσμό ενώπαράλληλα πραγματοποίησε περιοδείες σε πολλές χώρεςτης Αφρικής με ισχυρές κοινότητες Ελλήνων (ΑιθιοπίαΣουδάν Νότια Αφρική και αλλού) καθώς και στην Ελ-λάδα και σε άλλες χώρες της Ευρώπηςraquo

Σύμφωνα πάντα με την έρευνα του Κουνάδη

laquoΟ Παναγιώτης Τούντας προώθησε τραγουδιστές όπωςοι Γιώργος Βιδάλης Ισμήνη Διατσέντε Κώστας ΝούροςΜήτσος Αραπάκης Κώστας Θωμαΐδης ΣτελλάκηςΠερπινιάδης και βεβαίως η κορυφαία Ρόζα Εσκενάζυ



η οποία μεταξύ άλλων ερμήνευσε και τα καλύτερα τρα-γούδια του Ακόμα τους Ζαχαρία Κασιμάτη ΚώσταΡούκουνα Ρίτα Αμπατζή Γιώργο Παπασιδέρη ΓιώργοΝάκο Κώστα Τσανάκα και τέλος τον Αντώνη Νταλ-γκά Εκτός όμως από τους ερμηνευτές πολλοί συνάδελ-φοί του συνθέτες οφείλουν την καλλιτεχνική τους εξέλιξηστις δικές του επιλογές Νέοι συνθέτες όπως οι ΜάρκοςΒαμβακάρης Δημήτρης Γκόγκος ή Μπαγιαντέρας Γιάν-νης Εϊτζιρίδης ή Γιοβάν Τσαούς Ιάκωβος ΜοντανάρηςΓρηγόρης Ασίκης Γιώργος Μπάτης αλλά και οι παλαιό-τεροι συνάδελφοι του Γιάννης Δραγάτης ή ΟγδοντάκηςΚώστας Σκαρβέλης Σταύρος Παντελίδης (ως συνθέτης)οφείλουν το δισκογραφικό τους ξεκίνημα στις επιλογέςτου Τούντα Κορυφαίο παράδειγμα ο νεότερος εκ των με -γάλων συνθετών του ρεμπέτικου ο Βασίλης Τσιτσάνηςπου είχε την αμέριστη συμπαράσταση και του Σπύρου Πε -ριστέρη στις πρώτες του ηχογραφήσεις στην Odeon αλλάκαι του Παναγιώτη Τούντα στην Columbia με αποτέλε-σμα την περίοδο 1937-1940 αν και υπηρετούσε τη στρα-τιωτική του θητεία να κυκλοφορήσει τα περισσότερατραγούδια από οποιονδήποτε άλλον έλληνα συνθέτη ταχρόνια εκείνα Περίπου εκατόraquo

Ο Παναγιώτης Τούντας πέθανε το 1942 στη Νέα Σμύρ-νη στο σπίτι του Αϊδινίου 60 και Μενεμένης Όπως μου εί-πε η χήρα του είχε ρευματισμούς και τον χτύπησαν στηνκαρδιά



Αλλάζει η μόδαπαλιώνεις σε πετάνε

Γ Ι Α Ν Ν η Σ Π Α Π Α Ϊ Ω Α Ν Ν Ο Υ

ΣΤΑ χρόνια της δικτατορίας όταν ο Τσιτσάνης laquoιερουρ-γούσεraquo στο laquoΧάραμαraquo της Καισαριανής πήγαινα συχνά γιανα τον ακούσω Ποτέ φυσικά δεν ήμουν μόνος Είχαμε μιακαλή παρέα που την αποτελούσαν δύο γνωστοί ζωγράφοιοι Αντώνης Ιωάννου και Χρήστος Καρράς ο Λοΐζος οι μη-χανικοί Δαφέρμος και Παπαθανασιάδης κι εγώ Πιάναμεένα από τα πίσω-πίσω τραπέζια και απολαμβάναμε το πρό -γραμμα ζητώντας και laquoπαραγγελιέςraquo για χορό Πρώτος σrsquoαυτά ήταν ο Καρράς και ο Τσιτσάνης που τον αγαπούσεπολύ όταν φούντωνε το πρόγραμμα έλεγε απrsquo το μικρό-φωνο laquoΦραγκοσυριανή χασάπικο ndash χορεύει ο ΚαρράςraquoΚι ο Καρράς σηκωνόταν με τη γυναίκα του και χόρευε Μετρόπο μοναδικό πρέπει να πω

Η αδυναμία του Ιωάννου ήταν τα ζεϊμπέκικα Τα ζεϊ-μπέκικα όμως που έπαιζε ο Γιάννης Παπαϊωάννου μουσι-κός μέγας συνεργάτης του Τσιτσάνη στο laquoΧάραμαraquo καικουμπάρος του Ο Παπαϊωάννου μόλις ένιωθε τον Ιωάννου


στο κέφι άρχιζε να παίζει με μπαγλαμά ή μπουζούκι ω-ραία παλιά ζεϊμπέκικα Πολλές φορές έβαζε τον μπαγλα-μά στο σβέρκο του πίσω άπλωνε τις χερούκλες του και έ-παιζε σrsquo αυτή τη στάση Τότε ήταν που ο Ιωάννου σηκωνό-ταν στην πίστα και χόρευε Αλλά όχι όποιο κι όποιο τρα-γούδι Μα το laquoΠριν το χάραμα μονάχοςraquo

Είναι τόσο ωραίο αυτό το τραγούδι που στη δεκαετίατου rsquo70 θέλοντας να κάνω φιγούρα στη γυναίκα μου της έ-λεγα ότι το έχω γράψει εγώ ndash βέβαιος ότι δεν πρόκειται πο-τέ να μάθει την αλήθεια αφού ο συγκεκριμένος δίσκος ό-πως συνέβαινε τα χρόνια των ρεμπέτικων και των πρώιμωνλαϊκών δεν ανέφερε το όνομα του στιχουργού (Στους με-γάλους έρωτες τα πάντα επιτρέπονται Ακόμα και τα με-γάλα ψέματα Ο Λοΐζος άλλωστε μου δήλωνε laquoΜη ξε-χνάς ότι είσαι ο Λευτέρης Παπαδόπουλος Όποιο τραγούδικαι να πεις ότι έχεις γράψει όλοι θα το πιστέψουνraquo)

Στο laquoΧάραμαraquo γνώρισα τον Παπαϊωάννου Τον μπαρ-μπα-Γιάννη όπως τον αποκαλούσαν με συμπάθεια όλοι οιφίλοι του ρεμπέτικου και του λαϊκού Δεν θυμάμαι πώς α-κριβώς έγινε η αρχή αλλά κάποιο βραδάκι ο Παπαϊωάννουαριβάρισε στο σπίτι μου μαζί με τον γιο του τον ΑντώνηΚρατούσε και το μπουζούκι του για να μου παίξει μερικάτραγούδια του Κουβεντιάσαμε πάνω από τρεις ώρες ΟΠαπαϊωάννου έριξε και μερικές πενιές Πάνω στην κουβέ-ντα άρχισε να μου ξετυλίγει γλυκά και ανθρώπινα το κου-βάρι της ζωής του που ήταν γεμάτο από βάσανα και περι-πέτειες

ΑΛΛΑΖεΙ η ΜΟδΑ ΠΑΛΙΩΝεΙΣ Σε ΠεΤΑΝε


Πώς μπήκες στο ρεμπέτικο τραγούδι και πώς έμαθες τομπουζούκι

Άκουσα το laquoΜινόρε του τεκέraquo Έτσι το λέγανε Το rsquoχεγράψει ένας από την Αμερική Ελληνοαμερικάνος οΧαλκιάς Από κει και πέρα γράψανε κι άλλα μινόρε πολ-λά Πάντως αυτό το πρώτο ήτανε που μrsquo έκανε και έπια-σα το μπουζούκι Έπαιζα κιθάρα εγώ τότε Το laquoΜινό-ρεraquo το άκουσα εδώ σε μια ταβέρνα Γύριζαν τότε με ταγραμμόφωνα οι γραμμοφωνατζήδες γύρω-γύρω στα μα-γαζιά και βάζανε δίσκους Κι ερχόντουσαν εκεί που τρώ-γαμε τα μεσημέρια στην εργατιά και βάζανε πλάκεςΕργάτες ήμασταν όλοι Τrsquo άκουσα λοιπόν και είπα αυ -τό το όργανο το μπουζούκι είναι πιο γλυκό απrsquo την κιθά-ρα Παλληκαράκι ήμουνα τότε 16-17 χρονώ και δού-λευα σε οικοδομή εργάτης Κουβάλαγα λάσπη Έτσι έ-γινε η αρχή Μετά από πολύ καιρό άκουσα πάλι μπου-ζούκι από τον Μάρκο Το τραγούδι laquoΉθελα να rsquoρχόσου-να ρε μάγκα στον τεκέ μουraquo Στο μεταξύ άκουγα πολ-λά τραγούδια με κιθάρες και τέτοια Κιθάρα έπαιζα κι ε-γώ Σε ηλικία 14 χρόνων Ύστερα την έκανα χαβάγιαΜπουζουξήδες επαγγελματίες δεν υπήρχαν τότε το rsquo27-rsquo28 Υπήρχαν κάτι γυρολόγοι μπουζουξήδες γέροι Ήτανο Αποστόλης ο Ζυμαρίτης και ο Θανάσης ο Τρελός Γέροιαυτοί σου λέω Εβδομήντα χρονώ όταν εγώ ήμουναπαλληκαράκι Ο ένας έβαζε κάτι πρίμα σεγόντα κάτιπόλκες κάτι πράγματα άλλα δηλαδή Ο άλλος ο Ζυμα-ρίτης έπαιζε βαριά της φυλακής γιατί όλο μέσα ήτανε



Στον Πειραιά δεν υπήρχε κανένα κέντρο με μπουζούκιαΌχι Στα κέντρα παίζανε σαντούρια και τέτοια Ήταν ηΡόζα η Εσκενάζυ και χόρευε Ήταν και κάτι άλλες ηΤακουνί και άλλες γυναίκες που χορεύανε Τώρα σε κα -μιά ταβέρνα άκουγες και μπουζουκάκι Κάτι βαριά τρα-γούδια της φυλακής Ήταν ο Θρούμπας και ένας άλλοςγέρος ο Μανέτας Και βέβαια ο Ζυμαρίτης και ο Θα-νάσης ο Τρελός

Ο Μάρκος τίποταΟ Μάρκος βγήκε μετά Μου είπανε τότε ότι είναι έναςχασάπης που τον πήγε ένα παιδί στην εταιρεία και έβγα -λε πλάκα Αλλά του Μάρκου το τραγούδι δεν με laquoπείρα-ζεraquo Με laquoπείραξεraquo μόνο το laquoΜινόρεraquo Το άκουσα κι έ-μεινα Ήταν ο νταλκάς μου Δεν θα ξεχάσω ποτέ το μα-γειρείο του Ντινόπουλου την παράγκα όπου το άκουσαΤου Ντινόπουλου στις Τζιτζιφιές στη διασταύρωση ΟΝτινόπουλος δίπλα στην ταβέρνα είχε μια άλλη παρά-γκα όπου πούλαγε σανό κριθάρια και τέτοια για τα ζώαΕκεί είχε και ένα μπουζούκι κρεμασμένο Πήγαινα κα-μιά φορά και το γρατζούναγα Ώσπου πήρα την απόφα-ση πήγα και δούλεψα στο κάρο του για να rsquoμαι κοντάστο μπουζούκι και να παίζω Είχε ένα άγριο άλογο Λευ-τέρη μου που έτρεμες Φαντάσου ότι το βάλαμε μια μέ-ρα στον Ιππόδρομο και ήρθε τρίτο Να μα τον ΧριστόΜrsquo αυτό το άλογο δούλευα στο κάρο Φόρτωνα άμμοκλεψιμαίικο Άκουγε η μανούλα μου εξάτμιση αυτοκι-




νήτου και σταυροκοπιόταν Αχ το παιδάκι μου έλεγεΓιατί ερχόντουσαν οι χωροφύλακες κάτι Κρητικοί μεφουφούλες και ρίχνανε μπιστολιές Τότε λοιπόν μάζε-ψα κάτι λεφτουδάκια και πήρα ένα μπουζούκι της συμ-φοράς κρυφά Μόλις το rsquoμαθε η μανούλα μου έβαλε τιςφωνές αλλά σιγά-σιγά υποχώρησε

Και πώς έμαθες μπουζούκιΖύγωσα τον Θανάση τον Τρελό Αυτός πήγαινε στη θά-λασσα κάθε μέρα και έκανε σταυρούς και μετάνοιες γιανα ξορκίσει τα μάγια που του rsquoχε κάνει νόμιζε η γυναί-κα του Τα πιτσιρίκια η μαρίδα που τον είχανε πάρειχαμπάρι του κάνανε καζούρα και του πετάγανε πέτρεςσημαδεύοντας τη φαλάκρα του Κι εγώ τότε έμπαιναστη μέση κυνηγούσα τα πιτσιρίκια και τον γλύτωναΤον είχα από κοντά και μrsquo αγαπούσε Πηγαίναμε λοιπόνστου Ντινόπουλου και τον παρακαλούσα να παίζει Δενέπαιζε παρά μόνον όταν ήθελε ο ίδιος Ήταν λίγο στρυφ -νός Μόλις έπιανε το μπουζούκι έτρεχα κι εγώ στην πα-ράγκα με το σανό κι έπαιρνα το δικό μου Παρακολου-θούσα τα χέρια του αλλά κυρίως τον ήχο Το μάτι δενπαίζει σπουδαίο ρόλο σrsquo αυτή την υπόθεση Το αφτί πρέ-πει να πάρει τη νότα τη σωστή

Εσύ είχες ιδέα από μουσικήΒέβαια Από μικρός έπαιζα φυσαρμόνικα Και στο σχο-λείο στην πατρίδα μου την Κίο της Μικράς Ασίας είχα



βρει μια παλιοσάλπιγγα και έπαιζα Ήμουνα στους προ-σκόπους

Ο Ντινόπουλος έπαιζε είπαμε μπουζούκι Από το σόι σουκανένας

Όχι Μόνο ο παππούλης μου από τη μάνα μου που τονλέγανε Βοναπάρτη έπαιζε σάζι Και τραγουδούσε καιωραία Έλεγε και κάτι τραγούδια σαν κλέφτικα Έπαι-ζε και διάφορα ταξίμια Δεν χρησιμοποιούσε πένα αλλάφτερό

Εσύ πότε έμαθες μπουζούκιΜε τον καιρό Στην αρχή παίζαμε ερασιτεχνικά Κάνα-με καντάδες παίζαμε τη laquoΦαληριώτισσαraquo Την είχαγράψει και την τραγουδάγαμε Την είχε μάθει ο κόσμοςκαι την τραγουδούσε πριν τη γραμμοφωνήσω Την έγρα-ψα πριν πάω φαντάρος και με πήγε στον Μάτσα έναςΓρυπάρης που έπαιζε κιθάρα

Υπήρχαν κομπανίες με σαντούρια και τέτοιαΥπήρχανε Υπήρχανε Αραπάκηδες Νταλγκάδες Καρί-πηδες σπουδαίοι τραγουδιστές Και βιολιά και ντέφιακαι χοροί με τη Ρόζα και τις άλλες Τότε ξεπετάχτηκεκαι η Ρίτα η Αμπατζή Μετά βγήκε η Γεωργία Και ηΔήμητρα Εγώ δούλεψα με τη Δήμητρα στον Βοτανικό

Με ποιους πρωτοανέβηκες στο πάλκοΜε τον Μπαγιαντέρα Τότε ο Μπαγιαντέρας είχε βγάλει



μια πλάκα με δύο τραγουδάκια Με πήρε μαζί του Τρειςήμασταν Μια κιθάρα και δύο μπουζούκια Δουλέψαμεστο Χατζηκυριάκειο Για πάλκο ο μπαρμπα-Κοσμάςτο αφεντικό είχε βάλει ένα μπιλιάρδο Από κει πήγαστον Βοτανικό Θυμάμαι ένα πρωί πήγαμε μrsquo έναν φίλογια κυνήγι Χαράματα αλλά τα μαγαζιά δουλεύανε Ε-κεί στον Βοτανικό ήτανε ένα μαγαζί με σαντούρια βιο-λιά και τέτοια Μόλις με είδε το βιολί ο μπαρμπα-Μή-τσος Θεός σχωρέσrsquo τον λέει στο αφεντικό laquoΡε ξέρειςτι είναι αυτόςraquo Ήρθε κοντά μου το αφεντικό και με έ-ψησε να πάω στο μαγαζί του Πήρα και τον Μάρκο καιξεκινήσαμε Δουλέψαμε πολύ με τον Μάρκο στον Βοτα-νικό Στο laquoΔάσοςraquo στο μαγαζί του Αντώνη του Βλά-χου Χειμώνα-καλοκαίρι Μετά πήγαμε στη Θεσσαλο-νίκη Εκεί μου ζήτησαν και έπαιξα κιθάρα Μια μέρατους παράτησα και έφυγα γιατί με ρίχνανε στα οικονο-μικά Βρήκα τον Στεφανάκη ύστερα τον δάσκαλο τουΜανώλη του Χιώτη τον Σπιτάμπελο που λένε Τον βρή-κα που γύριζε με ένα πάντσο στην παραλία και έβγαζεπιατάκι Έπαιζε ωραία κιθάρα ο Στέφανος Τον πήρακαι μαζί με τον Στράτο πήγαμε Σέρρες Δράμα Κα-βάλα και χάλασε ο κόσμος εκεί πέρα Τρεις ήμαστανΚαι τίποτα δεν παίρναμε για μεροκάματο

Αυτά που μου λες γίνονταν επί Μεταξά Ο Μεταξάς δεν είχεαπαγορέψει το μπουζούκι

Ο Μεταξάς απαγόρεψε τη γραμμοφώνηση Έβαλε αυ-



στηρή λογοκρισία κάποιον Ψαρούδα έναν γέρο με μού-σι Απαγόρεψε το λαϊκό από το δίσκο όχι σαν δουλειάΑς πούμε το laquoΒαδίζω και παραμιλώraquo μου το κόψανε

Αυτό πόσον καιρό κράτησεΚάνα χρόνο Μετά πήγαμε και τους συναντήσαμε Άμαζούσε ο συχωρεμένος ο Μίνως Μάτσας θα σου έλεγεΠήγα εγώ εκεί με ένα μπουζούκι που το είχα γεμίσειφίλντισι Είχα δώσει 4500 Πολλά λεφτά Τα μάζευακαιρό

Κάπου διάβασα ότι πήγες εσύ στον ΜεταξάΕγώ πήγα αλλά όχι στον Μεταξά Αυτά είναι παραμύ-θια Πήγα στη λογοκρισία Αυτοί νομίσανε ότι θα δούνετίποτα ζωνάρια φούντες και τέτοια Φόρεσα ένα μπλεκοστούμι πήρα και έναν φίλο μου και πήγαμε με τομπουζούκι στο χέρι Ο φίλος μου ήταν ο ΚωνσταντινίδηςΠέθανε Τον είχα και μου rsquoκανε σεγόντα σε κάτι πλάκεςΕίχα το μπουζούκι σε μια πάνινη θήκη Μόλις το rsquoβγαλακαταλαβαίνεις άστραψε ο κόσμος Γιατί το φίλντισι δενήταν πάστα ndash ήταν αληθινό Σκέψου ότι δεν μπορούσε ναβρει ο μάστορας άλλο Και όλο ασήμι τα κλαριά δίπλαΉταν πολύ όμορφο μπουζούκι αλλά δεν φώναζε Κι ε-μείς τότε θέλαμε να φωνάζουν τα μπουζούκια

Και τι του είπες του ΨαρούδαΛέει laquoΑυτό είναι το μπουζούκιraquo Λέω laquoΜάλισταraquo Το



κοίταξε Ύστερα του rsquoπαιξα Έπιασε ο Κωνσταντινίδηςτην κιθάρα πλακώσαμε κάτι ντουετάκια γούσταρε οάνθρωπος και εκεί τελείωσε η ιστορία Ο Μάρκος τώ-ρα Αν πήγαινε ο Μάρκος με το laquoαraquo που θα rsquoκανε θαμας κλείνανε μέσα Εμείς είπαμε κάτι ντουετάκια τοπαράπονό μας δηλαδή με γλύκα

Τώρα εσύ με τόσες επιτυχίες στο ενεργητικό σου τι έγινεκαι είσαι ανεπιθύμητος στους δισκάδες

Έτσι γίνονται τα πράγματα δεν ξέρεις Αλλάζει η μόδαπαλιώνεις και σε πετάνε σαν στειμμένη λεμονόκουπα Αλ -λά εγώ θα τους τη φέρω θα σου δώσω εγώ τις μουσικέςθα κάνει την ενορχήστρωση ο Λοΐζος και θα τραγουδήσειο Αντώνης Και φυσικά οι μάγκες θα πουν ναι Ήδη έδω-σα μια συνέντευξη στην Απογευματινή στον Κώστα Χα-τζηδουλή και λέω πως θα συνεργαστώ με εσένα και τονΛοΐζο και ας τολμήσει ο Μάτσας να πει όχι Θα βάλουμεκαι τον Αντώνη να τραγουδήσει και θα σωθεί το παιδί

Άρχισα να γράφω τα τραγούδια του Παπαϊωάννου Έ-πιασε και ο Λοΐζος τις ενορχηστρώσεις Αλλά δεν προφτά-σαμε να τελειώσουμε το δίσκο Ο αγαπημένος μου μπαρ-μπα-Γιάννης αυτός ο υπέροχος αληθινός άνθρωπος πουκοίταζε τη φαμίλια του και φρόντιζε να μην της λείπει τί-ποτα μια νύχτα φεύγοντας από το laquoΧάραμαraquo όπου δού-λευε με τον Τσιτσάνη για το σπίτι του στις Τζιτζιφιές έ-πεσε με το αυτοκίνητο σε κάποιο δέντρο και σκοτώθηκε



Τον θυμάμαι πάντοτε με αγάπη Ήταν εξαίρετος λαϊκόςσυνθέτης και μπεσαλής Αναρίθμητα τα σουξέ του Αλλά ηδισκογραφία είναι άτιμη Μόλις σταματήσεις να γράφεις ε-πιτυχίες οι δισκάδες όλο laquoέλα αύριοraquo σου λένε Σε θεωρού-νε ντεμοντέ και ανοίγουν το δρόμο σε νέους που σίγουρα εί-ναι laquoδευτεράντζεςraquo μπροστά σου Αλλά τι να κάνουμε Αυ-τή είναι η ζωή

Και φανταστείτε ότι ο Παπαϊωάννου ήταν εκείνος που α-νακάλυψε τον Καζαντζίδη και τον έβαλε στο τραγούδι Καιμόνο γιrsquo αυτό η φωνογραφική βιομηχανία θα έπρεπε να τονέχει επrsquo άπειρον στα όπα-όπα



Ο Ζαμπέτας ήταν laquoτα πάντα όλαraquoΓ Ι Ω ρ Γ Ο Σ Ζ Α Μ Π ε Τ Α Σ

ΚΥρΙΑρΧΟΣ στη δισκογραφία τη δεκαετία του rsquo60 ήταν οΤάκης Β Λαμπρόπουλος Μέλος της γνωστής και πλούσιαςοικογένειας εμπόρων είχε αναλάβει την εταιρεία Columbiaγιατί τον ενδιέφερε πολύ το τραγούδι και είχε πρωτοπορια-κές ιδέες για την εποχή Κυρίως όμως είχε εξασφαλισμένογια την Columbia ένα μεγάλο μερίδιο της αγοράς που οφει-λόταν ως ένα σημείο στη φίρμα laquoΑφοί Λαμπρόπουλοιraquoαλλά κυρίως σε μια σειρά από καλλιτέχνες τεράστιου γιατα ελληνικά δεδομένα βεληνεκούς Καζαντζίδης Τσιτσά-νης Αγγελόπουλος Ζαμπέτας Γκάτσος Μητσάκης Καλ-δάρας (γύρω στο rsquo65 μεταπήδησε στην Odeon) Μπιθικώ-τσης Πόλυ Πάνου Το οπλοστάσιο της Odeon δεν είχε ιδιαί -τερη ισχύ Πανίσχυρο όνομα ήταν μεν του Βαμβακάρη ο ο-ποίος όμως είχε κουραστεί πολύ και δεν βρισκόταν σε ικα-νοποιητική για τα μέτρα της αξίας του παραγωγική φάσηΑκολουθούσαν ο Βαγγέλης Περπινιάδης ο Πέτρος Ανα-γνωστάκης και μετά το rsquo65 ο σπουδαίος Απόστολος Καλ-δάρας


Ο Λαμπρόπουλος την εποχή που τον γνώρισα ήταν έ-νας γοητευτικός άντρας με εξαιρετικά καλούς τρόπους καιπολλά ενδιαφέροντα Είχε παρουσιαστικό και συμπεριφοράευπατρίδη αλλά όταν μπαίνανε σε δοκιμασία τα συμφέρο-ντα της εταιρείας του γινόταν σκληρός σαν ατσάλι Ωςπρος το θέμα που μας απασχολεί θέλω να σημειώσω ότι εί-χε πολύ χρήμα στη διάθεσή του για να μπορεί να επιβάλλεικαλλιτέχνες και επιπλέον την πίστη ότι μόνον οι νέοι θα ά-νοιγαν τους ορίζοντες του ελληνικού τραγουδιού Έτσι α-φού εξασφάλισε τη συνεργασία του Χατζιδάκι και του Θε-οδωράκη που έγραφαν συνεχώς μεγάλες επιτυχίες στρά-φηκε προς τον Σταύρο Ξαρχάκο που του δημιούργησε τηΒίκυ Μοσχολιού και αργότερα προς τον Δήμο Μούτση τονΓιάννη Σπανό τον Λουκιανό Κηλαηδόνη κά Από τη με-ριά της Odeon μπήκε στο παιχνίδι ο υιός Μάτσας ο Μά-κης ο οποίος δύο-τρία χρόνια κατόπιν άνοιξε τα δικά τουχαρτιά Λεοντής Λοΐζος Κουγιουμτζής Νταλάρας Γιατην ένταξη του Λοΐζου στην εταιρεία του αποφασιστικό ρό-λο έπαιξα κι εγώ

Στις αρχές της δεκαετίας του rsquo60 το να συνεργάζεταικανείς με την Columbia ήταν σαν να κέρδιζε τον πρώτο α-ριθμό του λαχείου Συντακτών Υπήρχε υπερομάδα καλλι-τεχνική υπήρχαν μεγάλα ποσά για διαφήμιση υπήρχε μιαδιάθεση για ανάπτυξη του τραγουδιού και υπήρχε βεβαίωςκαι ο Λαμπρόπουλος που καθόριζε τη μοίρα της εταιρείαςκαι διακρινόταν για τις εμπνεύσεις και τις τολμηρές πρωτο-βουλίες του Ένα προσωπικό παράδειγμα Στα 1965 είχα

Ο ΖΑΜΠεΤΑΣ ηΤΑΝ laquoΤΑ ΠΑΝΤΑ ΟΛΑraquo


διαγράψει μια πορεία με αλλεπάλληλα σουξέ ndash όλα με τονΞαρχάκο Ο Ξαρχάκος εμφανιζόταν ndashκαι ήτανndash ως τρίτηδύναμη στη σύνθεση μετά τον Χατζιδάκι και τον Θεοδω-ράκη Τα πρώτα τραγούδια μας ήταν laquoΆπονη ζωήraquolaquoΦτωχολογιάraquo laquoΒάλε κι άλλο πιάτο στο τραπέζιraquo laquoΣαβ-βατόβραδο στην Καισαριανήraquo laquoΠαλληκαράκι που rsquoλειω-σαraquo laquoΔεν σου χρωστάω τίποταraquo laquoΣου rsquoφερα νερό στιςχούφτεςraquo Όλες αυτές οι επιτυχίες μέσα σε μια διετία μεμικρά δισκάκια των 45 στροφών είχαν δημιουργήσει laquoμε-γάλη φασαρίαraquo και για τους δυο μας

Τότε ακριβώς με κάλεσε ο Λαμπρόπουλος στο γραφείοτου στην οδό Λυκούργου και χωρίς περιστροφές μου πρό -τεινε μιαν αλλόκοτη εκ πρώτης όψεως συνεργασία laquoΘέ-λω να κάνεις ένα δίσκο με μουσική του Ζαμπέτα και τρα-γουδιστή όχι τον Μπιθικώτση ή τη Μοσχολιού με τους ο-ποίους συνεργάζεσαι αλλά τον Μανώλη Αγγελόπουλοraquo Ηπρόταση ήταν τόσο απροσδόκητη που κόντεψα να πέσω α-πό την καρέκλα μου Αλλά δεν έπεσα Απλώς με πιάσανετρανταχτά γέλια Ο Λαμπρόπουλος θύμωσε και πήρε πίσωτην πρότασή του Χρειάζεται όμως να εξηγήσω από τημεριά μου γιατί θεώρησα την πρόταση γελοία όλοι εμείςτης νεότερης γενιάς που είχαμε μπει στο τραγούδι με τονΧατζιδάκι τον Θεοδωράκη ή τον Ξαρχάκο θεωρούσαμε ό-τι αντιπροσωπεύαμε μια ελίτ ένα τραγούδι υψηλής ποιό-τητας και δεν καταδεχόμασταν ούτε να σκεφτούμε καν τοενδεχόμενο συνύπαρξης με τους laquoπαρακατιανούςraquo στην α-ντίληψή μας συνθέτες του λαϊκού τραγουδιού



Ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι η άποψή μας δεν ευστα-θούσε ήταν ο Δημήτρης Χριστοδούλου που τότε είχε γρά-ψει σημαντικά τραγούδια με τον Θεοδωράκη laquoΚαημόςraquolaquoΒράχο-βράχοraquo laquoΤι θέλεις απrsquo τα νιάτα μουraquo κλπ ΟΧριστοδούλου λοιπόν χωρίς δεύτερη σκέψη όταν του προ-τάθηκε να γράψει τραγούδια με τον Ζαμπέτα είπε ναι Καιπέτυχε διάνα Έγραψε μια σειρά από τραγούδια που ερμή-νευσε κατά βάσιν η Βίκυ Μοσχολιού τα οποία άφησαν επο-χή laquoΓιατί τα χέρια είναι σκοινιάraquo laquoΚοντά στα ξημερώμα-ταraquo laquoΔεν έχει δρόμο να διαβώraquo laquoΤι να φταίειraquo laquoΒουνάκαι κάστρα θrsquo ανεβώraquo κλπ

Παρά την επιτυχία όμως του Χριστοδούλου εγώ δεν ε-νέδωσα Και ούτε βέβαια ο Δασκαλόπουλος ο Ελευθερί-ου ο Λάδης ο Κακουλίδης και πολλοί άλλοι Δεν ενέδωσεφυσικά ούτε ο Γκάτσος που ήταν ο πατριάρχης της και-νούργιας σχολής τραγουδιού Ελάχιστα ασχολήθηκε και ηγερόντισσα Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου που έδειχνε ναενδιαφέρεται για το laquoέντεχνοraquo Το ίδιο έκαναν και ο Γκού-φας και ο Λειβαδίτης και ο Ερρίκος Θαλασσινός και ο Νε-γρεπόντης Δεν ξέρω με τι κριτήρια αποφάσισαν οι παρα-πάνω δημιουργοί να μη δουλέψουν με τους laquoλαϊκούςraquomiddot καιδεν μπορώ να πάρω κανέναν στο λαιμό μου Εγώ πάντωςμε την επιτυχημένη ένταξή μου από την αρχή στο έντεχνοήμουν βέβαιος ότι ο δρόμος μου ήταν με τον Θεοδωράκητον Χατζιδάκι τον Ξαρχάκο τον Λεοντή τον Μαρκόπου-λο και λίγο αργότερα με τον Μάνο Λοΐζο

Σήμερα όμως που τα σκέφτομαι όλrsquo αυτά αισθάνομαι



βαθιά λύπη Γιατί ξέρω ότι αν έγραφα το δίσκο του Ζαμπέ-τα με τον Αγγελόπουλο όπως και αν συνεργαζόμουν και μεάλλους λαϊκούς συνθέτες θα είχαν γραφτεί πολλά ωραίατραγούδια για τα οποία θα ήμουν υπερήφανος Δυστυχώςόμως άλλα μυαλά τότε άλλα τώρα Και άλλη γνώση Γιαμένα εκείνη την εποχή ο Ζαμπέτας ήταν ένας συνθέτηςπου τα τραγούδια του στην ουσία ήταν ερωτικά-ελαφράκαι τους έδινε μια λαϊκή υπόσταση το μπουζούκι Κατά τηγνώμη μου τους κρίσιμους εκείνους καιρούς το τραγούδι έ-πρεπε ndashκατά τα πρότυπα του Θεοδωράκηndash να είναι ουσια-στικά λαϊκό και να απαντάει με σύγχρονο ποιητικό στίχοστα μεγάλα προβλήματα των λαϊκών μαζών ανεργία με-τανάστευση μεροκάματο παγκόσμια ειρήνη καλύτερεςσυνθήκες ζωής Απόδειξη ότι τα πρώτα τραγούδια μου μετον Ξαρχάκο είναι απολύτως κοινωνικά-πολιτικά και στοένα το μόνο ερωτικό (laquoΣου rsquoφερα νερό στις χούφτεςraquo) υ-πάρχει μονάχα μια φορά η λέξη αγάπη

Πέρασαν οι καιροί άλλαξε βαθμιαία και η οπτική μουγια το τραγούδι Άρχισα να βλέπω με διαφορετικό τρόποτα ερωτικά τραγούδια Και φυσικά και τα ερωτικά τρα-γούδια του Ζαμπέτα που ήταν έξοχα Όχι μόνο από πλευ-ράς στίχων και μελωδίας Αλλά και από την άποψη της δε-ξιοτεχνίας και του ήχου στο μπουζούκι

Υπάρχουν δέκα ίσως και παραπάνω μεγάλοι μπουζου-ξήδες στην Ελλάδα Ο Χιώτης ο Παπαδόπουλος ο Καρνέ-ζης ο Σπόρος (Σταματίου) ο Πολυκανδριώτης ο Νικολό-πουλος ο Λεμονόπουλος ο Ζαφειρίου ο Τσιτσάνης ο Πα-



παϊωάννου ο Ζαμπέτας και μερικοί άλλοι Ε απrsquo όλουςαυτούς και όλους τους άλλους που δεν ανέφερα εκείνος πουξεχωρίζει είναι ο Ζαμπέτας Θέλω να πω ότι όλοι τουςμπορούν να παίξουν ένα κομμάτι με εξαιρετικό τρόπο απόκάθε άποψη δεξιοτεχνία χρώμα καθαρότητα Ο Ζαμπέ-τας όμως θα το παίξει διαφορετικά Η πενιά του θα είναιαλλιώτικη Πιο πλατιά πιο μελωδική ndash μια πραγματικήορχήστρα

Δεν είναι τυχαίο ότι στις αρχές της δεκαετίας του rsquo60 οΧατζιδάκις χρησιμοποιούσε τον Ζαμπέτα κυρίως στις η-χογραφήσεις του Κι ας του έβγαζε το λάδι με τις laquoπρωτο-βουλίεςraquo του Ένα παράδειγμα Διδάσκει ο Χατζιδάκιςστους μουσικούς παίζοντας πιάνο το laquoΧάρτινο το φεγγα-ράκιraquo και λέει στον καθένα τι θα παίξει πότε θα παίξει καιπώς Λέει και στον Ζαμπέτα αυτά που πρέπει να πει Υπο-γραμμίζει όμως laquoΓιώργο σrsquo αυτό το σημείο εσύ δεν θα παί-ξειςraquo laquoΜάλιστα Μανώληraquo Αρχίζουν την πρόβα οι μουσι-κοί αλλά ο Ζαμπέτας στο σημείο που είχε εντολή να μηνπαίξει παίζει Χαλάει η πρόβα ο Χατζιδάκις θυμώνει βά-ζει τις φωνές στον Ζαμπέτα και λέει σε όλη την ορχήστραlaquoΠάμε απrsquo την αρχήraquo Το κομμάτι ξαναπαίζεται αλλά οΖαμπέτας το βιολί του παίζει και εκεί που δεν πρέπει ναπαίζει Ο Χατζιδάκις γίνεται έξω φρενών η πρόβα επανα-λαμβάνεται οι άλλοι μουσικοί αγανακτούν αλλά ο Ζαμπέ-τας ξαναμπαίνει εκεί που δεν πρέπει να μπει Έξαλλος οΧατζιδάκις του φωνάζει laquoΓιατί χαλάς την πρόβα Γιατί ε-πιμένεις να παίζεις στο σημείο που δεν πρέπει να παίζειςraquo



Και η απάντηση του Ζαμπέτα laquoΜανώλη μου δεν παίζωraquolaquoΤι κάνειςraquo laquoΣχολιάζωraquo

Έλεγα προηγουμένως για την πλατιά και ιδιαίτερη πε-νιά του Ζαμπέτα που νομίζεις πως ακούς τρία μπουζούκιαμαζί και θέλω εδώ να θυμίσω ότι ο Ζαμπέτας ήταν εκείνοςπου αναστάτωσε τις Κάννες στη μεγάλη γιορτή για τηβράβευση του Ποτέ την Κυριακή με τη Μελίνα Η έμπνευ-ση να προσκληθεί ο Ζαμπέτας για το ελληνικό γλέντι λόγωτης βράβευσης ήταν του Σπύρου Μερκούρη Και ο Ζαμπέ-τας έσπασε με το παίξιμό του όλα τα χρονόμετρα Έπαιζεσυνεχώς επί έξι ώρες και είχε τρελάνει το ακροατήριό τουΔιάσημοι ηθοποιοί έσπαγαν πιάτα χόρευαν φορούσαν κα-τσαρόλες τουρμπάνια γυναικεία καπέλα τραγιάσκες στακεφάλια τους Έφυγαν ξεθεωμένοι το πρωί για τα σπίτιατους Αλλά και ευτυχισμένοι Οι εφημερίδες αφιέρωσανπολλές σελίδες σrsquo αυτό το ξεσάλωμα Και απrsquo αυτό το ελλη-νικό γλέντι που το ξεκίνησε ο Ζαμπέτας με το μπουζούκιτου άρχισε να παίρνει μπρος το laquoελληνικό καλοκαίριraquo οελληνικός τουρισμός με ηχητική συνοδεία τον Μαρκόπου-λο τον Ξαρχάκο και βέβαια ανεξαρτήτως του περιεχομέ-νου των στίχων τον μαγικά μελωδικό Χατζιδάκι

Ο Ζαμπέτας ήταν γνωστός κυρίως ως οργανοπαίκτηςΚαι έλεγε και διάφορες ιστορίες κατά καιρούς για το πά-θος που είχε στη μουσική έπαιρνε από το κουρείο του πα-τέρα του ένα μπουζούκι και δοκίμαζε να παίξει την έ-μπνευση για να γράψει του την έδιναν τα βατράχια που ά-κουγε να κοάζουν στο ποτάμι απrsquo όπου περνούσε για να



πάει στο σπίτι του Για μένα ήταν ένας συνθέτης ελαφρώντραγουδιών ρομαντικών και ευαίσθητων με κυρίαρχο τοστίχο του Χαράλαμπου Βασιλειάδη Γιατί ο Βασιλειάδης(Τσάντας) ήταν εκείνος που έδωσε τα μεγάλα σουξέ στονΖαμπέτα με αποκορύφωμα τα laquoΔειλινάraquo Και ήρθε κατό-πιν ο Χριστοδούλου για να του προσδώσει κύρος

Ήταν τόσο εδραιωμένη σε μένα η πεποίθηση ότι ο Ζα-μπέτας δεν είναι του laquoέντεχνουraquo στο οποίο είχαμε προση-λυτισθεί που δεν μπορούσε ποτέ να μου περάσει από τομυαλό το ενδεχόμενο συνεργασίας με τον σπουδαίο αυτόσυνθέτη Και τα δύο μόνο τραγούδια που έγραψα μαζί τουήταν προϊόν αφόρητων πιέσεων εκ μέρους του φίλου μουΑχιλλέα Θεοφίλου για να τα τραγουδήσει η Χάρις Αλεξίου(laquoΤι γλυκό να σrsquo αγαπούνraquo laquoΤο ξέρω πια δεν μrsquo αγαπάςraquo)

Τα τραγούδια αυτά έκαναν πολύ μεγάλη επιτυχία Καιυπήρχαν και δεκάδες άλλα άλλων στιχουργών που υπο-γράμμιζαν ότι ο Ζαμπέτας είναι όντως σπουδαίος δημιουρ-γός Δεν ήταν όμως ούτε Τσιτσάνης ούτε Καλδάρας ούτεΜητσάκης ή Χατζηχρήστος ή Παπαϊωάννου ή Μπαγια-ντέρας στη δική μου συνείδηση Αυτό το πιστεύω και σή-μερα μολονότι υπάρχουν πολλοί που κατατάσσουν τον Ζα-μπέτα στην πρώτη σειρά των ελλήνων δημιουργών

