ÓÈÕ-ÛÍ 2009 ÎÍÛ ÍÀÌÐÛÍ ÝÝËÆÈÒ ×ÓÓËÃÀÍÛ 2010 ÎÍÛ 01 įÃÝÝÐ ÑÀÐÛÍ 15-ÍÛ ªÄªÐ /ÁÀÀÑÀÍ ÃÀÐÀÃ/- ÈÉÍ ÍÝÃÄÑÝÍ

ÕÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÕÝËÝËÖÑÝÍ ÀÑÓÓÄËÛÍ ÒÎÂܨÎÃ

¹ Áàðèìòûí àãóóëãà Õýäýýñ õýäýä

1 Õýëýëöýõ àñóóäëûí äàðààëàë 1

2 Õóðàëäààíû òîâ÷ òýìäýãëýë 2-4

3 Õóðàëäààíû äýëãýðýíã¿é òýìäýãëýë:

1. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ä.Äîíäîãîîñ “Òóóë ãîë áîëîí áóñàä ãîë óñíû áîõèðäîë, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàæ áàéãàà àñóóäëààð àâ÷ áóé àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í, öààøèä õèéõ àæëûí òàëààð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäàä òàâüñàí àñóóëãà”-ûí õàðèóã ñîíñîõ

2. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ä.Ýíõáàòààñ “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäàä òàâüñàí àñóóëãà”-ûí õàðèóã ñîíñîõ

5-27

27-45

4 Õàâñðàëò ìàòåðèàë:

1. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ä.Äîíäîãîîñ “Òóóë ãîë áîëîí áóñàä ãîë óñíû áîõèðäîë, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàæ áàéãàà àñóóäëààð àâ÷ áóé àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í, öààøèä õèéõ àæëûí òàëààð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäàä òàâüñàí àñóóëãà”, ò¿¿íèé õàðèó

2. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ä.Ýíõáàòààñ “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäàä òàâüñàí àñóóëãà”, ò¿¿íèé õàðèó

46-56

57-71

5 Ýöñèéí íàéðóóëãà 72-75

6 ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíû ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýð

76-77

ÒÎÂÚ¨Îà ¯ÉËÄÑÝÍ: Á.ÍÀÐÀÍÒÓßÀ

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2009 îíû íàìðûí ýýëæèò ÷óóëãàíû 2010 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íû ºäºð /Áààñàí ãàðàã/-èéí õóðàëäààí 15 öàã 10 ìèíóòàä Òºðèéí îðäíû ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíû òàíõèìä ýõëýâ.

ÓÈÕ-ûí äýä äàðãà Í.Ýíõáîëä èðö, õýëýëöýõ àñóóäëûí äàðààëëûã òàíèëöóóëæ, õóðàëäààíûã äàðãàëàâ.

¯äýýñ õîéøõè õóðàëäààí 15 öàã 10 ìèíóòàä ýõýëæ, èðâýë çîõèõ 76 ãèø¿¿íýýñ 54 ãèø¿¿í èðæ 71.0 õóâèéí èðöòýé áàéâ.¯¿íä:

׺뺺òýé: Ä.Àðâèí, Ñ¿.Áàòáîëä, Á.Áàò-Ýðäýíý, Ý.Áàò-¯¿ë, Ã.Áàòõ¿¿, Ä.Äàìáà-Î÷èð, Ä.Äýìáýðýë, Ä.Îäõ¿¿, Ð.Ðàø, ×.Ñàéõàíáèëýã, Æ.Ñ¿õáààòàð, Ä.Õàÿíõÿðâàà, Ö.Öýíãýë, Ö.Øèíýáàÿð, Æ.Ýíõáàÿð.

ªâ÷òýé: Ç.Àëòàé, ß.Áàòñóóðü, Ñ.Áàÿð, Ð.Áóä, Í.Ãàíáÿìáà, Ö.Äàøäîðæ, Ä.Îäáàÿð.