Ο Ζαμπέτας κατά τη γνώμη μου έχει ένα μεγάλο πλεο -νέκτημα παίζει ο ίδιος μοναδικά τα τραγούδια του στομπουζούκι Και επιπλέον τα τραγούδια του είναι τρυφεράρομαντικά ερωτικά της εγκατάλειψης και του πόνου Πο-λιτικό τραγούδι δεν βρίσκω ούτε ένα Εκτός εάν κάποιο μου



διαφεύγει Ξέρω όμως πολλά τραγούδια που τα θεωρώ έ-ξοχα με επικεφαλής τον laquoΑράπηraquo

Ο Ζαμπέτας ήταν ευρηματικός ως συνθέτης μεγαλειώ-δης ως εκτελεστής αλλά πάνω απrsquo όλα ήταν ένας ευφυήςάνθρωπος με μεγάλη ευχέρεια σε έναν προκλητικό χιουμο-ριστικό λόγο που εντυπωσίαζε Έπιανε το μπουζούκι κα-ταργούσε τους γύρω του τραγουδιστές για μισή ώρα και έ-κανε πρόγραμμα μόνος του Ένα πρόγραμμα γεμάτο σε-ξουαλικά υπονοούμενα που ξεσήκωνε το κοινό γιατί ακρι-βώς ένα τέτοιο πρόγραμμα επιζητούσε το κοινό αυτό

Είμαι της γνώμης πως ο Ζαμπέτας αν ζούσε στην Αμε-ρική ή στη Γαλλία θα μπορούσε να γίνει ένας σταρ παγκό-σμιας ακτινοβολίας Αυτά που έλεγε αυθόρμητα χωρίς κα-μιά προηγούμενη προετοιμασία έκαναν την αίθουσα να σείε -ται από τα γέλια και τα χειροκροτήματα Ιδίως όταν ο Γιώρ -γος σατίριζε ένα ρομαντικό μυθιστόρημα δικής του έμπνευ-σης χιλιάδων σελίδων με τον εντυπωσιακό τίτλο laquoΗ βρό-χα έπιπτεraquo

Γράμματα δεν ήξερε ο Ζαμπέτας Ήξερε μόνο τα στοι-χειώδη Αλλά η ευφυΐα του το σπινθηροβόλο πνεύμα τουη ευχέρειά του να χρησιμοποιεί το μικρόφωνο χωρίς νακουράζει οι ενδιάμεσες πενιές του οι προκλήσεις του προςτους θαμώνες πολλοί από τους οποίους ήταν μεγαλοσχή-μονες φίλοι του του επέτρεπαν να κάνει παιχνίδι μόνος τουμε τους ακροατές να τον ακούνε με ανοιχτό το στόμα Κατάτην άποψή μου ήταν διασκεδαστής ολκής και γιrsquo αυτό γιαπολλά χρόνια οι ουρές που σχηματίζονταν στα νυχτερινά



κέντρα όπου εμφανιζόταν ήταν ατελείωτες Τελειώνονταςθέλω να δώσω μερικά χαρακτηριστικά δείγματα της ευ-φυΐας του Ζαμπέτα του απροσδόκητου λόγου του και τουακαριαίου τρόπου με τον οποίο αντιμετώπιζε τις διάφορεςκαταστάσεις

Παντρευόταν ο Ξαρχάκος στο ναό των Ταξιαρχώνστο Πεδίον του Άρεως Κουμπάρος ο Λαμπρόπουλος Είχα -με στηθεί όλοι έξω από την εκκλησία περιμένοντας τη νύ-φη τη ζωγράφο Μαργαρίτα Μπακοπούλου Η νύφη όμωςόπως το θέλει η παράδοση αργούσε να φανεί Ο γαμπρόςαδημονούσε Επικρατούσε ένας γενικός εκνευρισμός Κά-ποια στιγμή πετάγεται ο Ζαμπέτας και λέει laquoΠροτείνω ογάμος να γίνει πλεϊμπάκ Να παντρέψουμε μόνο του τονΞαρχάκο και μετά όταν έλθει η νύφη να παντρέψουμε μό-νη της κι εκείνη και ύστερα να ενώσουμε τους δύο γάμουςκαι να φτιάξουμε έναν ακριβώς όπως γίνεται με τα τρα-γούδια που γράφουμε πρώτα τη μουσική και κατόπιν βά-ζουμε τον τραγουδιστή να τραγουδήσει πάνω στην ηχογρα-φημένη ορχήστραraquo

Ο Γκούφας είχε γράψει ένα θεατρικό έργο-επιθεώρη-ση για το laquoΜετροπόλιτανraquo της λεωφόρου Αλεξάνδρας Τίτ -λος Μην πατάτε τη χλόη Πρωταγωνίστρια η Μάρω Κο-ντού και τραγουδίστρια η Βίκυ Μοσχολιού Σολίστ στομπουζούκι ο Ζαμπέτας Συνθέτης ο Ξαρχάκος Ήθελε οΞαρχάκος να δώσει σε κάποιο σημείο του έργου ένα χρώμα




γύφτικο στη μουσική του Γιrsquo αυτό είχε καλέσει στο στού-ντιο για ηχογράφηση τέσσερις γύφτους που φορούσαν ότιμπορεί να φανταστεί κανείς κίτρινα σακάκια καβουράκιαμυτερά παπούτσια δίχρωμα (καφέ και λευκά) παρδαλάπουκάμισα κλπ

Όλοι είχαν φτάσει με τα κλαρίνα τους και τα μουστάκιατους και περίμεναν τον Ξαρχάκο να τους δώσει το σύνθημαγια να παίξουν αυτό που θα τους ζητούσε Ο Ξαρχάκος έκα-νε πρόβα στα υπόλοιπα μέλη της ορχήστρας και δεν τους εί-δε ndash είχε γυρισμένη την πλάτη του προς αυτούς Τους είδανόμως όλοι οι μουσικοί και ανάμεσά τους ο Ζαμπέτας Έ-παιζε λοιπόν ο Ζαμπέτας γελούσε βλέποντας τους γύ-φτους και συγχρόνως έκανε νόημα στον Ξαρχάκο να διακό-ψει και να τους εντάξει στην ορχήστρα Ο Ξαρχάκος απορ-ροφημένος από τη δουλειά του δεν πρόσεχε τον Ζαμπέταπου του έκανε συνεχώς νοήματα και γελούσε Κάποιαστιγμή τον είδε αλλά δεν έδωσε σημασία Ο Ζαμπέτας ό-μως εξακολουθούσε να του κάνει νοήματα και να γελάειΘύμωσε λοιπόν ο Ξαρχάκος και του λέει οργισμένος laquoΜατι συμβαίνει επιτέλους βρε Γιώργο Θα σταματήσεις ναγελάς και να μου κάνεις νοήματαraquo Και ο Ζαμπέτας laquoΜα-έστρο ήθελα να σε ειδοποιήσω ότι κατέφθασαν για να παί-ξουν μαζί μας οι Αψβούργοιraquo

Έβριζε συνεχώς και για ψύλλου πήδημα Δεν ανήκεσε εταιρεία δίσκων και όλοι οι δισκάδες ήθελαν να του απο-σπάσουν υπογραφή για αποκλειστική συνεργασία Ένα



βράδυ ήρθε από το σπίτι μου για να τον συμβουλέψω σεποια εταιρεία θα ήταν καλό να πάει κατά τη γνώμη μουΜόλις είχε γυρίσει από ένα ταξίδι στο Λονδίνο και φορούσεένα εγγλέζικο καβουράκι που μόλις το rsquoβλεπες στο κεφάλιτου έσκαγες στα γέλια Χτύπησε την πόρτα του άνοιξα έ-βγαλε το καβουράκι άναψε τσιγάρο και άρχισε να βρίζει ό-λους τους δισκάδες συλλήβδην Κατέληξε laquoΘα μείνω ελεύ-θερος Δεν υπογράφω με κανέναν πraquo laquoΚαι τότε γιατί ήρ-θες νυχτιάτικα στο σπίτι μουraquo laquoΓια να σε δω να βρίσωκαι κυρίως για να σου δείξω το υπέροχο καβουράκι που α-γόρασαraquo

Στη μεταπολίτευση χαλάγανε κόσμο τα τραγούδιατου Θεοδωράκη Και ήταν εύλογο ο λαός τα είχε στερηθείεπί εφτά χρόνια Ο Ζαμπέτας ελάχιστα παιζόταν στο ρα-διόφωνο Έπαιρνε σβάρνα τα στέκια και όλη τη μέρα έλεγεμε παράπονο laquoΕμένα γιατί δεν με παίζουνε Τι είμαι εγώΠροβοκράτορας Γιατί παίζουν συνέχεια τον Μητσικώ-τσηraquo Και αλλοίωνε επίτηδες και το όνομα του Μπιθικώ-τση και τη λέξη προβοκάτορας για να γίνεται πλάκα

Το 1968 όλη η Ελλάδα τραγουδούσε το laquoΔελφίνι-δελ-φινάκιraquo που είχαμε γράψει με τον Λοΐζο Όποτε πήγαιναλοιπόν σε μαγαζί όπου εμφανιζόταν ο Ζαμπέτας με το πουμε έβλεπε τραγουδούσε laquoΚαβάλα στο λιθρίνι τον κόσμο γύ-ρισαraquo Και οι θαμώνες ξεσπούσαν σε γέλια φυσικά



Κάθε τραγούδι και σουξέΠ Υ θ Α Γ Ο ρ Α Σ

ΠΟΛΥ λίγα πράγματα έχουν γραφτεί για τον Πυθαγόρα(Παπασταματίου) Έναν από τους μεγαλύτερους στιχουρ-γούς του ελληνικού τραγουδιού Δεν ξέρω για ποιο λόγοΠιθανόν επειδή πέθανε σε μια εποχή που τα κείμενα γιατους στιχουργούς δεν έβρισκαν χώρο στις εφημερίδες αντί-θετα από τα κείμενα για τους τραγουδιστές και τους συνθέ-τες που είχαν καθημερινή παρουσία στο ραδιόφωνο τηντηλεόραση και τον Τύπο

Μου έχει κάνει εντύπωση και η απάθεια που έχουν δεί-ξει έως τώρα οι δισκογραφικές εταιρείες γιrsquo αυτό τον δη-μιουργό που γέμισε με δεκάδες εκατομμύρια τα ταμείατους Γιατί ndashκαι πρέπει να το πω απrsquo την αρχήndash οι πωλή-σεις δίσκων με την υπογραφή του Πυθαγόρα πρέπει να κα-τέχουν το πανελλήνιο ρεκόρ αν εξαιρέσουμε το Δρόμο μετον Πουλόπουλο και τα Νησιώτικα με τον Πάριο Υπήρξε ε-ποχή που κάθε τραγούδι του Πυθαγόρα γινόταν αμέσως ε-πιτυχία Κι αυτό συνέβαινε επί χρόνια


Δεκάδες ήταν οι συνθέτες που επικοινωνούσαν κάθε μέ-ρα μαζί του ζητώντας του συνεργασία Το ίδιο και οι τρα-γουδιστές Και ο Πυθαγόρας δεν χάλαγε χατίρι Στρωνό-ταν από το πρωί στη δουλειά και έδινε έδινε στίχους τρο-φοδοτώντας τη δισκογραφία με αναρίθμητα σουξέ Η υπο-γραφή του εκείνα τα χρόνια ήταν εγγύηση επιτυχίας

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τραγουδιστές του επιπέδουκαι της αξίας του Καζαντζίδη του Μπιθικώτση του Ντα-λάρα της Αλεξίου και της Μαρινέλλας συνεργάστηκαν μα-ζί του ένας δε απrsquo όλους ο Καζαντζίδης ερμήνευσε δεκάδεςτραγούδια σε στίχους του Θυμίζω τα laquoΠαρασκευή το βρά -δυraquo laquoΣτα βράχια της Πειραϊκήςraquo laquoΠάει κι αυτόςraquo (γιατον Γιάννη Παπαϊωάννου)middot με τον Νταλάρα τα 12 τραγού-δια της Μικράς Ασίας του Καλδάραmiddot με τη Μαρινέλλα τηνΑλβανία του Κατσαρού και πάνω απrsquo όλα το laquoΚάθε λιμά-νι και καημόςraquo επίσης του Κατσαρού με τον Γαβαλάmiddot τησειρά laquoΟ Σταμούλης ο λοχίαςraquo laquoΚυρα-Γιώργαιναraquo laquoΕπι-πόλαιοςraquo κλπ κλπ κλπ με τον Καλατζή

Ο Πυθαγόρας από πολύ νέος έδειξε να ενδιαφέρεται γιατο τραγούδι και τον κινηματογράφο και έπαιξε μάλισταμερικούς δεύτερους ρόλους σε κάποιες ταινίες Ακούμε τοόνομά του για πρώτη φορά κυρίως με ένα τραγούδι τουΝίκυ Γιάκοβλεφ που το ερμηνεύει η Μαίρη Λω και το ο-ποίο λέει μεταξύ άλλων laquoΞαναβλέπω το μικρό το αμαξάκι τον γκαζιέρη που μας ανάβει το φως και θυμάμαι τις κυ-ρίες του ldquoΓιαννάκηrdquo και τον έρωτα που ήτανε κρυφόςraquo

Το μεγάλο laquoμπαμraquo όμως στο τραγούδι το κάνει ο Πυ-

ΚΑθε ΤρΑΓΟΥδΙ ΚΑΙ ΣΟΥΞε


θαγόρας με το laquoΚάθε λιμάνι και καημόςraquo Δεν υπάρχειτζουκ-μποξ εκείνη την εποχή που να μην έχει αυτόν το δί-σκο δεν υπάρχει πάλκο όπου να μην ακούγεται αυτό τοτραγούδι Ακόμη και laquoεπιθεωρήσειςraquo βαφτίζονται με τοντίτλο του όπως και λαϊκές κινηματογραφικές ταινίες επι-θεωρήσεις πίστας κλπ

Την περίοδο που θριαμβεύει όμως το laquoΚάθε λιμάνι καικαημόςraquo ο Πυθαγόρας γράφει με τον Βασίλη Βασιλειάδηέναν μουσικό λαϊκό συνθέτη που έπαιζε ακορντεόν και αρ-μόνιο το τραγούδι laquoΣτου Χαροκόπου και την ΚαλλιθέαraquoΕίναι ένα καθαρόαιμο χασάπικο που το ερμηνεύει έξοχα οΔημήτρης Ευσταθίου Μια μέρα συναντώ στο δρόμο μουτον Πυθαγόρα και του λέω ότι αυτό το τραγούδι είναι τοκαλύτερό του Ο Πυθαγόρας ενθουσιάζεται Και από τότεγράφει συνεχώς λαϊκά τραγούδια

Έλεγα προηγουμένως για τη συνεργασία του με τονΚαζαντζίδη και δεν μπορώ να μην αναφερθώ στον περίφη-μο δίσκο Υπάρχω με μουσική Χρήστου Νικολόπουλου Έ-να δίσκο που χάλασε κόσμο στην εποχή του και τραγουδιέ-ται ακόμη από όλους τους λαϊκούς τραγουδιστές Και ιδίωςαπό εκείνους που έχουν laquoκορώναraquo στο κεφάλι τους τον Κα-ζαντζίδη Ακόμη και ο Βασίλης Βασιλικός έχει ασχοληθείσε κείμενά του με το δίσκο αυτό

Ποιος ήταν όμως ο Πυθαγόρας προτού ασχοληθεί μετο τραγούδι και φτάσει στη μεγάλη επιτυχία Ας αφήσουμενα μας μιλήσει γιrsquo αυτόν ο δάσκαλός του Πάνος Παπαχρή-στος που προλογίζει το βιβλίο με τους στίχους του δη -



μιουργού της Μικράς Ασίας στίχους που συγκέντρωσε απότα αρχεία του Πυθαγόρα ο Άγγελος Αξιώτης

laquoΠαπασταματίου είναι το επώνυμό του Πυθαγόρας Πα-πασταματίου ολόκληρο το όνομά του Μα ο Πυθαγόραςαπrsquo τα μαθητικά του χρόνια ακόμα προτιμούσε μόνο τοΠυθαγόρας χωρίς επώνυμο Στις μαθητικές εργασίεςστο Γυμνάσιο μόνο με το Πυθαγόρας υπόγραφε Κι ότανκάποτε μες στην τάξη τον ρώτησα γιατί δεν γράφει και τοεπώνυμό του μου απάντησε γελώντας έτσι ldquoΈνας είναι οΠυθαγόρας Όλοι με ξέρουν Δεν χρειάζεται το επώνυμοrdquo

Και πραγματικά ένας ήταν ο Πυθαγόρας όχι μονάχαγιατί σrsquo όλο το Γυμνάσιο ήταν ο μοναδικός μαθητής μrsquoαυτό το όνομα αλλά και γιατί ο Πυθαγόρας είχε κάτι πουτον ξεχώριζε από τrsquo άλλα παιδιά

Τα τετράδιά του είχαν πάντα τα σημάδια της κλίσηςτου προς την καλλιτεχνική δημιουργία Οι επιγραφές σταεξώφυλλα των τετραδίων ή στα θέματα που πραγματευ-όταν ήταν αληθινά κομψοτεχνήματα πάντοτε δικής τουεπινόησης ποτέ προϊόντα μίμησης

Είχε μια ευγένεια συναρπαστική Μια καλοσύνη απέ-ραντη μια πνευματική ανάπτυξη ώριμου ανθρώπου μιακρίση ασυνήθιστη για την ηλικία του Ήταν ldquoπανταχούπαρώνrdquo Στις μικροδιενέξεις μεταξύ των μαθητών συμβι-βαστής στους πανηγυρισμούς πανηγυριστής στις στενο-χώριες καταλυτής στις δυσχέρειες σύμβουλος στις κακο-τυχίες παραστάτης Ήταν χαρούμενος και γελαστός κά-ποτε σοβαρός και σκεπτικός μα πάντα ήταν εύκολο ναμεταπηδήσει απrsquo το σοβαρό στο αστείο για να δημιουρ-



γήσει ευχάριστη ατμόσφαιρα στην τάξη Ήταν πάντοτε ηψυχή της τάξης Με τα εξωσχολικά διαβάσματά του σταοποία τον καθοδηγούσε η καλή δασκάλα μάνα του είχεπολλές εμπειρίες απrsquo τη νεοελληνική λογοτεχνία Έδειχνειδιαίτερο ενδιαφέρον για την ποίηση Στις συζητήσεις πουγίνονταν στην τάξη στο μάθημα των Νεοελληνικών έπαι-ζε πάντα πρωτεύοντα ρόλο κι οι εκθέσεις του ήταν απrsquo τιςπιο καλές Είχε πάντοτε το θάρρος της γνώμης τουmiddot κι ανστις συζητήσεις που γίνονταν μες στην τάξη τύχαινε να υ-ποστηρίζει κάτι που αποδεικνυόταν όχι σωστό δεν απο-γοητευόταν Τrsquo άκουε χωρίς να στενοχωρείται Και κάτιθα έβρισκε να πει ή να κάμει που θα σκορπούσε την κακήεντύπωση της στιγμής Από βαθμολογική άποψη δεν ή-ταν ο καλύτερος Τον έτρωγαν κάτι Μαθηματικά κάτιΦυσικά κάτι τέτοια Δεν τα είχε και τόσο καλά με τονπρόγονό του ndashκαι από καταγωγή πατριώτη τουndash τον Πυ-θαγόρα τον Σάμιο Παρrsquo όλα αυτά δεν είχε ούτε ίχνος ε-γωισμού Ήταν και έμεινε ως το τέλος της ζωής του γνή-σιος λαϊκός τύπος και στις πράξεις και στις ιδέες του καιδεν λογάριαζε και πολύ το κατεστημένο

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος τον βρήκε δεκάχρο-νο στο δημοτικό σχολείο (γεννήθηκε το 1930 στο Αγρί-νιο) Το 1940 γράφτηκε στο οκτατάξιο Γυμνάσιο Το1944 μαθητής της τετάρτης τάξης ndash14 χρονώνndash έκαμετην έμπρακτη διαμαρτυρία του κατά της γερμανικής κα-τοχής Μπήκε στο αντάρτικο του ΕΛΑΣ όπου και αγωνί-στηκε ως τη μέρα που αποχώρησαν οι Γερμανοί Και ξα-νάρθε στο Γυμνάσιο πιο ώριμος με νέες εμπειρίες Με ι-στορία Αγωνιστής Και πάντα ταπεινός



Αναφέρω εδώ κι ένα άλλο περιστατικό της μαθητικήςτου ζωής σχετικό με τις μετασχολικές ενασχολήσεις τουΌταν ήταν μαθητής της τελευταίας τάξης του Γυμνασίουσε μια μαθητική παράσταση τον Μάρτη του 1948 με τονΠαπαφλέσσα του Μελά του ανατέθηκε ο ρόλος του Πα-παφλέσσα Η ηθοποιία του έκαμε κατάπληξη Ήταν αλη-θινός Παπαφλέσσας Ωραίος και γεροδεμένος ψυχωμένοςκαι πατριώτης αποφασιστικός και επίμονος ανένδοτοςκαι σκληρός όπως εκείνος Αληθινός Παπαφλέσσας Κα-ταχειροκροτήθηκε Πήρε έτσι το βάπτισμα του ηθοποιού

Να rsquoταν τάχα αυτή η από τη σκηνή επιτυχία του (συν-δυασμένη άλλωστε με τις κλίσεις του προς την καλλιτε-χνία) που τον παρώθησε να φοιτήσει μετά τα γυμνασιακάμαθήματα στη σχολή θεάτρου Ίσως Ευτύχησε πάντωςεκεί να έχει δάσκαλο τον Ροντήρη Περίεργο όμως είναιπως το θέατρο δεν τον κράτησε για πολύ ως ηθοποιό Ί-σως γιατί δεν βρήκε εκεί ότι ήθελε Το να υποδύεσαι έναπρόσωπο σrsquo ένα θεατρικό έργο μπορεί να σε αναδεικνύειως ηθοποιό αλλά δεν σε εκφράζει Παίζοντας στο θέατροδεν υποδύεσαι πάντοτε πρόσωπα που είναι καθρέφτισματης καρδιάς και της ψυχής σου Κι ο Πυθαγόρας ήθελε ναεκφραστεί Την καρδιά και την ψυχή του να δώσει Να ε-πικοινωνήσει με τη δική του καρδιά με το λαό χωρίς δε-σμεύσεις Και δεν στάθηκε εκεί Θα τον ξαναβρούμε αρ-γότερα και πάλι στο θέατρο αλλά ως θεατρικό συγγρα-φέα Αλλά γιrsquo αυτό θα μιλήσουμε παρακάτω

Έτσι τον κέρδισε το τραγούδι Σrsquo αυτό βρήκε την έκ-φρασή του Και μίλησε με την ψυχή του και την καρδιάτου Όχι σαν ψευτοκουλτουριάρης Δεν κοίταξε τον ουρα-



νό με τrsquo άστρα Δεν είπε πως θα σώσει την ανθρωπότηταΤα γήινα τραγούδησε Τα βασανάκια του λαού που ήτανκαι δικά του βάσανα Τις πίκρες και τις χαρές Και τουςαγώνες και τις ατυχίες του λαού και τις οικογενειακέςπεριπέτειεςraquo

Ο Πυθαγόρας ήταν εξαίρετος άνθρωπος Αγαπούσε πολύτους φίλους του και έκανε ότι περνούσε από το χέρι του γιανα τους φανεί χρήσιμος Έχω και προσωπική εμπειρία σrsquoαυτό Στη δεκαετία του rsquo70 χρειάστηκα ένα ποσό αρκετάμεγάλο για εκείνο τον καιρό Εκμυστηρεύτηκα τον καημόμου στον Πυθαγόρα και την επομένη το πρωί ο Πυθαγό-ρας μου έδωσε τα χρήματα χωρίς απόδειξη χωρίς δεύτερηκουβέντα Ήταν κάτι που εξετίμησα πάρα πολύ

Κάναμε παρέα Μαζί μας ο Λοΐζος και ο Αχιλλέας Θεο-φίλου Παίζαμε και χαρτιά μερικές φορές στο σπίτι τουόπου ήταν πραγματικά laquoαφέντηςraquo κι laquoάρχονταςraquo Μαςπερίμενε με αναμμένο το τζάκι και χιλιάδες λιχουδιές γιανα περάσει ευχάριστα η νύχτα μας Μια τέτοια νύχτα όταντελειώσαμε το παιχνίδι είχε ξημερώσει και το είχε στρώσειγια τα καλά Τόσο χιόνι δεν είχαν δει ποτέ τα μάτια μαςστην Αθήνα

Τον πρώτο καιρό που βγαίναμε τα βράδια μας έκανε καιτον οδηγό Ήταν ο μόνος που είχε αυτοκίνητο ndashένα κλασικόΦολκσβάγκενndash και με μεγάλη προθυμία μετά την ταβέρ-να μας laquoπετούσεraquo όλους στα σπίτια μας Αργότερα από-κτησε μία Πόρσε ndash οι επιτυχίες διαδέχονταν η μία την άλλη



γαρ Και αισθανόταν ευτυχής με το καινούργιο πολυτελέςαυτοκίνητό του

Έγινε πλούσιος αλλά ποτέ δεν απαρνήθηκε μέσα τουτη φτωχική καταγωγή του Η μητέρα του ήταν δασκάλα α-πό τη Σάμο Πέρασε και από τη Μικρά Ασία Αυτή τον είχεενθαρρύνει στις πρώτες απόπειρές του πάνω στο στίχο Ηοικογένειά του Άνθρωποι καθημερινοί τίμιοι του μεροκά-ματου με άξονα πάντοτε τα καπνά της περιοχής που τrsquo α-γόραζε στο μεγαλύτερο ποσοστό ο Παπαστράτος

Ένας από τους μεγαλύτερους έλληνες χρονογράφους ό-λων των εποχών ο Παύλος Παλαιολόγος που τον γνώρισααπό πολύ κοντά την εποχή που εγώ ήμουν νεαρός συντά-κτης στα Νέα κι εκείνος laquoοraquo Παλαιολόγος όταν κυκλοφό-ρησε η Μικρά Ασία συγκινήθηκε βαθιά Και έγραψε για τοδίσκο laquoΔόξες του έθνους μεγάλοι ποιητές ακαδημαϊκοίκαι Νόμπελ σας στρώνω δάφνες για να περάσετε Συμπα-θάτε μας όμως όταν σας λέμε ότι η δική σας λύρα με τουςυψηλούς φθόγγους δεν ράγισε την ψυχή της μάζας όσο οι α-πλοϊκοί αυτοί στίχοι και τα λαϊκά μοτίβα που γυρίζουν μετις στροφές ενός δίσκουraquo Πράγματι ήταν απλοϊκοί οι στί-χοι Αλλά όπως έχω πει και αλλού συγκίνησαν αφάνταστατον ελληνικό λαό που τους τραγούδησε και τους τραγου -δάει εδώ και πολλά χρόνια

Ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στο Αγρίνιο το 1930 και έφυγεαπό τη ζωή σε ηλικία 49 χρόνων από έμφραγμα Το πικρόμαντάτο μού το είπε ο Γιώργος Λεφεντάριος τη μέρα τουθανάτου με ένα σπαρακτικό τηλεφώνημα Αγαπούσε πολύ



τον Πυθαγόρα ο Λεφεντάριος Ένας ηθοποιός που κάποιαστιγμή εγκατέλειψε το θέατρο δούλεψε ως εκφωνητής στιςδιαφημιστικές εκπομπές της εταιρείας του Μάτσα και στατελευταία χρόνια της ζωής του Μάνου Χατζιδάκι όταν οσυνθέτης είχε προβλήματα με την υγεία του βρισκόταν συ-νεχώς μαζί του για να τον ελέγχει και να τον προστατεύειαπό τις κακές συνήθειές του σε θέματα διατροφής ndash ο Χα-τζιδάκις είχε διαβήτη σε προχωρημένο στάδιο και απαγο-ρευόταν να τρώει σοκολάτες και γλυκίσματα που του άρε-σαν πολύ

Δεν νομίζω ότι ο Πυθαγόρας laquoεκόμισεraquo κάτι σημαντικόως στιχουργός στο ελληνικό τραγούδι Χωρίς αμφιβολία ό-μως ήταν μοναδικός στο να laquoκατασκευάζειraquo σλόγκαν πουlaquoκατέβαινανraquo στον κόσμο και τον συγκινούσαν ΑίφνηςlaquoΔεν υπάρχει ευτυχία που να κόβεται στα τρία στην περί-πτωσή μας όμως δεν υπάρχει άλλος δρόμοςraquo Αλλά κι αυ-τό πάλι είναι πολύ μεγάλο προσόν που ελάχιστοι το έ-χουν Να προσθέσω Ποιος δεν θυμάται το τετράστιχο απότη Μικρά Ασία που λέει laquoΤούρκος εγώ κι εσύ Ρωμιός κιεγώ λαός κι εσύ λαός εσύ Χριστό κι εγώ Αλλάχ όμως κιοι δυο μας αχ και βαχraquo και το οποίο τόσο πολύ τραγουδή-θηκε στην εποχή του

Ένας φίλος του συγγραφέα και συμπατριώτης του οΜάκης Τσέλιος έχει γράψει

laquoΓνωρίζω καλά πως όταν αναφέρεται κάποιος σε κεκοι-μημένους και μάλιστα επιφανείς φροντίζει να φοράει



ldquoτα γιορτινά του ρούχαrdquo και ο λόγος του να είναι εύηχοςεύχυμος στιλπνός φρεσκολουσμένος Από το άλλο μέ-ρος όμως σκέπτομαι πως όταν παρουσιάζεις προσωπι-κότητες σαν τον Πυθαγόρα που το γήινο και γνήσιο λαϊ-κό έργο τους πορεύεται στο χρόνο δεν χρειάζεσαι λούσααστραφτερά και ακριβά ψιμύθια

Πολλές είναι οι αρετές του Πυθαγόρα Παπασταματί-ου Η ευγένεια η ευαισθησία η αμεσότητα η πυκνότηταη λιτότητα η φαντασία ndashκυρίως αυτήndash φανερώνονταιαπrsquo τα πρώτα του τραγούδια σε πολύ νεαρή ηλικία Τότεπου έγραψε το περίφημο ldquoΠαλιό αμαξάκιrdquo που μελοποί-ησε ο κοσμοπολίτης Νίκυ Γιάκοβλεφ και τραγούδησε ησπουδαία για την εποχή Μαίρη Λω Τότε που η παλιά Α-θήνα περνούσε θριαμβευτικά μπροστά σου ndashοι κυρίες μετα ομπρελίνα οι κανταδόροι της Πλάκας η λατέρνα μετα γαρύφαλλα ο ldquoγκαζιέρηςrdquo που άναβε το φωςndash ζω-ντανεμένη απrsquo την πένα και την ψυχή του Πυθαγόρα Αυ-τό το μέγα προσόν το διακρίνεις εύκολα σε όλο το φωτει-νό του έργο Γιατί μη λησμονούμε όλοι οι δημιουργοί σεόλα τα πεδία αλλά και τα επίπεδα της τέχνης έχουν καιτις σκοτεινές στιγμές τους Θέλω να πω εκεί που η κού-ραση η ευκολία το ldquoπατρόνrdquo της αντιγραφής ή της επα-νάληψης φανερώνονται με το πρώτο φως του ηλίου

Εμείς όμως έχουμε χρέος τις φωτεινές πλευρές ναδούμε να θυμηθούμε να θαυμάσουμε και να τονίσουμε[] Ο Πυθαγόρας είναι μοναδικός στο να ζωγραφίζει μετην μαεστρική του πένα ndashπου πρόωρα απίθωσε σε μιαγωνιά και τράβηξε κατά τον Αχέρονταndash πρόσωπα επο-χές καταστάσεις να μετατρέπει το αθέατο σε θεατό το



δυσνόητο σε απλό σε χαρίεν αλλά και να θέτει όταν τοαισθάνεται αγωνιώδη ερωτήματα από ετούτη τη μικρήγωνία της οικουμένης που τις στιγμές της αποτίμησηςldquoβρέχει παλαιούς αιώνεςrdquoraquo

Μια πολύ μεγάλη επιτυχία του Πυθαγόρα ήταν ο δίσκοςΥπάρχω με τον Στέλιο Καζαντζίδη (μουσική ΧρήστοςΝικολόπουλος) Ένα τραγούδι απrsquo αυτόν το δίσκο λέειlaquoΠέντε πάνω πέντε κάτω στο φινάλε θα τη βρούμε ηκαρδιά δεν είναι ΝΑΤΟ έτσι να αποχωρούμεraquo Και αναφέ-ρω αυτό το τραγούδι για να υπογραμμίσω την ευχέρειαπου είχε ο Πυθαγόρας ndashαλλά και την τόλμηndash να συσχετίζειτρέχουσες καταστάσεις με τα τραγούδια του Αυτή η ευχέ-ρεια του επέτρεψε να γράψει πολλές επιθεωρήσεις πίστας ήκαι σκετς σε επιθεωρήσεις Μάλιστα στα χρόνια της χού-ντας και προφανώς με την ανοχή της ndashη χούντα ήθελε ναδείξει ότι είχε ξεσφίξει τα λουριά από το λαόndash σε διάφορανούμερα στα νυχτερινά κέντρα αναφερόταν και στα πολιτι-κά Και οι laquoκεντράρχεςraquo διαφήμιζαν αυτό το γεγονός Μεαυτό τον τρόπο και ο Πυθαγόρας έβγαζε το άχτι του και οκόσμος εκτονωνόταν και τα νυχτερινά κέντρα γέμιζαν και ηχούντα laquoπούλαγεraquo ελευθερίες

Λίγα κομμάτια του Πυθαγόρα θα διάλεγα για να τα ε-ντάξω σε μια συλλογή με ιδιαίτερες απαιτήσεις Ανάμεσασrsquo αυτά laquoΤι να πωraquo (Λοΐζου) με τη Χαρούλα laquoΣτου Χα-ροκόπουraquo (Βασιλειάδη) με τον Ευσταθίου laquoΚάθε λιμάνικαι καημόςraquo (Κατσαρού) με τον Γαβαλά laquoΌταν πίνει μια



γυναίκαraquo (Βασιλειάδη) με τη Χαρούλα laquoΤέλι-τέλιraquo (Λοΐ -ζου) με τη Χαρούλα laquoΠάει κι αυτόςraquo (Νικολόπουλου) μετον Καζαντζίδη laquoΚαι σε μένα κρίμαraquo (Νικολόπουλου) μετη Χαρούλα laquoΠέτρα-πέτρα χτίσαμεraquo (Καλδάρα) με τονΝταλάρα



Τσιτσάνης διδάσκαλος του ΓένουςΒ Α Σ Ι Λ η Σ Τ Σ Ι Τ Σ Α Ν η Σ

Ο ΤΣΙΤΣΑΝηΣ είναι ο μεγαλύτερος συνθέτης που έβγαλε τοελληνικό λαϊκό τραγούδι Ταλέντο σπάνιο προσωπικότηταξεχωριστή καλλιτέχνης που όλοι θαύμαζαν άσχετα αν με-ρικοί από φθόνο λέγανε και μια κουβέντα παραπάνω ειςβάρος του Ο Τσιτσάνης ότι και να έλεγε κανείς εναντίοντου ήταν ο Τσιτσάνης Ο συνθέτης που πήρε το λαϊκό τρα-γούδι από τους τεκέδες και το έκανε τραγούδι πανελλήνιοερωτικό κοινωνικό γεμάτο χυμούς

Σε μια μικρή κασέλα όπου φυλάω τα τιμαλφή μου βρί-σκεται και μια κασέτα Μια κασέτα στην οποία έχω ηχο-γραφήσει μια συνομιλία μου με τον Βασίλη Τσιτσάνη το1972 Είχαμε πει πολλά Ο Τσιτσάνης μάλλον είχε πειπολλάmiddot και μάλιστα εξόχως ενδιαφέροντα Και μου έπαιξεπροσωπική laquoπαραγγελιάraquo και χάρη τη laquoΣυννεφιασμένηΚυριακήraquo Με τη φωνή του νrsquo ακολουθεί τις πενιές του μπου -ζουκιού που μερικές φορές είναι και laquoπράσινεςraquo Φάλτσες(Έτσι γίνεται πάντα σε μια ιδιωτική ηχογράφηση χωρίς ναέχει προηγηθεί κάποια στοιχειώδης προετοιμασία)


Από το νου μου δεν μπορεί να φύγει η εικόνα του laquoαπο-χαιρετισμούraquo ο Τσιτσάνης στο φέρετρο οι δικοί του άν-θρωποι τριγύρω μέγα πλήθος στην εκκλησία και στο πλα-κόστρωτο του Πρώτου Νεκροταφείου Και απέναντί μουσε δυο μέτρων απόσταση ο Ανδρέας Παπανδρέου πανί-σχυρος πρωθυπουργός τότε Με κοιτάζει και τον κοιτάζωΤο βλέμμα του σκοτεινό και αυστηρό Κάπως έτσι θα ήτανκαι το δικό μου Δίπλα λίγο πίσω αριστερά ο ΓρηγόρηςΜπιθικώτσης Απελπισμένος Να σκέφτεται και να μου ψι -θυρίζει laquoΟ Χάρος άρχισε να καλεί και την κλάση μαςraquo

Ο Ανδρέας Παπανδρέου λάτρευε τον Τσιτσάνη Κάθε φο -ρά στη γιορτή του με παρακαλούσε να πω στον Βασίλη laquoνατον τιμήσειraquo Και ο Βασίλης πήγαινε laquoόπου του ζητούσε οπρόεδροςraquo Πρέπει να πω εδώ ότι ο Παπανδρέου δεν είχεκατάλληλο σπίτι για να καλεί τους φίλους του κάθε χρονιάστις 30 Νοεμβρίου που γιόρταζε Συνήθως πηγαίναμε στοσπίτι του Γεράσιμου (Παπαχρήστου) στον Ερυθρό Έναδιαμέρισμα τεσσάρων δωματίων λιτό με ένα σαλόνι 5x4

Ο Γεράσιμος ήταν ο σοφέρ του Γεωργίου ΠαπανδρέουΆνθρωπος ήρεμος γλυκός φίλος της οικογένειας και μετάτο θάνατο του Γέρου της Δημοκρατίας πρόσωπο της από-λυτης εμπιστοσύνης του γιου του Το ίδιο και η γυναίκατου που εκείνα τα χρόνια ήταν ιδιαιτέρα του Γιώργου Κα-τσιφάρα Κάποια φορά η γιορτή δεν έγινε στου Παπαχρή-στου αλλά σrsquo ένα πολύ μεγάλο σπίτι μέσα στα πεύκα Τοσπίτι ανήκε στον φίλο του Αντρέα τον γιατρό Πάρι Λα-μπρινόπουλο

ΤΣΙΤΣΑΝηΣ δΙδΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΓεΝΟΥΣ



Ο Τσιτσάνης έφθασε από τους πρώτους Είχε μαζί τουκαι μια τραγουδίστρια ψηλή από το laquoΧάραμαraquo Κόσμοςπολύς ndash διακόσια άτομα και παραπάνω Ο Παπανδρέου κα-θόταν στο κεντρικό τραπέζι ανάμεσα σε έξι κυρίες Ο Τσι-τσάνης τον χαιρέτησε φωνάζοντας laquoΝα μας ζήσεις Αντρέαμεγάλε αρχηγέraquo και πήγε και κάθισε σε έναν καναπέ πα-ράμερα μαζί με την τραγουδίστρια Ο Αντρέας είχε πιάσειψιλοκουβέντα με τις κυρίες ndashανάμεσά τους και η γυναίκατου η Μαργαρίταndash και είχε ξεχάσει τον Τσιτσάνη που τονέβλεπα να δυσανασχετεί Τον πλησίασα laquoΒασίλη σε κατα-λαβαίνω κουράστηκες να περιμένειςmiddot και έχεις και δουλειάμετάraquo laquoΝαι κουράστηκα Πες στον Αντρέα σε παρακα-λώ να με φωνάξει για να πούμε κανένα τραγουδάκιraquo

Πλησίασα τον πρωθυπουργό και του μετέφερα το παρά-πονο του Τσιτσάνη Αμέσως ο Αντρέας σηκώθηκε από τηθέση του ζήτησε συγγνώμη από τις κυρίες και έσπευσεστον καναπέ όπου κάθισε δίπλα στον συνθέτη Πιάσανε ναμιλάνε Διάφοροι υπουργοί ως επί το πλείστον τον πλη-σίαζαν για να του πουν laquoχρόνια πολλάraquo αλλά εκείνος είχετο νου του μόνο στον Τσιτσάνη και από κάποια στιγμή καιπέρα και στον εγγονό του τον γιο της Σοφίας και του Κα-τσανέβα που είχε χωθεί στην αγκαλιά του παππού και δε-χόταν τα χάδια του