Òàñàëñàí: Í.Àëòàíõóÿã, Ð.Àìàðæàðãàë, Õ.Áàäåëõàí, Ä.Áàëäàí-Î÷èð, Í.Áàòáàÿð, Ö.Áàòáàÿð, Ñó.Áàòáîëä, Õ.Áàòòóëãà, Ñ.Áàÿðöîãò, Ä.Ãàíõóÿã, Ö.Äàâààñ¿ðýí, Õ.Æåêåé, Ã.Çàíäàíøàòàð, Äàø.Çîðèãò, Ä.Áàòáàÿð, Ñ.Ëàìáàà, Ö.Íÿìäîðæ, Ä.Îþóíõîðîë, Ø.Ñàéõàíñàìáóó, Õ.Òýì¿¿æèí, Ä.Òýðáèøäàãâà, ×.Óëààí, ×.Õ¿ðýëáààòàð, Ì.Ýíõáîëä, Ñ.Ýðäýíý.

Íýã. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ä.Äîíäîãîîñ “Òóóë ãîë áîëîí áóñàä ãîë óñíû áîõèðäîë, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàæ áàéãàà àñóóäëààð àâ÷ áóé àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í, öààøèä õèéõ àæëûí òàëààð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäàä òàâüñàí àñóóëãà”-ûí õàðèóã ñîíñîõ

Àñóóëãàòàé õîëáîãäóóëàí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ, ìºí ÿàìíû Òîãòâîðòîé õºãæèë, ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí ãàçðûí äàðãà Ö.Áàíçðàã÷, Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, áàéãàëèéí íººöèéí ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà Ã.Ñàðàí, Íèéñëýëèéí åðºíõèé ìåíåæåð ×.Áàò, Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà ß.Ñîäáààòàð, Àðüñ, øèðíèé õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷ Á.Ýíõ-Àìãàëàí, Íèéñëýëèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ãàçðûí äàðãà Þ.Äýëãýðìàà, ÓÈÕ-ûí Áàéíãûí

õîðîîäûí àæëûí àëáàíû Õÿíàëò øàëãàëòûí õýñãèéí àõëàõ ðåôåðåíò Ö.Öýðýí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæëûí õýñýã áàéëöàâ.

Àñóóëãûí õàðèóã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ òàíèëöóóëàâ.

Òàíèëöóóëãàòàé õîëáîãäóóëàí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ä.Áàëäàí-Î÷èð, Ñ.Áÿìáàöîãò, Ä.Ýíõáàò, Ã.Áàÿðñàéõàí, Ñ.Îþóí, Ä.Äîíäîã, Ý.̺íõ-Î÷èð íàðûí àñóóñàí àñóóëòàä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ, àæëûí õýñãýýñ ×.Áàò, Ö.Áàíçðàã÷, Á.Ýíõ-Àìãàëàí, ß.Ñîäáààòàð íàð õàðèóëæ, òàéëáàð õèéâ.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ä.Äîíäîã ¿ã õýëýâ.

Àñóóëãûí õàðèóã 16 öàã 30 ìèíóòàä ñîíñîæ äóóñàâ.

Õî¸ð. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ä.Ýíõáàòààñ “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäàä òàâüñàí àñóóëãà”-ûí õàðèóã ñîíñîõ

Àñóóëãàòàé õîëáîãäóóëàí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ, ìºí ÿàìíû Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí óäèðäëàãûí ãàçðûí äàðãà À.Íàìõàé, Íèéñëýëèéí åðºíõèé ìåíåæåð ×.Áàò, Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà ß.Ñîäáààòàð, Áîãä õàí óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí äàðãà Ä.Äàãâà, Íèéñëýëèéí Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà Æ.Ãàíõóÿã, ÓÈÕ-ûí Áàéíãûí õîðîîäûí àæëûí àëáàíû Õÿíàëò øàëãàëòûí õýñãèéí ðåôåðåíò Ö.Öýðýí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæëûí õýñýã áàéëöàâ.

Àñóóëãûí õàðèóã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ òàíèëöóóëàâ.

Òàíèëöóóëãàòàé õîëáîãäóóëàí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Î.×óëóóíáàò, Ã.Áàÿðñàéõàí, Ï.Àëòàíãýðýë, Ë.ÿíäàëàé, Ç.Ýíõáîëä, Ñ.Îþóí, Ý.̺íõ-Î÷èð, Ä.Ýíõáàò íàðûí àñóóñàí àñóóëòàä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ, àæëûí õýñãýýñ ß.Ñîäáààòàð íàð õàðèóëæ, òàéëáàð õèéâ.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ä.Ýíõáàò ¿ã õýëýâ.

Àñóóëãûí õàðèóã 17 öàã 35 ìèíóòàä ñîíñîæ äóóñàâ.

Áóñàä. Ýöñèéí íàéðóóëãà

ÓÈÕ-ûí äýä äàðãà Í.Ýíõáîëä ªºðèéí õºðºí㺺ð ã¿éöýòãýí äàðàà òºëºãäºõ íºõöºëòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëýõ “Óëààíáààòàð õîòûí Íàðàíòóóë îëîí óëñûí õóäàëäààíû òºâèéí áàðóóí óóëçâàð áîëîí òºìºð çàì äýýã¿¿ðõ ã¿¿ðýí ãàðö áàðèõ

òºñºë”-èéí òóõàé, “Çàðèì ãàçàð íóòãèéã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ òóõàé” Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîëûí òºñë¿¿äèéí ýöñèéí íàéðóóëãûã óíøèæ òàíèëöóóëàâ.

Ýöñèéí íàéðóóëãàòàé õîëáîãäóóëàí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýýñ àñóóëò, ñàíàë ãàðààã¿é áîëíî.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä äýýðõ òîãòîîëóóäûí ýöñèéí íàéðóóëãûã ñîíñîâ.

15.55-16.00 öàãò ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ß.Áàòñóóðèéí óðèëãààð Äîðíîãîâü àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí ĺðâºëæ áàãèéí èðãýä ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíû ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàâ. /Íýðñèéã õàâñàðãàâ./

Õóðàëäààí 17 öàã 40 ìèíóòàä ºíäºðëºâ.

Òýìäýãëýëòýé òàíèëöñàí:ÒÀÌÃÛÍ ÃÀÇÐÛÍ ÅЪÍÕÈÉ ÍÀÐÈÉÍ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÄÀÐÃÀ Ö.ØÀÐÀÂÄÎÐÆ

Òýìäýãëýë õºòºëñºí: ÕÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÒÝÌÄÝÃËÝËÕªÒ˪Ã× Á.ÍÀÐÀÍÒÓßÀ

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ 2009 ÎÍÛ ÍÀÌÐÛÍ ÝÝËÆÈÒ ×ÓÓËÃÀÍÛ 01 įÃÝÝÐ ÑÀÐÛÍ 15-ÍÛ ªÄªÐ (ÁÀÀÑÀÍ ÃÀÐÀÃ)-ÈÉÍ

ÍÝÃÄÑÝÍ ÕÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÄÝËÃÝÐÝÍÃ¯É ÒÝÌÄÝÃËÝË

Õóðàëäààí 15 öàã 10 ìèíóòàä ýõëýâ.

Í.Ýíõáîëä: - Õóðàëäààíäàà îðîëöîõûã óðüæ áàéíà. ªíººäºð Çàñãèéí ãàçðààñ òàâüñàí àñóóëãóóäàä õàðèóëò àâàõ ¸ñòîé. Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ä.Äîíäîãîîñ Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä õàíäàæ Òóóë ãîë áîëîí áóñàä ãîë óñíû áîõèðäîë, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàæ áàéãàà àñóóäëààð àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í, öààøèä õèéõ àæëûí òàëààð òàâüñàí àñóóëãûí õàðèóã ñîíñîíî. Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä àæëûíõàà õýñãèéã îðóóë÷èõ. Ë.Ãàíñ¿õ ñàéäûã èíäýðò óðüæ áàéíà.