Ο Αντρέας είχε πάθος με τον Τσιτσάνη Από το rsquo74 καιύστερα όποτε του έρχονταν βολικά τα πράγματα πήγαινεστο laquoΧάραμαraquo τον άκουγε χαιρόταν τα τραγούδια τουκαι μερικές φορές σηκωνόταν από τη θέση του και χόρευε



ζεϊμπέκικο Ιδίως όταν από το πάλκο ακούγονταν τα τρα-γούδια laquoΣτα Τρίκαλα στα Δυο Στενάraquo και laquoΑλήτη μrsquo εί-πες μια βραδιάraquo Εδώ είναι ευκαιρία να πω ότι και ο Καρα-μανλής (ο νεότερος) είναι ζεϊμπεκάς Τα rsquoχουμε πει πολλέςφορές Ένα βράδυ στο Ηρώδειο στο Ιωβηλαίο του Πλέσ-σα του ψιθύρισα laquoΠόσο ωραίο θα ήταν να ρίχναμε τώρακαι κάνα ζεϊμπέκικοraquo Γέλασε και μας απάντησε laquoΔυ-στυχώς εδώ δεν μπορούμεraquo Αλλά και ο Γιώργος Παπαν-δρέου είναι εξαίρετος χορευτής Ζεϊμπεκάς κι αυτός Τον εί-δα να χορεύει με φανταρίστικα στην Πάτρα και τρελάθη-κα Είχε ρυθμό Και τον βόλευε και το μπόι τουmiddot τα χέριακαι τα πόδια του

Το παράξενο ndashκαι ανεξήγητοndash με τον Τσιτσάνη είναι ότιενώ θαύμαζε τον Παπανδρέου την ίδια στιγμή έκοβε φλέ-βες και για τον κουμπάρο του τον Νίκο Μουσχουντή διευ-θυντή της Ασφάλειας Θεσσαλονίκης τα χρόνια του Εμφυ-λίου φανατικό διώκτη των κομμουνιστών και πρωταγωνι-στή της σκευωρίας στην πολύκροτη υπόθεση Πολκ Μιλού-σε ο Τσιτσάνης για τον Μουσχουντή και το στόμα του έ-σταζε μέλι Και θαύμαζε επιπλέον και το laquoαστυνομικότου δαιμόνιοraquo που τον έκανε laquoπρώτο αστυνομικό της Ελ-λάδας όλων των εποχώνraquo

Τα της ζωής του Τσιτσάνη είναι λίγο-πολύ γνωστά Τρί-καλα ενδιαφέρον για τη μουσική μια παλιά πατρική μα-ντόλα για πρώτο μουσικό αλφαβητάρι ερχομός στην Αθή-να για σπουδές στη Νομική τσουράπια αντί για παπού-τσια νυχτερινές εξορμήσεις σε πάρκα και πλατείες για το



μεροκάματο με φραγκοδίφραγκα στο laquoδίσκοraquo από το α-κροατήριο δύσκολη ζωή θαυμασμός στον Βαμβακάρη καιτα τραγούδια του και ύστερα πολύ σύντομα δικά του τρα-γούδια εξαιρετικά που κάνουν μεγάλη εντύπωση γιατί ξε-φεύγουν από τα συνήθη και πραγματεύονται τα μουσικάθέματα με μεγάλη ποικιλία και τόλμη

Γρήγορα αυτός ο μελαγχολικός νέος από τα Τρίκαλα θrsquoαρχίσει να συζητιέται στις πιάτσες και όλοι παραδέχονταιότι έχει μεγάλο ταλέντο στο παίξιμο στη μελωδία αλλάκαι στο στίχο

Πολλοί από εύλογη ζήλια τον αποκαλούν laquoβλάχοraquo άλ-λοι ισχυρίζονται ότι τα τραγούδια του δεν είναι δικά τουαλλά του αδελφού του του Χρήστου που έχει ένα ταβερνά-κι στη γενέτειρα λίγα μέτρα απrsquo το ποτάμι και παίζει καιλίγο μπουζουκάκι Ο Βασίλης πικραίνεται μεν αλλά δεν δί-νει σημασία Δουλεύει ακατάπαυστα και φτιάχνει μελωδίεςάφθαστης ωραιότητας

Δεν χρειάζεται βέβαια εδώ να πιάσω και να αραδιάζωτίτλους Το μισό ελληνικό τραγούδι φέρει την υπογραφήτου Τσιτσάνη και από αυτό το πλήθος των τραγουδιών με-γάλο μέρος σφραγίζεται από εντυπωσιακά σουξέ που βρί-σκονται στα χείλη όλων των Ελλήνων Γιατί η θεματολογίατου Τσιτσάνη ελάχιστη σχέση έχει με το ρεμπέτικο της ε-ποχής Τώρα στην περίπτωσή του κυριαρχούν περιπαθήερωτικά άσματα κανταδορίστικα μερικές φορές Πλημμυ-ρίζουν τις ταβέρνες και αγαπιούνται απrsquo τις παρέες

laquoΔεν ρώτησες τόσον καιρό για μέναraquo laquoΘα πάω εκεί



στην Αραπιάraquo laquoΣυννεφιασμένη Κυριακήraquo laquoΌταν συμβείστα πέριξraquo laquoΚουράστηκα για να σε αποχτήσωraquo laquoΠήρατη στράτα κι έρχομαιraquo laquoΣτου γιαλού τα βοτσαλάκιαraquolaquoΣτα Τρίκαλα στα Δυο Στενάraquo laquoΑραμπάς περνάraquo laquoΜεςστην πολλή σκοτούρα μουraquo laquoΌταν πίνεις στην ταβέρναraquolaquoΑκρογιαλιές δειλινάraquo laquoΑθηναίισσαraquo (Είσαι φίνα και μrsquo α-ρέσεις) laquoΌμορφη Θεσσαλονίκηraquo laquoΠάμε τσάρκα πέρα στοΜπαχτσέ Τσιφλίκιraquo laquoΤης γερακίνας γιοςraquo laquoΑπόψε κά-νεις μπαμraquo laquoΚι αν κάνεις και καμιά ζημιάraquo laquoΚορίτσιμου όλα για σέναraquo laquoΑπόψε στις ακρογιαλιέςraquo laquoΓιατί μεξύπνησες πρωίraquo laquoΧωρίσαμrsquo ένα δειλινόraquo laquoΣαν απόκλη-ρος γυρίζωraquo laquoΜην απελπίζεσαι και δεν θα αργήσειraquo laquoΚά-ποια μάνα αναστενάζειraquo laquoΝτερμπεντέρισσαraquo laquoΞημερώ-νει και βραδιάζειraquo laquoΠρωί-πρωί με τη δροσούλαraquo laquoΤα λε-ρωμένα τrsquo άπλυταraquo laquoΚάθε βράδυ πάντα λυπημένηraquo

Αυτά τα τραγούδια τα rsquoγραψα στο χαρτί μου με μιαν ανά-σα Χωρίς να κάτσω να σκεφτώ Ήρθαν ακαριαία στο νουμου Γιατί είναι ζυμωμένα με τη ζωή μου και τη ζωή πι-στεύω όλων των Ελλήνων Αυτός είναι ο μέγας Τσιτσάνης

Αν σταθούμε σrsquo αυτά που είναι όλα μεγάλες επιτυχίεςθα παρατηρήσουμε ότι μόνο δύο (laquoΠέριξraquo και laquoΔροσούλαraquo)έχουν σαν θέμα τους το χασίσι και τον τεκέ Όλα τrsquo άλλα εί-ναι ερωτικά κοινωνικά και πολιτικά Στα πολιτικά που εί-ναι και τα λιγότερα κατατάσσω τα laquoΜην απελπίζεσαι καιδεν θα αργήσειraquo laquoΚάποια μάνα αναστενάζειraquo και laquoΤης γε-ρακίνας γιοςraquo

Τα δύο πρώτα φαινομενικά είναι ερωτικά Στην πραγ-



ματικότητα αναφέρονται στον Εμφύλιο πράγμα που έχειαποκαλύψει και ο ίδιος ο Τσιτσάνης Από τα υπόλοιπα εί-κοσι είναι αμιγώς τραγούδια της αγάπης της εγκατάλει-ψης της ερωτικής προδοσίας Τέτοια τραγούδια γράφοντανκαι προ του Τσιτσάνη Αλλά σε μικρό ποσοστό Την εποχήτου Βαμβακάρη και των άλλων δημιουργών του ρεμπέτι-κου οι laquoουσίεςraquo είχαν τον πρώτο λόγο στη θεματολογίατων τραγουδιών Ο Τσιτσάνης όμως αναποδογυρίζει όλοτο σύστημα Τα τραγούδια του είναι μεθυστικά πλούσια σεμελωδίες και μερικά εξόχως κοινωνικά (laquoΣαν απόκληροςγυρίζωraquo ndash μετανάστευση laquoΤα καβουράκιαraquo ndash η αγωνίατων παιδιών όταν χωρίζουν οι γονείς τους laquoΣυννεφιασμέ-νη Κυριακήraquo laquoΣτα Τρίκαλα στα Δυο Στενάraquo)

Ο Τσιτσάνης λατρεύει τη γυναικεία ομορφιά και το φω-νάζει Αγαπάει τους μελαγχολικούς ήρωες των χαμένων ε-ρώτων Τους προδομένους τους μοναχικούς και τους άτολ-μους Η μουσική του και οι στίχοι του έχουν τρυφερότητακαι λειτουργούν παρηγορητικά Χωρίς υπερβολέςmiddot σαν μη-τρικό χάδι Ο πόνος της καρδιάς είναι ο βαθύτερος και οσκληρότερος Και δύσκολα γιατρεύεται Αλλά κοντά σrsquo αυτάτα μοβ τραγούδια της θλίψης σπαρταράνε και τραγούδιατρελής χαράς ενθουσιασμού πρόσκλησης σε γλέντι σε θα-λασσινές εκδρομές όπου τα κορίτσια και τα μπουζούκια έ-χουν τον πρώτο λόγο Ο Τσαρούχης ο οποίος διάλεγε σχο-λαστικά τις στιγμές που μιλούσε γιrsquo αυτό και πολλές δηλώ-σεις του έμειναν στην ιστορία έλεγε πως laquoη ύπαρξη τουΤσιτσάνη είναι η μόνη ένδειξη ότι στην Ελλάδα έχουμε πο-



λιτισμόraquo Και έτρεχε στο laquoΧάραμαraquo να τον ακούσει Καιμια φορά λίγο προτού πεθάνει ξαναβρέθηκε στο laquoΧάραμαraquoγια μια εκδήλωση προς τιμήν της Μπέλλου την οποία εθαύ-μαζε απεριόριστα Εκείνο τον καιρό ο μεγάλος ζωγράφοςπερπατούσε υποβασταζόμενος Και έτσι υποβασταζόμενοςχόρεψε το τελευταίο ζεϊμπέκικο της ζωής του Που το χαρα-κτήριζε laquoχορό των χορώνraquo (Έχει γράψει και σχετικό δοκί-μιο στο κλασικό περιοδικό Θέατρο του Κώστα Νίτσου)

Ένας παλιός συνάδελφος μακαρίτης πλέον ο ΓιώργοςΠηλιχός είχε βγάλει ένα βιβλίο προ πολλών ετών με τίτλοΔέκα σύγχρονοι Έλληνες Το περιεχόμενο μεγάλα πρόσω-πα του πνεύματος και της τέχνης Ανάμεσά τους ο Τσιτσά-νης Αρκετοί δυστρόπησαν laquoΠώς είναι δυνατόνraquo έλεγανlaquoδίπλα στον Ελύτη που πήρε το βραβείο Νόμπελ στη λο-γοτεχνία να μπαίνει και ένας μπουζουξής [ο Τσιτσάνης]raquoΟι πραγματικοί όμως διανοούμενοι θεώρησαν πολύ φυσι-κό ο συνθέτης της laquoΣυννεφιασμένης Κυριακήςraquo να βρίσκε-ται μεταξύ των δέκα προσωπικοτήτων που τους άξιζε μιαθέση στη laquoβιτρίναraquo της πατρίδα μας

Η αρχή είχε γίνει από παλιά Η Σπανούδη πασίγνωστημουσικοκριτικός είχε γράψει στο Βήμα νομίζω ότι την εί-χαν γοητεύσει οι μελωδίες του Τσιτσάνη που ήταν αληθι-νές εμπνευσμένες και απλές χωρίς φιοριτούρες Αλλά καιο Θεοδωράκης δεν έχει πει ότι θεωρεί τον Τσιτσάνη δάσκα-λό του Και ο Χατζιδάκις Δεν ήταν αυτός που πήγαινε συ-χνά στα μικρά μαγαζάκια με τις λάμπες πετρελαίου για ναακούσει λαϊκά τραγούδια Αυτός δεν ήταν που νεότατος



παρουσίασε τις Έξι Λαϊκές Ζωγραφιές καταπλήσσονταςτο ακροατήριό του ndashόλοι μεγαλοαστοίndash με τον ενθουσιασμότου για τα τραγούδια του Τσιτσάνη του Παπαϊωάννου τουΜητσάκη του Χατζηχρήστου του Μπαγιαντέρα κά

Ο Τσιτσάνης όμως που όλοι οι επιφανείς του ελληνικούπολιτισμού τον παραδέχονταν δεν αντιμετωπιζόταν όπωςέπρεπε από το laquoσινάφιraquo Είπα πιο πάνω για τις φήμες σεσχέση με την πατρότητα ορισμένων τραγουδιών Φήμεςπου διέσπειραν κάποιοι συνάδελφοί του για τον αδελφό τουΧρήστο κλπ Μεγάλη όμως φασαρία έχει γίνει και μετους στίχους της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου Η Ευτυχίασυγκεκριμένα ισχυριζόταν ότι τα laquoΚαβουράκιαraquo τα είχεγράψει εκείνη Κατά τη γνώμη μου είχε γράψει ένα-δυοστίχους όπως υποστήριζε ο Τσιτσάνης Ο Αλέκος Γκούβε-ρης πάλι συμπατριώτης του Τσιτσάνη σε μια συνέντευξηπου μου έδωσε ndashέχω την κασέταndash έλεγε ότι εκείνος ήταν οστιχουργός της laquoΣυννεφιασμένης Κυριακήςraquo

Γύρω απrsquo αυτό τον ισχυρισμό αναπτύχθηκε μια ολόκλη-ρη φιλολογία Ο Γκούβερης παρουσίαζε μια απόδειξη τηςΑΕΠΙ από την οποία φαινόταν ότι παίρνει ποσοστά στι-χουργού για το εν λόγω τραγούδι Ο Τσιτσάνης απαντούσεότι ο ίδιος έδωσε στον Γκούβερη ένα μικρό μέρος από τα δι-καιώματα του στιχουργού γιατί ο Γκούβερης είχε laquoτσο-ντάρειraquo στο τραγούδι μια-δυο φράσεις Το κακό είναι ότιτους ισχυρισμούς του Γκούβερη τους υιοθέτησε χωρίς κα-νένα δισταγμό ολόκληρη η τραγουδιστική πιάτσα Αλλάκαι ο Ηλίας Πετρόπουλος έγραψε ένα κομμάτι στον Ταχυ-



δρόμο όπου laquoαποκαλύπτειraquo ότι τους στίχους της laquoΣυννε-φιασμένης Κυριακήςraquo τους έχει γράψει ο Νίκος Ρούτσος

Οφείλω εδώ να σημειώσω ότι ο Ρούτσος μου έχει δείξειχειρόγραφα με στίχους που μελοποίησε ο Τσιτσάνης Ανάμε-σα σrsquo αυτά είναι και το χειρόγραφο της laquoΣυννεφιασμένηςΚυριακήςraquo με την υπογραφή του Τσιτσάνη για το laquoγνή-σιονraquo της περίπτωσης Από ένα τέτοιο χειρόγραφο ndashυπάρ-χουν όλα στα χέρια της κόρης του Νίκου Ρούτσου γνωστήςδημοσιογράφουndash παρασύρθηκε προφανώς ο ΠετρόπουλοςΚαι λέω παρασύρθηκε γιατί πιστεύω ndashπαρά τις υπογραφέςτις αποδείξεις της ΑΕΠΙ και τις φημολογίεςndash όσα μου έχειπει ο Τσιτσάνης για την πατρότητα του τραγουδιού Άλλω-στε ο Τσιτσάνης δεν είχε ανάγκη τους στίχους της laquoΣυννε-φιασμένης Κυριακήςraquo για να είναι ο μέγας Τσιτσάνης

Όλοι οι νεότεροι συνθέτες με επικεφαλής τον ΣταύροΞαρχάκο βγάζουν το καπέλο με βαθύτατο σεβασμό στονΤσιτσάνη και το έργο του Αλλά και όλοι οι τραγουδιστέςμε πρώτο τον Νταλάρα Ο Ξαρχάκος του έχει αφιερώσει έ-να δίσκο διασκευάζοντας τραγούδια του ενώ ο Νταλάραςέχει οργανώσει προς τιμήν του σπουδαίες συναυλίες με συν-θέσεις του στο Μέγαρο Μουσικής

Είπα πολλά για τον Τσιτσάνη αλλά δεν είπα ότι ήτανκαι σπουδαίος δεξιοτέχνης του μπουζουκιού Όταν τονγνώρισα εγώ είχαν βγει στην αγορά νέοι οργανοπαίκτεςμε ταλέντο και γνώση όπως ο Νικολόπουλος ο Πολυκαν-δριώτης κά Ο Τσιτσάνης δεν ήταν πια ο σπουδαίος μπου-ζουξής του rsquo50 και του rsquo60 Ο Μπιθικώτσης όμως μου έλε-



γε ndashκαι το έχω καταγράψει και δημοσιεύσειndash ότι στα χρό-νια του rsquo50 ο Τσιτσάνης έπαιρνε 350 δραχμές για να παίξειτο μέρος του μπουζουκιού σε τραγούδι άλλου συνθέτη ενώοι μπουζουξήδες της εποχής αμείβονταν με 30-50 δραχμέςΚαι αυτό δείχνει τη διαφορά

Ένας σπουδαίος δημοσιογράφος μεταφραστής και κρι-τικός του κινηματογράφου και της λογοτεχνίας ο ΚώσταςΣταματίου μου έχει πει την παρακάτω καταπληκτική ι-στορία Πήγε μαζί με έναν γάλλο συγγραφέα φίλο του νrsquoακούσουν τον Τσιτσάνη Ο Τσιτσάνης ανέβηκε στο πάλκοκαι άρχισε να παίζει και να τραγουδάει Ο Σταματίου με-τέφραζε στον Γάλλο λέξη-λέξη όλα τα τραγούδια Κάποιαστιγμή ο Τσιτσάνης έπαιξε την laquoΑχάριστηraquo Όταν τραγού -δησε το στίχο laquoΠώς πέρασα τρελή στην ξενιτειάraquo ο Στα-ματίου κόμπλαρε δεν ήξερε πώς να ερμηνεύσει τη λέξητρελή Γιατί η λέξη αυτή στα γαλλικά σημαίνει άρρωστοάνθρωπο παράφρονα έγκλειστο στο φρενοκομείο Στο διά -λειμμα έπιασε ο Σταματίου τον Τσιτσάνη και τον ρώτησεlaquoΤι θέλεις να πεις με τη λέξη τρελή στο τραγούδι σουraquo Καιο Τσιτσάνης του απάντησε laquoΌμορφη αχάριστη γυναίκατου μπελά γυναίκα που σrsquo αγαπάει αλλά ρίχνει και ολόγυ-ρα ματιές γυναίκα που πεθαίνεις γιrsquo αυτήν αλλά δεν της έ-χεις και εμπιστοσύνη γιατί μπορεί να σε προδώσει γυναί-κα για την οποία μπορείς να μείνεις άφραγκος να σκοτώ-σεις να καταλήξεις στη φυλακή γυναίκα που πας στον πα-ράδεισο όποτε την αγκαλιάζειςraquo Έλεγε έλεγε ο Τσιτσά-νης και ο Σταματίου έγραφε Και όταν εξήγησε στον γάλλο



συγγραφέα τι σημαίνει στα τσιτσανέικα τρελή τον έστειλεκατευθείαν στο Δρομοκαΐτειο

Είχα κάποτε διευθυντή στα Νέα τον Κώστα Νίτσο μέ-γα δημοσιογράφο αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης εκ-δότη του ιστορικού ndashκαι αξεπέραστουndash περιοδικού Θέατροόπως σημείωσα και πιο πριν Μου ζήτησε μια μέρα να τονπάω στο σπίτι του Τσιτσάνη στη Γλυφάδα να τον γνωρί-σει Πήγαμε Ο Τσιτσάνης μας δέχτηκε φορώντας μάλλινατσουράπια Ήπιαμε καφέ μιλήσαμε και ο Βασίλης μας έ-παιξε και δυο καινούργια τραγούδια του Όταν φύγαμε νύ-χτα ο Νίτσος γύρισε και μου είπε laquoΣrsquo ευχαριστώ Σήμε-ρα χάρη σrsquo εσένα γνώρισα έναν Διδάσκαλο του Γένουςraquo



Ναζιάρα με σγουρά μαλλιάρ Ο Ζ Α ε Σ Κ ε Ν Α Ζ Υ

εΧΩ έναν πολύ παλιό και καλό φίλο Τον πεζογράφο καιθεατρικό συγγραφέα Μιχάλη Φακίνο Ο Φακίνος εκτός α-πό τα πεζά τα θεατρικά του και την επαγγελματική ενα-σχόλησή του επί δεκαετίες με τη δημοσιογραφία έχειγράψει και τραγούδια Λίγα αλλά ενδιαφέροντα Ας πούμετη laquoΡόζα τη ναζιάρα με τα σγουρά μαλλιά που στα θέα-τρα γυρίζει και ψάχνει για δουλειάraquo Όποτε ακούω αυτό τοτραγούδι μου rsquoρχεται στο νου η Ρόζα Εσκενάζυ Και πιθα-νώς την Εσκενάζυ να είχε στο νου του και ο Φακίνος ότανάρχισε να γράφει το τραγούδι του

Εγώ έχω κι άλλον ένα λόγο να θυμάμαι την ΕσκενάζυΌταν ήμουν παιδί η μάνα μου για να διασκεδάζει την οι-κογένεια ndashμέρες γερμανικής κατοχής μέρες αφάνταστηςφτώχιαςndash μας τραγουδούσε Λαϊκά τραγούδια πάντοτεΤα laquoσουξέraquo της ήταν το laquoΣουρωμένος θα rsquoρθω πάλιraquo τουΠαπαϊωάννου και το laquoΚαναρίνιraquo που έφτασε ως τις μέρεςμας με τη φωνή της Ρόζας Τη μουσική αυτού του τραγου-διού δεν ξέρω ποιος την έγραψε Η ίδια η Εσκενάζυ σε σχε-τική ερώτησή μου απάντησε laquoΤο τραγούδι αυτό είναι


τούρκικο στη μουσική Το γραμμοφώνησα το 1930 ή το rsquo32Τα λόγια είναι δικά μου Τι δικά μου δηλαδή Ήταν ένα άλ-λο τραγούδι που έλεγε ldquoΚαναρίνι μου γλυκό με την έμορ-φη λαλιά έλα που rsquoσαι μοναχό στο κλουβί μου μια βραδιά σ rsquo αγαπώrdquo Πάνω σrsquo αυτή τη μουσική κάρφωσα εγώ ταδικά μου λόγια ldquoΈλα κοντά μου στην αγκαλιά μουrdquo Έτσιέγινεraquo

Για να το πούμε κι αλλιώς Κάποιος τούρκος μουσικόςέγραψε τη μελωδία του laquoΚαναρινιούraquo Κάποιος τούρκος στι -χουργός έγραψε το laquoΚαναρίνι μου γλυκό με την όμορφη λα-λιάraquo κλπ Κι έρχεται μετά η Εσκενάζυ κλέβει τη μουσι-κή κλέβει και το στίχο κατά 80 και παρουσιάζει για δι-κό της το laquoΚαναρίνιraquo που ξέρουμε Τραγούδι που το κάνεικαι επιτυχία με τη φωνή της

Εκείνα τα χρόνια βέβαια κανείς δεν ήξερε τι σημαίνειπνευματική ιδιοκτησία και πώς προστατεύεται Μπάτεσκύλοι αλέστε Αλλά και τώρα που υπάρχουν ένα σωρό νό-μοι για το copyright η ίδια κατάσταση δεν επικρατεί Ό-ποιος γουστάρει laquoκατεβάζειraquo τα τραγούδια που θέλει απότο Διαδίκτυο και δεν πληρώνει δεκάρα Όσο για τους τρα-γουδιστές χειροκροτούν το Διαδίκτυο γιατί μέσω αυτούδιαφημίζονται τα τραγούδια που έχουν ερμηνεύσει και έ-τσι όποτε εμφανίζονται σε συναυλίες και laquoαρπαχτέςraquo έ-χουν μπροστά τους ένα κοινό που γνωρίζει το ρεπερτόριότους Οι τραγουδιστές κερδίζουν όπως πάντα Συνθέτεςκαι στιχουργοί χάνουν όπως πάντα

Να ξαναγυρίσω όμως στη Ρόζα Εσκενάζυ Χωρίς αμ-

ΝΑΖΙΑρΑ Με ΣΓΟΥρΑ ΜΑΛΛΙΑ


φιβολία είναι ένα μυθικό πρόσωπο του λαϊκού τραγουδιούαλλά και του δημοτικού κάποιας εποχής και επιπλέον laquoε-ρωτικήraquo χορεύτρια που εμφανίστηκε στα θέατρα και στακέντρα με μουσική από πολύ νωρίς Από τα πρώτα εφηβι-κά της χρόνια θα έλεγα Βέβαια αυτό δεν είναι σπάνιο τό-σο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό Στην περίπτωσηόμως της Ρόζας θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα τα-λέντο που χάλασε τον κόσμο από την πρώτη εμφάνισή τουστη σκηνή Και κράτησε τα σκήπτρα σε αυτό τον δύσκολοτον απαιτητικό χώρο για πολλές δεκαετίες Εγώ την γνώ-ρισα από τα τραγούδια της και τη μεγάλη φήμη που είχε

Την πρωτοσυνάντησα το 1972 εποχή που είχα αρχίσεινα παίρνω συνεντεύξεις για ένα βιβλίο γύρω από το ρεμπέ-τικο Να η εντύπωση που αποκόμισα μόλις την αντίκρισαόπως γράφω στο βιβλίο μου Να συλληφθεί το ντουμάνι

Τη συνέντευξη αυτή από την ξακουστή Ρόζα Εσκενάζυτην πήρα στο σπίτι της Βασιλικών 40 στην Κηπούπολητην Κυριακή 16 Απριλίου 1972 Το σπίτι ήταν πολύ παλιόμε αυλή και είχε μέσα ένα εκατομμύριο σκύλους και γά-τες Η Ρόζα εξήντα δύο χρόνων τότε όπως έλεγε ήτανφριχτά σταφιδιασμένη στο πρόσωπο μου μιλούσε συνεχώςμε ολοφάνερη καχυποψία και η μνήμη της όπως θα κατα-λάβει ο αναγνώστης ήταν γεμάτη τρύπες

Πράγματι Σε μια κουβέντα τριών ωρών που είχα μαζίτης σπάνια θυμόταν κάτι απrsquo αυτά που τη ρωτούσα για ναμου απαντήσει Πιθανόν όμως για λόγους άμυνας ndashποιοςξέρει πόσα είχε τραβήξει στα πάλκα όπου περιπλανιόταν μια



ολόκληρη ζωήndash να ήταν μαζί μου τόσο επιφυλακτική Πά-ντως αυτά που ήθελα τα έμαθα Θα τα πω παρακάτω Προςτο παρόν αρκούμαι σε ένα κείμενο που έχει γράψει ο συλλέ-κτης και παραγωγός δίσκων Δημήτρης Ράνιος Είναι ένακείμενο στο οπισθόφυλλο του LP Οι Μεγάλοι του ΔημοτικούΤραγουδιού που κυκλοφόρησε από την εταιρεία Margo καιπεριλαμβάνει αυθεντικές ηχογραφήσεις μιας 25ετίας από το1931 έως το 1955 Γράφει λοιπόν ο Ράνιος

laquoΥπήρξε εποχή που η Ρόζα Εσκενάζυ ήταν η πιο πολυσυ-ζητημένη ντίβα του τραγουδιού είτε δημοτικό ήταν αυτόείτε λαϊκό ή σμυρναίικο Γεννημένη στην Κωνσταντινού-πολη γύρω στο 1900 βρίσκεται το 1925 στη Θεσσαλονίκηόπου εμφανίζεται ήδη επαγγελματικά σε κέντρα και σεθέατρα παρουσιάζοντας κυρίως χορευτικά νούμερα Λίγοαργότερα κατεβαίνει στην Αθήνα όπου συνεχίζει τις εμ-φανίσεις της σε θέατρα ή σε εξοχικά κέντρα

Σε ένα τέτοιο κέντρο την άκουσε να τραγουδά έναβράδυ ο Τούντας και αμέσως κατάλαβε ότι η φωνή αυτήμε μια σωστή καθοδήγηση θα μπορούσε να μεγαλουρ-γήσει Αμέσως την παρότρυνε να ηχογραφήσει τον πρώ-το της δίσκο που περιείχε δύο δημοτικά τραγούδια καιγνώρισε εκπληκτική επιτυχία

Έτσι λοιπόν με τη βοήθεια του Τούντα αλλά κυρίωςχάρη στην πραγματικά εκπληκτική φωνή της η Ρόζα δενάργησε να γίνει η κυρίαρχη μορφή στο σμυρναίικο στοδημοτικό και στο λαϊκό τραγούδι κυρίως κατά τη δεκαε -τία 1930-rsquo40



Ερμήνευσε με ανεπανάληπτο τρόπο τραγούδια τουΤούντα του Παντελίδη του Παπάζογλου του Σκαρβέλητου Μοντανάρη κλπ καθώς και δεκάδες παραδοσιακάδημοτικά Υπήρξε η πιο ακριβοπληρωμένη τραγουδί-στρια της εποχής της Η φήμη της γρήγορα ξεπέρασε τασύνορα Το 1954 πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη λίγοαργότερα δε τον ίδιο χρόνο ξεσηκώνει από ενθουσιασμότους Έλληνες της Αμερικής

Η ζωή και το έργο της Ρόζας κυμαίνεται μεταξύ μύ-θου και θρύλου Η ερμηνεία της κεντρίζει τον ακροατήκαι τον παρασύρει στο ρυθμό του τσάμικου του καλαμα-τιανού του ζεϊμπέκικου Υπήρξε μια χαρισματική φω-νή που σίγησε για πάντα στις 2 Δεκεμβρίου 1980raquo

Σrsquo αυτό τον σπάνιο δίσκο ο Ράνιος έχει συμπεριλάβει ταεξής τραγούδια laquoΠάνω σε ψηλή ραχούλαraquo (1954) laquoΣτηςΛιβαδειάς τη ρεματιάraquo (1954) laquoΠοιος ξέρει η αγάπη μουraquo(1949) laquoΤο ξενάκιraquo (1932) laquoΤρία καλά είναι στον ντουνιάraquo(1955) laquoΜπάλος νησιώτικος παραπονιάρηςraquo (1953) laquoΤογριγρί με την παρέαraquo (1948) laquoΚόβω μια κλάρα λεϊμονιάraquo(1934) laquoΨάχνω να βρω τον έρωταraquo (1954) laquoΤην αγάπημου την αποθύμησαraquo (1932 κλαρίνο ο Νίκος Καρακώστας)laquoΈλα Δημητρούλα μrsquo έλαraquo (1951) laquoΗ Γεωργούλαraquo (1949)laquoΔεν φταίνε τα παλληκάριαraquo (1931 βιολί ο Δημήτρης Σέμ-σης) laquoΟ Λεπενιώτηςraquo (1954 κλαρίνο ο Σταμέλος)

Απrsquo αυτά τα τραγούδια μόνο τα δύο ξέρω Το laquoΠάνω σεψηλή ραχούλαraquo και το laquoΚόβω μια κλάρα λεϊμονιάraquo Το δεύ -τερο είναι στενά δεμένο με την εφηβεία μου Τα χρόνια που



με πήγαινε ο πατέρας μου στο θεατράκι του Μόλλα στη λεωφόρο Αλεξάνδρας πολύ κοντά στο γήπεδο του Παναθη-ναϊκού για να παρακολουθήσω παραστάσεις ΚαραγκιόζηΣτις παραστάσεις αυτές που πάντα είχανε ζωντανή μουσι-κή ο μπαρμπα-Γιώργος έκανε την εμφάνισή του στη σκη-νή τραγουδώντας laquoΚόβω μια κλάρα να ζεις κουμπάρα κόβω μια κλάρα λεϊμονιάς κι αν μαραθεί δεν μ rsquo αγαπάςraquo

Πρέπει να είμαι ο τελευταίος δημοσιογράφος που πήρεσυνέντευξη από τη Ρόζα Εσκενάζυ Όπως είπα και πιο πά-νω αυτή τη συνέντευξη την πήρα από τη θρυλική Ρόζα το1972 Ως τότε δεν την είχα συναντήσει ποτέ Ποτέ επίσηςδεν την είχα δει να τραγουδάει σε πάλκο Από αφηγήσειςμόνο του Παπαϊωάννου και του Τσιτσάνη ήξερα ότι ήτανμια τραγουδίστρια-χορεύτρια που είχε πολλούς θαυμαστέςκαι έπαιρνε πάντοτε το πιο υψηλό μεροκάματο από όλες τιςσυναδέλφους της

Για την προτίμησή της προς το δημοτικό τραγούδι δενγνώριζα το παραμικρό Η ίδια μου είπε ότι το πρώτο ελλη-νικό τραγούδι που ερμήνευσε ήταν η laquoΛιβαδειάraquo Ακολού-θησε ο εξής διάλογος laquoΤο ldquoΣαράντα παλληκάρια από τηΛιβαδειάrdquo εννοείτεraquo laquoΌχι το ldquoΩραία που είναι η Λιβα-δειάrdquoraquo laquoΗ ldquoΛιβαδειανή η Ρόζαrdquo με γράφανε με μεγάλαγράμματα Τα λόγια αυτού του τραγουδιού είναι ldquoΩραίαπου είναι η Λιβαδειά που βρίσκεται στο ρέμα πάν rsquo τα κο-ρίτσια για νερό κι έρχονται φιλημέναrdquo Αυτό είναι το πρώτοτραγούδι που έμαθα στην Ελλάδα όταν βγήκα στη σκηνήΎστερα από χρόνια μετά το ldquoΚαναρίνιrdquo έγραψα και ένα




νανούρισμα που το τραγουδάνε όλες οι μανάδες όταν κοιμί-ζουν τα παιδιά τουςraquo laquoΠοιο είναι αυτό το νανούρισμαraquolaquoΈλα ύπνε και πάρε το και πάν rsquo το στους μπαξέδεςraquo

Είναι καταπληκτικό Εκατομμύρια μανάδες έχουν κοι-μίσει τα παιδιά τους με αυτό το νανούρισμα Κι εγώ το ά-κουγα από τη μάνα μου Πού να φανταζόμουνα πως θα ερ-χόταν μια μέρα που θα γνώριζα τη γυναίκα που το είχε γρά-ψει (Αν το έχει γράψει βέβαια και δεν το διασκεύασε όπωςτο laquoΚαναρίνιraquo) Κάτι ακόμη που το θεωρώ ιδιαιτέρως ση-μαντικό Η μεγάλη τραγουδίστρια Χάρις Αλεξίου έγινε πα-σίγνωστη όχι από την laquoΟδό Αριστοτέλουςraquo ή το laquoΌλα σεθυμίζουνraquo αλλά από την περίφημη laquoΔημητρούλαraquo που έ-κανε σουξέ τα αρχαία εκείνα χρόνια η Εσκενάζυ Το ίδιομπορώ να πω και για το laquoΧαρικλάκιraquo επίσης του Τούνταπου τραγούδησε ο Μιχάλης Μενιδιάτης

Στη δισκοθήκη μου έχω πολλούς δίσκους βινυλίου μετραγούδια της Ρόζας Εσκενάζυ Ένα απrsquo αυτά είναι το πα-σίγνωστο laquoΟ πασατέμποςraquo των Γ Γιαννακόπουλου-ΜΧιώτη Άλλα laquoΗ μπαμπέσαraquo laquoΤης το βγάλανεraquo laquoΟι λα-χανάδεςraquo (πρόκειται για το περίφημο τραγούδι που λέειlaquoΚάτω στα λεμονάδικα γίνηκε φασαρία δυο λαχανάδεςπιάσανε που κάναν την κυρία Τα σίδερα τους φόρεσαν καιστη στενή τους πάνε κι αν δεν βρεθούν τα λάχανα το ξύλοπου θα φάνε Κυρ-αστυνόμε μη βαράς γιατί κι εσύ το ξέ-ρεις πως η δουλειά μας είν rsquo αυτή και ρέφα μη γυρεύειςraquoΦυσικά οι laquoλαχανάδεςraquo είναι κλέφτες) laquoΠαντρεύτηκα γιανα χαρώraquo laquoΛέλαraquo laquoΚαλόγεροςraquo laquoΧρόνια στον Περαίαraquo



Θα δώσω τελειώνοντας το λόγο στην ίδια την Εσκενά-ζυ που απαντώντας στις ερωτήσεις μου λέει πολύ ενδιαφέ-ροντα πράγματα για τη μουσική τους μουσικούς τα τρα-γούδια και τους τραγουδιστές της εποχής της Κι αυτό τοκείμενο είναι από το βιβλίο μου Να συλληφθεί το ντουμάνι

Κυρία Εσκενάζυ πότε αρχίσατε να τραγουδάτεΉμουν μικρή

ΔηλαδήΔεκαπέντε χρονώ Ήμαν χορεύτρια πρώτα

Σε ποια πόληΣτη Σαλονίκη

Ποια εποχήΣάματις ξέρω και γράμματα εγώ

Πόσων χρόνων είσαστε τώραΕγώ τώρα είμαι Στο rsquo10 γεννηθείς πόσο πρέπει ναrsquoμαι

Εξήντα δύο Το rsquo25 λοιπόν αρχίσατε να τραγουδάτεΝαι

Τι τραγουδάγατεΝα τούρκικα ελληνικά έλεγα τη laquoΛιβαδειάraquo



Από ποιο μέρος είσαστεΑπό την Πόλη

Και ήρθατε εδώ πότεΜικρή πολύ μικρή ήμουνα εφτά χρονώ

Το rsquo22 ήρθατεΌχι όχι Δεν είμαστrsquo εμείς πρόσφυγοι Έτσι ήρθαν ομπαμπάς μου και η μαμά μου πήραν κι εμένα Εγώ ή-μουν εφτά χρονώ έξι-εφτά χρονώ

Το rsquo17- rsquo18 Ο μπαμπάς σας τι δουλειά έκανεΉταν σαράφης Που έκανε τις λίρες

Τι τραγουδάγατε εκείνη την εποχήΤούρκικα δεν σου λέω

Μόνο τούρκικαΜόνο τούρκικα Ύστερα έμαθα ελληνικά για δεν ξέραμεελληνικά Στην Πόλη όλο τούρκικα μιλάγαμε και ο μπα-μπάς και η μαμά

Τι τραγούδια λέγατε στα τούρκικα Τι σκοπούς Τι ρυθμούςΕ να κάτι καρσιλαμάδες κάτι τσιφτετέλια τέτοιαπράγματα

Χασάπικα τέτοια δεν λέγατεΌχι όχι



Στην Τουρκία δεν τραγουδάνε χασάπικα και ζεϊμπέκικαΌχι Ζεϊμπέκικα τραγουδάνε Τα ζεϊμπέκικα από κειαπrsquo τους Τούρκους είναι Τα μερακλίδικα Τα τοlaquoμπαμraquo που λένε κείνο κει

Για να πάρουμε μια ιδέαΌχι Το laquoμπαμraquo που λένε Άμα λένε κάνε μου το laquoμπαμraquoκι αρχινάνε να το λένε Κατάλαβες

Ζεϊμπέκικο είν rsquo αυτόΖεϊμπέκικο

Τραγουδάγατε καρσιλαμάδες και τσιφτετέλια τούρκικαΜάλιστα Ελληνικά Ύστερα έμαθα ελληνικά

Πού ήσασταν Ποια ήταν η ορχήστρα που τραγουδάγατεΣε ποιο κέντρο

Ορχήστρα δεν είχαμε Στο θέατρο ήμανε πρώτα Χό-ρευα Κι έλεγα στο πόδι δυο-τρία τραγουδάκια Κατά-λαβες