Ë.Ãàíñ¿õ: - ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ä.Äîíäîã ãèø¿¿íýýñ òàâüñàí Òóóë ãîëûí óñíû áîõèðäëûí òàëààð, ÿìàð àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà òàëààð àñóóëãûí õàðèóã ºãñºí áàéãàà. Òóóë ãîëûí óñàí äàõü áîõèðäëûí ¿ç¿¿ëýëò, Óëààíáààòàð õîòûí äóíä õýñýã áîëîõ Çàéñàí, ò¿¿íýýñ äîîøîî Ñîíãèíî, Àëòàíáóëàãûí õàðóóëûí ìýäýýãýýð õ¿ëöýõ àãóóëàìæààñ îëîí äàõèí õýòýðñýí ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä óäàà äàðàà ãàðààä áàéãàà. ßëàíãóÿà Òóóë ãîë ¸ðîîëäîî õ¿ðòýë õºëä¿¿ áàéõ ¿åä òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ, áîõèð óñ õîòîîñ äîîøîî òýð ÷èãýýðýý Òóóë ãîëûí óðñàöààð äàìæèæ óðñäàã. Òýãýýä ýíý íü Ñîíãèíîîñ Àëòàíáóëàã õ¿ðòýëõ ãàçàðò ¸ðîîëûí õóðäàö, àìüòàí, óðãàìàë, áîõèðäëûã ¿¿ñãýõ õî¸ð äàõü òèéì íºõöºë áîëòëîî ¿ðãýëæèëæ áàéíà.

Óëààíáààòàð õîòûí òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí õàÿãäàë óñ ãîëä íèéëäýã öýãýýñ äîîø ãîëûí óñíû äàâñíû þóíû íàéðëàãà ººð÷ëºã人ä, ýðäýñæèëò ýðñ èõñýæ 900 ìèëëãðàìì ëèòðò õ¿ðñýí áàéíà. Óñíû õ¿÷èëòºðºã÷èéí ãîðèì ºâºë õàâðûí óëèðàëä àëäàãäàæ, áîõèðäîëò ýðñ èõýññýí áàéäàã. Òóõàéëáàë, Ñîíãèíîîñ Àëòàíáóëàã õ¿ðòýëõ ãîëûí óñ ìàø áîõèðäîëòîé, ãîëûí óñíààñ ¿¿ññýí õ¿÷èëòºðºã÷èéí àãóóëàìæ ºâºë õàâðûí óëèðàëä îíöãîé èõ áîõèðäëûí õýìæýýíä õ¿ð÷ ãàäàðãûí óñíû ÷àíàðûí õ¿ëöýõ àëäàà íü 10-ààñ 100 äàõèí äàâäàã èéì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä òîäîðõîé áîëîîä áàéíà.

Òóóë ãîëûí ÷àíàðûí îëîí æèëèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä Òóóë ãîëûí óñ Ñîíãèíîîñ äîîø Òàâàíòîëãîéí ã¿¿ð, Õàäàí õÿñàà, Àëòàíáóëàã îð÷ìîîð èéìýðõ¿¿ ìàø áîõèð àíãèëàëä õàìðàãäàæ áàéãàà íü Òóóë ãîëûí óñíû ÷àíàð äýýð îíöãîé àíõààðàõ, ÿëàíãóÿà öýâýð áàéãóóëàìæààñ äîîøîî îðäîã õýñýãò îíöãîé àíõààðàõ öàã áîëñíûã õàðóóëæ áàéãàà þì.