Σε κέντρο πότε βγήκατεΣε κέντρο ύστερα που ήρθα εδώ πέρα στις Τζιτζιφιέςπήγα

Ποιοι ήταν τότεΉτανε οργανοπαίκται Αρμεναίοι ήτανε ήταν ο συ-χωρεμένος ο Τομπούλης



Τι έπαιζε ο ΤομπούληςΝα εκείνος (δείχνει μια φωτογραφία) με το ούτι Βέ-βαια Ο Λάμπρος με τη λύρα το κανονάκι ο Λάμπροςο άλλος πάλι

Αυτοί ήταν Κωνσταντινουπολίτες όλοιΜάλιστα

Τον Τσιτσάνη τον γνωρίσατε βέβαιαΟ Τσιτσάνης ήρθε εδώ μια μέρα σrsquo εμένα Ήτανε φα-ντάρος ακόμα Και ήρθε και με βρήκε εμένα Γιατί τότεςεγώ βγήκα πια τραγουδίστρια Πήγα στις ΤζιτζιφιέςΚαι ήρθε και ρωτούσε εμένα Αν μπορεί να παίξει ένατραγούδι στην Όντεον ήμουν στην Όντεον εγώ Ήτανφαντάρος ακόμα με κάτι δέρματα εδώ πέρα στα πόδιατου Είχα φασολάδα εκείνη τη μέρα

Εδώ μένατεΌχι σrsquo αυτό το σπίτι Στην Αθήνα αλλά όχι σrsquo αυτό τοσπίτι Αυτό τώρα το αγόρασα εγώ Καθόμουνα με νοίκιΛοιπόν και του rsquoκανα και το τραπέζι και μιλήσαμε Εγώπαίζω μπουζούκι μου είπε Λέω μπουζούκι τι θα πειΔεν ήξερα τι θα πει Τέλος πάντων με τα πολλά γνω-ριστήκαμε τότες πήγα εγώ στην Όντεον και το είπα

Ποιο τραγούδι Ποιο τραγούδι ήτανεΤραγούδι Παίζει μου είπε Παίζει μπουζούκι Εγώ



δεν τον ρώτησα τι τραγούδια Μου είπε να το πω στηνΌντεον και άμα θέλει να τον φωνάξουμε ΚαταλάβατεΛοιπόν πήγα κι εγώ το είπα στην Όντεον στον ΜάτσαΛέει τι είναι αυτό το μπουζούκι Δεν ήξερε κι εκείνος α-κόμη τι είναι το μπουζούκι Ο Μάτσας Δούλεψα και μετον Μάρκο Και με τον αδερφό του Ήταν γνώστης κιαυτός Τώρα είναι στην Αμερική

Όταν βγήκατε και τραγουδάγατε εσείς ποιες άλλες τραγου-δίστριες υπήρχανε

Υπήρχανε πολλές τώρα πού να τις ξέρω Ήτανε μιαΚωνσταντινιά μεγάλη γυναίκα ήταν μια Σταυρούλα ή-τανε μια Μαρίκα του Κακά που λέγανε η Μαρίκα τουΓιώργου τη λέγανε Κακά Ξέρω γω πολλές ήτανε

Η ΑμπατζήΗ Αμπατζή δεν ήτανε στη Σαλονίκη Εδώ τη γνώρισα

Εδώ λέω όταν ήρθατεΕδώ τη γνώρισα την καημένη Πέθανε κι αυτή Πέθανετο καημένο

Ποιες άλλες ήτανΉτανε η Μαρίκα η Πολίτισσα ζωή να rsquoχει η Γεωργία ηΜυτάκη είναι τώρα το είδος το δικό μας δηλαδή αυτέςείναι



Ποιο ήταν το πρώτο ρεμπέτικο που είπατεΕγώ έλεγα laquoΜες στου Τσαμπίκου τον τεκέraquo Τότες ή-τανε μόδα αυτά Ύστερα έλεγα τη laquoΜοντέρνα χήραraquoπου ήταν πολύ-πολύ ωραίο Του Τούντα τραγούδια ήτα-νε αυτά Ο Τούντας ήτανε πολύ καλός συνθέτης Ο καλύ-τερός μας

Πώς είναι αυτό που λέει laquoΜες στου Τσαμπίκου τον τεκέraquoΤι λέει παρακάτω

laquoΦουμάραν οι μάγκες αργιλέ αργιλέδες και τσιγάροκαι χασίσι Προύσσας μαύροraquo Τέτοια βγάζανε τότε Ύ-στερα έλεγε laquoΜες στου Μάνθου τον τεκέ πάλι φουμά-ρουν οι μάγκες αργιλέ αργιλέδες και τσιγάρο και χασί-σι Προύσσας μαύροraquo Όλο τέτοια μου δίνανε και τρα-γουδούσα Ύστερα έλεγα τα laquoΛεμονάδικαraquo

Ποιανού ήτανε αυτό το τραγούδιΤου Τούντα Ύστερα laquoτο πορτοφόλι να rsquoν rsquo καλάraquo πουλέγανε laquoΗ δύναμη στον άνθρωπο είναι το πορτοφόλιraquo

Κι αυτό ήτανε του ΤούνταΑ όλrsquo αυτά του Τούντα είναι Εγώ πού να ξέρω Αυτόςμου τα rsquoφερνε τα τραγούδια εμένα Θεός σχωρέσrsquo τονεΚαι laquoΔημητρούλα μου θέλω απόψε να μεθύσω κούκλαμου να γλεντήσωraquo πολύ ωραίο κι αυτό Α έλεγα τοαυτό το laquoΧαρικλάκιraquo laquoΧαρικλάκι μου πώς με γέλα-σες μου την έσκασεςraquo



Ποιοι παίζανε τότε μαζί σαςΟ Σαλονικιός Ο Σέμσης

Βιολί έπαιζε αυτόςΒιολί Πολύ καλό βιολί

Ποιοι άλλοι ήταν στην ορχήστραΕ να πάλι ήταν ο Τομπούλης αυτοί δεν χωρίζανε κα-τάλαβες

Μπουζούκι ποιοι παίζανεΜπουζούκι δεν είχε τότες

Πότε πρωτοπήγατε στα μπουζούκια και τραγουδήσατεΠότε Ξέρω γω Όποτε είχαν ανάγκη από μένα με παίρ-νανε όλοι

Στα μαγαζιά λέωΣτα μαγαζιά Σκέτα με μπουζούκια δεν έχω δουλέψειΠάντοτες είχα δική μου κομπανία Παίρναμε ένα μπου-ζούκι για τον κόσμο και μια κιθάρα ναι αλλά το πε-ρισσότερο είχα δικό μου συγκρότημα Ε βέβαια Δενμπορούσα εγώ με ξένο Γιατί εγώ ήξερα πολλά πράγ-ματα Ύστερα έλεγα τούρκικα αυτοί τα ξέραν όλα Οιμπουζουκτσήδες δεν ξέρουν τούρκικα Ήξερα δημοτι-κά Οι μπουζουκτσήδες δημοτικά δεν λέγανε



Δε μου λέτε Στις ταβέρνες τότε που ερχόταν ο κόσμος γι-νόντουσαν καβγάδες μαχαιρώματα

Πω πω πω Μπροστά μου σκοτώσαν έναν άνθρωποΘεός να φυλάει Στη Σαλονίκη Δεν ξέρω τι είχανε α-ναμεταξύ τους

Αυτά γινόντουσαν τακτικά ή έτσι καμιά φοράΌχι έτυχε Καμιά φορά Δεν ξέρω κάποιαν αγαπού-σε αυτός

Ο άτιμος ο έρωτας



Οι τραγουδιστές είναι ντελάληδεςΑ Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Σ Κ Α Λ δ Α ρ Α Σ

ΚΑθε φορά που σκέφτομαι τον Απόστολο Καλδάρα μουrsquoρχεται στο νου μια φράση του Μίκη Θεοδωράκη που έχειπεράσει και σε κάποιο βιβλίο του laquoΌποτε συλλαμβάνομαικαι με σπρώχνουν στο κελί μου αρχίζω να τραγουδάω απόμέσα μου τη ldquoΣυννεφιασμένη Κυριακήrdquo και το ldquoΝύχτωσεχωρίς φεγγάριrdquo Κι έτσι η ψυχή μου αρχίζει και ηρεμείraquoΚι όμως όταν εγώ γνώρισα τον Απόστολο Καλδάρα καιτου μίλησα με δέος για το laquoΝύχτωσε χωρίς φεγγάριraquo πουείναι δικό του τραγούδι πήρα μιαν απάντηση που με άφησεάφωνο laquoΓια το φεγγάρι θα κουβεντιάζουμε τώρα ΓιατίΜήπως τα άλλα μου τραγούδια είναι κατώτερα Άσε τοldquoΝύχτωσε χωρίς φεγγάριrdquo Σημασία έχει από τα τραγού-δια μου να βγαίνει η φασολάδαraquo

Τον είχα γνωρίσει στο σπίτι της Ευτυχίας Παπαγιαννο-πούλου Πήγα και τον συνάντησα δίπλα της Εκείνη στοκρεβάτι ο Καλδάρας σε μια καρέκλα να κουβεντιάζουν Νααντιδικούν να βάζουν τις φωνές κι ύστερα σιγά-σιγά με


πρωτοβουλία της laquoγριάςraquo να ηρεμούν και να ξαναπιάνουντον καβγά κατόπιν για μια λέξη για μια νότα για κάποιοντραγουδιστή για το ζήτημα των ποσοστών

Για μένα ο Καλδάρας ήταν ndashκαι είναιndash ένα πρόσωπο ά-ξιο μεγάλου θαυμασμού Κυρίως για το laquoΝύχτωσε χωρίςφεγγάριraquo Ένα τραγούδι που παρέπεμπε στον Εμφύλιο καισrsquo ένα παλληκάρι που ζει την τελευταία νύχτα της ζωής τουστη φυλακή ndash τα χαράματα της άλλης μέρας θα τον στή-σουν στον τοίχο για εκτέλεση Με συγκινούσε πολύ αυτό τοκομμάτι Με την αψεγάδιαστη λιτότητά του Με τη σαφή-νεια του νοήματός του Την ειλικρίνειά του Και τη θέσητου το παλληκάρι που επρόκειτο να εκτελεστεί ανήκε στηνπαράταξη των ηττημένων Που ήταν σε μεγάλο ποσοστόκαι παράταξη της οικογένειάς μου Δική μου παράταξη

Αλλά αγαπούσα πολύ και τrsquo άλλα τραγούδια του Καλδά-ρα Γιατί πάντοτε είχαν κάτι να πουν Κάτι πολύ σοβαρόΚοινωνικό Όπως το laquoΣrsquo ένα βράχο φαγωμένοraquo Σrsquo αυτό τοτραγούδι το τελευταίο τετράστιχο ndashlaquoΈτσι μ rsquo έχει καταντή-σει μιας γυναίκας η οργή στρώμα να rsquoχω τα χορτάρια καιπροσκέφαλο τη γηraquondash με τρέλαινε Διότι οι φήμες έλεγαν ό-τι ο πραγματικός δεύτερος στίχος ήταν αλλιώς laquoτων αν-θρώπων η οργήraquo Που δίνει άλλο νόημα στο τραγούδι

Ο Καλδάρας ήταν από τα Τρίκαλα Από τα Τρίκαλα ή-ταν και ο Τσιτσάνης Και ο Βίρβος Και από λίγο πιο ψηλάαπrsquo την Καλαμπάκα ήταν και ο Χρήστος ΚολοκοτρώνηςΚαι οι τέσσερις σχεδόν συνομήλικοι Είχαν τα ίδια περίπουακούσματα στrsquo αφτιά τους Βέβαια ο Τσιτσάνης μιλάει για



τον Βαμβακάρη πρωτίστως και ο Καλδάρας για τους μι-κρασιάτες πρόσφυγες Το σίγουρο είναι ότι αυτοί οι σπου-δαίοι καλλιτέχνες δένονται από την κλωστή μιας κοινής κα-ταγωγής γεγονός που δεν μπορεί να μην έχει παίξει κάποιορόλο και στο έργο τους

laquoΜικρό χωριό μεγάλα μίσηraquo λέει μια παροιμία Και εί-ναι σίγουρο ότι ο Τσιτσάνης και ο Καλδάρας δεν είχαν ποτέκαλές σχέσεις Ο Τσιτσάνης που κατά τη γνώμη μου είναιο σημαντικότερος συνθέτης λαϊκής μουσικής που γεννήθη-κε στον τόπο μας γιατί έδωσε άλλη διάσταση στο τραγούδικαι το απελευθέρωσε από τεκέδες και laquoουσίεςraquo πέρα απότο ότι γέννησε μεγαλοφυείς και laquoπρωτόπλαστεςraquo μελω-δίες αντιπαθούσε σφόδρα τον Καλδάρα και με κάθε αφορ-μή τού έκανε επίθεση Δημόσια Τον κατηγορούσε ανοιχτάότι νόθευσε το ελληνικό τραγούδι χρησιμοποιώντας μελω-δίες από την Ανατολή

Αλήθεια είναι αυτό μου το είχε παραδεχθεί και ο Καλ-δάρας Εκείνη την εποχή τα ινδικά κυρίως κινηματογρα-φικά έργα ήταν ποτισμένα ndashσυνειρμός Γη ποτισμένη με ι-δρώταndash με άφθαστες μελωδίες που εντυπωσίαζαν το κοινόΚαι πολλοί λαϊκοί συνθέτες γέμιζαν τα μαγνητόφωνά τουςμε αυτές τις μελωδίες έβαζαν ελληνικούς στίχους και πα-ρέδιδαν έτοιμα ελληνικά τραγούδια στον κόσμο που επη-ρεασμένος από τις ταινίες έσπευδε να αγοράσει τους δί-σκους Ιδίως αν είχαν για ερμηνευτή ένα όνομα-φίρμα

Δεν θέλω να αναφέρω συνθέτες και τραγουδιστές Όποιοςβάλει στο πικάπ δίσκους της εποχής θα διαπιστώσει αμέ-

ΟΙ ΤρΑΓΟΥδΙΣΤεΣ εΙΝΑΙ ΝΤεΛΑΛηδεΣ


σως ότι οι περισσότεροι ndashκαι οι πιο επιτυχημένοι από αυ-τούςndash είχαν ινδική αιγυπτιακή ή άλλη παρεμφερή προέ-λευση Ε αυτού του είδους τα τραγούδια δεν μπορούσε νατα ανεχθεί ο Τσιτσάνης που ότι έγραφε ήταν δικό του Α-πολύτως δικό του Και υπάρχουν και τραγούδια που έχουνως βασικό πυρήνα τους δικές του μελωδίες και εμφανίστη-καν με ονόματα μεγάλων συνθετών Ένα παράδειγμα ΟΧατζιδάκις έχει χρησιμοποιήσει στο τραγούδι του laquoΑγάπηπου rsquoγινες δίκοπο μαχαίριraquo ένα ουσιαστικό τμήμα από τοτραγούδι του Τσιτσάνη laquoΤρελέ τσιγγάνε για πού τρα-βάςraquo Και υπάρχουν και άλλα πολλά παραδείγματα

Ο Τσιτσάνης λοιπόν αυθεντικός λαϊκός συνθέτης και μεεκατοντάδες επιτυχίες στο ενεργητικό του δεν μπορούσενα ανεχθεί άλλοι συνθέτες να αντιγράφουν ινδικές κλπμελωδίες να τις παρουσιάζουν για δικές τους και να κάνουνσουξέ στην αγορά των δίσκων εκτοπίζοντας πολλές φορέςαπό τις πρώτες θέσεις επιτυχημένες laquoτσιτσανέικες συν -θέσειςraquo laquoγραμμένες με κόπο και αίμαraquo όπως τόνιζε ο ί-διος Και επειδή αρχιμάστορας σrsquo αυτού του είδους τις laquoκα-τασκευέςraquo ήταν ο Καλδάρας εναντίον του έστρεφε κυρίωςτα πυρά του ο δημιουργός της laquoΑχάριστηςraquo

Ένα ακόμα στοιχείο που έριχνε λάδι στη φωτιά αυτήςτης laquoαμάχηςraquo ήταν το γεγονός ότι και ο Καλδάρας όπωςείπα ήταν Τρικαλινός Και επιπλέον ήταν υπολογίσιμος α-ντίπαλος για τον Τσιτσάνη στον αγώνα για τα δισκογραφι-κά πρωτεία που είχαν ασφαλώς και οικονομικές συνέπειεςΓνωρίζω σωρεία συνεντεύξεων του Τσιτσάνη εναντίον του



Καλδάρα αλλά και όλων των άλλων συνθετών που χρησι-μοποιούσαν ως πρώτη ύλη για τα τραγούδια τους την ιν-δική κάνναβη όπως έλεγε ο Θεοδωράκης Φυσικά οι συν-θέτες αυτοί δεν αντιδρούσαν Αντέγραφαν έβγαζαν δί-σκους κέρδιζαν χρήματα και συνέχιζαν το βιολί τους Καιβεβαίως ούτε οι εταιρείες δίσκων έφερναν την παραμικρήαντίρρηση Το μόνο για το οποίο ενδιαφέρονταν οι εταιρείεςδίσκων ήταν το σουξέ Που θα έφερνε χρήμα Τίποτrsquo άλλο

Ο Τσιτσάνης ndashκαι είναι προς τιμήν τουndash δεν έγραψε κα-νένα τραγούδι με ινδική κάνναβη Και το διακήρυττε Καιπροκαλούσε τους πάντες Ο Καλδάρας υπέκυψε στον πει-ρασμό Αρκετές φορές Αλλrsquo όχι πολλές όπως συνέβαινε μεάλλους Κάποτε μάλιστα όταν μπήκαν στο χώρο ndashμε τηφοβερή τους αρματωσιάndash ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκηςσταμάτησε τελείως αυτή τη laquoφάμπρικαraquo Και προσπάθη-σε όχι χωρίς επιτυχία να προσαρμοσθεί στις νέες συνθήκεςπου είχαν διαμορφωθεί

Ο Καλδάρας δεν έβλεπε με καλό μάτι τον Θεοδωράκητον Χατζιδάκι και τον Ξαρχάκο Ο ίδιος είχε κύρια αφετη-ρία του το σμυρναίικο τραγούδι Κάποτε ο Λαμπρόπουλοςγια να του δείξει ότι τον είχε σε ιδιαίτερη εκτίμηση και τονφρόντιζε τον έπιασε και του είπε laquoΑποστόλη έχω να σουκάνω ένα πολύ μεγάλο δώροraquo laquoΤι δώροraquo τον ρώτησε οΚαλδάρας laquoΠροχθές μου έπαιξες στην κιθάρα ένα πολύωραίο τραγούδι Νομίζω ότι έχει τίτλο ldquoΣτου Αποστόλη τοκουτούκιrdquo σε στίχους της Ευτυχίας Σκέφτηκα λοιπόναυτό το υπέροχο τραγούδι να σrsquo το ενορχηστρώσει ο Ξαρχά -



κος Έτσι θα γίνει τεράστια επιτυχίαraquo Θύμωσε ο Καλδά-ρας που δεν σήκωνε μύγα στο σπαθί του και δεν ανεχόταννα του αμφισβητούν την αξία ndashπου όντως είχεndash ως συνθέτηαλλά και ως ενορχηστρωτή Έτσι αρνήθηκε με οργή τηνπρόταση του Λαμπρόπουλου και θεωρώντας την προσβλη-τική αποχώρησε από την Columbia Πήγε στην OdeonlaquoΕίμαι ευτυχήςraquo μου είπε την ίδια μέρα ο Μάτσας laquoΠήρατον Καλδάρα Και να δεις πως σύντομα θα ανατρέψω τις ι-σορροπίες υπέρ εμούraquo Και πράγματι αυτό συνέβη αν καιχρειάστηκε κάποιο χρόνο

Δεν ξέρω πόσα σουξέ έχει γράψει ο Βασίλης ΤσιτσάνηςΣίγουρα τα περισσότερα Αλλά κοντά του απrsquo αυτή την ά-ποψη βρίσκεται ο Καλδάρας Και δεν μιλάμε βέβαια γιαεπικαιρικά σουξέ που κρατάνε μερικούς μήνες και μετάπεθαίνουν Μιλάμε για τραγούδια που άντεξαν στο χρόνοκαι τα τραγουδάμε ακόμη και σήμερα Ένα τραγούδι αίφ-νης που κατέχει εξέχουσα θέση στο ελληνικό πεντάγραμμοείναι το laquoΌποια και να rsquoσαιraquo Το rsquoχουν τραγουδήσει πολλοίτραγουδιστές Και ο καθένας τού μπολιάζει τα δικά τουχαρακτηριστικά Και αυτό σε κάθε περίπτωση λάμπει

Πενήντα χρόνια πριν αν υπολογίζω σωστά έχει γραφτείτο laquoΔεν ξέρω πόσο σrsquo αγαπώraquo που το λέει η ΜοσχολιούΑυτό το τραγούδι είναι πάντα επίκαιρο Ή το laquoΈνα αστέριπέφτει πέφτειraquo που το έγραψε ο Απόστολος μετά το χαμότης κόρης του Ή τα τραγούδια της Παπαγιαννοπούλου μεπρώτο το laquoΌνειρο απατηλόraquo ndashπου πραγματοποίησε ρεκόρπωλήσεωνndash όπως και το laquoΜου σπάσανε τον μπαγλαμάraquo



και τόσα άλλα Όμως το μεγαλύτερο σουξέ του Καλδάραείναι χωρίς αμφιβολία η Μικρά Ασία Όχι μόνο για το θέ-μα της και την κυκλοφοριακή επιτυχία της αλλά και για τογεγονός ότι μέσα από αυτόν το δίσκο ξεπήδησε μια και-νούργια τραγουδίστρια που έχει αφήσει εποχή Η ΧάριςΑλεξίου

Έχω κάποιες ενστάσεις για τη Μικρά Ασία και τις δια-τύπωσα δημόσια μόλις βγήκε ο δίσκος Δηλαδή Η Μι-κρασιατική Καταστροφή είναι ένα γεγονός συνταρακτικόγια τον ελληνισμό Σκοτωμοί βιασμοί καμένες πόλειςαιχμαλωσία ξεσπίτωμα ξεριζωμός ενός εκατομμυρίουΕλλήνων που διέπρεπαν στην Ιωνία στην Πόλη στον Πό-ντο στην Προύσσα και αλλού Γιrsquo αυτό το ξερίζωμα γιrsquo αυ-τή την απίστευτη καταστροφή που άλλαξε τη φυσιογνω-μία της χώρας εκτελέστηκαν πολιτικοί και στρατηγοί χω-ρίστηκαν οι Έλληνες στα δύο οι πρόσφυγες υπέστησαν φο-βερές ταπεινώσεις ζήσανε σε παράγκες έφαγαν φαΐ απόλαϊκά συσσίτια ζητιανιάς γράφτηκαν συγκλονιστικά πεζο-γραφικά και ποιητικά έργα Και όχι ένα και δύο Κι από ο-νόματα όπως του Σεφέρη του Βενέζη της Σωτηρίου τουΑθανασιάδη και τόσων άλλων Θα περίμενε λοιπόν κα-νείς να γραφτεί κάτι αντίστοιχο σαν κατάθεση και από τοελληνικό τραγούδι Δεν γράφτηκε Γράφτηκαν δώδεκα λαϊ-κά τραγούδια μερικά πολύ πετυχημένα αλλά όχι ιδιαίτε-ρων απαιτήσεων Κρίμα

Ο λαός όμως τα ψήφισε Ψήφισε αυτά τα τραγούδιατα έκανε σουξέ τα τραγούδησε σε στάδια και σε πάλκα α-




κόμα τα αγόρασε πληρώνοντας πολλά εκατομμύρια Καιεπειδή τίποτα δεν είναι τυχαίο πρέπει να συμφωνήσουμε ό-τι ο κόσμος συγκινήθηκε βαθιά από αυτόν το δίσκο δεδο-μένου μάλιστα ότι οι μισοί και πλέον Έλληνες έχουν προ-σφυγική καταγωγή Και νομίζω ότι γιrsquo αυτή την τεράστιαεπιτυχία δεν έπαιξαν ρόλο μόνο οι δημιουργοί ο Καλδάραςμε τον Πυθαγόρα αλλά και οι ερμηνευτές (Νταλάρας Αλε-ξίου) Και βέβαια ακόμη και ο τίτλος του έργου που είναιτόσο πολύ φορτισμένος

Πιστεύω ότι ο Καλδάρας σrsquo αυτόν το δίσκο έγραψε εξαι-ρετικές μελωδίες που πατούσαν πάνω σε υπέροχους λαϊ-κούς laquoδρόμουςraquo τους οποίους ο συνθέτης γνώριζε πολύ κα-λά Ο Πυθαγόρας έγραψε στίχους με καθαρή καρδιά καλούςμερικές φορές με λαϊκή θυμοσοφία κάποιους (laquoΕσύ Χριστόκι εγώ Αλλάχ όμως κι οι δυο μας αχ και βαχraquo) και πρό -χειρου κι εγώ σε ορισμένες περιπτώσεις (laquoΔυο παλληκάριααπrsquo το Αϊβαλίraquo) Και σε κάποιο τραγούδι ndashαν είναι δυνα-τόνndash μίλησε για την Κόκκινη Μηλιά και τον Μαρμαρωμέ-νο Βασιλιά Ας είναι όμως Ο δίσκος laquoέσκισεraquo Ζυμώθη-κε με τον κόσμο Αγαπήθηκε και αυτό έχει σημασία Οι α-ναλύσεις μόνο θεωρητική αξία έχουν Αν έχουν όταν κουβε-ντιάζουμε για λαϊκά τραγούδια

Έχω τη βεβαιότητα ότι ο Απόστολος Καλδάρας σκέ-φτηκε να αφιερώσει ένα έργο του στη Μικρά Ασία Για λό-γους συναισθηματικούς κυρίως αλλά και γιατί του άρεσενα καταπιάνεται με κύκλους τραγουδιών με πομπώδη τίτ-λο Αίφνης μου ζήτησε να γράψουμε κάποτε ένα έργο με



τίτλο Ελληνισμός Απέρριψα αμέσως την ιδέα Ποιος είμαιεγώ που θα κλείσω μέσα σε δώδεκα λαϊκά τραγούδια μιαπατρίδα γεμάτη επιτεύγματα και αγώνες γεμάτη φιλοσό-φους και τραγικούς ποιητές μια πατρίδα που γέννησε τουςμεγαλύτερους επιστήμονες του αρχαίου κόσμου Δεν γίνο-νται τέτοια πράγματα από τη δική μου μεριά τουλάχιστονΚαι εδώ που τα λέμε ούτε με τη Μικρά Ασία θα καταπια-νόμουν αν μου προτεινόταν Με υπερβαίνει κατά πολύ η ι-δέα για την πραγματοποίηση ενός τόσο μεγάλου έργου ΟΣεφέρης είμαι

Έγραψα όμως με τον Καλδάρα τον Βυζαντινό Εσπερι-νό Κι αυτό γιατί σε τούτο το δίσκο ο μεγάλος λαϊκός συνθέ-της έχει στηριχτεί για δώδεκα τραγούδια σε δώδεκα λαϊ-κούς laquoδρόμουςraquo Με άλλα λόγια ο Βυζαντινός Εσπερινόςείναι ένα laquoβιβλίοraquo στο οποίο παρουσιάζονται δώδεκα λαϊκοίlaquoδρόμοιraquo πράγμα που δεν είχε συμβεί ποτέ ως τότε Οι λαϊ-κοί συνθέτες έγραφαν τραγούδια πάνω σε laquoδρόμουςraquo αλλrsquoαυτοί ήταν μετρημένοι στα δάχτυλα Ο Καλδάρας όμωςτους laquoκωδικοποίησεraquo Έφτιαξε ένα δίσκο προορισμένο ναμείνει και να διδάσκει εσαεί εκείνους που θα rsquoθελαν να μά-θουν τους αυθεντικούς λαϊκούς laquoδρόμουςraquo τις laquoκλίμακεςraquoδηλαδή που πάνω τους θα πατούσαν για να σκαλίσουν τατραγούδια τους Και απrsquo αυτή την άποψη ο Βυζαντινός Ε-σπερινός είναι μια σπουδαία κατάθεση Του Καλδάρα ndash όχιδική μου Εγώ έγραψα τραγούδια πάνω στις μελωδίες πουμου rsquoδωσε ο συνθέτης και εκεί τελείωσε το έργο μου

Είχε μεγάλη επιτυχία και ο Βυζαντινός Εσπερινός Πο-



μπώδης ο τίτλος και στην προκειμένη περίπτωση αλλά καιουσιαστικός συνάμα Γιατί τα τραγούδια του έχουν γραφτείσε βυζαντινούς laquoδρόμουςraquo Ωστόσο η επιτυχία αυτού τουδίσκου ήταν μικρότερη από της Μικράς Ασίας Το θεωρώεύλογο Η Μικρά Ασία όπως ήδη σημείωσα είχε έναν εμ-βληματικό τίτλο και οι στίχοι των τραγουδιών ήταν πιο α-πλοί από τους στίχους του Βυζαντινού Εσπερινού Όπουτραγούδησαν και πάλι με εξαίρετο τρόπο ο Νταλάρας καιη Αλεξίου

Ο Καλδάρας δεν είναι μόνο σημαντικός συνθέτης Ήτανξεχωριστός και ως άνθρωπος Σοβαρός με καθαρές κουβέ-ντες με έντιμη σκέψη Τον έζησα από πολύ κοντά χρόνιακαι χρόνια σε πολλούς συνδικαλιστικούς αγώνες Και πά-ντοτε θαύμαζα τη λεβεντιά του την κάθετη θέση που έ-παιρνε απέναντι στα πράγματα την πίστη του στους αγώ-νες Για τον Καλδάρα δεν υπήρχε το laquoναι μεν αλλάraquo και τοlaquoίσωςraquo Υπήρχε μόνο το laquoναιraquo και το laquoόχιraquo Και υπερα-σπιζόταν τη νομιμότητα με νύχια και με δόντια (η laquoινδικήraquoπαρένθεση έχει σχέση με την εποχή και με το γεγονός ότικαι όλοι οι άλλοι συνθέτες πλην Τσιτσάνη έκαναν αυτή τηδουλειά) Συχνά και εις βάρος των συμφερόντων του

Είχε όμως και τη μεγάλη τύχη να έχει δίπλα του ωςσύζυγο μια γυναίκα που τον λάτρευε και στεκόταν όρθιασε κάθε δυσκολία Τη Λούλα Μια γυναίκα-κέρβερο πουτον συμβούλευε έλεγε καθαρά τη γνώμη της για τους στί-χους και τη μουσική και ανάθρεψε τον γιο τους με τρυφε-ρότητα και αυστηρότητα συγχρόνως Αυστηρός άνθρωπος



ήταν και ο Καλδάρας Δεν χαριζόταν ούτε στον εαυτό τουΚαι πολύ περισσότερο στους συνεργάτες του Έχω τραβή-ξει πολλά κατά τα χρόνια της συνεργασίας μας Δεν συμ-φωνούσα τις περισσότερες φορές με τις απόψεις του αλλάστο τέλος υποχωρούσα Γιατί για μένα που ήμουν πολύνέος ο Απόστολος ήταν ένα τεράστιο μέγεθος στο τραγού-δι Με σωρεία επιτυχιών και εξαιρετικών τραγουδιών

Μια σοβαρή διαφωνία μας Μου είχε δώσει μια μελωδίαπαιγμένη στην κιθάρα όπως πάντα για το τραγούδι laquoΓιεμουraquo Έγραψα τους στίχους τους παρέδωσα και ο Καλδά-ρας τους βρήκε έξοχους αλλά μόνο κατά το ήμισυ τη δεύ-τερη στροφή που μιλάει για εμπόρους του πολέμου κλπήθελε να την αλλάξω Τελικά δέχτηκα να κάνω αλλαγέςΓια να γίνει το τραγούδι λιγότερο laquoέντεχνοraquo και περισσότε-ρο λαϊκό και ίσως και κραυγαλέο Αποτέλεσμα Το laquoΓιεμουraquo έγινε σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Καλδάρα καισημείωσε καταπληκτική επιτυχία Έτσι αποδείχθηκε γιαμια φορά ακόμη ότι ο συνθέτης ήταν πολύ πιο κοντά σταπράγματα από μένα Η πείρα βλέπετε

Το ελληνικό τραγούδι χρωστάει πάρα πολλά στον Καλ-δάρα Όχι μόνο για τα υπέροχα κομμάτια που έχει γράψειΑλλά και για το γεγονός ότι με την επιμονή του τη δύναμητου χαρακτήρα του και την επιχειρηματολογία του κατά-φερε να πείσει την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου να σταμα-τήσει να πουλάει τα τραγούδια της για πενταροδεκάρες καινrsquo αρχίσει να πληρώνεται και εκείνη όπως όλοι οι δημιουρ-γοί άλλωστε με ποσοστά επί των πωλούμενων δίσκων



Με τον τρόπο αυτό η Ευτυχία μπορεί να έχασε μερικά κα-τοστάρικα που της ήταν απαραίτητα για την καθημερινό-τητα αλλά διέσωσε πολλά τραγούδια που θα τα έτρωγε ηάβυσσος της ανωνυμίας δεδομένου ότι εκείνοι που τα αγό-ραζαν δεν έβαζαν το όνομά της στην ετικέτα του δίσκουαλλά το δικό τους Επιπλέον με τα ποσοστά η ίδια η Ευ-τυχία εξακολουθούσε να παίρνει αρκετά χρήματα ακόμηκαι όταν σταμάτησε να γράφει ενώ μετά το θάνατό της ταχρήματα που δικαιούνταν από τη δισκογραφία και τη δημό-σια εκτέλεση περιέρχονται στους κληρονόμους της

Θυμάμαι με τρυφερότητα και αγάπη τον Καλδάρα Δενέκανε χατίρια δεν υποχωρούσε ήταν πολιτικοποιημένος έ-λεγε πάντοτε laquoπαρώνraquo σε κάθε συνδικαλιστική δραστηριό-τητα και όταν δεν υποχωρούσε στις απαιτήσεις των μεγα-λοτραγουδιστάδων που γύρευαν ολόκληρη την πίτα γιατους εαυτούς τους διερρήγνυε τις σχέσεις του και προχω-ρούσε σε συνεργασίες με νέους Μου έλεγε συχνά laquoΤο ε-μπόρευμα το έχουμε εμείς Εμείς φτιάχνουμε τα τραγού-δια Οι τραγουδιστές είναι ντελάληδες Διαλαλούν το εμπό-ρευμά μας Δεν είναι δυνατόν επομένως να τα ζητάνε όλαδικά τους Εγώ σε έναν πολύ μεγάλο τραγουδιστή όνομακαι μη χωριό που μου ζητούσε μερίδιο από τα ποσοστάμου για να δισκογραφεί τραγούδια μου του είπα ldquoΕυχα-ρίστως Αρκεί να μου δίνεις και εσύ μερίδιο από την αμοιβήσου όταν τραγουδάς σε νυχτερινά κέντρα δικά μου τραγού-διαrdquo Θύμωσε λοιπόν ο κύριος Λογοφέραμε Και χωρίσα-με οριστικά τα τσανάκια μας γιατί του είπα πάνω στον ε-



κνευρισμό μου ldquoΚαλά λέει ο Πάνος Ιατρού ndashσσ ένας πο-λύ γνωστός μουσικόςndash ότι εσύ είσαι άνθρωπος μερικών ε-κατοστών των εκατοστών που έχει το λαρύγγι σου Ολό-κληρος ο άλλος είσαι για πέταμαrdquoraquo

Αυτός ήταν ο Απόστολος Καλδάρας Που έφυγε δυστυ-χώς από κοντά μας σε μια εποχή που δεν βρισκόταν σε πα-ρακμή αλλά εξακολουθούσε να laquoγεννάειraquo μοναδικές λαϊκέςμελωδίες αγαπημένες απrsquo όλο τον ελληνικό λαό Έλεγα κά -ποτε στον Μάνο Λοΐζο με αφορμή το τραγούδι του Καλδά-ρα (με ερμηνευτή τον Γιάννη Καλατζή) laquoΜα εσύ δεν ήσου-να κοντά μουraquo πως ο Απόστολος σε ένα απλό κομμάτιβάζει τέσσερις μελωδίες εισαγωγή δύο κουπλέ και ρεφρένενώ οι περισσότεροι συνθέτες ιδίως νέοι βγάζουν μία με-λωδία κι αυτή με το στανιό Και ο Μάνος μου απάντησεlaquoΤο ldquoΑχ ο μπαγλαμάςrdquo αξίζει όσο είκοσι δίσκοι μακράςδιαρκείας άλλων δημιουργώνraquo



Ο Ανέστης δελιάς και η πρέζαΑ Ν ε Σ Τ η Σ δ ε Λ Ι Α Σ

Ο ΠρΩΤΟΣ δίσκος που έγραψα με τον Μίκη Θεοδωράκη τηδεκαετία του rsquo80 ήταν Τα Πικροσάββατα Ένα τραγούδιαπrsquo αυτόν το δίσκο για το οποίο ο Μάνος Χατζιδάκις έχειδηλώσει ότι είναι από τα ωραιότερα που έχει ακούσει γιατίτου θύμιζε αριστοτεχνικό πίνακα του Τσαρούχη ήταν οlaquoΆγγελος δραπέτηςraquo Παραθέτω τους στίχους

Άγγελος δραπέτης από τον ουρανό μπήκε στο κουτούκι Φωκαίας και ΑχαρνώνΆφησε τα φτερά του στα πλίθινα σκαλιά κι άπλωσε στο τραπέζι τα ωραία του μαλλιά

Γύρεψε τραγούδια τού Ανέστη του Δελιά στο ζεϊμπέκικό του φτερούγιζαν πουλιά και στη στερνή τη βόλτα και στη στερνή πενιάχάθηκε σαν σκοτάδι μέσα στη σκοτεινιά

Πια δεν θα γυρίσει ποτέ στον ουρανό μείναν τα φτερά του εκεί στην Αχαρνών


Αν τύχει και τον δείτε μιλήστε του γλυκά γιατί έχει μαύρα μάτια και μελαγχολικά

Το τραγούδι αυτό που το αφιέρωσα στον φίλο μου Λευ-τέρη Χαψιάδη στιχουργό επίσης δεν το έγραψα τυχαία Ή-θελα να υπάρχει σε ένα δίσκο μου ο Ανέστης Δελιάς που ή-ταν από τους πρωτοπόρους των ρεμπέτικων έχοντας γρά-ψει μερικά αθάνατα τραγούδια όπως το laquoΜες στης Πόληςτο χαμάμraquo το laquoΒρε μάγκα το μαχαίρι σουraquo το laquoΣακάκιraquoτον laquoΠόνο του πρεζάκιαraquo το laquoΌταν μπουκάρω στον τε-κέraquo και πέθανε από την πρέζα σε ηλικία μόλις 29 ετών

Για τον Ανέστη Δελιά μου πρωτομίλησε το 1972 με πολύκαλά λόγια ο Μπαγιαντέρας Μου είπε laquoΟ Ανέστης ήτανεΣμυρνιός Μικρασιάτης Το Ανεστάκι το λεγόμενο Πολύκαλό μπουζουκάκι και γλυκοδάχτυλο Ο πατέρας του έπαι-ζε τσέμπαλο από τη Σμύρνη Όταν ήρθε εδώ παραστρά-τησε έγινε πρεζάκιας και ξεψύχησε πρεζάκιας Τον έμαθεμια γυναίκα μια πόρνη με την οποία ήταν σπιτωμένοςΠρεζού κι αυτή Τον έριξε στην ηρωίνη Νέος πολύ Και ο-μορφάντρας Πολύ ομορφάντρας ήτανε Καλό μπουζουκάκιήτανε με τη διαφορά ότι έγινε θύμα της κοινωνίας κι αυτόςμε τα ναρκωτικά και έλειωσε έσβησε να πούμεraquo

Ένα μικρό βιογραφικό του έχει δημοσιεύσει ο ΤάσοςΣχορέλης στον πρώτο τόμο της Ρεμπέτικης Ανθολογίας του

laquoΟ Ανέστης Δελιάς γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1912 καιπέθανε στην Αθήνα στις αρχές της Κατοχής (1941) Ο

Ο ΑΝεΣΤηΣ δεΛΙΑΣ ΚΑΙ η ΠρεΖΑ


πατέρας του ήταν περίφημος μουσικός ndashέπαιζε σαντού-ριndash φημισμένος σε όλη τη Μικρά Ασία Ανήκει στους πρω -τοπόρους εκείνους που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στηνπορεία του ρεμπέτικου τη δεκαετία 1930-rsquo40 Στην αρχήέπαιζε κιθάρα ndashήρθε στην Ελλάδα μετά το 1922 και εμ-φανίστηκε το 1928ndash και μετά το 1930 μπουζούκι Ήτανστενός φίλος και συνεργάτης του Μπάτη του Στράτουτου Βαμβακάρη και άλλων Πήρε μέρος στην πρώτη ρε-μπέτικη μπουζουξήδικη κομπανία μαζί με τον ΜάρκοΒαμβακάρη τον Στράτο και τον Μπάτη που εμφανίστη-κε το 1934 στου Σαραντόπουλου στην Ανάσταση του Πει -ραιά Τον αγαπούσαν όλοι ιδιαίτερα γιατί όπως έλεγανldquoτο Ανεστάκι είναι ένα κομμάτι μάλαμαrdquo Άκακος μπε-σαλής καλός φίλος και στην εμφάνιση πραγματικό λε-βεντόπαιδο Στη ζωή του έπαιξε μοιραίο ρόλο μια πόρνηη Σ (ζει ακόμα) τον έριξε στην πρέζα Το Ανεστάκι τηναγαπούσε Δεν την εκμεταλλευόταν Ήταν πέρα απrsquo αυ-τά Για ένα διάστημα κατόρθωσε να ξεκόψει με τη βοή-θεια του Στράτου και του Μπαγιαντέρα (ο Στράτος μά-λιστα για να τον βοηθήσει τον φιλοξένησε αρκετό καιρόσπίτι του του rsquoδωσε ρούχα και τον βοήθησε οικονομικά)Δυστυχώς μετά από συνεχή πίεσή της ξανασυνδέθηκεμαζί της λίγο πριν τον πόλεμο ξανάρχισε την πρέζα μεσυνέπεια να τον βρουν πεθαμένο σε ένα καροτσάκι στοΒαρβάκειο Έτσι χάθηκε άδικα ένα σπουδαίο παιδί έναςωραίος ρεμπέτης ένα πραγματικό παλληκάρι

Στη σύντομη ζωή του έγραψε μερικά από τα ωραιότε-ρα ρεμπέτικα Ρεμπέτικα που μείνανε κλασικά Από τονπρόωρο χαμό του το ρεμπέτικο έχασε πολλά Το Ανεστά-



κι ήταν αστείρευτη πηγή έμπνευσηςmiddot και ασφαλώς θαπρόσφερε ακόμα όσο λίγοι στο ρεμπέτικο Μέσα σε όλατα τραγούδια του διακρίνει κανείς το παράπονο για τηναδυναμία του να κόψει το καταστρεπτικό πάθος του Τοldquoκουσούμαρεrdquo το μαχαίρι του αλλά στο τέλος τού έλειπεη καρδιά για να το βγάλει

Απrsquo όλους τους ρεμπέτες δύο ldquoφτάσανεrdquo στην πρέζαΤο Ανεστάκι και ένας άλλος που ζει Ο ένας αδύναμοςπέθανε σε ένα καροτσάκι στο Βαρβάκειο Ο άλλος σκυλίθέλησης Τριάντα πέντε ολόκληρα χρόνια όχι μόνο δενκάπνισε ούτε τσιγάρο αλλά δεν ήπιε ούτε πορτοκαλάδαμε ανθρακικό Το Ανεστάκι πλήρωσε την αδυναμία τουΤον άλλον τον πληρώνει η δύναμή του

Εγώ να προσθέσω σε όλα αυτά ότι οι φίλοι του τονφωνάζανε και Αρτέμη ή Αρτεμάκι και τα τραγούδια του[] ήταν ένα κι έναraquo

Τη δεκαετία του rsquo70 όταν βγήκα στους δρόμους με έναμαγνητοφωνάκι στο χέρι για να πάρω συνεντεύξεις απόδιάφορους παλιούς συνθέτες θέλοντας να γράψω ένα βιβλίομε αυθεντικές μαρτυρίες για το ρεμπέτικο συναντήθηκαανάμεσα σε άλλους και με τον Στέλιο Κηρομύτη Ήταν α-πό μικρό παιδί στην πιάτσα ο Κηρομύτης ήξερε πρόσωπακαι πράγματα και μου είπε πάρα πολλά για συνθέτες καιοργανοπαίχτες της εποχής του rsquo20 και του rsquo30 Μου μίλησεκαι για τον Δελιά και όσα μου είπε τα κατέγραψα Τώρα τααπομαγνητοφωνώ



Ο Δελιάς ήταν ένα μπουζουκάκι καλό είχε και στομα-τάκι ωραίος ήτανε Είχε μια γκόμενα πουτάνα ΣταΒούρλα Αυτή ήταν πρεζού Έπινε και κοκαΐνη και ηρωί -νη για να laquoλειτουργήσειraquo με τους πελάτες Έκανε βίζι-τες να πούμε αλλά δεν ήθελε να την πάρουνε χαμπάριΟι πουτάνες αυτές είχανε όλες γκόμενους μάγκες που ά-μα τις βλέπανε να κοιμούνται χωρίς λόγο καταλαβαίνανεότι είχαν να κάνουν με πρεζού Κι αυτός ο ηλίθιος ναπούμε ο Δελιάς δεν την είχε καταλάβει Και μένανε σεένα παραγκάκι στα Χιώτικα Στον Άγιο Διονύση Εκείπου είναι τα Βούρλα από κάτω ήταν τα Χιώτικα που λέ-γανε Όλες οι παράγκες αυτές που ήτανε τις έχουν τώρακάνει πολυκατοικίες καινούργιες Όπως κοιμότανε λοι-πόν ο Ανέστης μαζί της να πούμε τώρα τον εγουστάρι-ζε βέβαια ήθελε να τον κάνει κτήμα της του έκανε έναγιουχ δηλαδή όπως παίρνουμε ένα χαρτί να πούμε τοστρίβουμε και το κάνουμε σαν χωνάκι έτσι όπως το τσι-γάρο Του rsquoβαζε λοιπόν την πρέζα στο χωνάκι Αυτός κοι -μότανε ας πούμε αυτή παρακολουθούσε την αναπνοή τουΜε το που έκανε να αρχίσει να κοιμάται του rsquoβαζε το χω-νάκι Έτσι την έπαιρνε αυτός Μια δυο τρεις πέντε

Δεν το καταλάβαινεΝαι Η κοκαΐνη η ηρωίνη τώρα αν την πιεις πέντε φο-ρές τρεις-τέσσερις φορές τσιμπήθηκες Την άρπαξεςΤην τέταρτη φορά λοιπόν σηκώθηκε κρυάδες κομμά-ρες ρίγους η κοιλιά του τον πόναγε Μου το είχε πει ο ί-



διος εμένα μετά Της λέει ρε συ Κούλα της λέει τι έχωδεν ξέρω τι έχω τρέμω ξέρω γω Ρίξε μου ρούχα απά-νω μου Μπα τίποτα δεν έχεις λέει θα σου δώκω λέειμια σκόνη λέει που είναι λέει για τις κρυάδες λέει γιrsquoαυτά Της λέει μπας και είναι μωρέ της λέει τίποταπρέζα και ξέρω γω Αυτός ήτανε πονηρός Όχι του λέειμια σκόνη του λέει που είναι για την ανοσία Δεν ξέρωπώς το λένε για τα μικρόβια να πούμε και του δίνει μιαψιλούλα Αυτή η πονηρή ήξερε το γερό σκαμπίλι που εί-χε να φάει Μόλις την ήπιε ουπ έγινε στα γρήγορα κα-λά Την άλλη μέρα άρρωστος πάλι Σου λέει ας πιω άλ-λη μια ψιλούλα μήπως γίνω πάλι καλά Κι αυτό ήτανεΛευτέρη μου Μια δυο τρεις τον έκανε πρεζάκια

Τότε εμείς τον εχάσαμε από δω τον εχάσαμε από κειπού χωνότανε Μια μέρα λοιπόν τον είδα σε ένα κου-τουκάκι βάσταγε ένα τσιγάρο Βρε Τι έγινε ρε Είμαιξενύχτης είμαι χάλια λέει Το ξέρω ότι γίνονται άσοιστο ψέμα οι πρεζάκηδες Ψεύτες διπλωμάτες μπορείνα σε κάνει να πιστέψεις ότι τώρα τον σκοτώσανε Άσετο παραμύθι του λέω δεν με ξέρεις λέω καλά Σαν ναπίνεις καμιά μυτιά μού φαίνεται Όχι να τώρα τις αδελ-φάδες τούτα όρκους τούτα Καλά του λέω εντάξειΤον άφησα πέρασε καιρός Σε λίγο του φεύγανε τα ρού-χα τα παντελόνια τού πέφτανε Έσκασε μύτη Τονπαίρνουνε οι φίλοι από δω τον κρύβαμε από κει τον φυ-λάγαμε από δω να του την κόψουμε εκεί πέρα Ε γίνε-ται ο πόλεμος να πούμε και τον πάνε στην Αλβανία Σε



έξι μήνες που έκανε φαντάρος ήρθε να πούμε ξυρισμέ-νος φτιαγμένος εντάξει Αυτή του είπε καλύτερα να πά-με στα Γερμανικάmiddot είχε τις αδερφές της ανύπαντρες Α-νέστη του λέω τώρα εντάξει είσαι ξεχασμένος από τηνπιάτσα είσαι θα σε πάρω μαζί μου Τον παίρνω στουΠίκινου τη δουλειά

Συγγνώμη στο στρατό δεν κάπνιζε καθόλουΌχι Στην Αλβανία δεν μπορούσε Ήταν εποχή πολεμι-κή Μπουζούκι δεν είχε ρούχα δεν είχε να εμφανιστείκάτι ψευτόρουχα είχε Του λέω εντάξει εγώ θα σε φτιά-ξω Τον παίρνω τον πάω του παίρνω ένα κουστούμι έ-τοιμο πάμε στον Ζοζέφ του παίρνω ένα μπουζούκι τονέπαιρνα μαζί μου εγώ ο συχωρεμένος ο Χατζηχρήστοςκαι η κομπανία που είχαμε με τους υπόλοιπους Έτσιδούλευε έλεγε το τραγουδάκι του κονόμαγε τον είχαμαζί μου κοντά από δω πηγαίναμε σε κάτι δουλειέςπου ξέραμε εμείς σε κάτι καταγώγια που βρίσκαμεφαΐ λεφτά Κάνα μήνα ενάμιση ήταν εντάξει

Συνδεότανε με αυτή την γκόμεναΜετά έμαθε αυτή και ήρθε

Α είχανε χωρίσει εν τω μεταξύΝαι Επειδή τον αγαπούσαμε και ήταν σοβαρό παιδάκιήτανε κοριτσάκι απάνω στο πάλκο τον έβλεπες και είχεαντρικό παρουσιαστικό ένα κοριτσάκι ήτανε Μα ούτε



φασαρίας ούτε λαμόγιο ήταν ένας τύπος φρόνιμος ή-ταν αγαπητό παιδί δηλαδή Έκανε αυτά τα πράγματατο σώσαμε το παιδί Τον καμάρωνα που ήταν δίπλα μουπου ήταν κοντά μου Είχα και στην ψυχή μου να πούμεκάτι Ένα βράδυ λοιπόν που τον έχω δίπλα μου παί-ζουμε δεν τον παρακολουθούσα τον βλέπω

Κουτούλαγε Ναι Αλλά φοβότανε όμως Είχε και το νου του να μηντον πάρω χαμπάρι Εγώ βέβαια δεν είμαι και κανένακορόιδο Έκανα ότι κοιτάω αλλού ενώ τον κοίταγα Έ-κανα ότι μίλαγα με μια παρέα να πούμε στο πάλκο ενώαυτόν είχα στο νου μου Άκου τώρα να δεις Για λίγοπου κάναμε ένα διάλειμμα κάτι ξέρω γω τον χάνω Ε-γώ όμως ήμουν στην τσίλια Γραμμή για τα αποχωρη-τήρια με συγχωρείς Εγώ αθόρυβος δεν κουνιόμουναΤο αποχωρητήριο είχε ένα παραθυράκι Βάζω λοιπόν έ-να κασόνι και ανεβαίνω πάνω στο κασόνι Και όπως ήταντο παραθυράκι λοιπόν ανοιχτό κάνω έτσι λοιπόν καιτον βλέπω να τραβάει μυτιές Παναγία μου λέω με σκό-τωσες Τον βγάζω έξω Και έκανα μια χειρονομία πουμετάνιωσα Πώς περπατάς έτσι του λέω Εγώ κάνω τό-ση θυσία του λέω τόσον αγώνα και εσύ του λέω πας ναπεθάνεις με το ζόρι Εκεί τέλος πάντων που μου έδωσετο λόγο του όπως πάω να μπω στο μαγαζί κάνω έτσιλοιπόν από τη γωνία του Μπαλή βλέπω μέσα εκεί στηναυλή ένα πράγμα μαύρο σε μια γωνία έτσι αραγμένο



Λέω τι πράγμα είναι αυτό Δεν έβλεπα από μακριά ση-κώνομαι μετά ζυγώνω κοντά βλέπω αυτή τη σουρλου-λού είχε ζαρώσει εκεί πέρα να πούμε είδε ότι κάποιοςπάει λέω και τι να πω και τούτηνα κι εκείνη βαράει τοκεφάλι στο ντουβάρι Εντέλει πήγε στο δωμάτιό τηςπήρε τα πράγματά της έφυγε χάθηκε Την άλλη μέρατον χάνω Αφήνει και το μπουζούκι του αφήνει και ότιάλλο τι είχε αφήσει ένα πουκάμισο Από δω ο Ανέ-στης από κει ο Ανέστης είχε φύγει ο Ανέστης Μετά απότρεις μήνες τόνε βλέπουμε σκισμένο αναμαλλιασμένογένια μαλλιά κρυμμένο σε μια γωνία έτσι Τον παίρνου-με με τον Γενίτσαρη καλή του ώρα τον πάμε τον αλλά-ζουμε Του αλλάζουμε φανέλες του δίνουμε ρούχα τόνεντύνουμε τόνε φτιάχνουμε τον έχουμε και τον φυλάμε σεένα υπόγειο Βάρδια εγώ και ο Μιχάλης Στο φινάλεκρυφά μας την κοπάναγε πήγαινε για την πλάκα του σεσυγγενείς Και σε κανένα τετράμηνο Λευτέρη μου τόνεβρίσκουμε σε ένα καροτσάκι στο Βαρβάκειο κόκαλο

Ποια εποχή πέθανε Πέθανε το rsquo41 ακριβώς

Το rsquo41 ε Πόσων χρόνων ήταν όταν πέθανε Είκοσι εννέα χρονώ θα ήταν

Τι λες ρε παιδί μου Κι ωραίο παιδί Ωραίο παλληκάρι Ένα μάτι ωραίο είχε ένα μαλλί



Αυτός ήταν Μικρασιάτης έτσι Εδώ γεννήθηκε

Α εδώ γεννήθηκεΝαι βέβαια Γιατί στην Αθήνα ήρθαν το rsquo22

Το rsquo41 ήταν είκοσι εννέα χρόνων Μπα όχι δεν μπορεί να γεν-νήθηκε εδώ Αφού ήρθανε το rsquo22 μέχρι το rsquo41 είναι δεκαεν-νιά χρόνια

Πρέπει να ήταν πολύ εδώ

Πάντως από καταγωγή ήταν σίγουρο ότι ήταν Μικρασιά-της Ο πατέρας ξέρουμε ότι έπαιζε και λίγο Την αδελφήτου πέρυσι τη σκότωσε μπάτσος Μια αδελφή είχε

Τρεις αδελφάδες

Ζούνε αυτέςΗ μια είναι στην Αμερική η άλλη να πούμε ήταν εδώπήγε κι αυτή στην Αμερική με την άλλην Η μικρή αδελ-φή του η Νίκη ήταν παντρεμένη με κάποιον που είχε έ-να καφενείο εκεί στον νέο δρόμο που πάει για Και έτυ-χε τυχαίως να πάω μια μέρα εκεί και ήταν μια φωτο-γραφία τόση ο Ανέστης Της λέω δεν μου λέτε κυρίαμου ο Ανέστης Μου λέει αδελφός μου Της λέω αδελ-φή του Ανέστη είσαι εσύ Ποια είσαι εσύ Μου λέει η μι-κρή η Νίκη Με θυμάσαι εμένα Μου λέει όχι Αν σουπω το όνομα Μόλις της είπα το όνομά μου με θυμήθη-κε να πούμε αλλά δεν θυμότανε άλλα




Αυτή τη σκοτώσανε Άκου να δεις ποιος τη σκότωσε ένας παλιοέλληνας Πε-θαίνει ο άντρας της αυτηνής να πούμε της αφήνει τοκαφενείο της είχε γράψει όλο το σπίτι να πούμε αυτη-νής δηλαδή και βγαίνει κάποιος ένα κακοποιό στοιχείοαπό τη φυλακή πάει οκτώ χρόνια εννιά είχε μπει γιαμια υπόθεση και της κόλλησε να την πιάσει αγαπητικιάΑυτή ήταν έξυπνη κοπέλα δεν ήταν κοπέλα που πιάνειεύκολα κάποιον

ΜάλισταΚαι της κάνει εκβιασμό και μπαίνει τη νύχτα μέσα στοσπίτι και τήνε παίρνει και την ξεγελάει και την πάει στηνταράτσα απάνω Και της βάζει μια κάλτσα με άμμο μέ-σα στο στόμα και τη δένει με ένα μαντίλι στο λαιμό καιτην πνίγει και την πετάει από την ταράτσα απάνω ίσα-με οκτώ μέτρα και τη σκοτώνει Ένα θάνατο δηλαδήδεν μπορεί να βρει κανείς άκρη Δεν μπορούσε να κατα-λάβει η γειτονιά πώς έγινε αυτό το πράγμα ΚτηνωδίαΚαι περνάω μετά από κάνα μήνα στην Πάτρα είχε πάειγια κάνα μήνα και πάω μια μέρα να πιω ένα καφεδάκιαφού είχα μάθει ότι είναι αδελφή του Ανέστη πήγαινα ε-κεί και την έβλεπα συχνά Βλέπω αυτό ένα Λέω τι έχεισυμβεί Έτσι κι έτσι λέει τη σκότωσε ένας μπάτσος

Ξέρεις τα επίθετα των αδελφών του πώς λέγονταιΔεν ξέρω αλλά μπορώ να μάθω Αυτή τη στιγμή



Αν μάθεις κάνε μου τη χάρηΝαι θα προσπαθήσω να μάθω

Η Κούλα η γκόμενα του Ανέστη η πουτάνα υπάρχει ΖειΔεν φαντάζομαι αδύνατον

Αδύνατον Ήταν μεγάλη δηλαδή τότεΤότε ήταν συνομήλικη μrsquo αυτόν Μπορεί να ήταν κανέναχρόνο μεγαλύτερη

29 το rsquo41Πρέπει να είναι 30 χρόνια 60 χρονώ και πρέπει να είναιαυτή

Αυτή τη συνταρακτική ιστορία την αφηγήθηκα κάποιαμέρα στη Μελίνα Μερκούρη Έμεινε κατάπληκτη Κάλεσεκαι τον Ντασσέν για να την ακούσει κι εκείνος Ο Ντασσένμε κοιτούσε σαν χαμένος Αποφασίσαμε να κάνουμε αμέ-σως μια ταινία Εγώ θα έγραφα υποτίθεται το σενάριο θασκηνοθετούσε ο Ντασσέν και ο Φούντας θα ήταν ο ΔελιάςΌσο για την Κούλα την πουτάνα θα την υποδυόταν η Με-λίνα Αλλά δυστυχώς ούτε σενάριο έγραψα ούτε τίποταΈτρεχα όπως τρέχω ακόμα για το μεροκάματο

Το πρώτο τραγούδι του Δελιά έχει τίτλο laquoΑθηναίισσαraquo καιτο έγραψε το 1935 Το τραγουδάει ο Στράτος Η μελωδία



του δεν είναι του Δελιά Είναι παραδοσιακή Την ίδια χρονιάέγραψε και το περίφημο laquoΣακάκιraquo που το χαρακτηρίζει πι-κρό χιούμορ

Η τύχη του το έφερε να κλέψει ένα σακάκιΤο φόρεσε και πάγαινε για του Καραϊσκάκη

Κατά κακή του σύμπτωση να και το αφεντικό τουΤον τράβαγε και του rsquoλεγε πως ήτανε δικό του

Τον μάγκα τον επιάσανε τη μάπα του την πήρανΣτο ξύλο τον τρελάνανε στη φυλακή τον πήγαν

Μη τον βαράτε βρε παιδιά για rsquoνα παλιό σακάκιΤο πάγαινε για πούλημα να πιει ένα τσιμπουκάκιΤο πάγαινε για πούλημα μες στο Καραϊσκάκη

Ένα πολύ δυνατό τραγούδι τώρα του 1935 επίσης γραμ -μένο πάνω σε μια μικρασιάτικη μελωδία Στην εποχή τουμε τους μάγκες και τους νταήδες είχε μεγάλη επιτυχία

Βρε μάγκα το μαχαίρι σουγια να το κουσουμάρειςπρέπει να έχεις την ψυχή ndash φιγουρατζήκαρδιά για να το βγάλεις

Σε μένα δεν περνούν αυτάκαι κρύψε το σπαθί σου



γιατί μαστούρης θα γινώ ndash ρε φιάκα μουκαι θα rsquoρθω στο τσαρδί σου

Αλλού να πας φιγουρατζήνα κάνεις τη φιγούραγιατί κι εγώ φουμάρισα ndash φιγουρατζήκι έχω τρελή μαστούρα

Στο rsquoπα να κάτσεις φρόνιμαγιατί θα σε τσακίσωθα rsquoρθω με το κουμπούρι μου ndash ρε μάγκα μουκαι θα σε ξευτιλίσω

Φινάλε με ένα σπαρακτικό αυτοβιογραφικό και προφη-τικό συνάμα τραγούδι Εδώ όμως εκτός από τη μουσικήείχε γράψει και τους στίχους ο Δελιάς

Απ rsquo τον καιρό που άρχισα την πρέζα να φουμάρω ο κόσμος μ rsquo απαρνήθηκε δεν ξέρω τι να κάνω

Όπου σταθώ κι όπου βρεθώ ο κόσμος με πειράζει και η ψυχή μου δεν κρατά πρεζά να με φωνάζει

Απ rsquo τη μυτιά που τράβαγα άρχισα και βελόνι και το κορμί μου άρχισε σιγά-σιγά να λειώνει

Τίποτα δεν μ rsquo απόμεινε στον κόσμο για να κάνω αφού η πρέζα μ rsquo έκανε στους δρόμους να πεθάνω



Χιώτης ευγενής γενναιόδωροςΜ Α Ν Ω Λ η Σ Χ Ι Ω Τ η Σ

ΣΤΟ Γυμνάσιο προς το τέλος της δεκαετίας του rsquo40 είχαέναν συμμαθητή που τον αγαπούσα πολύ Τον Γαληνό Κα-ρακώστα Έγινε αξιωματικός γκαλερίστας ιδιοκτήτηςεκπαιδευτηρίου κι εγώ δεν ξέρω τι άλλο Ανήσυχο πνεύμαΈμενε στο Πολύγωνο εκεί γύρω στην παλιά Σχολή Ευελ-πίδων Μερικές φορές την ώρα που σχολάγαμε και τρα-βούσαμε προς την πλατεία Βικτωρίας σιγοτραγουδούσεμε κάπως μάγκικο στυλ laquoΠαρτίδες αδερφάκι μου θ rsquo ανοί-ξουμε και την παλιά φιλία μας θα σβήσουμε ρε μάγκα τοπαράκανες θαρρώ πολλά μου τα rsquoκανες στην γκόμενά μουμην ξανακολλάςraquo

Πέρασαν χρόνια Στα 1955 πρωτόπιασα δουλειά σε μιααθλητική εφημερίδα το Αθλητικό Φως Φως των Σπορ σή-μερα Διευθυντής ήταν και είναι ο Θόδωρος ΝικολαΐδηςΆνθρωπος έξυπνος εργατικός που του άρεσε πολύ το λαϊ-κό τραγούδι Μερικές φορές την ώρα που έγραφε τραγου-δούσε χαμηλόφωνα laquoΕγώ το πλουσιόπαιδο που ζούσα σεσαλόνια για δέστε πώς κατάντησα με άπλυτα πουκάμισα


και τρύπια παντελόνια Ότι κι αν είχα σ rsquo αυτή τηνπλάση για μια γυναίκα το rsquoχω χάσειraquo

Σε ένα σπουδαίο βιβλίο που υπογράφει ο Γιάννης Πετρί-δης με τίτλο Τα τραγούδια των Ελλήνων διάφοροι δημι-ουργοί γράφουν από ένα μικρό κείμενο για το τραγούδι πουαγαπούν περισσότερο απrsquo όλα Ο Μάνος Ελευθερίου μιλάειγια τον laquoΠασατέμποraquo laquoΑυτά που λες εγώ τ rsquo ακούω βερεσέ τα παραμύθια σου τα ανθίστηκα πια τώρα και το κατά-λαβα πως ήμουνα για rsquoσέ ο πασατέμπος σου για να περνάειη ώραraquo

Μου έλεγε ο Μπιθικώτσης πως όταν τον κάλεσε ο Τά-κης Β Λαμπρόπουλος μαζί με τον Μανώλη Χιώτη να α-κούσουν τα τραγούδια του Επιτάφιου όπως και το laquoΜάναμου και Παναγιάraquo από τον Μίκη για να τα ηχογραφήσουντο στούντιο γέμισε αμηχανίαmiddot τόσο ο Γρηγόρης όσο και οΜανώλης ακούγοντας τις μελωδίες του Θεοδωράκη στοπιάνο ένιωσαν μάλλον δυσάρεστα Την επόμενη μέρα ό-μως όταν έπιασε να παίζει ο Χιώτης στο μπουζούκι τα ίδιατραγούδια όλοι στο στούντιο ενθουσιάστηκαν Το μπου-ζούκι είχε κάνει το θαύμα του

Ο Μίκης Θεοδωράκης μου έχει εκμυστηρευθεί laquoΌταν οΠύρρος Σπυρομήλιος ήταν γενικός διευθυντής στο ΕΙΡ στοτέλος της δεκαετίας του rsquo50 μου ζήτησε να παρουσιάσω τατραγούδια μου ndashκυρίως τον Επιτάφιοndash στο ραδιόφωνο Δέ-χτηκα και πήρα μαζί μου στο στούντιο και τον Χιώτη Οιμουσικοί της ορχήστρας του ΕΙΡ που σχεδόν όλοι έπαιζανστην Κρατική Ορχήστρα και περιφρονούσαν τους λαϊκούς

ΧΙΩΤηΣ εΥΓεΝηΣ ΓεΝΝΑΙΟδΩρΟΣ


οργανοπαίχτες μόλις είδαν τον Χιώτη αντέδρασαν Ο μου-σικός που είχαν ορίσει επικεφαλής με σταμάτησε και μουείπε ldquoΕμείς είμαστε μορφωμένοι μουσικοί Έχουμε σπου-δάσει σε ωδεία και μετέχουμε σε παραστάσεις της Λυρικήςκαι σε κονσέρτα της Κρατικής Ορχήστρας Το ρεπερτόριόμας είναι κλασικό Δεν μπορούμε λοιπόν να συμπράξουμεμε έναν λαϊκό οργανοπαίχτη όπως είναι ο Χιώτης Αρνού-μεθα να παίξουμε μαζί τουrdquo Πήρα τον Χιώτη και φύγαμε

raquoΣτην έξοδο του κτηρίου που τότε ήταν στο Ζάππειοείπα στον θυρωρό ότι δεν θα παίξουμε με την ορχήστρα τουΕΙΡ γιατί μας έδιωξαν οι μουσικοί της Ο θυρωρός ειδοποί-ησε τον Σπυρομήλιο Κατέβηκε ο ίδιος απrsquo το γραφείο τουκαι μου ζήτησε να μη φύγω Ο Χιώτης ευαίσθητος καθώςήταν προθυμοποιήθηκε να μην παίξει μπουζούκι για να μηχαλάσει η δουλειά ldquoΜη σε νοιάζειrdquo μου είπε ldquoθα παίξωκιθάρα σαν να παίζω μπουζούκι και ο ήχος που θα βγαίνειθα είναι σαν του μπουζουκιούrdquo Συμφώνησα

raquoΤην επομένη ξαναπήγαμε για ηχογράφηση Ο Χιώτηςτώρα είχε κιθάρα Μόλις τον είδαν οι ldquoσυμφωνιστέςrdquo αντέ-δρασαν και πάλι διαμαρτυρήθηκαν και αρνήθηκαν να ηχο-γραφήσουν Πήρα τον Χιώτη αγανακτισμένος και φύγα-με Στην έξοδο συναντήσαμε τον Σπυρομήλιο και του εκ-θέσαμε την κατάσταση Ο Σπυρομήλιος πήγε στο στούντιοκαι τόνισε στους μουσικούς ldquoΌποιος δεν παίξει με τονΧιώτη απολύεται Θα πάρει την αποζημίωσή του και δενθα ξαναπατήσει εδώrdquo Οι μουσικοί τα χρειάστηκαν Έκα-ναν μια πρόχειρη σύσκεψη και αποδέχτηκαν τους όρους του



Σπυρομήλιου Έπαιξαν κανονικά μαζί με τον Χιώτη πουειδοποίησε και του έφεραν από το σπίτι του και το μπου-ζούκι τουraquo

Για τον Μανώλη Χιώτη μου μιλούσε με τα καλύτερα λό-για και η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου laquoΉταν ένας κύ-ριοςraquo μου έλεγε πάντοτε πράγμα που δεν συνήθιζε γιαπολλούς του σιναφιού laquoΟ Χιώτης μου έδινε μπόλικα λεφτάγια να τον εφοδιάζω με στίχους Ήταν ευγενής και γενναιό -δωρος άνθρωπος Και ήρθε να με βρει στο σπίτι μου παρα-μονεύοντας στη γειτονιά μου πότε θα φύγει από μένα οΤσιτσάνης που κράταγε μυστική τη συνεργασία μας καιείχε απαιτήσει από μένα να μη μάθει κανείς πού μένωraquo

Με ενθουσιασμό αναφερόταν στον Χιώτη και ο σπουδαί-ος στιχουργός του λαϊκού τραγουδιού Χρήστος Κολοκο-τρώνης Υπογράμμιζε κι αυτός πως ο συνθέτης του laquoΠασα-τέμπουraquo ήταν τζέντλεμαν πέραν του ότι ήταν μεγάλος δη-μιουργός και ο καλύτερος οργανοπαίχτης που γνώρισε ηΕλλάδα Εγώ όμως που βγήκα στο τραγούδι από το 1963και έμαθα τα πάντα για πρόσωπα και για πράγματα δεν έ-τυχε ποτέ να συναντηθώ μαζί του και να κουβεντιάσουμεγια συνεργασία

Για να είμαι ακριβής ένα μεσημέρι που συζητούσα μετον Κυριάκο Μαραβέλια συνεταίρο του Αλέκου Πατσιφάκαι ταμία της εταιρείας Lyra στα γραφεία της οδού Κριε-ζώτου βλέπω να μπαίνει ο Χιώτης άψογα ντυμένος με κα-μηλό παλτό γραβάτα και ακριβά παπούτσια Ζήτησε τονΠατσιφά με τον οποίο είχε ραντεβού και ο Μαραβέλιας



του είπε ότι ο συνεταίρος του είναι στον δεύτερο όροφο στογραφείο του και τον περιμένει Αμέσως μετά με σύστησεστον Χιώτη ο οποίος μου έτεινε το χέρι μου είπε με ένασυμπαθητικό χαμόγελο ένα τυπικό laquoχαίρω πολύraquo και άρ-χισε να ανεβαίνει τα σκαλιά προς το γραφείο όπου βρισκό-ταν ο Πατσιφάς Αυτή ήταν όλη κι όλη η γνωριμία μας

Θέλω εδώ να σημειώσω ότι παρά τα εγκωμιαστικά λό-για που είχα ακούσει από πολλούς για τον Χιώτη αισθανό-μουν να με χωρίζουν απrsquo αυτόν πολλά πράγματα Πρώτονμε τον φανατισμό που είχα τότε ως προς το λαϊκό τραγούδιδεν μπορούσα να κατανοήσω γιατί ο Χιώτης πρόσθεσε στιςτρεις χορδές του μπουζουκιού και μία τέταρτη Δεύτερονμε ενοχλούσε το ότι αυτός ο σπουδαίος συνθέτης και μπου-ζουξής ξόδευε την καριέρα του στην Αμερική όπου τα χρή-ματα ήταν πολλά η απήχηση μεγάλη αλλά η πάλη για ναγίνει καλύτερο το λαϊκό τραγούδι ήταν της κατηγορίαςlaquoφτερούraquo ή laquoπετεινούraquo Παράλληλα το γεγονός ότι ο Χιώ-της ξέφευγε από τους παραδοσιακούς ρεμπέτικους και λαϊ-κούς ρυθμούς και το ότι χρησιμοποιούσε ηλεκτρικά μπου-ζούκια και κιθάρες με έκανε να πιστεύω ότι ο καλλιτέχνηςαυτός ήταν περισσότερο της φιγούρας και του εντυπωσια-σμού και πολύ λιγότερο της ουσίας του λαϊκού τραγουδιούπου έχει ως κύριο άξονά του τη ζωή τη δύσκολη ζωή τουσεμνού ταπεινού εργατικού ανθρώπου

Τώρα έχω βάλει μπόλικο νερό στο κρασί μου Τα γυαλι-στερά κοστούμια τα μάμπο και τα δεξιοτεχνικά τσαλίμιατου μπουζουκιού στο πάλκο δεν με ξενίζουν και πολύ πε-



ρισσότερο δεν με απωθούν Επιπλέον σκύβοντας ολοένακαι περισσότερο στη ζωή και στο έργο του Μανώλη Χιώτηκρίνω ότι έχει αδικηθεί ενώ του πρέπουν εγκώμια για τηνπροσφορά του στο λαϊκό τραγούδι

Ένα στοιχείο που με εκπλήσσει στον Χιώτη είναι τούτοαπό τα δεκατέσσερά του χρόνια άρχισε να ασχολείται μετην κιθάρα και το μπουζούκι και να δείχνει ότι ήταν γεννη-μένος γιrsquo αυτά τα όργανα Ακόμη και ο Τσιτσάνης που ή-ταν πολύ δύσκολος στις καλές κουβέντες τον θαύμαζε καιτον laquoχειροκροτούσεraquo Για σκεφτείτε ένα παιδί δεκαπέντεχρόνων να ανεβαίνει στο πάλκο και να παίζει με βετερά-νους του χώρου σαν ίσο προς ίσους Δεν είναι σημαντικό

Ο Χιώτης δεν φρόντισε για τον βιογράφο του όπωςκάνουν πολλοί ndashκαι ασήμαντοιndash καλλιτέχνες στην εποχήμας Σε ένα πολύ καλό αφιέρωμα του περιοδικού Όασιςγραμμένο από τον Βαγγέλη Αρναουτάκη διαβάζω ότι ο με-γάλος βιρτουόζος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1921 (21Μαρτίου) και πως ήταν το τρίτο παιδί του Διαμαντή Χιώ-τη από το Λεωνίδιο Κυνουρίας και της Μαρίας από τrsquo Α-νάπλι Οι γονείς του ζούσαν έντονη ζωή ανάμεσα στα σαλό-νια και τα χαμαιτυπεία της εποχής ανάμεσα στους μικρο-αστούς τους λαϊκούς και τους λούμπεν Η Μαρία είχε ένααπό τα πιο αριστοκρατικά μπαρ του Ναυπλίου με όμορφεςκοπέλες στη δούλεψή της και αριστοκρατική πελατεία καιο Διαμαντής ήταν ένας σκληρός δύσκολος άνδρας χαρα-κτηριστικός τύπος ρεμπέτη με καφενεία και ταβέρνες στηνΑθήνα της δεκαετίας του rsquo30 που είχε άσχημο τέλος γύρω



στο 1940 δολοφονήθηκε έξω από το μαγαζί του στη γωνίαΣωκράτους και Αγίου Κωνσταντίνου Ο Μανώλης Χιώτηςμεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη στον Τενεκέ Μαχαλά μέχριτα εφτά του χρόνια και μετά στις προσφυγογειτονιές τηςΠρόνοιας του Ναυπλίου όπου ήρθε για πρώτη φορά σε ε-παφή με τη μουσική και τα αυτοσχέδια όργανα

Ο Τάσος Σχορέλης παλιός μου φίλος στην πολύ χρήσι-μη για τη δουλειά μας Ρεμπέτικη Ανθολογία του γράφει ότιο Μανώλης Χιώτης γεννήθηκε το 1920 στη Θεσσαλονίκηόπου είχε πάει η οικογένειά του η οποία ήταν μόνιμα εγκα-τεστημένη στο Ναύπλιο Εκεί τελείωσε το δημοτικό Απόπολύ μικρός πήρε μαθήματα κιθάρας μπουζουκιού και ου-τιού από έναν μεγάλο θεσσαλονικιό μουσικοδιδάσκαλο τονΓιώργο Λώλο Λίγο πριν από το 1935 η οικογένειά του ξα-ναγύρισε στο Ναύπλιο Εκεί άρχισε να εργάζεται ως μου-σικός Το 1936 ήρθε στην Αθήνα Την πρώτη ολιγοήμερηεμφάνισή του την έκανε στα laquoΠαγώνιαraquo (Σωκράτους καιΑγίου Κωνσταντίνου) πλάι στον Στράτο Παγιουμτζή Ύ-στερα από εμφανίσεις που κράτησαν λίγες μέρες (με τον Δε -ρέμπεη κά) εγκαταστάθηκε ως επαγγελματίας στο laquoΔά -σοςraquo στα τέλη του 1936 πάλι πλάι στον Στράτο και με ορ-χήστρα που αποτελείτο από μπουζούκι σαντούρι κιθάρακαι βιολί Την ίδια εποχή ο Στράτος τον πήγε στην Columbiaόπου παιδάκι ακόμη υπέγραψε συμβόλαιο ως laquoδιευθύνωνπρίμο όργανοraquo Σε λίγο φωνογράφησε και το πρώτο τουτραγούδι (laquoΤο χρήμα δεν το λογαριάζωraquo) Για πολλά χρό-νια ήταν ο βασικός εκτελεστής της εταιρείας Παντρεύτηκε



κατά σειράν τη Ζωή Νάχη τη Μαίρη Λίντα και την Μπέ-μπα Κυριακίδου Πέθανε το βράδυ της 20ής Μαρτίου 1970στο Ιπποκράτειο από καρδιά

Μερικές φορές θυμώνω με τον εαυτό μου Είμαι στοτραγούδι από το 1963 γνώρισα πρόσωπα και πράγματα α-πό πολύ κοντά ωστόσο δεν μου rsquoκοψε να αγοράσω ένα μα-γνητοφωνάκι και να πάρω συνεντεύξεις από όλους τουςπρωταγωνιστές του ρεμπέτικου και του λαϊκού τραγουδι-ού που όσο βρίσκονταν εν ζωή δούλευαν και δημιουργού-σαν Το έκανα εννιά χρόνια αργότερα Αλλά ήδη είχαν πε-θάνει πολλοί ρεμπέτες Έχασα την αυθεντικότητα των α-φηγήσεών τους

Ευτυχώς υπήρξε ο Ηλίας Πετρόπουλος και ο ΤάσοςΣχορέλης που διέσωσαν πολλά Υπάρχει και το βιβλίο τουΣτάθη Δαμιανάκου Κοινωνιολογία του Ρεμπέτικου πουβλέπει από επιστημονική πλευρά τα ρεμπέτικα Και βε-βαίως τα βιβλία των Παναγιώτη Κουνάδη Κώστα Χατζη-δουλή και Βολιώτη Καπετανάκη Χάρη στο περιοδικό Όα-σις μαθαίνω ότι γυρίστηκε και ντοκιμαντέρ για τη ζωή καιτο έργο του Μανώλη Χιώτη από τον Αντώνη Κασίτα

Το ρεμπέτικο όμως όπως και το λαϊκό κατόπιν και τοέντεχνο λαϊκό των Θεοδωράκη Χατζιδάκι ΞαρχάκουΛοΐζου κά είναι ένας ωκεανός Υπάρχουν χιλιάδες πράγ-ματα που δεν ξέρουμε Οι βιβλιοθήκες μας απrsquo αυτή τη με-ριά είναι στεγνές Απόδειξη Τώρα κυκλοφόρησε από τονΝίκο Χατζηνικολάου ένα βιβλίο ndashτο πρώτοndash για τον Από-στολο Καλδάρα



Ντρέπομαι πολύ για την κατάντια μας Το λαϊκό τρα-γούδι γενικώς είναι το τραγούδι των Ελλήνων Και ενώγια τον κάθε τυχόντα ποετάστρο της κακιάς ώρας γράφο-νται δοκίμια μελέτες βιβλία και δεν ξέρω κι εγώ τι άλλογια τους Τσιτσάνη και Παπαϊωάννου μόλις τα τελευταίαχρόνια άρχισαν να γίνονται υπεύθυνες και ουσιαστικές κα-ταγραφές Γιrsquo αυτό και προτείνω από δω σε νέους δημοσιο-γράφους με όρεξη και μεράκι να ανοίξουν παλιές εφημερί-δες να πάρουν συνεντεύξεις να διαβάσουν βιβλία να δουνταινίες του rsquo50 και του rsquo60 κλπ για να φτιάξουν ένα laquoσώ-μαraquo του ελληνικού τραγουδιού που θα μείνει κληρονομιάστις επόμενες γενιές Ανεκτίμητη