Òºâ àéìãèéí Àëòàíáóëàã ñóìûí Øèðýýõ¿éñ ãýäýã ãàçàðò Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ ýíý àñóóäàëòàé õîëáîîòîéãîîð õºâ áàéãóóëæ, òýãýýä ýíý õºâèéí õ¿ðýýíä õºðºí㺠îðóóëàëòûí àñóóäàë øèéäâýðëýñýí áàéãàà. Òýãýýä ýíý áóëàã øàíäûí ýõèéã õàìãààëàõ àðãà÷ëàë ìºí áîëîâñðóóëæ, ýíý õ¿ðýýíä Òóóë ãîëûí Ñîíãèíîîñ äîîøõè áîõèðäñîí õýñã¿¿ä äýýðõ öýâýðø¿¿ëýõ áàéãóóëàìæûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé öýâýðø¿¿ëýõ ñóäàëãààíû àæëóóäûã õèéæ áàéíà.

Óñûã äàõèí àøèãëàõ òàëààð Ìîðüò èìïåêñ êîìïàíèéí ñàíàà÷ëàãààð òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ öýâýðëýãäýí ãàð÷ áóé óñûã äàõèí öýâýðø¿¿ëýí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòûí óñ, ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõ òºñºë, òåõíèê ýäèéí çàñãèéí çóðàã áîëîâñðóóëàõ ¿å øàòàíäàà ÿâæ áàéãàà áºãººä òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã Òóóë, Ñîíãèíû óñàí öîãöîëáîðûí õóâüöààã Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæ äýýð áîðëóóëàõ çàìààð á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. ̺í ÁÍÕÀÓ-ààñ îëãîõ çýýëä ýíý òîäîðõîé ñàíõ¿¿æèëòýä îðóóëàõ ÷èãëýëýýð áàñ àæèëëàãàà õèéãäýýä ÿâæ áàéíà.

Õàðãèà öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéã Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð àðüñ øèðíèé ¿éëäâýð¿¿äèéí ýíý áîõèð öýâýðëýäýã Õàðãèà öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí ºì÷ëºëèéí àñóóäëûã îðîí íóòãèéí òºðèéí ¿éëäâýðèéí ãàçàð áîëãîæ øèéäâýðëýñýí. Òýãýýä ýíèéã èæ á¿ðýí äàðàà òºëºãäºõ íºõöºëòýéãýýð ýíý æèë ñàíõ¿¿æèëò õèéëãýæ, òýãýýä ýíý öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèä ýíý Õàðãèà öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ áîõèð àëäàãäàõã¿é áàéõ, ìºí öààø íü òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæóóäûí ¿éë àæèëëàãààã òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëä îðóóëàõ èéì àæèëëàãààã ýíý 2010 îíä õèéõ áîëíî. ̺í ýíý áàãà îâðûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí õýðýãëýýã ýíý àÿëàë æóóë÷ëàëûí áààç, ãýð õîðîîëîëä àøèãëàõ, òåõíèê òåõíîëîãèéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëæ áàéíà.

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà áºãººä Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðàã÷ íàðûí ãàðûí ¿ñýã çóðæ áàòàëãààæóóëñàí 2009-2012 îíä õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàìæ áè÷ãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ øàòàíä ÿâæ áàéíà. Ýíý ñàíàìæ áè÷èãò Òóóë ãîëûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ òàëààð ¿å øàòòàé àðãà õýìæýý àâàõààð òóñãàñàí þì. Òóóë ãîëûí óñ íü ãàäàðãûí óñààð äàìæèí áîõèðäîõîîñ ãàäíà Óëààíáààòàð õîòûí õºðñíèé óñ, ãàçðûí äîîðõè óñààð äàìæèí áîõèðäîæ áàéãàà òóë ãàçðûí äîîðõè óñíû ñòàíäàðòûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã 2010 îíû 2 äóãààð óëèðàëä áàãòààí äóóñãàõààð àæèëëàæ áàéíà. ̺í ãàçðûí äîîðõè óñíû õÿíàëòûí ñ¿ëæýýã 2009-2021 îí õ¿ðòýë õî¸ð ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëæ, Óëààíáààòàð õîòîä íèéò 550 õÿíàëòûí öîîíîã áàéãóóëàõààð òºëºâ뺺ä àæèëëàæ áàéíà. 2009 îíä 40 õÿíàëòûí öîîíîã áàéãóóëñàí áàéãàà þì.

Óñ àøèãëàëò, õýðýãëýýã òîîëóóðæóóëàõ æóðìûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí óñíû íººöèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò õýðýãëýýã ºðãºæ¿¿ëýõýä èðãýí, àæ àõóéí íýãæèéã ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ, õîëáîãäîõ ÿàìäûí àæèë, ¿¿ðãèéí óÿëäààã õàíãàõ çîðèëãîîð Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí ÿàìäààñ ñàíàëóóä àâààä Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ðã¿¿ëñýí. Óñíû íººöèéã õýìíýëòòýé àøèãëàõ, ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áóé óñíû 70.0 õóâèéã äàõèí àøèãëàõ øààðäëàãûã óñ àøèãëàæ áóé àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä òàâèàä áàéíà.

Óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ÷èãëýëýýð Òóóë óñàí öîãöîëáîðûã áàðüæ áàéãóóëàõààð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Åð íü ýíý Òóóë ãîëûí àñóóäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà 6, 7 òºñºë áàéãàà. Òóõàéëáàë îäîî Òóóë ãîëûã áîëîí Ñýëáý ãîëûã èæ á¿ðýí òîõèæóóëàõ ÁÍÑÓ-ûí Õàíãóë êîíñòðàêøí, ìºí ×óêñóê èíæåíåðèíã êîìïàíèóäûí òºñºë áàéãàà. ̺í îäîî ò¿ð¿¿í äóðäñàí Ìîðüò èìïåêñ êîìïàíèéí óñ öýâýðø¿¿ëýõ òºñºë. ̺í ýíý Òóóë ãîëûí óñíû íººöèéí õîìñäëûí øàëòãààí, ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý õèéõ. ̺í Òóóë ãîëûí ìåíåæìåíòèéí çàãâàð, óñíû îð÷íû ýêîëîãèéí ñóäàëãààíóóä õèéõ òºñë¿¿ä õýðýãæýýä ÿâæ áàéíà.

Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà.

Í.Ýíõáîëä: - Ë.Ãàíñ¿õ ñàéäàä áàÿðëàëàà. Ýíý àñóóëãàä õàðèóëò ºãºõ ýíý àæèëä Ë.Ãàíñ¿õ ñàéäààñ ãàäíà Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû Òîãòâîðòîé õºãæèë, ñòðàòåãè, òºëºâëºëòèéí ãàçðûí äàðãà Ö.Áàíçðàã÷, Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, áàéãàëèéí íººöèéí ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà Ã.Ñàðàí, Íèéñëýëèéí åðºíõèé ìåíåæåð ×.Áàò, Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà ß.Ñîäáààòàð, Àðüñ, øèðíèé õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷ Á.Ýíõ-Àìãàëàí, Íèéñëýëèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ãàçðûí äàðãà Þ.Äýëãýðìàà íàðûí õ¿ì¿¿ñ îðîëöîæ áàéíà.

Ñàÿíû ºãñºí õàðèóëòòàé õîëáîãäóóëààä íýìæ àñóóëò òàâèõ ãèø¿¿ä íýðñýý ºãüå. Ñ.Áÿìáàöîãò, Ä.Áàëäàí-Î÷èð, Ä.Ýíõáàò, Ã.Áàÿðñàéõàí, Ñ.Îþóí, Ä.Äîíäîã. Çóðãààí íýðýýð òàñàëëàà. Ñ.Áÿìáàöîãò ãèø¿¿í àñóóÿ. Áàéãàà þì óó? Ä.Áàëäàí-Î÷èð ãèø¿¿í àñóóÿ.