Να γυρίσω τώρα στον Μανώλη Χιώτη Πιστεύω ότι προ-χώρησε στο τετράχορδο μπουζούκι ndashενέργεια για την οποίαπολύ κατηγορήθηκεndash για να κάνει ευκολότερο το παίξιμο μrsquoαυτό το όργανο Δεξιοτέχνης βιρτουόζος ο ίδιος κατάλαβεαπό πολύ νωρίς ότι το τρίχορδο μπουζούκι δεν προσφερότανγια δεξιοτεχνικές εκτελέσεις που απαιτούν πρωτίστως με-γάλη ταχύτητα και συνεχή κίνηση των δακτύλων Όσο γιατον ηλεκτρισμό με τον οποίο φόρτισε τα όργανα το έκανεγια να δώσει δύναμη στον ήχο Την ίδια στιγμή όμως α-φαίρεσε τη μαγεία που έχει το μπουζούκι πχ όταν παίζε-ται με φυσικό ήχο

Ο Μανώλης Χιώτης υπήρξε τέκνο μιας άλλης περιόδουαλλά είχε τα μάτια του στραμμένα στο μέλλον Ξανοίχτηκεσε ρυθμούς της εποχής του rsquo40 και του rsquo50 που κυριαρχού-σαν στην Ευρώπη και την Αμερική ερωτεύθηκε τα μιούζικ



χολ απαρνήθηκε τα κουτούκια και δημιούργησε μια laquoσχο-λήraquo από την οποία δεν μπόρεσε κανείς να ξεφύγει Σήμεραόλοι οι κιθαριστές και οι μπουζουξήδες παίζουν laquoηλεκτρι-κάraquo Οι μπουζουξήδες σε ποσοστό 90 χρησιμοποιούν τε-τράχορδα μπουζούκια Άρα ο Χιώτης που είδε αλλιώς ταπράγματα πριν από μισόν αιώνα έχει δικαιωθεί

Πέθανε πολύ νέος μόλις 50 ετών Με τη Ζωή Νάχη α-πέκτησαν δύο παιδιά τον Διαμαντή και τη Μαρία Ο Δια-μαντής ο πατέρας του Χιώτη ήταν κατά τον Γιάννη Πα-παϊωάννου καλός μάγκας laquoΤον σκότωσαν μπαμπέσικααπό πίσω με κάτι μαχαιριέςraquo Δάσκαλός του πάντα κατάτον Παπαϊωάννου ήταν ο Σπιτάμπελος Έχω ακούσει πολ-λά κυρίως από τον δημιουργό της laquoΦαληριώτισσαςraquo αλλάκαι από τον Χρήστο Κολοκοτρώνη τόσο για τον ΔιαμαντήΧιώτη όσο και για τον Σπιτάμπελο Δεν είναι όμως τηςπαρούσης

Της παρούσης είναι αυτό που γράφει ο Αρναουτάκης γιατον Μανώλη Χιώτη και το οποίο βρίσκω εξόχως ενδιαφέ-ρον laquoΟ Χιώτης βάζοντας δυο συρμάτινες χορδές σrsquo έναπαλιόξυλο έφτιαξε το πρώτο του έγχορδο και σχημάτισετις πρώτες δικές του νότες Εκείνη την εποχή έπιασε σταχέρια του την κιθάρα και λίγο μετά σε ηλικία 12 ετών πή-ρε μαθήματα βιολιού στο Ωδείο του Ναυπλίου ενώ έπαιζεκαι ούτι αφού ήρθε κοντά σε μουσικούς που κουβάλαγαντις μνήμες της προσφυγιάς Στα μέσα της δεκαετίας τουrsquo30 βρέθηκε στην Αθήνα μαζί με τον αδελφό του Μιχάληκαι ανέβηκε στο πάλκο του καφενείου που είχε ο πατέρας



του Ζήνωνος και Κεραμεικού με τη μεσολάβηση του ο-ποίου ήρθε σε επαφή με τον Μπαγιαντέρα Αμέσως μετάβρέθηκε στο ldquoΔάσοςrdquo στον Βοτανικό με τα πρώτα ονόμα-τα της εποχής τον Μάρκο τον Δελιά τον Μπάτη τον Πα-γιουμτζή τον Κηρομύτη τον Χατζηχρήστο κάraquo

Τα τραγούδια του Μανώλη Χιώτη δεν μπορώ να πω ότιμε συγκινούν ιδιαίτερα Πολύ περισσότερο δεν μπορώ ναπω ότι βρίσκονται πλάι στις μεγάλες δημιουργίες του Τσι-τσάνη ή του Καλδάρα Πολλά από τα τραγούδια του μουδημιουργούν μια αίσθηση laquoαρχοντορεμπέτικουraquo και νομί-ζω ότι έπαιξαν το ρόλο τους για την καθιέρωση αυτού τουτραγουδιού Ωστόσο ο Χιώτης είχε γράψει και μοναδικάτραγούδια της παλιάς λαϊκής σχολής που εμένα προσωπι-κά με ενθουσιάζουν

Στα καλύτερα τραγούδια του Χιώτη που τα περισσότε-ρα έγιναν και πολύ μεγάλα σουξέ πρέπει να συμπεριλάβωτα εξής laquoΑπόψε φίλα μεraquo laquoΔεν θέλω πια να ξαναρθείςraquolaquoΠασατέμποςraquo laquoΜη μου ζαλίζεις το μυαλόraquo laquoΈφυγεςκαι πού μrsquo αφήνειςraquo laquoΗ κοινωνίαraquo laquoΗλιοβασιλέματαraquolaquoΘεσσαλονίκη μουraquo laquoΜοιάζεις κι εσύ σαν θάλασσαraquo laquoΟκαλός μου θα γυρίσειraquo laquoΠάρε το δάκρυ μουraquo laquoΠερασμέ-νες μου αγάπεςraquo laquoΤο πλουσιόπαιδοraquo laquoΤα πεταλάκιαraquolaquoΤο φτωχοκάλυβοraquo laquoΑπότομαraquo laquoΓεια σου Γιάννη τι χα-μπάριαraquo laquoΔεν πάω σπίτι μου απόψεraquo laquoΕσύ rsquoσαι η αιτίαπου υποφέρωraquo laquoΠάρε με στο τηλέφωνοraquo

Είκοσι τραγούδια-σουξέ που είναι καρφωμένα στη μνή-μη μου Πολύ λίγοι έχουν να επιδείξουν τέτοιον πλούτο σε



επιτυχίες Και δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι κά-ποια εποχή οι περισσότερες ταινίες του λεγόμενου εμπορι-κού κινηματογράφου διαφήμιζαν εκτός από τους πρωτα-γωνιστές τους και τα τραγούδια του Μανώλη Χιώτη Γιατη σχέση τραγουδιού και κινηματογράφου έχει γράψει στοΌασις ένα πολύ ενδιαφέρον κομμάτι ο Νίκος Αναγνωστά-κης κι αυτό δείχνει το γκελ που έκαναν αυτά τα τραγούδιαστον λαϊκό κόσμο που κατέκλυζε εκείνο τον καιρό τις κινη-ματογραφικές αίθουσες




Οι τραγουδιστές είναι αχάριστοιΧ ρ η Σ Τ Ο Σ Κ Ο Λ Ο Κ Ο Τ ρ Ω Ν η Σ

ΣΤΑ μέσα της δεκαετίας του rsquo60 ndashπριν από περίπου μισόναιώνα δηλαδήndash ο Μάκης Μάτσας μου πρότεινε να δουλέ-ψω στη δισκογραφική εταιρεία Odeon-Parlophone Πρόε-δρος ήταν ο πατέρας του και ο ίδιος γενικός διευθυντής καιπαραγωγός Εκείνη την εποχή οι φωνογραφικές εταιρείεςνοίκιαζαν χρόνο στο κρατικό ραδιόφωνο (Δεύτερο Πρό-γραμμα) και προβάλλανε τα τραγούδια τους Οι εκπομπέςήταν ημίωρες και είχε η καθεμιά και το δικό της ηχητικόσήμα Η Columbia τη laquoΣυννεφιασμένη Κυριακήraquo η Odeonπου μετεξελίχθηκε σε Minos τους laquoΓλάρουςraquo η Lyra τοlaquoΡολόιraquo ένα ρυθμικό κομμάτι του Βαγγέλη Παπαθανασί-ου νομίζω η RCA κάποιο άλλο

Οι εκπομπές αυτές είχαν φανατικό κοινό Οι φίλοι τουλαϊκού τραγουδιού κυρίως τις περίμεναν ανυπόμονα κάθεαπομεσήμερο για νrsquo ακούσουν τα αγαπημένα τους τραγού-δια και να πληροφορηθούν ποια καινούργια θα κυκλοφορού-σαν Τα κείμενα αυτών των εκπομπών γράφονταν από υ-παλλήλους των διαφημιστικών εταιρειών που συνεργάζο-


νταν με το τότε ΕΙΡ και τις εταιρείες δίσκων Δεν ήταν ό-μως κείμενα Τις περισσότερες φορές ήταν αναγγελίες τωντραγουδιών laquoΤώρα θα ακούσετε το τάδε τραγούδι που τημουσική έγραψε ο τάδε συνθέτης Ερμηνεύει ο δείνα τρα-γουδιστήςraquo Το όνομα του στιχουργού οι διαφημιστές τοπαρέλειπαν Πρώτον διότι οι δισκάδες είχαν τους στίχουςlaquoγραμμένουςraquo Και δεύτερον διότι παραλείποντας τα ο-νόματα των στιχουργών εξοικονομούσαν χρόνο κάτι πουεπέτρεπε να διαφημίσουν ένα ακόμη τραγούδιmiddot μισό στην α-νάγκη

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης τις κατάργησε αυτές τις εκπο-μπές όταν έγινε διευθυντής Ραδιοφωνίας της ΕΡΤ κατά ταπρώτα χρόνια διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ Επιχείρημά τουήταν ότι το ραδιόφωνο έχει πολιτιστική αποστολή και ότι οιραδιοσυχνότητες ανήκουν στο κράτος Ο Μίμης Θεοδωρά-κης μάλιστα συμφωνώντας με την άποψη αυτή είχε δη-λώσει ότι νοικιάζοντας χρόνο για τη διαφήμιση τραγου-διών από το κρατικό ραδιόφωνο ndashιδιωτικοί ραδιοσταθμοίδεν υπήρχαν ακόμηndash είναι σαν να νοικιάζεις ένα κομμάτιτου Εθνικού Κήπου και να στήνεις το αντίσκηνό σου για νακοιμάσαι εκεί

Είχε γίνει μεγάλη φασαρία γιrsquo αυτό το ζήτημα Τελικάβέβαια επικράτησε η άποψη του Καμπανέλλη που οφείλωνα πω πως με έβρισκε σύμφωνο αλλά από το rsquo65 έως τη δε-καετία του rsquo80 όταν και καταργήθηκαν οι εκπομπές κύλη-σε πολύ νερό στrsquo αυλάκι Το rsquo65 όπως είπα και πριν ο Μά-κης Μάτσας μου πρότεινε να γράφω τα κείμενα των διαφη-

ΟΙ ΤρΑΓΟΥδΙΣΤεΣ εΙΝΑΙ ΑΧΑρΙΣΤΟΙ


μιστικών εκπομπών και να κάνω επίσης αυτό που λέμε σή-μερα laquoδημόσιες σχέσειςraquo δίνοντάς μου έναν ικανοποιητικόμισθό Δέχθηκα μετά χαράς φυσικά γιατί είχα ανάγκη α-πό χρήματα Το μηνιάτικό μου από τα Νέα όπου εργαζό-μουν ήταν πολύ μικρό και τα ποσοστά μου από τους δί-σκους με το περιορισμένο ρεπερτόριο που είχα ndashκαμιά δε-καριά τραγούδιαndash ένα laquoχαρτζιλίκιraquo

Τα γραφεία της Odeon βρίσκονταν στην οδό Σταδίου 48μέσα σε μια στοά Ήταν ένα μεγάλο μαγαζί που είχε καιπατάρι Στο ισόγειο πουλιόντουσαν οι δίσκοι στη χονδρικήκαι στο πατάρι δούλευαν τα laquoαφεντικάraquo Ο πατέρας Μά-τσας (Μίνως) και ο γιος του Δύο τραπέζια το ένα δίπλαστο άλλο ήταν τα γραφεία των laquoαφεντικώνraquo Στο πατάριεπίσης υπήρχε ένα χώρισμα το οποίο είχε γίνει για μέναγια να εργάζομαι μόνος μου αλλά και για να είμαι κοντάστους προϊσταμένους μου και να παίρνω εντολές ή να α-νταλλάσσουμε γνώμες για τη δουλειά

Μέσα στη στοά καμιά δεκαριά μέτρα μακριά από ταγραφεία η Odeon είχε νοικιάσει και ένα μεγάλο μαγαζί ό-που χωρούσαν ένα πιάνο μια καρέκλα και ένας καναπέςκαι δυο-τρεις άνθρωποι Το μαγαζί αυτό με βαμμένα τζά-μια για να μη βλέπουν οι περαστικοί τι συνέβαινε στο εσω-τερικό του ήταν το λεγόμενο laquoστούντιοraquo εκεί έπαιζαν οισυνθέτες τα τραγούδια τους στον Μάκη Μάτσα εκεί έκα-ναν πρόβα οι τραγουδιστές και εκεί δουλεύαμε συχνά με τονΛοΐζο (Στο στούντιο αυτό παρουσιάσαμε για πρώτη φοράστον Μάκη Μάτσα το laquoΔελφίνι δελφινάκιraquo από το οποίο



ξεκίνησε ο πρώτος μεγάλος δίσκος του Λοΐζου ο Σταθμόςμε τον οποίο εγκαινιάστηκε το σήμα Minos)

Στο στουντιάκι της στοάς αποσυρόμασταν πολύ συχνάμε τον Καζαντζίδη για να κουβεντιάσουμε σχετικά με τηδιαφήμιση των τραγουδιών Μαζί μας βρισκόταν πάντοτεκαι ο Χρήστος Κολοκοτρώνης ονομαστός στιχουργός τηςεποχής και επιστήθιος φίλος του Στέλιου Κάποια μέρα οΚολοκοτρώνης ήρθε και με βρήκε στην Odeon μόνος τουΠήγαμε στο στουντιάκι και μου διάβασε μπόλικους στί -χους του που όλοι ήταν δυνατά λαϊκοί καλοβαλμένοι καιδημιουργούσαν αίσθηση από το πρώτο άκουσμα Εγώ νεα -ρός δημιουργός του laquoέντεχνουraquo γνώριζα τα πιο πολλά τρα-γούδια του Χατζιδάκι του Ξαρχάκου του Θεοδωράκη καιτου Μαρκόπουλου αλλά από τα τραγούδια του Βίρβου καιπερισσότερο του Κολοκοτρώνη ήξερα πολύ λίγα πράγ -ματα

Εκείνη την ημέρα στο στουντιάκι έμαθα από τον ίδιο τονΚολοκοτρώνη ότι τραγούδια όπως τα laquoΘεσσαλονίκη μουraquolaquoΤο πλουσιόπαιδοraquo laquoΑπόψε φίλα μεraquo και ένα σωρό άλλαείχαν την υπογραφή του Και ενθουσιάστηκα Και πιο πολύακόμη χάρηκα όταν πληροφορήθηκα ότι ο Κολοκοτρώνηςήταν μαζί με τον Βίρβο ένα πανίσχυρο δίδυμο που αγωνι-ζόταν πολύ σκληρά για την καθιέρωση του επαγγέλματοςτου στιχουργού στη δισκογραφία Έτσι όταν άρχισα νακάνω μια σειρά εκπομπές στο ραδιόφωνο γύρω από το τρα-γούδι ένα από τα πρώτα ονόματα που μου ήρθαν στο νου ή-ταν του Κολοκοτρώνη



Τον συνάντησα λοιπόν δυο-τρεις φορές για να του πά-ρω συνεντεύξεις και να κρατήσω σημειώσεις Από αυτέςτις σημειώσεις γύρισα μερικές εκπομπές αλλά πολλά κύ-ρια σημεία τους τα κράτησα έχοντας τη βεβαιότητα ότικάποτε αυτό το υλικό θα μου χρειαστεί Και να που ήρθε ηώρα

Σκέφτομαι επίμονα τους παλιούς στιχουργούς Τους στι-χουργούς που δουλέψανε για το λαϊκό τραγούδι γύρω στο1950 και πιο πριν Γιατί αυτοί οι άνθρωποι εξηντάρηδες τηδεκαετία του rsquo70 τράβηξαν πάρα πολλά και είναι σχεδόν ά-γνωστοι Ο άνεμος της επικαιρότητας τους παρέσυρε Καιστις εκπομπές που γίνονταν και γίνονται για το ελληνικότραγούδι εμφανίζονται ndashκαι σωστάndash τα καινούργια πρόσω -πα αλλά αυτοί οι άνθρωποι μένουν μόνιμα στην άλλη πλευ-ρά του φεγγαριού στη σκιερή του πλευρά

Στέκομαι και με συγκίνηση θα rsquoλεγα μπροστά σrsquo αυτούςτους παλιούς στιχουργούς γιατί αντιμετωπίσανε τεράστιαπροβλήματα για να μπορέσουν να γράψουν κάποια τραγού-δια Οι συνθέτες της εποχής τούς άφηναν στην άκρη Τους έ-παιρναν τα τραγούδια τους τα κουτσουρεύανε και τα δίνανεσrsquo άλλους στιχουργούς για να τα ολοκληρώσουνε Πήγαινανοι συνθέτες στις εταιρείες δίσκων και λέγανε ότι οι ίδιοι έ-γραψαν τους στίχους των τραγουδιών και δεν βάζανε το ό-νομα των στιχουργών στις ετικέτες Κι έκαναν και κάτι άλ-λο αντί να τους δίνουν το κανονικό ποσοστό που είναι τα μι-



σά χρήματα από τα δικαιώματα κάποιου δίσκου τους έδιναντο 25 ή σε μερικές περιπτώσεις ακόμη λιγότερο

Στέκομαι και από την ανάγκη ενός χρέους με επιμονήσrsquo αυτούς τους στιχουργούς Γιατί έχουν ένα τεράστιο έργοΈχουν γράψει αναρίθμητα τραγούδια που έχουν φτάσει έ-ως τις μέρες μας μέσα απrsquo τις φωνές πολλών σημαντικώντραγουδιστών Ξέρουμε όλοι ότι τα τραγούδια αυτά τα έ-χουν γράψει οι λαϊκοί συνθέτες χ ψ και ω αλλά αγνοούμεπαντελώς ότι τους στίχους τα λόγια τους τους έχουν γρά-ψει κάποιοι άνθρωποι σαν τον Χρήστο Κολοκοτρώνη ndash καιστην Ελλάδα το πιστεύω απόλυτα τραγουδάμε λόγια

Στέκομαι και από μια ανάγκη χρέους στους παλιούςστιχουργούς σαν τον Χρήστο Κολοκοτρώνη γιατί σε προ-σωπικό επίπεδο τους χρωστάω πολλά Έχω γράψει και ε-γώ πολλά τραγούδια έχοντας για αφετηρία μου το δημοτι-κό τραγούδι και τη λόγια ποίηση αλλά στηρίζομαι πάραπολύ και στο λαϊκό τραγούδι Αυτοί οι άνθρωποι που έγρα-φαν λαϊκά τραγούδια τη δεκαετία του rsquo50 και πιο πριν μεμάθανε ότι το τραγούδι πρέπει να είναι άμεσο και ευθύβολοότι πρέπει να είναι όσο γίνεται πιο δραστικό

Άκουσα το τραγούδι laquoΟι χειροπέδεςraquo γιατί μου το εζή-τησε επίμονα ο Χρήστος Κολοκοτρώνης Εμένα δεν μου α-ρέσει καθόλου Αλλά όπως μου δήλωσε ο Χρήστος μrsquo αυτότο τραγούδι τρία ολόκληρα χρόνια έβγαινε στο πάλκο καιεισέπραττε παρατεταμένα χειροκροτήματα Ας έρθουμεστην κουβέντα μας με τον Κολοκοτρώνη τότε που τα συ-ζητούσαμε



Κατ rsquo αρχάς έχεις οικογένειαΒεβαίως Έχω δύο παιδιά μεγάλα ένα αγόρι και μια κό-ρη και έχω και τέσσερα εγγόνια Ο γιος μου είναι μουσι-κός αλλά εργάζεται ταυτόχρονα και σε μια μεγάλη βιοτε-χνία υποδημάτων Συντηρεί τα μηχανήματα και τη νύ-χτα εργάζεται ως μουσικός Παίζει ντραμς και κιθάρα Ηδε κόρη μου είναι στο Υπουργείο Οικονομικών υπάλληλοςστο Γενικό Λογιστήριο Τα εγγόνια μου είναι μικρά

Μπράβο λοιπόν παππού Να σε ρωτήσω τώρα κάτι άλλοΈχοντας πίσω σου ένα τεράστιο έργο έρχονται οι συνθέτεςνα σου ζητήσουνε να γράψεις στίχους Και ποιοι

Δυστυχώς δεν έχω επαφή με κανέναν αλλά ούτε και θέ-λω να γράψω Τόσο πολύ έχω αποκαρδιωθεί που δεν θέ-λω να γράψω για κανέναν Έχω 300 τραγούδια έτοιμαστίχους και μουσική τα οποία δεν πρόκειται να τα χρη-σιμοποιήσω Θα τα αφήσω στον γιο μου και όταν πε-θάνω ας τα χρησιμοποιήσει αν η δισκογραφία εξυγιαν-θεί κατά κάποιον τρόπο

Με συγχωρείς είπες ότι έχεις αποκαρδιωθεί Τι εννοείςΓενικά από τους συνθέτες από τους τραγουδιστές καιαπό τις εταιρείες

Ας τα πάρουμε ένα-ένα Οι συνθέτες τι σου κάνανεΟι συνθέτες Μπορώ να ξεχάσω ότι έχω εισπράξει το25 και δεν είχε ο δίσκος το όνομά μου επάνω και κα-



τέφυγα σε δικαστήρια για να βάλουν το όνομά μου επά-νω στα τραγούδια μου Τι να ξεχάσω απrsquo αυτό Θα πειςτο κρατάω laquoμανιάτικοraquo Δεν ξέρω αλλά νιώθω άσχημα

Με τους τραγουδιστές τι έχειςΜε τους τραγουδιστές αν εξαιρέσουμε ορισμένους ελά-χιστους δηλαδή τον Διονυσίου ας πούμε οι περισσότε-ροι είναι αχάριστοι για μένα Στην κυριολεξία αχάρι-στοι Και οι τραγουδιστές και οι τραγουδίστριες

Και με τις εταιρείες τι έχειςΑχ εδώ είναι το μεγάλο πρόβλημα Οι εταιρείες είναιαυτές που μας πήραν την περιουσία την πνευματικήδηλαδή περιουσία την ιδιοκτησία μας Έχω 1700 τρα-γούδια σε δίσκους από τα οποία σήμερα τα περισσότεραδεν υπάρχουν ή τα έχουν καταστρέψει ή τα έχουν χάσειή τα έχουν πουλήσει αλλού Εν πάση περιπτώσει η πε-ριουσία μου δεν υπάρχει Δεν τις πάω αυτές τις εταιρείεςκαθόλου αισθάνομαι πολύ άσχημα όταν μπαίνω σε ο-ποιαδήποτε εταιρεία μέσα Αισθάνομαι ότι είμαι αδικη-μένος και ότι μου έχουν κάνει ζημιά

Δεν μου λες Χρήστο αν έγραφες σήμερα τραγούδια λαϊκάτραγούδια ποια θα ήταν τα θέματα που θα σ rsquo απασχολούσαν

Τα θέματα τα ίδια είναι πάντα για μένα Πάντα Ερωτι-κά και κοινωνικά Για τη φτώχια για τη δυστυχία Αυτάτα θέματα είναι πάντα τα ίδια



Πώς βλέπεις το ελληνικό τραγούδι σήμερα Σου αρέσειΕδώ είναι λιγάκι δύσκολο να απαντήσω

Γιατί δύσκολο Και πρέπει να απαντήσεις σαν άνθρωπος μεπείρα καθαρά και να πεις την άποψή σου

Για μένα εκτός από λίγα τραγούδια που έχουν θέματαωραία και μουσική ωραία τα περισσότερα τα βλέπω ξε-νόφερτα δηλαδή οι μουσικές τους δεν μυρίζουν ΕλλάδαΔεν μυρίζουν ούτε βυζαντινή μουσική Μυρίζουν κάτιάλλο κάτι το εντελώς τούρκικο το εντελώς αράπικο Ήκαι σε ορισμένα πάλι κάτι γαλλικό ιταλικό κάτι σπα-νιόλικο Κάτι άλλο

Οι τραγουδιστές που λένε τα τραγούδια σου είναι το ίδιο κα-λοί με τους παλιούς ή βλέπεις διαφορές

Υπάρχουν καλοί τραγουδιστές και σήμερα από τη νέαγενιά αν εξαιρέσουμε τους Καζαντζίδη ΜπιθικώτσηΣτράτο Διονυσίου ndash καλά ο Στράτος συνεχίζει και σή-μερα επίκαιρος είναι ο άνθρωπος και σήμερα και αύριοΤώρα για τους καινούργιους τραγουδιστές πολλοί είναιπάρα πολύ ωραίοι και μπορούν να τα λένε τα τραγούδιαΤα εκφράζουν τα ερμηνεύουν Είναι και τραγουδιστέςπου τα σκοτώνουν

Αν άρχιζες τη ζωή σου τώρα πάλι από την Καλαμπάκα τηνπατρίδα σου και τα Τρίκαλα θα ξανάρχιζες να γράφεις λαϊ-κά τραγούδια



Βεβαίως Το λαϊκό τραγούδι το πιστεύω είναι στο αίμαμου είναι η θρησκεία μου είναι η ιδεολογία μου Τόσοπολύ τrsquo αγαπώ που δεν μπορώ να το απαρνηθώ Και σαντραγουδιστής ακόμη θα rsquoθελα να πεθάνω πάνω στο πάλ-κο σαν τον Στράτο Παγιουμτζή Δεν πρόκειται να εγκα-ταλείψω τη δουλειά μου και ούτε το λαϊκό τραγούδι το έ-χω εγκαταλείψει Φτιάχνω ορισμένα τραγούδια και ταλέω μόνος μου Τέλειωσε Δεν θέλω να τα πει κανένας

Πιστεύεις ότι το λαϊκό τραγούδι θα έχει συνέχεια θα επιζή-σει Γιατί σήμερα πολύ περισσότερο από τα ραδιόφωνα καιτην τηλεόραση ακούμε ροκ Εσύ πιστεύεις ότι το λαϊκότραγούδι αυτό που μας κληρονομήσατε εσείς θα υπάρξει

Εγώ έχω τη γνώμη ότι θα υπάρξει Υπήρχε υπάρχει καιθα υπάρχει Αν βέβαια δεν laquoπολεμηθείraquo κατά κάποιοντρόπο Αν δηλαδή πάψουν από το ραδιόφωνο να το με-ταδίδουν Διότι όταν το μεταδίδουνε και το ακούει ο κό-σμος οι μεν παλιοί το θυμούνται οι δε νέοι το μαθαίνουνκαι αρέσει και στη νεολαία Αυτό βλέπω και στα μαγα-ζιά όπου δουλεύω ότι οι νέοι που έρχονται ζητάνε παλιάλαϊκά τραγούδια

Στο πάλκο όταν είσαι τραγουδάς μόνο δικά σου τραγούδιαή και άλλων

Όχι Λέω και άλλων τραγούδια Ποικίλο πρόγραμμαΑπό Γούναρη Καζαντζίδη και Μπιθικώτση



Είδες που κάνεις κι εσύ ένα λάθος Βάζεις τον τραγουδιστήπρώτα Γούναρη Μπιθικώτση Καζαντζίδη ενώ υπάρχου-νε δημιουργοί

Για τα τραγούδια

Τα τραγούδια τίνος είναιΩς επί το πλείστον λέω Τσιτσάνη Παπαϊωάννου Μάρ-κο Βαμβακάρη Χιώτη Με τον Χιώτη έχουμε γράψει200 τραγούδια μαζί Επίσης λέω Χατζηχρήστο καιΜπαγιαντέρα

Κάτι τελευταίο Τι θα rsquoθελες να πεις στους νέους ανθρώπουςστα νέα παιδιά στους εικοσάρηδες που γράφουν σήμεραστίχους

Να γράφουν όσο γίνεται πιο απλά Λίγες λέξεις όχι ολό-κληρα κατεβατά και να μην είναι ακαταλαβίστικα τατραγούδια τους Να προσέχουν τα θέματά τους και να εί-ναι βγαλμένα απrsquo τη ζωή από τα σημερινά προβλήματαΝα βρίσκουν την καρδιά του κόσμου ούτως ώστε να τονκεντρίζουν για να αρέσει το τραγούδι τους Γιατί όσο πιοαπλό είναι το τραγούδι τόσο πιο ωραίο είναι

Βιογραφικά ρεπερτόριο συνεργάτες κλπ του Κολοκο-τρώνη έκρινα σκόπιμο να τα αποφύγω Άλλωστε λίγο-πο-λύ είναι γνωστά πράγματα Εκείνο που ήθελα να βγει απrsquoαυτό το κείμενο είναι ο καημός και το παράπονο αυτού του



δημιουργού που πρόσφερε πολλά στο λαϊκό τραγούδι καιπου είναι ολοφάνερο πως έφυγε με την πίκρα στα χείλη ε-πειδή δεν του φέρθηκε καλά το laquoσινάφιraquo

Και θέλω να πω και κάτι άλλο πόσο προφητικός ήταν οΚολοκοτρώνης Τα ραδιόφωνα σταμάτησαν σχεδόν ολο-σχερώς να μεταδίδουν λαϊκά τραγούδια Το μπουζούκι τοπέταξαν έξω από τις ορχήστρες Και στα μαγαζιά καιστους δίσκους Πρόσφατα διάβασα δύο συνεντεύξεις τουΜητροπάνου και του Νικολόπουλου οι οποίοι διαμαρτύρο-νταν με οργή για τον εξοβελισμό του μπουζουκιού απrsquo ταπερισσότερα κέντρα

Δυστυχώς το λαϊκό τραγούδι το πολεμάνε ραδιόφωνατηλεοράσεις κέντρα και πολλοί τραγουδιστές Επιθυμούννα το σβήσουν από το χάρτη Όσο όμως και να προσπα-θούν δεν θα το πετύχουν Το λαϊκό τραγούδι είναι πια μέσαστο DNA του Έλληνα Μrsquo αυτό γλεντάει μrsquo αυτό παρηγο-ριέται μrsquo αυτό συγκινείται και ταξιδεύει



Ένας ήρωας του ρεμπέτικουΤ Α Σ Ο Σ Σ Χ Ο ρ ε Λ η Σ

εΙΝΑΙ χρόνια που θέλω να γράψω ένα κείμενο για τον Τά-σο Σχορέλη Πολλές φορές στο παρελθόν αποπειράθηκανα το κάνω Πέφτανε όμως στη μέση διάφορες δουλειές ndashδεν έχω σταματήσει να γράφω κάθε μέρα εδώ και μισόναιώνα ρεπορτάζ και χρονογραφήματα για τα Νέα βιβλίαστίχους για τραγούδια κείμενα για τηλεοπτικές εκπομπέςκαι ομιλίες προλόγους σε διάφορα έργα για το τραγούδικλπndash και μόλις τελείωνα την πρώτη σελίδα του γραφτούμου την πετούσα στο καλάθι γιατί έπρεπε να ασχοληθώ μεκάτι άλλο πιο επείγον

Ο Τάσος Σχορέλης δεν ήταν μουσικός Δεν ήταν τραγου-διστής Δεν ήταν φιλόλογος Δεν ήταν στιχουργός ή συνθέ-της Ήταν όμως ένας παθιασμένος με το ρεμπέτικο άνθρω-πος Του χρωστάει πολλά το ρεμπέτικο τραγούδι Αλλά κα -νένας ποτέ δεν ασχολήθηκε μαζί του Όλοι τον γνώριζανΌλοι του έδειχναν συμπάθεια Δεν θυμάμαι ωστόσο κανέ-ναν απrsquo αυτούς που ασχολούνται με το τραγούδι να σκέφτη-κε να αφιερώσει πέντε αράδες για τον Τάσο Οι πάντες τον


αντιμετώπιζαν με τέτοια αδιαφορία που μερικές φορές έ-φτανε στα όρια της χλεύης Ο Σχορέλης όμως αξιοπρεπήςκαι σοβαρός άνθρωπος δεν έδινε σημασία Ήταν αφιερω-μένος στο έργο του και αυτό το έργο δεν το απαρνήθηκε ωςτο τέλος της ζωής του

Για μένα είναι ένα ηρωικό πρόσωπο Ηρωικό και αξιο-θαύμαστο Ήταν κομμουνιστής Του είχαν αναθέσει όπωςμου έλεγε την ευθύνη της νεολαίας και του αθλητισμού Καιήξερε πολλά Και για πρόσωπα και για πράγματα Το πά-θος του όμως ήταν το ρεμπέτικο τραγούδι Σε μια εποχήπου το τραγούδι αυτό ήταν περιφρονημένο ο Σχορέλης έκα -νε παρέα με ρεμπέτες μάζευε στιχάκια και φωτογραφίεςσχεδίαζε και οργάνωνε πότε-πότε βραδιές ρεμπέτικου

Το ρεμπέτικο το εκμεταλλεύτηκαν πολλοί Λελέδες οιπερισσότεροι Κατάλαβαν κάποια στιγμή ότι μπορούσαννα βγάλουν λεφτά απrsquo αυτό και να αποκτήσουν και όνομαΌχι στο σινάφι μα στους κύκλος της σνομπαρίας Που ήθε-λε να παριστάνει ότι ασχολείται με περιθωριακά τραγούδιακαι ταυτόχρονα περιφρονούσε προσωπικότητες όπως ο Θεο -δωράκης ο Χατζιδάκις ο Ξαρχάκος ο Μαρκόπουλος οΛοΐζος Γιrsquo αυτούς τους laquoρεμπετολάγνουςraquo laquoτα πάντα ό-λαraquo όπως θα έλεγε ο Αλέφαντος ήταν όχι ο Μάρκος και οΤσιτσάνης αλλά ο τελευταίος οργανοπαίχτης της πιο απί-θανης κομπανίας Πολλοί απrsquo αυτούς κυκλοφορούν και σή-μερα σε διάφορες πιάτσες Τους μιλάς για τον Θεοδωράκηκαι βλέπεις μια άσχημη γκριμάτσα στα πρόσωπά τους Τινα καταλάβουν οι ανόητοι

εΝΑΣ ηρΩΑΣ ΤΟΥ ρεΜΠεΤΙΚΟΥ


Ο Τάσος Σχορέλης ήταν φτωχός Πολύ φτωχός Τριγυρ-νούσε πάντοτε με το ίδιο κοστούμι πολυφορεμένο μα πά-ντοτε καθαρό Είχε νοικιάσει ένα γραφειάκι με δύο δωμά-τια σε όροφο μιας παλιάς πολυκατοικίας της οδού Χαλκο-κονδύλη και εκεί ήταν το laquoστρατηγείοraquo του Εκεί συνα-ντούσε φίλους και γνωστούς συνεργάτες και ρεμπέτεςΠήγα κι εγώ δυο-τρεις φορές σrsquo αυτό το γραφείο Και μι-λήσαμε για πολλά πρόσωπα γύρω από το ρεμπέτικο και τοποδόσφαιρο

Τον πρωτογνώρισα στα μέσα της δεκαετίας του rsquo60 σεκάποια μπουάτ της Πλάκας Γινήκαμε φίλοι αμέσως γιατίο Τάσος είχε μια ντομπροσύνη που μου άρεσε Θαύμαζετότε απεριόριστα την τραγουδίστρια Ελένη Ροδά που ή-ταν πολύ όμορφη είχε μια laquoμαγκιάraquo και φερόταν εντάξεισε όλο τον κόσμο Εκείνο τον καιρό ο Σχορέλης πήρε την α-πόφαση να βγάλει από τις φωλιές τους όλους τους παλιούςρεμπέτες και νrsquo αρχίσει να τους παρουσιάζει σε διάφορεςlaquoβραδιέςraquo στην Πλάκα πάντοτε

Σε μια τέτοια βραδιά σε μια ταράτσα μίλησα κι εγώγια την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου Κόσμος πολύς καιπρώτος απrsquo όλους ο σπουδαίος κινηματογραφιστής ΒασίληςΜάρος που γύρισε σε ταινία όλη την εκδήλωση Είχα πειπολλά για την αξέχαστη Ευτυχία Είχε πει κι εκείνη πολλάγια μένα Αντιγράφω μερικά από τα λόγια της που τα κα-τέγραψε ο Σχορέλης στον τρίτο τόμο της Ρεμπέτικης Ανθο-λογίας του (σελ 30) Γράφει ο Σχορέλης



laquoΛίγο πριν πεθάνει η Ευτυχία το καλοκαίρι του 1971 τογραφείο μου Ελληνικό Καλλιτεχνικό Γραφείο (ΕΚΓ)παρουσίασε ndashστο μαγαζί του αξέχαστου φίλου ΣπύρουΚουρουγένη τις ldquoΧάντρεςrdquondash την ίδια και το έργο τηςΓια την προσφορά της στο λαϊκό τραγούδι μίλησε με συ-γκλονιστικά λόγια ο Λευτέρης Παπαδόπουλος Αμέσωςμετά η ldquoγριάrdquo πήρε το μικρόφωνο στα χέρια της και εί-πε ldquoΛευτέρη μου σrsquo ευχαριστώ Όμως ας πω κι εγώ κά-τι Ήθελα να γράφω τον μισό στίχο από τον δικό σουrdquoΚαι στη συνέχεια απήγγειλε ένα ανέκδοτο ποίημά τηςraquo

Στη γειτονιά όπου μεγάλωσα στην πλατεία Κυριακού(Βικτωρίας) ο αδερφός μου έκανε παρέα μrsquo ένα νεαρό παιδίπου αγαπούσε πολύ το ρεμπέτικο Τον Στάθη ΔαμιανάκοΟ Στάθης πήγε στο Παρίσι σπούδασε Κοινωνιολογία καιέβγαλε ένα βιβλίο για το ρεμπέτικο Έχει πολλές ανακρί-βειες αυτό το βιβλίο Και είναι γεμάτο από αυθαίρετα συ-μπεράσματα Ωστόσο είναι το πρώτο που βγήκε από επι-στήμονα Αυτό το γεγονός έκανε μεγάλη εντύπωση στουςκύκλους των λογίων laquoρεμπετολόγωνraquo Τους έδινε ένα laquoχέριεπιστημοσύνηςraquo Και από τότε δεν πέρασε κείμενο κριτικόσημείωμα σχόλιο κλπ χωρίς αποσπάσματα από το βι-βλίο του Δαμιανάκου (πέθανε πριν από κάμποσα χρόνια)Αλλά για τον Σχορέλη και το σπουδαίο έργο του για το ρε-μπέτικο τραγούδι σπανίως γράφονται δέκα λόγια Ο Σχο-ρέλης βλέπετε ήταν ένας απλός άνθρωπος καθημερινόςΔεν είχε σπουδάσει στο Παρίσι

Και όμως ο Σχορέλης έκανε κάτι πολύ σημαντικό Για




να γράψει την τετράτομη Ρεμπέτικη Ανθολογία (ΕκδόσειςΠλέθρον 1977) μίλησε με εκατοντάδες ρεμπέτες Ήπιεδηλαδή νερό απrsquo την πηγή Δεν έβγαλε συμπεράσματαδιαβάζοντας βιβλία άλλων (που δεν υπήρχαν άλλωστε)Το υλικό του είναι πρωτογενές Και γιrsquo αυτό χρήσιμο Βε-βαίως και λάθη θα βρει κανείς και ψευτιές που συνήθιζαννα λένε οι ρεμπέτες Αλλά είναι ένα μοναδικό βιβλίο Με χι-λιάδες τραγούδια βιογραφίες σκίτσα και παρτιτούρες Α-ντιγράφω τον πρόλογό του γιατί αξίζει

laquoΠάνε κοντά δυο χρόνια που κάθε τόσο συζητούσαμε μετον Τάσο Σχορέλη για τούτο το βιβλίο Ζήσαμε από κο-ντά τις προσπάθειές του για να ταξινομήσει και να κατα-γράψει το υλικό που χρόνια συγκεντρώνει Κι ακόμα όσομπορούσαμε βοηθήσαμε κι εμείς Έτσι το βιβλίο το ξέ-ραμε πριν γραφτεί ακόμα Το αγαπάμε σαν να είναι δικόμας Και γιrsquo αυτό γράψαμε τούτα τα λίγα λόγια σαν πρό-λογο και σαν ευχή για την επιτυχία του

Δεν χρειάστηκε να το ξαναδιαβάσουμε Ξέρουμε τιγράφει μέσα γιrsquo αυτό το ρεμπέτικο θεριό που λέγεταιΒαμβακάρης για τον Τούντα τον Παπάζογλου που τρα-γούδαγε ldquoώσπου να τα φτύσειrdquo τον Τσιτσάνη τον Ογδο-ντάκη και πώς αυτός γλύτωσε από τους αντιβενιζελι-κούς για τον Μαρινάκη για τον κυρ-Κώστα τον Ρούκου-να το Σαμιωτάκι μας που δεν ξέχασε ποτέ τον Πίκινοπου σίγουρα θα πεθάνει πάντα περιπλανώμενος για τονΓενίτσαρη που θα σαλτάρει μέχρι να τον σκοτώσουν γιατον Μπαγιαντέρα που το μυαλό του θα φτερουγίζει πά-



ντα μαγεμένο για τον Κηρομύτη που είναι ακόμα ερω-τευμένος με μια μικρούλα στου Βάβουλα τη Γούβα γιατον Κλουβάτο που ειδοποιεί μια άλλη μικρή να μην τονμπλέξει με τον εισαγγελέα για τον Καλφόπουλο τονΜπιρ Αλλάχ τον Γιάννη Σαμιώτη τον Λογοθέτη καιτόσους άλλους Τα ξέραμε όλα

Ένας ακόμα λόγος που μας έκανε να γράψουμε τούτατα λόγια είναι γιατί ξέρουμε πως αντιμετωπίζει σωστάαντικειμενικά και προπάντων υπεύθυνα ένα ldquoκομμάτιrdquoτου ρεμπέτικου χωρίς αδυναμίες ή προκαταλήψεις

Μακάρι να γίνει και από άλλους αυτό ndashόσο γίνεται πε-ρισσότερουςndash για να μάθουμε όλοι τι αντιπροσωπεύει γιατη λαϊκή μας μουσική το ρεμπέτικο Και αντιπροσωπεύειτόσα πολλά Για να γράψεις κάτι για το ρεμπέτικο δεν φτά-νουν τα στοιχεία και η γνώση Το ρεμπέτικο είναι μεράκι

Και τούτο το βιβλίο γράφτηκε με πολύ μεράκι Καλή επιτυχία

Χρήστος Βησσαρίου Κώστας Κατσιγιάννης Μάριος Κοκμοτός Βούλα Παπαμάνου Νίκος

Περγιάλης Γιώργος Φυτάς Γιώργος Χρυσίναςraquo

Είδατε με πόσην αγάπη γράφτηκαν αυτές οι γραμμέςΚαι είναι σωστές Είναι δίκαιες Γιατί εξυμνούν το μεράκιΤο άγιο μεράκι που οδηγούσε συνεχώς τον Τάσο Σχορέλησε κάθε βήμα του Γιrsquo αυτό κι εγώ τον αγαπούσα Στο κά-τω-κάτω έγραψε ένα σπάνιο βιβλίο Και παράλληλα έ-βγαλε από την αφάνεια τους ρεμπέτες Και τους έδωσε έναμεροκάματο για να μπορούν να ζουν



Γιατί πρέπει να πω ότι οι ρεμπέτες μετά την εμφάνισητου laquoέντεχνουraquo με τους γνωστούς μεγάλους δημιουργούςΘεοδωράκη Χατζιδάκι κλπ και δεδομένου ότι είχαν αλλά -ξει οι συνθήκες της ζωής αλλά και τα γούστα στο τραγούδι(μπορεί να επιβίωναν ο Τσιτσάνης ο Καλδάρας και ο Πα-παϊωάννου όχι όμως και ο Μπαγιαντέρας ο Ρούκουνας οΚηρομύτης ο Καλφόπουλος ο Γενίτσαρης ο Δερβενιώτηςκαι τόσοι άλλοι) είχαν εξαφανιστεί Όλον αυτό τον κόσμομε τους θησαυρούς της μουσικής του τον ανέστησε ο Σχο-ρέλης Χάρη σε αυτόν άρχισαν και πάλι οι μουσικόφιλοι ναμιλούν για την Μπέλλου την Εσκενάζυ τη Νίνου τον Στέ-λιο Περπινιάδη και δεκάδες άλλους απrsquo το ρεμπέτικο σινάφι

Αξίζει όμως εδώ να σημειώσω όσα λέει ο ίδιος ο Σχο-ρέλης για τη δουλειά του σε σχέση με το βιβλίο του

laquoΜετά τον Ροβερτάκη και τον Ρούκουνα η πρόθεσή μουήταν να συνεχίσω με άλλες ατομικές βιογραφίες ρεμπέ-τηδων (Μαρινάκης Κλουβάτος κά) Η πείρα απrsquo αυτάτα δύο βιβλία μού έδειξε πως είναι σωστό να γίνει κάτιπιο ολοκληρωμένο Σε αυτό βάρυνε και η γνώμη φίλων(Γ Χριστοφιλάκης κά)

Έτσι αντί για ατομικές βιογραφίες παρουσιάζω τού-τη τη δουλειά μου Στη Ρεμπέτικη Ανθολογία συμπερι-λαμβάνονται λαϊκοί συνθέτες που ξεκίνησαν εξακριβωμέ-να πριν από το 1952

Τα είκοσι πέντε χρόνια που πέρασαν πιστεύω πως εί-ναι αρκετά για να καθιερώσουν ή να παραμερίσουν ένανσυνθέτη Θα φανεί παράξενο που αναφέρονται κάποιοι



που rsquoχουν γράψει δυο-τρία τραγούδια και αγνοούνται άλ-λοι με περισσότερα από πενήντα

Η ουσία δεν είναι πόσοι δίσκοι κυκλοφορούν στο όνομακάποιου ή κάποιας αλλά ποιος έγραψε αυτά τα τραγούδια

Άλλα απrsquo αυτά που εμφανίζουν σαν δικά τους δήθενσυνθέτες και συνθέτριες τα rsquoχουν αγοράσει για ένα κομ-μάτι ψωμί από τους δημιουργούς τους Άλλα είτε είναιπαραδοσιακά και πολλές φορές μάλιστα τα παρουσιά-ζουν και με τα ίδια λόγια είτε ανήκουν σε πεθαμένουςπου δεν άφησαν κληρονόμους όπως πχ ο Δελιάς Ακό-μα υπάρχουν τραγουδιστές φτασμένοι που πήραν εκβια-στικά τραγούδια από πραγματικούς συνθέτες ldquoΔώσrsquo μουπέντε στrsquo όνομά μου για να σου περάσω και δύο δικά σουστην εταιρείαrdquo Τέλος μερικά απrsquo αυτά που είναι κατο-χυρωμένα στο όνομα τραγουδιστών τούς τα χάρισαν οι ί-διοι οι συνθέτες σαν ένα ευχαριστώ για τη συμβολή στηνεπιτυχία των συνθέσεών τους και ακόμα σαν οικονομικήενίσχυση μια και όπως είναι γνωστό μέχρι πριν από λί-γα χρόνια οι τραγουδιστές παίρναν λίγα χρήματα σαν ε-κτελεστικά για κάθε τραγούδι Όλο το κέρδος πήγαινεστα ταμεία της εταιρείας έξω από λίγα ψίχουλα που δί-ναν στους συνθέτες το ίδιο που ισχύει και σήμερα γιατους νέους τραγουδιστές

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του ldquoευχαρι-στώrdquo ο Μητσάκης που έγραψε τραγούδια του στο όνοματης Χρυσάφη που τόσο πολύ τον βοήθησε

Τέτοιοι λοιπόν συνθέτες δεν έχουν θέση σε μια ανθο-λογία Δεν είναι συνθέτριες η Ρόζα η Χασκήλ η Γεωρ-γακοπούλου η Χρυσάφη κά όπως δεν είναι συνθέτες ο



Στελλάκης Περπινιάδης ο Στέλιος Καζαντζίδης ο Στρά -τος κά

Ανεπανάληπτοι ερμηνευτές ναι συνθέτες όμως όχιΒασική μου επιδίωξη σε τούτο το βιβλίο είναι η κατα-

γραφή του υλικού ιδιαίτερα της πριν από το 1940 εποχήςπου σιγά-σιγά χάνεται αλλοιώνεται ή κλέβεται αδιά-ντροπα σαν μελωδία ή σαν στίχος από τους αεριτζήδεςτου λαϊκού μας τραγουδιού Κι ακόμα η παρουσίασηστο φυσικό της μέγεθος των συνθετών που με τον ένα ήτον άλλο τρόπο παίξανε ρόλο στην πορεία του ρεμπέτι-κου Γιατί δυστυχώς άλλοι παρουσιάζονται αδικαιολό-γητα φουσκωμένοι και άλλοι εξίσου αδικαιολόγητα πα-ραγκωνισμένοι

Τέλος τα αμφισβητούμενα τραγούδια να αποδοθούνστους δημιουργούς τους και να φανεί έτσι ποιοι είναι οιπραγματικοί μεγάλοι του ρεμπέτικου

Αυτή η προσπάθεια συναντάει πολλές φορές αξεπέρα-στες δυσκολίες γιατί λείπουν οι αδιάψευστες αποδείξειςΣαν παράδειγμα αναφέρω τη ldquoΒαρβάραrdquo Οι δίσκοι οικατάλογοι της Κολούμπια που τη γραμμοφώνησε καιτα βιβλιαράκια της εποχής αναφέρουν το όνομα του ΠΤούντα ενώ υπάρχουν πολλοί που υποστηρίζουν πως εί-ναι του Γιοβάν Τσαούς Τελικά το τραγούδι τουλάχιστονμελωδικά δεν ανήκει σε κανέναν γιατί είναι ατόφια μιαπαλιά ρουμάνικη μελωδία Σε αυτές τις περιπτώσειςπροτίμησα να το αναφέρω σαν τραγούδι αυτού που φαίνε-ται τυπικά πως του ανήκει

Εκεί όμως που υπάρχει άμεση ή έμμεση απόδειξη μπο-ρεί κανείς να είναι κατηγορηματικός Να δύο παραδείγμα-



τα Το πρώτο Ο Τσιτσάνης αναφέρει το τραγούδι ldquoΚάποιαμάνα αναστενάζειrdquo σαν δικό του Στην ΑΕΠΙ όμως είναικατοχυρωμένο εξίσου στον Βασίλη Τσιτσάνη και στονΜπάμπη Μπακάλη Είναι φανερό πως το τραγούδι είναιτου Μπ Μπακάλη που αναγκάστηκε νέος τότε που το έ-γραψε και ακαθιέρωτος να παραχωρήσει μέρος από τα δι-καιώματά του στον Β Τσιτσάνη που πέρναγε στην εται-ρεία ο λόγος του Το τραγούδι λοιπόν το τοποθετώ στονΜπ Μπακάλη Και το δεύτερο Είναι ανόητο αν όχι κακό-βουλο να υποστηρίξει κανείς ndashκαι δυστυχώς έχει γίνειndashότι το τραγούδι ldquoΟ Κάβουραςrdquo το rsquoγραψε ο Δελιάς και τουτο πήρε ο Βαμβακάρης όταν είναι γνωστό πως ο Κάβουραςπέθανε σχεδόν δυο χρόνια μετά τον Δελιά Μήπως ο Δελιάςέκλεψε τον ldquoΚάβουραrdquo δυο χρόνια νωρίτερα (Ο Δελιάς πέ-θανε το 1941 και ο Κάβουρας στις 1731943) Στο σημείοαυτό πρέπει να τονιστεί πως άλλο πράγμα η ldquoκλοπήrdquo καιάλλο η επιρροή Δεν είναι κακό ένας συνθέτης σε τραγούδιατου να είναι επηρεασμένος από παραδοσιακές μελωδίες ΟΜπάτης ο αυθεντικότερος εκπρόσωπος του ρεμπέτικου έ-χει δεχτεί τέτοιες επιρροές (ldquoΩρωπόςrdquo) ο Μάρκος Βαμβα-κάρης ο κύριος συνεχιστής της λαϊκής μας μουσικής παρά-δοσης το ίδιο (ldquoΔυο Γυφτοπούλεςrdquo ldquoΑντιλαλούν δυο φυλα-κέςrdquo και ίσως σε ένα-δυο ακόμα) Αυτό δεν μειώνει σε τί-ποτα την αξία τους και την προσφορά τουςraquo

Ήταν πολύ εντάξει άνθρωπος ο Σχορέλης Στο βιβλίοτου που είναι γεμάτο από αυθεντικά στοιχεία αφηγήσειςκλπ δεν θέλησε να κρατήσει όλη τη δόξα του εγχειρήμα-τός του για τον εαυτό του



Σε μια ολόκληρη σελίδα γράφει τα ονόματα όσων τονβοήθησαν να φέρει εις πέρας το έργο του Μερικοί ΓιάννηςΑγορόπουλος ή Χατζής (μικρασιάτης τραγουδιστής) Στέλ -λα Βαρθαλήτου (παλιά τραγουδίστρια) Χρήστος Βησσαρί-ου (συλλέκτης) Τζάκος Γιεχασκέλ Ζωή Γούτη (ανιψιά τουΓιοβάν Τσαούς) Ρόζα Εσκενάζυ Κώστας Κατσιγιάννης(συλλέκτης) Παράσχος Κονδύλης (επιχειρηματίας λαϊκώνκέντρων) Γιώργος Κατσιγιάννης (δημοσιογράφος) Στέ-λιος Κουτσουρέλης (λυράρης) Ζαχαρίας Μακρής (ΑΕΠΙ)Φίλιππος Μάρκου (τραγουδιστής) Τάσος Νικολάου (συλ-λέκτης) Δέσποινα Παπαδημητρίου (ανιψιά του Δραγάτση)Λευτέρης Παπαδόπουλος Σπύρος Παπαϊωάννου (συλλέ-κτης) Γιώργος Παπαμώρος (ΑΕΠΙ) Μαρία Πάλλη (συλλέ-κτρια ιστορικός τέχνης) Νίκος Περγιάλης (ρεμπέτης τρα-γουδιστής)

Αναφέρθηκε παραπάνω δίπλα σε πολλά ονόματα η ιδιότη-τα laquoσυλλέκτηςraquo Και θέλω να μιλήσω γιrsquo αυτούς τους αν-θρώπους που παθιασμένοι με το ρεμπέτικο γυρνούν σταπαλιατζήδικα και αγοράζουν δίσκους 78 στροφών με ρε-μπέτικα τραγούδια Ένας απrsquo αυτούς είναι ο πολιτικός μη-χανικός Παναγιώτης Κουνάδης που έχει την πιο πλούσιασυλλογή ρεμπέτικων και έχοντας μελετήσει πολύ αυτό τοθέμα έχει γράψει βιβλία ενώ έχει βοηθήσει δισκογραφικέςεταιρείες να κυκλοφορήσουν σε καινούργιες εκδόσεις δυσεύ-ρετους δίσκους με τη σημερινή τεχνολογία Συλλέκτης ε-



πίσης απrsquo τους πιο ονομαστούς είναι και ο Χατζηδουλήςπου υπήρξε στενός φίλος του Τσιτσάνη του Παπαϊωάννουκαι του Μπαγιαντέρα και έχει γράψει επίσης βιβλία καιάρθρα για το ρεμπέτικο Γνωρίζω επίσης πολλούς μερα-κλήδες ηθοποιούς που είχαν ανακαλύψει το ρεμπέτικο απόπολύ νωρίς και οι οποίοι πούλησαν τελευταία τις συλλογέςτους κερδίζοντας σημαντικά ποσά Αλλά μέχρι και τη δε-καετία του rsquo70 πουλιόντουσαν στο Μοναστηράκι εκατοντά-δες ρεμπέτικοι δίσκοι με τίμημα πολύ μικρό Μάλιστα ε-γώ προσωπικά αγόρασα αρκετούς τέτοιους δίσκους γιαπροσωπική χρήση πριν από χρόνια από τα παλιατζήδικατης Κομοτηνής

Είναι προφανές ότι και ο Τάσος Σχορέλης είχε ρεμπέτι-κους δίσκους αξίας που τους διέθεσαν σrsquo αυτόν για να κάνειτη σπουδαία δουλειά του Αλλά το σημαντικότερο επίτευγ-μά του κατά τη γνώμη μου είναι ότι συγκέντρωσε τουςστίχους εκατοντάδων τραγουδιών τους οποίους παρουσιά-ζει στη Ρεμπέτικη Ανθολογία ndash στίχους αυθεντικούς πουκανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη γνησιότητά τους

Προσωπική τού χρωστάω χάρη που τo 1970 με έφερε σεεπαφή με δεκάδες ρεμπέτες με τους οποίους μίλησα γνω-ρίστηκα και τελικά απrsquo αυτό το υλικό έγραψα μια σειράαπό βιβλία που θα τα διαβάσουν οι ειδικοί επιστήμονες θαβγάλουν τα συμπεράσματά τους και θα προχωρήσουν κιαυτοί στη συγγραφή άλλων έργων που τόσο έχει ανάγκη ηρεμπέτικη βιβλιογραφία



Οι αγορίστικες αναμνήσειςδ η Μ η Τ ρ η Σ Χ ρ Ι Σ Τ Ο δ Ο Υ Λ Ο Υ

ΟΤΑΝ με ρωτούν σε συνεντεύξεις και φιλικές συνομιλίεςποιοι είναι οι δάσκαλοί μου στο τραγούδι αναφέρω τρειςανθρώπους τον Νίκο Γκάτσο τον Δημήτρη Χριστοδούλουκαι την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου Και προσπερνώνταςτους τρεις αυτούς δημιουργούς που έγραψαν στίχους ανα-φέρομαι και στο δημοτικό τραγούδι το ρεμπέτικο και τολαϊκό Και αν κάποιος θελήσει να ασχοληθεί διεξοδικά καιυπεύθυνα με τη δουλειά μου θα διαπιστώσει ότι αυτά πουλέω είναι ακριβή Συν ένα ακόμη στοιχείο με έχει επηρεά-σει πολύ και η μεγάλη ελληνική ποίηση Παραδοσιακή καινεότερη Σημειώνω και ονόματα Βάρναλης ΚαββαδίαςΚαρυωτάκης Μαλακάσης Λαπαθιώτης Ελύτης Σεφέ-ρης Γιάννης Κοντός

Για τον Δημήτρη Χριστοδούλου ο γνωστός συνθέτης καιιστορικός του ελληνικού τραγουδιού Κώστας Μυλωνάς στοβιβλίο του Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού (Eκδόσεις Κέ-δρος τόμος 2ος) γράφει


laquoΠοιητής της μεταπολεμικής γενιάς ο Δημήτρης Χρι-στοδούλου με ποιητικό και πεζογραφικό έργο πλούσιοκαι αξιόλογο έγραψε έναν αρκετά σημαντικό αριθμότραγουδιών που τα χαρακτηρίζει η ποιότητα και το στι-χουργικό ήθος Μολονότι ο Χριστοδούλου ως ποιητής έ-χει προχωρημένη γλώσσα οι στίχοι που έγραψε για ναγίνουν τραγούδια είναι εντελώς απλοί κι αυτό δείχνει άν-θρωπο που γνωρίζει τη φόρμα ldquoτραγούδιrdquo η οποία πρέ-πει να εκπληρώνει τις αναγκαίες και κατάλληλες προϋ-ποθέσεις για να λειτουργήσει σωστά και άμεσα

Ο Χριστοδούλου είναι από τους πρώτους που μαζί μετον Θεοδωράκη ξεκίνησαν την αναγεννητική προσπάθειανα εξυγιάνουν το τραγούδι και να το κάνουν εργαλείο ιδεο-λογικού προσανατολισμού των μαζών με τις συναυλίες τιςδιαλέξεις και τις άλλες εκδηλώσεις τις οποίες οργάνωναν

Τα περισσότερα τραγούδια του Χριστοδούλου και ιδιαί -τερα αυτά που γράφτηκαν στη δεκαετία του rsquo60 έγιναν με-γάλες επιτυχίες τραγουδήθηκαν πολύ και μrsquo αυτά μεγά-λωσε και ανδρώθηκε η γενιά του 114 και οι Λαμπράκηδεςraquo

Ο Δημήτρης Χριστοδούλου γεννήθηκε στην Αθήνα το1924 και πέθανε πολύ νέος ndash μόλις 67 ετών Καμάρωνε γιατη γειτονιά του Το Μεταξουργείο Και θυμάμαι πόσο ω-ραία μιλούσε γιrsquo αυτή την υπέροχη περιοχή όπου έζησε ταπαιδικά και εφηβικά του χρόνια και ήταν δεμένος μαζί τηςμε τρυφερές αγορίστικες αναμνήσεις Σε μια τηλεοπτικήεκπομπή ο σκηνοθέτης τον είχε αφήσει να τριγυρίζει σεπολλά στενάκια της laquoιδιαίτερης πατρίδαςraquo του και να μιλάει

ΟΙ ΑΓΟρΙΣΤΙΚεΣ ΑΝΑΜΝηΣεΙΣ


ακατάπαυστα για το πόσα είχε περάσει πόσα είχε αισθαν-θεί τι συγκίνηση ένιωθε

Τον πρωτογνώρισα όταν άρχισε να γράφει τα σπουδαίατραγούδια του με τον Μίκη Θεοδωράκη Ως τότε τον ήξερααπό μακριά ως ποιητή πεζογράφο και θεατρικό συγγραφέαΤον έβλεπα μερικές φορές όποτε πήγαινα στο ιστορικό πατάριτου Λουμίδη στην οδό Σταδίου Στο πατάρι όπου σύχναζανοι πιο γνωστοί διανοούμενοι της μεταπολεμικής περιόδου

Ήταν ένας πανύψηλος άνδρας θερμός με ωραίο λόγοπλατιές χειρονομίες σαν αγκαλιές και μια μόνιμη τρυφερό-τητα στο βλέμμα Πολλές φορές θύμωνε όταν τον προκα-λούσαν και έβαζε τις φωνές Γενικά όμως ήταν μαλακόςάνθρωπος καλός και προπάντων laquoάγρυπνοςraquo παρακολου-θούσε από κοντά όλα τα πολιτικά γεγονότα και δεν φοβόταννα εκφράσει τη γνώμη του ακόμα και όταν έβλεπε ότι κάτιτέτοιο θα τον ζημίωνε

Στα νεανικά του χρόνια δούλευε στην Ηλεκτρική Εται-ρεία πριν αυτή γίνει ΔΕΗ στην οδό Κοραή Τον συναντούσασυχνά στους γύρω δρόμους γιατί κι εγώ δούλευα εκεί κο-ντά στη Χρήστου Λαδά στα Νέα Κάποιος φίλος μού τονείχε δείξει από μακριά ο δήμαρχος του Βάμου ΚρήτηςΓιάννης Χατζηδάκης λέγοντάς μου με θαυμασμό laquoΑυτόςείναι ένας σπουδαίος ποιητής ο Δημήτρης Χριστοδούλουraquo

Εγώ μολονότι καταγινόμουνα με τη λογοτεχνία από μι-κρός με ελάχιστα από τα γραπτά του είχα καταπιαστεί Ε-κείνα τα χρόνια ndashδεκαετία του rsquo50ndash διάβαζα κυρίως Καρυω-τάκη Σικελιανό Παλαμά βεβαίως Ρίτσο Λειβαδίτη και



όλους τους άλλους ποιητές που προανέφερα Τον Λειβαδίτητον ανακάλυψα πρωτίστως ως στιχουργό και μάλιστα πρω-τοπόρο αφού τα τραγούδια του ξέφευγαν από τα τετριμμένακαι δημιουργούσαν αίσθηση με τη ρωμαλεότητά τους

Ρωμαλέα ήταν και τα τραγούδια του Χριστοδούλου Καιμάλιστα πολύ Δεν έχετε παρά να ακούσετε το laquoΠαράπο-νοraquo σε μουσική του Μίκη και ερμηνεία του Στέλιου Καζα-ντζίδη

Τι θέλεις απ rsquo τα νιάτα μου που είναι πικραμένα Δεν ξέρεις τι θα πει καημόςτι θέλεις από μένα

Εγώ περπάτησα γυμνός εγώ βαδίζω μόνοςΜου rsquoγινε ρούχο ο σπαραγμός και σπίτι μου ο πόνος

Δεν ξέρεις τι είναι μοναξιά καρδιά που κλαίει τη νύχτα Όσα τραγούδια σου rsquoγραψα στην κρύα νύχτα ρίχ rsquo τα

Κανένας συναισθηματισμός τίποτα το μελό το ελαφρόστους στίχους του Χριστοδούλου Ένας ατέλειωτος καη-μός μοναχά καημός που σαν λέξη διατρέχει σχεδόν όλα τα



τραγούδια του ποιητή στα χρόνια της συνεργασίας του μετον Θεοδωράκη

Είναι βαριά η μοναξιά είναι πικρά τα βράχια

παράπονο η θάλασσα και μου rsquoπνιξε τα μάτια

Βράχο-βράχο τον καημό μου τον μετράω και πονώ

κι είναι το παράπονό μου πότε μάνα θα σε δω

Πάρε με θάλασσα πικρή πάρε με στα φτερά σου

πάρε με στο γαλάζιο σου στη δροσερή καρδιά σου

Πάρε με να μην ξαναδώ τα βράχια και τον Χάρο

κάνε το κύμα όνειρο και τη σιωπή σου φάρο

Γίνε αστέρι κι ουρανός γίνε καινούργιος δρόμος

να μη βαδίζω μοναχός να μην πηγαίνω μόνος



Τι πιστεύει για τα τραγούδια του ο ίδιος ο Χριστοδού-λου Τον Νοέμβριο του 1979 έβγαλε Τα τραγούδια της Πο-λιτείας στον laquoΚέδροraquo ένα βιβλίο με συγκεντρωμένα όλα τατραγούδια που είχε γράψει ως τότε Στον πρόλογο σημειώ-νει τα εξής πολύ ενδιαφέροντα



laquoΤο τραγούδι είναι ένα απλό είδος τέχνης με τα πιο εκρη -κτικά αποτελέσματα Μπορεί να ξεσηκώσει τους ανθρώ-πους ή να τους βουλιάξει στην ανία Μας παρακολουθείσαν έκφραση κυριολεκτικά από τα πρώτα βήματά μαςπάνω στη γη Είναι το είδος που είναι επικαιρικό ελάχι-στα αθάνατο και όμως αιώνιο Περπατάει μαζί μας στομυαλό μας στην καρδιά μας στα χείλη μας και σταπόδια μας Μrsquo αυτό πάμε στη μάχη και στο γλέντι στουςαγώνες και στο τραπέζι στον έρωτα και στη θλίψη Πέ-στε μου Πώς θα μπορούσε ένας ποιητής να αρνηθεί να τουπηρετήσει Δόξα λοιπόν στους συνθέτες μας στουςποιητές μας στους τραγουδιστές μας και στο λαό μαςπου το ξεχώρισε Όσο για την εμπορευματοποίησή τουας ασχοληθούνε μrsquo αυτό οι κοινωνιολόγοι μαςraquo

Και στα laquoαφτιάraquo του εξωφύλλου και του οπισθόφυλλουδιαβάζουμε

laquoΗ άνοιξη του τραγουδιού στη μετεμφύλια Ελλάδα καισυγκεκριμένα στην εποχή του Ανένδοτου έδωσε καρ-πούς που σε μερικές περιπτώσεις έφτασαν τη δύναμη τησημασία και τη λυτρωτική λειτουργία του δημοτικού μαςτραγουδιού Ο ποιητής Δημήτρης Χριστοδούλου με τονlaquoΚαημόraquo το laquoΒράχο-βράχοraquo τον laquoΜετανάστηraquo και τοlaquoΠαράπονοraquo το laquoΓωνιά-γωνιάraquo το laquoΒραδιάζειraquo τοlaquoΒαρέθηκα να σε κρατώraquo και το laquoΕκείνος που μας χάθη-κεraquo καθώς και με τα άπειρα τραγούδια που ακολούθησαντη συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη στάθηκε έ-νας κλασικός στο είδος και στο ήθος τού ποιήματος για



τραγούδι με το άνοιγμα των ιδεών την πρωτοτυπία τηςφόρμας τη μελωδική λυρική μεστότητα του στίχου καιτην απέραντη τρυφερότητα και ανθρωπιά του

Πολιτικής και εσωτερικής σημασίας ο στίχος του ποτέδεν ξεπέρασε τα όρια του ανεχτού για να μη γίνει ρητορι-κός ή περιστασιακός Κράτησε σε αυστηρό ύφος το ποίη-μα για τραγούδι ανυποχώρητος ως προς την ποιότητακαι το ήθος δημιουργώντας έτσι ένα φράγμα στις ασυδο-σίες που επιτρέπει δυστυχώς από τη φύση του το είδος

Με τους στίχους του Χριστοδούλου πήγαμε μακριάκαθώς και με τις ωραίες μελωδίες που τους έντυσαν οισυνθέτες μας Σήμερα τα πράγματα άλλαξαν και η άνοι-ξη του 1961 πάει να γίνει χειμώνας Οι ποιητές και οιμουσικοί μάς έδειξαν το δρόμο Ποιος άραγε μας εμποδί-ζει να τον συνεχίσουμεraquo

Ο Δημήτρης Χριστοδούλου σπούδασε στη ΔραματικήΣχολή του Εθνικού Θεάτρου ενώ παράλληλα παρακολου-θούσε μαθήματα πολιτικών επιστημών στην Πάντειο Πή-ρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση κατά τη διάρκεια της γερ -μανικής κατοχής και για τρεις μήνες εξορίστηκε στην ΕλΝτάμπα της Αιγύπτου Με το που έγινε δικτατορία στηνΕλλάδα έφυγε στο Παρίσι όπου έζησε αυτοεξόριστος επίσχεδόν επτά χρόνια Και θυμάμαι όποτε βρισκόμουν στηγαλλική πρωτεύουσα με τι λαχτάρα μού ζητούσε να τουπω νέα από την laquoκατάστασηraquo τους φίλους που είχαν φυλα-κιστεί ή είχαν σταλεί στα ξερονήσια

Τα πρώτα τραγούδια του με τον Θεοδωράκη μυρίζουν



μοναξιά απόγνωση και Μακρόνησο Ωστόσο αυτά τα μαύ-ρα τα μουντά στοιχεία δεν laquoστοιχειώνουνraquo ολόκληρο τοτραγουδιστικό έργο του Αίφνης τα τραγούδια με τον Ζα-μπέτα μιλάνε για τον έρωτα για τον πόνο του χωρισμούγια τους χαμένους φίλους αλλά κινούνται σε ένα τοπίο πουποτέ μεν δεν είναι ανοιξιάτικο πλην όμως δεν σταλάζει καιαπελπισία Δύο παραδείγματα από τα πιο ουσιώδη

1) Κοντά στα ξημερώματα και πριν να βγει ο ήλιος την πόρτα μου εχτύπησε ένας χαμένος φίλος

Πού ήσουν φίλε κι άργησεςτα χρόνια έχουν φύγει κι η πόρτα που σου άνοιξα χίλιες πληγές μ rsquo ανοίγει

Κάθε ρυτίδα σου καημός κάθε ματιά και πόνος και στα λευκά σου τα μαλλιά του χωρισμού ο χρόνος

2) Δεν έχει δρόμο να διαβώσοκάκι να περάσω γωνιά να μη σε θυμηθώ ημέρα να μην κλάψω




Δεν έχει μέρα να μην πω βραδιά να μη μιλήσω νύχτα να μη σ rsquo αναζητώ βαθιά να σε φιλήσω

Όλες οι ώρες γίνανε πόνοι που σε φωνάζουν κι οι νύχτες γίναν δάκρυα που στην καρδιά μου στάζουν

Εκείνο που εκτιμώ ιδιαίτερα στον Χριστοδούλου είναι τογεγονός ότι ενώ έχει για αφετηρία του το laquoέντεχνοraquo καισυνεργάζεται στενά με τον γίγαντα Θεοδωράκη δεν διστά-ζει μόλις του ζητήσει ο Ζαμπέτας να γράψουν τραγούδιαμαζί να το κάνει Και μάλιστα να γράψει στίχους πάνω σεμελωδίες πράγμα που είναι πολύ δύσκολο γιατί η μελωδίαπεριορίζει τα όρια της ανάπτυξης του λόγου Από την άλληδεν μπορώ να λησμονήσω ούτε στιγμή το ρόλο που έπαιξε οποιητής στην εξάπλωση του καινούργιου λαϊκού τραγου -διού με την παρουσία του σε όλες τις σημαντικές εκδηλώ-σεις του Μίκη στις αρχές της δεκαετίας του rsquo60 κυρίως

Αυτές οι μουσικές εκδηλώσεις ήταν μια περιπέτεια ΟΘεοδωράκης έφευγε στην επαρχία με την ορχήστρα και τουςτραγουδιστές του και τον ακολουθούσε ο Χριστοδούλου Δί-πλα-δίπλα ο Μίκης και ο Δημήτρης laquoιερουργούσανraquo ο Δη-μήτρης απάγγελλε η ορχήστρα έπαιζε υπό τη διεύθυνση τουΜίκη και ο τραγουδιστής ερμήνευε Και ήταν υπέροχο το α-



ποτέλεσμα αυτής της συνύπαρξης μολονότι τα πράγματα ε-κείνη την εποχή ήταν πολύ δύσκολα γιατί το αστυνομικόκράτος παρενέβαινε συνεχώς δημιουργώντας εμπόδια τημια έκοβε το ηλεκτρικό ρεύμα την άλλη εκφόβιζε το κοινότην τρίτη δεν επέτρεπε να γίνει αφισοκόλληση κλπ κλπ

Έγραψε πολλά τραγούδια ο Χριστοδούλου Με πολλούςσυνθέτες Και με πολλούς τραγουδιστές Γύρω στα 160 Συν-θέτες Θεοδωράκης Μαρκόπουλος Λεοντής Μαμαγκά-κης Ζαμπέτας Διδίλης Ξαρχάκος Γκούμας ΠλέσσαςΛοΐζος Δημητρίου Πετσάς Καρνέζης Κόκοτος Μουστα-κί Ερμήνευσαν τα τραγούδια του Καζαντζίδης Μπιθικώ-τσης Φαραντούρη Γιαννακοπούλου Χατζής ΤζανετήςΔαλάκου Μοσχολιού Ζωγράφος Αστεριάδη Βουγιουκλά-κη Παπαμιχαήλ Μανταλένα Πουλόπουλος Γαβαλάς Εμ-μανουήλ Μητροπάνος Λίντα Κόκοτας Μαρινέλλα Βο-σκόπουλος Καλογιάννης Ξυλούρης Μάνου Σαλπέα Αλε-ξίου Σμοκοβίτης Αλιμπέρτη Μπογδάνος Κυρανά Γεωρ-γής Μελίνα και Νταλάρας

Τα σουξέ του αναρίθμητα Αναφέρω τα πιο μεγάλαlaquoΒράχο-βράχοraquo laquoΠαράπονοraquo laquoΕκείνος που μας χάθηκεraquolaquoΓωνιά-γωνιάraquo laquoΒραδιάζειraquo laquoΠοιος δρόμος είναι ανοι-χτόςraquo laquoΔεν έχει δρόμο να διαβώraquo laquoΓιατί τα χέρια είναισκοινιάraquo laquoΚοντά στα ξημερώματαraquo laquoΠάρε το δρόμο τονπαλιόraquo laquoΤι να φταίειraquo laquoΠοιος έχει κάνει τα βουνάraquo laquoΜετον βοριάraquo laquoΕίμαι μικρός και σrsquo αγαπώraquo laquoΑχ ας έβρισκατα λόγιαraquo laquoΜια καλημέρα είνrsquo αυτήraquo laquoΑς μην είχες τόσαλάθηraquo laquoΘα έρθει μόνο μια στιγμήraquo laquoΧτύπησαν αργά την



πόρταraquo laquoΔώδεκα παιδιάraquo laquoΟ μέτοικοςraquo laquoΗ Μεσό -γειοςraquo

Ο Χριστοδούλου όμως δεν ήταν στιχουργός μονάχαΠρωτίστως ήταν λογοτέχνης Το συγγραφικό (ποιητικό πε-ζογραφικό και θεατρικό) έργο του που αρχίζει το 1954 είναιπολύ μεγάλο Για να πάρει ο αναγνώστης μια ιδέα Νυχτο-φύλακες (1954) Πελταστές (1956) Εκ του συστάδην (1957)Εστίες αντιστάσεως (1959) Μετά το ανακλητικό (1960)Παραμεθόρια (1961) Πάροδος (1962) Επί ευρέος μετώπου(1964) Ποιήματα 1954-1964 (1964 συγκεντρωτική έκδο-ση) Δελφοί (1965) Πρόμαχοι (1966) Μικρά λυρικά (1966)

Στο Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (ΕκδόσειςΠατάκη) διαβάζω για τον Χριστοδούλου και αντιγράφω

laquoΠοιήματά του έχουν μεταφραστεί σε αρκετές ξένεςγλώσσες [] Ο Χ στην ποίηση αλλά και στην πεζογρα-φία και στο θέατρο φαίνεται να μεταφέρει τα πρώταβιώματα από τον πόλεμο την αντίσταση κατά των Γερ-μανών το μετεμφυλιακό κλίμα κηρύσσοντας την αγάπηστον άνθρωπο την κατάφαση στη ζωή στο φως και στηνελευθερία Με ευαισθησία αλλά και αυστηρότητα απένα-ντι στην ιστορία αναζητεί το μέλλον κρίνοντας το παρελ-θόν μέσα από ένα λόγο που ταυτόχρονα μοιάζει αλληγο-ρία και προφητεία Στο θεατρικό έργο του καταπιάνεταιμε θέματα σύγχρονα προβάλλοντάς τα πολλές φορές στηδιάσταση του μύθου Θεατρικά έργα του παραστάθηκαναπό ελληνικούς θιάσους και παρουσιάστηκαν στο γαλλι-



κό ραδιόφωνο Έχει επίσης κυκλοφορήσει δίσκος με ανα-γνώσεις ποιημάτων του από τον ίδιοraquo

Είναι γνωστό ότι από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo60 συ-νεργαζόμουν με τον Μάνο Λοΐζο Ο φίλος μου ο Μάνος μουμιλούσε συχνά για τον Χριστοδούλου και ήθελε πάρα πολύνα γράψει και ένα δίσκο μαζί του Τον πλησίασε και του τοπρότεινε Και ο Δημήτρης δέχτηκε ασμένως Έφτιαξε δώ-δεκα υπέροχα τραγούδια και τα πήγε στον Λοΐζο που εκεί-νο τον καιρό είχε νοικιάσει ένα μικρό σπιτάκι ndashένα δωμά-τιοndash στο Πόρτο Ράφτη και αποσυρόταν εκεί για να δουλέ-ψει Αυτό το δωμάτιο επισκεπτόταν σχεδόν καθημερινά οΧριστοδούλου και γράψανε στίχο-στίχο και νότα-νότα τατραγούδια του δίσκου Καλημέρα Ήλιε

Συχνά βέβαια τσακώνονταν Γιατί ο Χριστοδούλου δενήταν εύκολος συνεργάτης Αν του άλλαζε ο συνθέτης έστωκαι μία λέξη θύμωνε και απειλούσε να πάρει τους στίχουςτου και να φύγει Δεν το έκανε όμως ποτέ Σκεφτόταν ταπράγματα εν ψυχρώ και καταλάβαινε ότι με τις laquoσυγκρού-σειςraquo δεν βγαίνει άκρη Το ίδιο και ο Λοΐζος που δεν ήταν ό-μως το ίδιο εκρηκτικός Εν πάση περιπτώσει κάποτε ολο-κληρώθηκαν τα τραγούδια και ο Μάνος ήρθε σπίτι μου ναμου τα παίξει και να τα τραγουδήσει Στο τέλος ζήτησε τηγνώμη μου Ήταν πολύ θετική Ο Χριστοδούλου είχε ένανάλλο ποιητικό προσανατολισμό Μιλούσε μια άλλη απότη συνηθισμένη γλώσσα και σε πολλά τραγούδια χωρίςνα είναι σκοτεινός ήταν αλληγορικός



Ο Λοΐζος έπαιζε και ξανάπαιζε τα τραγούδια δοκιμάζο-ντάς τα στους φίλους του Όλοι του έλεγαν ότι είναι πολύ ω-ραία Αυτός όμως δεν αποφάσιζε να πάει στο στούντιοΤον ενοχλούσε το γεγονός ότι ο δίσκος δεν είχε ένα ξέσπα-σμα ένα τραγούδι ισχυρό που θα παρέσυρε τον κόσμο καιθα γινόταν σουξέ Άρχισε λοιπόν να δοκιμάζει να γράψει οίδιος στίχους και μουσική Το τραγούδι αιχμής Το σουξέΠαιδεύτηκε αρκετά Και στο τέλος το βρήκε Έγραψε τοlaquoΚαλημέρα ήλιεraquo που πραγματικά χάλασε τον κόσμοΚαι καθιερώθηκε ως άτυπος ύμνος του ΠΑΣΟΚ Δεν υπήρχεσυγκέντρωση που να μην ακούγεται αυτό το τραγούδι

Από τον Δημήτρη Χριστοδούλου έχω να θυμάμαι μόνοωραία πράγματα Είχε χιούμορ Μαζευόμασταν στο σπίτιμιας φίλης στο Χολαργό και ακούγαμε πανευτυχείς να μαςδιηγείται τα laquoαλμυράraquo του ανέκδοτα να αναφέρεται στη φι-λία του με την Ειρήνη Παππά και στις περιπέτειες της laquoθεα -τρικήςraquo του ζωής όπου επειδή ήταν καινούργιος στο επάγ-γελμα του δίνανε ελάχιστα χρήματα κι αυτός παρατηρού-σε laquoΕίμαι δυο μέτρα άνθρωπος Με τόσο λίγα χρήματα πουμου δίνετε κ θεατρώνη είναι δυνατόν να χορτάσωraquo

Είχα όμως και μια δύσκολη στιγμή μαζί του για την ο-ποία η ευθύνη δεν ήταν δική μου Ο Μίκης Θεοδωράκης είχεγράψει ένα δίσκο με τίτλο Οκτώβρης rsquo78 Οι στίχοι ήτανγραμμένοι από διάφορους ποιητές Ανάμεσά τους ο Λειβαδί-της και ο Χριστοδούλου Είχα γράψει κι εγώ ένα τραγούδι ΟΘεοδωράκης μας κάλεσε και τους τρεις να πάμε στην ηχο-γράφηση στην Columbia Θα τραγουδούσε ο Μπιθικώτσης



Λειβαδίτης Χριστοδούλου και εγώ μπήκαμε σε ένα τα-ξί για να πάμε στη Ριζούπολη στο στούντιο Περνώντας έ-ξω από το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας ο Λειβαδί-της άρχισε να λέει στον Χριστοδούλου ότι τα καλύτερατραγούδια από τους τρεις μας τα γράφω εγώ γιατί σε κάθετραγούδι μου βάζω τα δυνατά μου και δίνω όλη την ψυχήμου laquoΑντίθετα εμείς εσύ κι εγώ επειδή είμαστε ποιητέςδεν αφοσιωνόμαστε πλήρως στο τραγούδι Κρατάμε ότικαλύτερο έχουμε στην ψυχή μας για την ποίησηraquo

Ο Χριστοδούλου έγινε έξω φρενών Είπε ότι τα δικά τουτραγούδια είναι τα καλύτερα γιατί αυτός συνδύαζε στουςστίχους του την ποίηση με το τραγούδι και διάφορα άλλατέτοια Όλα αυτά σε οξύτατο τόνο Εγώ δεν μιλούσα γιατίτο θέμα με αφορούσε Φτάσαμε στην Columbia με τους δυοτους να λογομαχούν Μας υποδέχτηκε γελαστός ο Μίκηςμας αγκάλιασε και το επεισόδιο έληξε μrsquo αυτό το αγκά -λιασμα

Θα τελειώσω με ένα μικρό κείμενο που έγραψε ο Κώ-στας Σταματίου στα Νέα για το βιβλίο του ΧριστοδούλουΕλ Ντάμπα Πρόκειται για ένα αυτοβιογραφικό αφήγημαπου μου άρεσε ιδιαίτερα Λέει ο Σταματίου

laquoΑιχμάλωτος ο ίδιος των εγγλέζων ldquoσυμμάχωνrdquo ένας α-πό τους 10000 ηττημένους του Δεκέμβρη του rsquo44 που με-ταφέρθηκαν στο στρατόπεδο της αιγυπτιακής ερήμουαπrsquo τους παλληκαράδες του εγκληματία Τσώρτσιλ ογνωστός ποιητής καταθέτει ndashμυθιστορηματικά μεταποιη -



μένηndash την οδυνηρή εμπειρία του Το βιβλίο ldquoρουφιέταιrdquoσαν άμεση γραφή σαν πλήθος πληροφοριών σαν ανθρώ-πινο και πολιτικό ντοκουμέντο συχνά και για το ndashχοντρόέστω ενίοτεndash χιούμορ του Χριστοδούλουraquo



Ο τσίφτης και το απεριτίφ τηςΑ Λ ε Κ Ο Σ Σ Α Κ ε Λ Λ Α ρ Ι Ο Σ

η ΓΝΩρΙΜΙΑ μου με τον Αλέκο Σακελλάριο έγινε κατά τρό-πο παράδοξο Ο συνάδελφος από χρόνια μακαρίτης Κο-σμάς Λιναρδάτος είχε πάρει μια συνέντευξη για τον Ταχυ-δρόμο το 1970 από τον Σακελλάριο με θέμα laquoΗ αξία τουστίχου στο ελληνικό τραγούδιraquo Επρόκειτο για ένα αφιέρω-μα του περιοδικού στο οποίο είχαν μιλήσει και οι Απόστο-λος Μαγγανάρης Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου ΜίμηςΤραϊφόρος και Βασίλης Σπυρόπουλος συγγραφείς όλοι πουείχαν καταπιαστεί με το στίχο Στη συνέντευξη εκείνη οΣακελλάριος είπε μεταξύ άλλων laquoΟι στίχοι στην αρχήτης ζωής του ελληνικού τραγουδιού υπήρξαν αφόρητοι Ή-ταν θλιβεροί Επίσης και οι μεταφράσεις των οπερετών ή-ταν γελοίες Και δυστυχώς πολλές παίζονται ακόμα έτσιΕγώ αναγκάστηκα να μεταφράσω εκ νέου την Τσάρνταγιατί η παλιά μετάφραση ήταν αστεία Ο πρώτος που έκανεκάπως στίχους της προκοπής ήταν ο Σακελλαρίδης Ενώλοιπόν υπήρχαν άσοι επιθεωρησιογράφοι και έγραφαν νού-μερα καταπληκτικά δεν έδιναν σημασία στους στίχους των


τραγουδιών Εκείνοι που πρωτοέδωσαν σημασία στο στίχοήταν οι Γιαννουκάκης Σπυρόπουλος Παπαδούκας Ευαγ-γελίδης Γιαννακόπουλος Χαιρόπουλος Αττίκ και απότους νέους (τους τωρινούς εννοώ) ο Λευτέρης Παπαδόπου-λος και ορισμένοι ακόμηraquo

Η συνέχεια Τηλεφώνησα στον Σακελλάριο και τον ευ-χαρίστησα Αλλά ύστερα από ένα μήνα σε μια τηλεοπτικήεκπομπή για το αρχοντορεμπέτικο του οποίου ο Σακελλά-ριος ήταν laquoβασιλιάςraquo μίλησα κάπως απαξιωτικά γιrsquo αυτούτου είδους το τραγούδι Ο Σακελλάριος στενοχωρήθηκεΣτενοχωρήθηκα και εγώ Βρέθηκε τρόπος όμως και η πα-ρεξήγηση τέλειωσε Και στις 911972 ο Αλέκος που εργα-ζόταν στον Ελεύθερο Κόσμο έγραψε ένα χρονογράφημαπου αποκαθιστούσε οριστικά τα πράγματα Το χρονογρά-φημα είχε τίτλο laquoΗ Ευτυχίαraquo και είναι το παρακάτω

laquoΔυο πόρτες έχει η ζωή άνοιξα μια και μπήκα Πριν α-πό 80 περίπου χρόνια άνοιξε τη μια και μπήκε Και πριναπό λίγες μέρες βγήκε από την άλλη διακριτικά και α-θόρυβα όπως διακριτικά και αθόρυβα έζησε ολόκληρητην πικρή ζωή της η γιαγιά του λαϊκού μας τραγουδιού ηΕυτυχία Παπαγιαννοπούλου Λίγοι άνθρωποι κακοτύχη-σαν στη ζωή τους τόσο όσο η Ευτυχία Το rsquoνα πίσω απrsquo τrsquoάλλο τα ήπιε όλα τα πικρά ποτήρια που της προσέφερε ηζωή Απανωτά τα βάσανα απανωτές οι συμφορές απα-νωτές οι κακοτυχίες Ήταν όμως λεβέντισσα Ήξερε ναυψώνει περήφανα το λιπόσαρκο κορμί της σrsquo όλων τωνειδών τις θύελλες και να δρασκελάει χαμογελαστή όλα τα



εμπόδια που μαζεύονταν μπροστά της Μια φορά μόνολύγισε ndashκαι ποιος δεν θα λύγιζε στη θέση τηςndash όταν έ-χασε από τη μια στιγμή στην άλλη το μοναχοπαίδι τηςτη γνωστή ηθοποιό του μουσικού θεάτρου τη ΜαίρηΛαΐδου Από αυτό το βαρύ πλήγμα η Ευτυχία ποτέ δενσυνήλθε Και ίσως ο άδικος χαμός της κόρης της υπήρξεη πικρή πηγή της εμπνεύσεώς της για το τραγούδι αυτόπου τόσο πολύ τραγουδήθηκε

Δυο πόρτες έχει η ζωή άνοιξα μια και μπήκαΠερπάτησα ένα πρωινό και πριν να rsquoρθεί το δειλινό από την άλλη βγήκα

Ατέλειωτα είναι τα τραγούδια της Ευτυχίας Παπα-γιαννοπούλου Από τα χαριτωμένα εκείνα ldquoΚαβουρά-κιαrdquo που κλαίνε στην αμμουδιά επειδή τα εγκατέλειψεldquoη μαμά τους η κυρία Καβουρίναrdquo ως το ldquoΌνειρο απα-τηλόrdquo και το περίφημο εκείνο ldquoΕίμrsquo αϊτός χωρίς φτεράrdquoπου εμελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις

Εκτός από τα άπειρα τραγούδια της η Ευτυχία εξέ-δωσε και μερικές ποιητικές συλλογές που είναι κι αυτέςσαν τα τραγούδια της γεμάτες αίσθημα τρυφερότητα καιλαϊκή φιλοσοφία Τελευταίως η υγεία της είχε κλονιστείσοβαρά Δεν υπήρχε όμως κανείς για να την περιποιηθείκαι μπήκε σrsquo ένα νοσοκομείο Με τον καινούργιο μου φίλοκαι εκλεκτό συνάδελφο Λευτέρη Παπαδόπουλο που συ-ναντηθήκαμε τυχαία πριν από λίγες ημέρες σχεδιάζαμε

Ο ΤΣΙΦΤηΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠερΙΤΙΦ ΤηΣ


να φτιάξουμε μια παράσταση για την Ευτυχία Δεν προ-λάβαμε όμως Ας είναι ελαφρύ το χώμα που σκέπασε τηνΕυτυχία η οποία δεν εγνώρισε ποτέ την ευτυχίαraquo

Πριν προχωρήσω θέλω να σημειώσω δυο-τρία λαθάκιατου Σακελλάριου σε σχέση με την Ευτυχία Πρώτον είχεδύο κόρες Η μία ndashκαι μεγαλύτερηndash είναι εν ζωή και ονομά-ζεται Καίτη Πολυζωγοπούλου Δεύτερον στο τραγούδι πουαναφέρει ο τρίτος στίχος λέει laquoσεργιάνισαraquo και όχι laquoπερ-πάτησαraquo Τρίτον ως την τελευταία της στιγμή την περι-ποιόντουσαν η αδερφή της και ο εγγονός της δικηγόρος Α-λέξης Πολυζωγόπουλος

Αναφέρθηκα σrsquo αυτά τα laquoλαθάκιαraquo γιατί θέλω να δείξωότι ο σπουδαίος Αλέκος Σακελλάριος δεν είχε ιδιαίτερεςγνώσεις γύρω από το λαϊκό τραγούδι και τους δημιουργούςτου Προερχόμενος ο ίδιος από το ελαφρό τραγούδι όπου οιεπιτυχίες του ήταν ατελείωτες αλλά και πανέξυπνος ότανδιαπίστωσε ότι το laquoελαφρόraquo δεν τράβαγε αντίθετα με τοlaquoλαϊκόraquo του Τσιτσάνη του Καλδάρα του Μητσάκη και τουΜάρκου που βρισκόταν στα χείλη όλων των λαϊκών αν-θρώπων μετά τον πόλεμο καθιέρωσε το αρχοντορεμπέτι-κο Ένα μείγμα ρεμπέτικου και ελαφρού τραγουδιού πουτο αγάπησε πολύ ο κόσμος Όχι ο λαϊκός κόσμος του Κα-ζαντζίδη και του Μπιθικώτση αλλά οι μικροαστοί πουγούσταραν τους ρυθμούς του ρεμπέτικου ndashχασάπικος ζεϊ-μπέκικος τσιφτετέλι καρσιλαμάς χασαποσέρβικοςndash και τιςμελωδίες του μα ήθελαν στίχους που θα ήταν πιο κοντά τους



Και σrsquo αυτό το σημείο ο Σακελλάριος υπήρξε μοναδικόςΈχοντας τέλειο στιχουργικό εξοπλισμό και πολλές γνώσειςndashείχε αρχίσει τα laquoγραψίματάraquo του από την ποίησηndash σκά-ρωνε καταπληκτικές ομοιοκαταληξίες οι οποίες δεν ταί-ριαζαν στο λαϊκό τραγούδι όμως στο αρχοντορεμπέτικοταίριαζαν απόλυτα

Οι ομοιοκαταληξίες αυτές ήταν κατασκευές Κατασκευέςόμως από το χέρι ενός μεγάλου τεχνίτη πεπειραμένουπου ριμάριζε με άνεση το laquoγκαρσόνraquo με το laquoτιρμπουσόνraquoκαι το laquoτσίφτηςraquo με το laquoαπεριτίφ τηςraquo Τέτοιες ομοιοκα-ταληξίες δεν χωράνε στο λαϊκό τραγούδι ο κόσμος να χα-λάσει Το λαϊκό θέλει απλά λόγια βγαλμένα απrsquo την καρ-διά Μπορεί μερικές φορές αυτά τα απλά λόγια να στέκο-νται άβολα μέσα στο τετράστιχο αλλά σε κάθε περίπτω-ση είναι γνήσια και ειλικρινή γιrsquo αυτό ndashπόνο χαρά λύπηνοσταλγία χωρισμό κλπndash που εκφράζουν Τέτοια τρα-γούδια με κατασκευές που όλα έγιναν σουξέ ο Σακελλά-ριος έγραψε πολλά Και όλα ανεξαιρέτως είναι άψογα απόπλευράς φόρμας ύφους αλλά και χιούμορ

Για τα αρχοντορεμπέτικα πολλά εκ των οποίων έγραψεκαι ο Μίμης Τραϊφόρος κυρίως για το θέατρο ο ΚώσταςΜυλωνάς ο επαρκέστερος ιστορικός του ελληνικού τρα-γουδιού σημειώνει laquo[] Ο Σουγιούλ όπως ο Μουζάκης οΡιτσιάρδης κά καλλιέργησε το αρχοντορεμπέτικο γρά-φοντας τραγούδια σαν το ldquoΧαράμιrdquo Βέβαια τα αρχοντορε-μπέτικα που δείχνουν τη νοοτροπία και τη στάση μιας α-ριθμητικά διόλου ευκαταφρόνητης κοινωνικής μερίδας σε



καμιά περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθούν απάντηση στιςγνήσιες λαϊκές δημιουργίες του Τσιτσάνη του Βαμβακάρητου Παπαϊωάννου κά παρόλο που τραγούδια σαν την ldquoΤα-μπακιέραrdquo του Ριτσιάρδη το ldquoΜονοπάτιrdquo του Μουζάκη καιτο ldquoΧαράμιrdquo είναι πράγματι αριστουργήματα Ο τρόποςμε τον οποίο πλησίασαν οι συνθέτες αυτοί το λαϊκό τραγού-δι μπορεί να έκρυβε μέσα του μια αγάπη για το είδος αυτόαλλά είχε ταυτόχρονα και μια εξ αποστάσεως και αφrsquo υψη-λού ματιά και αντιμετώπιση Δεν έσκυψαν ποτέ σοβαράκαι μεθοδικά πάνω στον μουσικό αυτό θησαυρό δεν έσκα-ψαν βαθιά να ανακαλύψουν τις ρίζες και την ουσία του για-τί στους περισσότερους από τους συνθέτες αυτής της επο-χής έλειπε η πνευματικότητα η αισθητική θεώρηση και α-κόμη η τόλμη να αναγνωρίσουν και να αποδεχτούν τη γνη-σιότητα και την αυθεντικότητα που έκλεινε μέσα της η λαϊ-κή μουσική Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πόσο αρνητικέςστάθηκαν οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες εκείνης της επο-χής για τέτοιου είδους αναζητήσεις Ωστόσο αναρωτιέταικανείς τι άλλο ακόμα θα μπορούσε να δώσει το μεγάλο τα-λέντο του Σουγιούλ αν συνοδευόταν από τις πνευματικές ε-κείνες ανησυχίες που πολλές φορές είναι () καθοριστικέςγια μια αισθητικότερη μουσική δημιουργίαraquo

Έχω τις ίδιες πάνω-κάτω απόψεις για το αρχοντορεμπέ -τικο και τους δημιουργούς του Με μια διαφορά Οι συνθέτεςπου ασχολήθηκαν μrsquo αυτό το είδος μολονότι σνομπάριζαν τολαϊκό βλέποντας την αδυναμία που είχε σrsquo αυτό ένα μεγάλομέρος του κοινού θέλησαν να το εκμεταλλευτούν με έναν τρό-



πο laquoκαθωσπρεπικόraquo όπως σημείωσα και στην αρχή Υπο-στηρίζω όμως ταυτόχρονα ότι το αρχοντορεμπέτικο παράτις ολοφάνερες αδυναμίες του και την ελαφρότητά του σε έναποσοστό βοήθησε τον μικροαστικό κόσμο να πλησιάσει τολαϊκό και το ρεμπέτικο που για πολλούς ήταν συνώνυμο τηςχασισοποσίας της αλητείας της φυλακής κλπ

Τον Σακελλάριο τον γνώρισα πολύ καλά λίγα χρόνιαπριν από το θάνατό του Έκανε κολλητή παρέα τότε με τονΓιώργο Χατζηνάσιο Μερικά βράδια που πήγαινα στο σπίτιτου Χατζηνάσιου στου Παπάγου συναντούσα και τον Σα-κελλάριο Έγραψα τότε με τον Χατζηνάσιο ένα δίσκο γιατην Αλέκα Κανελλίδου και διάφορα laquoαδέσποταraquo τραγού-δια Ανάμεσα σrsquo αυτά το laquoΠόσο σrsquo αγαπώraquo και τον laquoΑν-θρωπάκοraquo Ο Σακελλάριος είχε ενθουσιαστεί με τον laquoΑν-θρωπάκοraquo και στοιχημάτιζε ότι θα γίνει μεγάλο σουξέ Ό-πως και έγινε (το τραγούδησε η Τάνια Τσανακλίδου)

Στις συναντήσεις αυτές είχαμε την ευκαιρία να κουβε-ντιάσουμε πολύ για το τραγούδι να συμφωνήσουμε και ναδιαφωνήσουμε για τα αρχοντορεμπέτικα και να πέσουμεκάτω από τα γέλια ο Χατζηνάσιος κι εγώ ακούγοντας τονΑλέκο να μας λέει καταπληκτικά ανέκδοτα να κάνει μιμή-σεις και να παίζει φυσαρμόνικα με τα ρουθούνια του Κά-ποια στιγμή τράβηξε τη φυσαρμόνικα απrsquo τη μύτη του καιδήλωσε laquoΜπορώ να παίξω και με τrsquo αφτιάraquo Τον πιστέψα-με αλλά ο Αλέκος γύρισε και μας είπε κοιτάζοντάς μας μετα μονίμως γουρλωμένα μάτια του laquoΜα είναι δυνατόν νακαταπίνετε αμάσητες όλες μου τις αρλούμπεςraquo



Ξέρω πάρα πολλά για τον Σακελλάριο και τα ανέκδοτάτου Ήταν ένας τετραπέρατος άνθρωπος που είχε την άνε-ση να κάνει πλάκα και στον βασιλιά μιλώντας του σε μιαlaquoδιάλεκτοraquo που χρησιμοποιείται απrsquo την παλιά γενιά τωνηθοποιών το λεγόμενο laquoσυναξάρισμαraquo Επίσης ο Αλέκοςήταν μοναδικός για τις φάρσες του που είχαν μονίμως θύ-μα τον φίλο και συνάδελφό του Χρήστο Χαιρόπουλο

Δεν χρειάζεται βεβαίως να μιλήσω εδώ για τον Σακελ-λάριο-σκηνοθέτη του κινηματογράφου Όποια ταινία γύρισεήταν πετυχημένη Παράδειγμα Το ξύλο βγήκε απ rsquo τον πα-ράδεισο που το είδαν όπως έλεγε ο μακαρίτης μεγάλος ο-περατέρ Αριστείδης Καρύδης όχι 10 εκατομμύρια άνθρω-ποι που είναι ο πληθυσμός της Ελλάδας αλλά τρεις φορέςπερισσότεροι Μεγάλη επιτυχία σημείωσαν και όλα τα θεα -τρικά έργα του γιατί ο Σακελλάριος ήξερε καλά το θέατροήταν μοναδικός στους σπινθηροβόλους διάλογους και πολ-λές φορές έκρυβε μιαν ανθρώπινη πικρία κάτω από το πιοπλατύ και αβίαστο γέλιο

Το κείμενο αυτό γράφεται για τον Αλέκο Σακελλάριοτου στίχου Έδωσα ήδη μια εικόνα του στιχουργού Σακελ-λάριου Πιστεύω όμως ότι ο Σακελλάριος ήταν στιχουργόςμεγάλης γκάμας Έγραψε τραγούδια που έφταναν εύκολαστα χείλη του κόσμου Θυμίζω μερικές από τις πιο μεγάλεςεπιτυχίες του που οι στίχοι τους δεν είναι όλοι της ίδιας ποιό -τητας αλλά έχουν τραγουδηθεί απrsquo όλους σχεδόν τους Έλ-ληνες laquoΆσrsquo τα τα μαλλάκια σουraquo laquoΥπομονήraquo laquoΝιάου βρεγατούλαraquo laquoΈχω ένα μυστικόraquo laquoΘα ξανάρθειςraquo (γραμμένο



για τον Ελευθέριο Βενιζέλο) laquoΜπέμπαraquo laquoΜοναξιάraquo (σεμουσική του παγκόσμια γνωστού Εντουάρντο Μπιάνκο μετον οποίο έγραψαν την οπερέτα Αρζεντίνα) laquoΠαλιά γειτο-νιάraquo laquoΣαν κι απόψεraquo laquoΣυγγνώμη σου ζητώ συγχώρεσέμεraquo laquoΛες και δεν είναι αλήθειαraquo laquoΛες κι ήταν χτεςraquolaquoΣπιτάκι μου παλιόraquo laquoΠάμε σαν άλλοτεraquo laquoΑυτά τα μά-τια τα rsquoχω ξαναδείraquo laquoΘα καθόμουνα πλάι σουraquo laquoΤέτοιαμάτια γαλανάraquo laquoΠού να rsquoσαι τώραraquo laquoΈνας κορίτσαροςraquolaquoΒρε ντουνιάraquo laquoΟ Τραμπαρίφαςraquo laquoΡε πώς μπατιρίσαμεraquo(αρχοντορεμπέτικο) laquoΘα γυρίσει κι ο τροχόςraquo laquoΣβήστε μεαπrsquo το χάρτηraquo laquoΆσε τον παλιόκοσμο να λέειraquo laquoΘα σε πά-ρω να φύγουμεraquo laquoΤο τραγούδι που σου rsquoγραψαraquo laquoΤο μο-νοπάτιraquo

Θα τελειώσω με ένα χαριτωμένο αρχοντορεμπέτικο πουχάλασε κόσμο στην εποχή του

Ένα βράδυ στην Καστέλλα σε μια όμορφη κοπέλα που rsquoπαιρνε τ rsquo απεριτίφ της ρίχτηκε ένας τσίφτης απ rsquo την Κοκκινιά

Δεν εγνώριζε όμως ότι τα rsquoχε μ rsquo έναν Περαιώτη Περαιώτη ντερμπεντέρη σίδερο στο χέρι άσο στην μπουνιά




Αχ βρε παλιομισοφόριατι τραβάν για rsquoσάς τ rsquo αγόρια

Οι δυο laquoαντεραστέςraquo στη συνέχεια πλακώνονται στοξύλο και καταλήγουν στο νοσοκομείο laquoσηκωτοίraquo Όσο γιατην κοπέλα ενώ τους δύο τούς έφαγε η laquoμαρμάγκαraquo laquoμεάλλον μάγκα έκανε χαρτίraquo



ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΛΕΥΤΕΡΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

Μ Α Γ Κ Ε Σ Π Ι Α Σ Τ Ε Τ Α Γ Ι Ο Φ Υ Ρ Ι Α

ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΗΧΑ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ ΑΠΛΑamp PORSON ΚΑΙ ΣΕΛΙ

ΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΟ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗ

ΜΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΤΗ ΜΑΚΕΤΑ ΤΟΥ

ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΕ Ο ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ

ΤΑ ΦΙΛΜ ΚΑΙ ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΟΝΤΑΖ ΕΓΙΝΑΝ

ΑΠΟ ΤΟ laquoΑΝΑΓΡΑΜΜΑraquo Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΥΠΩΘΗ

ΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ laquoΕΚΤΥΠΩΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗΣraquo ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟ

ΔΕΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗ laquoΘ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ndash Π ΡΟΔΟΠΟΥ

ΛΟΣ ΟΕraquo ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 2010 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ

ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ



ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Οι παλιοί συμμαθητέςΑφήγημα

Οι παλιοί συμμαθητές μας δεν είναι μόνο τα παιδιά που πηγαίναμε μαζίτους στην ίδια τάξη στο ίδιο σχολείο Οι παλιοί συμμαθητές μας για μέ-να τουλάχιστον είναι όλα τα πρόσωπα που αγαπήσαμε Τότε που ήμα-στε παιδιά έφηβοι νέοι Οι παλιοί συμμαθητές μας δεν είναι μόνο πρό-σωπα Είναι και δρόμοι και πάρκα και αλάνες και πετροπόλεμοι Είναικαι τα πάνινα τόπια που φτιάχναμε από τις κουρελιασμένες κάλτσεςμας Είναι και το laquoχλωρικό και θειάφιraquo που το βάζαμε κάτω από ένασπασμένο πλακάκι στις ράγες του τραμ κι laquoανατινάζαμεraquo την Αθήνακάθε Ανάσταση Οι παλιοί συμμαθητές μας είναι και τα παιχνίδια μαςΠαιχνίδια που έπαιζαν οι παππούδες και οι προπαππούδες μας Τότε πουη ζωή δεν άλλαζε κάθε δύο κάθε τρία χρόνια Οι παλιοί μας συμμαθητέςείναι και τα κλειστά συρτάρια μας Τα συρτάρια των παιδικών μας χρό-νων γεμάτα σβούρες σπάγκους και μολυβένια στρατιωτάκια που ο πό-λεμος του χρόνου τα σακάτεψε κι είναι πια χωρίς χέρια χωρίς πόδια Ταγαπώ αυτά τα κλεισμένα συρτάρια Τrsquo ανοίγω καμιά φορά σιγά-σιγάμε προσοχή με τρυφερότητα μην τυχόν και φτερουγίσει και πετάξει απόμέσα και χαθεί εκείνο το χρυσό χελιδόνι της νιότης μου που η καρδιά τουχτυπάει με την καρδιά μου και μου αφηγείται ταξίδια και περιπέτειεςmiddotΚόμητες Μοντεχρήστους και δραπέτες του Αλκατράζ κι έναν Χριστό πουσταμάτησε στο Χαϊδάρι αναστήθηκε στη Δραπετσώνα και ύστερα πήρετο ντουφέκι του και οχυρώθηκε πίσω από τα οδοφράγματα μαζί με τημάνα μου και τον πατέρα μου και τον φίλο τους τον Σπύρο που τον εκτε-λέσανε οι Γερμανοί τον Μάη του 44 στην Καισαριανή




Όλα είναι ένα ψέμαΑφήγημα

H Eυτυχία Παπαγιαννοπούλου Tη θυμάμαι πάντοτε μ ένα μαντίλι στα μαλλιά να με κοιτάζει με το

πονηρό της βλέμμα και ξάφνου να μου πετάει ένα δίστιχο όπως laquoΣαρά-ντα μέρες κι άλλη μια περπάτησα στην ερημιάraquo για να δει από την έκ-φραση των ματιών μου αν μου άρεσε και πόσο Kαι άλλοτε να με βρίζειεπειδή μου είπε με τη βραχνή τσακισμένη απ το τσιγάρο φωνή τηςlaquoNα ταν ο πόνος άνθρωπος να ρχόμασταν στα χέριαraquo κι εγώ έμεινα α-παθής Kι άλλοτε πάλι να μου επαναλαμβάνει ένα ολόκληρο πρωινό δυοστίχους για να μου μαλακώσει την ψυχή επειδή ήμουν σεκλετισμένοςlaquoΠέρασα νύχτ απ τη ζωή και με κλειστά τα μάτιαraquo Δεν ξέρω ποιαθα ήταν η διαδρομή μου στο τραγούδι ndashκαι αν θα υπήρχε καν διαδρομήndashαν από τα πρώτα βήματά μου από την laquoΆπονη ζωήraquo και τη laquoΦτωχο-λογιάraquo δεν έβγαινε η Παπαγιαννοπούλου με το κύρος της να με στηρί-ξει δημόσια λέγοντας αυθόρμητα καλά λόγια για μένα

Δεν μπορώ να ξεχάσω τη γενναιοδωρία της Γενναιοδωρία που εκ-φράστηκε σ ένα χώρο όπου κυριαρχούν ο ναρκισσισμός τα μίση οι τρι-κλοποδιές τα πάθη το ψεύδος η διαβολή το laquoτσατσιλίκιraquo Tριάνταχρόνια έχουν περάσει από τότε που πέθανε η Eυτυχία Παπαγιαννοπού-λου Tριάντα χρόνια ndash μια ζωή Δεν την έχω όμως ξεχάσει Tης αφιέρω-σα πολλές εκπομπές στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο έγραψα για τοέργο και την προσωπικότητά της δεκάδες κείμενα σε εφημερίδες και πε-ριοδικά μίλησα πάνω από εκατό φορές σε laquoστρογγυλά τραπέζιαraquo και σεσυνεντεύξεις για την καταπληκτική παρουσία της στο ελληνικό τραγού-δι Kαι τώρα αποφάσισα να γράψω γι αυτήν ndashπαλιά ιδέαndash ένα βιβλίοΘεώρησα χρέος μου να το κάνω Eίμαι σίγουρος ότι αν δεν καταπιανό-μουν εγώ μ αυτή τη δουλειά βιβλίο για την Eυτυχία δεν θα γραφότανΛησμονάνε οι άνθρωποι Kαι κουράζονται εύκολα




Να συλληφθεί το ντουμάνι

laquoO Aνέστης Δελιάς ήταν μπουζουκάκι καλό είχε και στοματάκι ήταν ω-ραίος Eίχε μια γκόμενα πουτάνα στα Bούρλα Aυτή ήτανε πρεζού Έκα-νε βίζιτες να πούμε αλλά δεν ήθελε να την πάρουνε χαμπάρι Και αυτόςο ηλίθιος να πούμε δεν την είχε καταλάβει Και μένανε σε ένα παραγκάκιστα Χιώτικα Στον Άγιο Διονύση Εκεί που είναι τα Βούρλα από κάτω ή-ταν τα Χιώτικα που λέγανε Όπως κοιμότανε λοιπόν ο Ανέστης μαζί τηςνα πούμε τώρα τον εγουστάριζε βέβαια ήθελε να τον κάνει κτήμα τηςΤου έκανε ένα γιουχ δηλαδή όπως παίρνουμε ένα χαρτί να πούμε τοστρίβουμε και το κάνουμε σαν χωνάκι έτσι όπως το τσιγάρο Του βαζελοιπόν την πρέζα στο χωνάκι Αυτός κοιμότανε να πούμε αυτή παρακο-λουθούσε την αναπνοή του Με το που έκανε να αρχίσει να κοιμάται τουβαζε το χωνάκι Έτσι την έπαιρνε την πρέζα αυτός Mια δυο τρεις πέ-ντε Δεν το καταλάβαινε H ηρωίνη τώρα αν την πιεις πέντε φορές τσι-μπήθηκες Tην άρπαξες Την τέταρτη φορά λοιπόν σηκώθηκε κρυάδεςκομάρες ρίγους η κοιλιά του τον πόναγε Μου το είχε πει ο ίδιος εμέναμετά Της λέει ρε συ Κούλα της λέει τι έχω δεν ξέρω τι έχω τρέμω ξέ-ρω γω Ρίξε μου ρούχα απάνω μου Μπα τίποτα δεν έχεις λέει θα σουδώκω λέει μια σκόνη λέει που είναι λέει για τις κρυάδες λέει γι αυτάΜόλις την ήπιε ουπ έγινε στα γρήγορα καλά Την άλλη μέρα άρρωστοςπάλι Σου λέει ας πιω άλλη μια ψιλούλα μήπως γίνω πάλι καλά Και αυτόήτανε Λευτέρη μου Μια δυο τρεις τον έκανε πρεζάκιαraquo

(Aπό την αφήγηση του Στέλιου Kηρομύτη)




Είναι γλεντζές πίνει γάλαΑφήγημα

Θόδωρος Αγγελόπουλος Αλέκος Φασιανός Χρήστος Γιανναράς O κα-θένας σημαντικός στο χώρο του Μεγαλώνουν με τον Λευτέρη Παπαδό-πουλο στην ίδια γειτονιά πηγαίνουν στο ίδιο Γυμνάσιο ένα αυστηρόσχεδόν αυταρχικό σχολείο όπου κυριαρχούν ένας θεολόγος διευθυντήςκαι πολλοί ndashμε ελάχιστες εξαιρέσειςndash καθηγητές φιλόλογοι που είναιlaquoφροντιστηριάδεςraquo Όλα αυτά σε μια κρίσιμη και επικίνδυνη για τηνEλλάδα περίοδο λίγο μετά την Κατοχή και τα Δεκεμβριανά στην καρ-διά του Εμφυλίου με δεκάδες νεκρούς κάθε μέρα και από τις δυο με-ριές με εκτελεστικά αποσπάσματα αποχή από τις εκλογές διώξεις φυ-λακίσεις εξορίες Μακρόνησο Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό ndashμε τηνκαυτή ανάσα του βιώματοςndash αφήγημα όπου πρωταγωνιστούν ταKατηχητικά Σχολεία με τους laquoστρατευμένουςraquo τότε Αγγελόπουλο καιΓιανναρά αλλά και η άλλη πλευρά της ζωής που είναι γεμάτη laquoμικρές ε-παναστάσειςraquo αγώνες για την επιβίωση έρωτες πάθη στρατιωτικάεμβατήρια αμερικανόφερτα πάρτι και τραγούδια με καμπαλέρος βου-βάλια βακέρος πιστόλια και άντρες του Τέξας που πεθαίνουν μονάχα α-πό σφαίρα Το βιβλίο αποτελεί εκπληκτική συνέχεια του αφηγήματος Οιπαλιοί συμμαθητές του Λευτέρη Παπαδόπουλου έργου που εντυπωσίασεκαι έχει πραγματοποιήσει είκοσι πέντε εκδόσεις Και ένα δώρο Στο Εί-ναι γλεντζές πίνει γάλα δημοσιεύεται ως πρόλογος ένα ανέκδοτο διήγηματου Αντώνη Σαμαράκη με τίτλο laquoΦωκαίας 18raquo όπου ήταν το σπίτι στοοποίο έζησε τα πρώτα είκοσι τέσσερα χρόνια της ζωής του ο ΛευτέρηςΠαπαδόπουλος




Εν αρχή ην ο ΚαζαντζίδηςΑπό τον Άκη Πάνου ως τη Μαρινέλλα

Ο Άκης Πάνου εξομολογείταιlaquoΠάμε ένα βράδυ του rsquo58 με τον Μουρκάκο και τον Κολοκοτρώνη να

ακούσουμε τον Καζαντζίδη στον ldquoΑστέραrdquo στην Κοκκινιά Φίσκα το μα-γαζί Μας βάζουνε να καθίσουμε σε κάτι καφάσια Τραγουδάει ο ΣτέλιοςldquoΜα κανένας δε μου φταίει για το χάλι μου σπάσιμο θέλει το κεφάλι μουrdquoΚαι τότε πετάγεται κάποιος πάνω σπάει ένα ποτήρι και το καρφώνειστο μέτωπό του Παγώνουμε όλοι Τον παίρνουνε αυτόνε γεμάτο αίματαΚι ενώ τον σέρνουνε στην έξοδο και ο Στέλιος συνεχίζει το τραγούδι γυ-ρίζει και του φωνάζει ldquoΓεια σου Στελάραrdquo Καταλαβαίνεις Λέω λοιπόνΑν φύγει ο Στέλιος από την Κοκκινιά κι αρχίσει να τραγουδάει περπατώ-ντας για νrsquo ανέβει στην Αθήνα με τον κόσμο που θα μαζέψει στο δρόμοδεν κάνει επανάσταση [] Τι συμβαίνει λοιπόν Συμβαίνει ότι υπάρχει έ-να μεγαλείο Η ικανότητα ενός ανθρώπου που ξεπηδάει από την εμπειρίατου να παίρνει από το τραγούδι την ψυχή του και να μου τη δίνειraquo




Δώδεκα πόντους και μισό

Ανηφόριζα την οδό Προπυλαίων στην Ακρόπολη Δίπλα μου ερχόταν οσκύλος της κόρης μου ο Μπίλμπο ένα όμορφο λαμπραντόρ Λίγο πιοπάνω από μας στο κατάστρωμα του δρόμου άκρη-άκρη μια κοπελίτσα17-18 χρόνων λεπτή και πολύ όμορφη είχε σκύψει στην άσφαλτο καιπροσπαθούσε να βάλει στη θέση της την αλυσίδα που είχε φύγει από τοποδήλατό της

laquoΘέλετε βοήθειαraquo τη ρώτησαlaquoΌχι ευχαριστώ Τα καταφέρνω και μόνη μουraquo αποκρίθηκε η κο-

πελίτσα με ένα γλυκό τρυφερό χαμόγελοΆξαφνα είδε τον Μπίλμπο Παράτησε την αλυσίδα και είπε αυθόρ-

μηταlaquoΤι όμορφος σκύλοςraquolaquoΩραίος είναι σύμφωνα με τα ανθρώπινα γούσταraquo είπαlaquoΓιατί το λέτε αυτόraquo με ρώτησε η κοπελίτσαlaquoΔιότι όλα αυτά τα χρόνια που τον έχουμε καμιά σκυλίτσα δεν τον

πλησίασε δεν του έκανε φλερτ δεν του κούνησε ερωτικά την ουρά Προ-φανώς στις σκυλίτσες δεν αρέσειraquo

Η κοπελίτσα έμεινε για δυο στιγμές αμήχανη Ύστερα με ρώτησεlaquoΜήπως τον έχετε πολύ προστατευμένο Πολύ μη μου άπτουraquoΣυμφώνησαlaquoΝαι τον έχουμε συνεχώς μαζί μαςraquoΗ κοπελίτσα έπιασε τα γέλιαlaquoΘα σας δώσω μια συμβουλήraquo είπε laquoΑφήστε τον κάνα δυο μέρες ε-

λεύθερο να κάνει παρέα με διάφορα αδέσποτα σκυλιά να μάθει τα κόλ-πα και ύστερα πάρτε τον στο σπίτι Θα δείτε τότε πόσο θα rsquoχει αλλάξειο σκύλος σας Να μάθει τα κόλπα από τους αληταράδες για να ξέρειπώς θα συμπεριφερθεί σε μια σκυλίτσα Μετά όλα θα είναι εύκολαraquo

Έφτιαξε την αλυσίδα του ποδηλάτου της το καβάλησε και έφυγε σανσίφουνας χωρίς ούτε αντίο να μου πει








j









ΠΟΙηΣη













wwwkastaniotiscom

ISBN 978-960-03-5141-5







































ΠρΟΛΟΓΟΣ












ΠρΟΛΟΓΟΣ











ΠρΟΛΟΓΟΣ


























































































































αργότερα

























































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































papadopoulos - dd layout 1 09/09/2010 1:26 ΜΜ page 1 · συνθέτες, στιχουργούς,...

Documents