Ä.Áàëäàí-Î÷èð: - Áàÿðëàëàà. Åð íü ç¿ãýýð Ìîíãîëä, òýð äîòðîî Ìîíãîë Óëñûí íèéñëýë ýíý Óëààíáààòàðò Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí áàðàã òýí õàíãàñ íü àìüäàð÷ áàéíà. Öààøäàà ýíý øèëæèëò õºäºë㺺í çîãñîíî ãýõ þì àëãà áàéíà. ¯íýõýýð îäîî èíãýýä õºäºº îðîí íóòàãò àæëûí áàéð áàéõã¿é. Îäîî èíãýýä ýíý æèëèéí õóâüä á¿ð èíãýýä ãàí çóä áîëîîä, àìüæèðãàà õ¿ðýõã¿é áîëîõîîð èíãýýä õîòûí õàÿà áàðààääàã èéì áàéäàëòàé áîëæ áàéíà ë äàà. Öààøäàà ýíý Ìîíãîë Óëñûí íèéñëýëèéí õºãæëèéí õóâü çàÿàíä ñàíàà èõ çîâäîã. Àìüäðàëûí ýõ ¿¿ñâýð áîë óñ. Åð íü áîäèòîéãîîð íü õýëæ ºãºº÷. Ýíý Óëààíáààòàð õîòûí ýíý ñàÿ ãàðóé õ¿í àìûí ýíý óñíû õýðýãöýýã õàíãàõ ýíý íººö åð íü îäîî ÿìàð ò¿âøèíä áàéíà âý? Õýçýý ýíý Óëààíáààòàð õîò óñíû õàíãàìæ íü õ¿ðýëöýõã¿é, óñíû ýõ ¿¿ñâýð íü äóóñàõ þì. Ýíý ãàäóóð äîòóóð ÿíç á¿ðèéí ñîíèí, õýâëýë ìýäýýëëýýð ÿðèàä áàéãàà ø¿¿ äýý. Åð íü îäîî èíãýýä Óëààíáààòàðò íýìæ áàéøèí áàðèëãà áàðèõ ýíý òýðýý þì áàðàã áàéõã¿é áîëíî. 5, 10 æèëèéí äàðàà ãýõýä ýíý

õóóðàéøèëòòàé ÷ õîëáîãäîíî. Ýõ ¿¿ñâýð íü óãààñàà õîìñäîîä áàéãàà ó÷ðààñ óñã¿é áîëîõ þì ãýæ. Ýíý ¿íýí þì óó? Ýñâýë õóäëàà öóó ¿ã ¿¿? Ýíä çºâõºí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýä áèø, ¿íýõýýð ºðãºí îëîí ò¿ìýíä, íèéòýä íýã ººð àþóë ò¿ãø¿¿ð áàéõã¿é þì óó, áàéãàà þì óó ãýäãèéã íü íýã èë òîä õýëæ ºãºº÷.

Ë.Ãàíñ¿õ: - Åð íü îäîîãèéí áàéäëààð ºäºðò äóíäæààð 212 ìÿíãàí øîî ìåòð óñ õýðýãëýæ áàéãàà ãýñýí ñòàòèñòèê áàéíà. Îäîî áàéãàà õóäãóóäûí õ¿÷èí ÷àäàë ºäºðò 300 ìÿíãàí øîî ìåòðýýð àæèëëàõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé ãýñýí èéì. Åð íü ýíý óñíû ýõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ýíý Òóóë, Ñýëáý ãîëóóäûí ýõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð, óðñàöûã íü òîõèðóóëàõ õèéõ ÷èãëýë¿¿äýýð òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõýýð íèéñëýë äýýð ÷ ãýñýí õýä õýäýí òºñºë ÿâàà. Èéì áàéãàà.

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû õóâüä õàìãèéí ò¿ð¿¿í ýíý ã¿íèé õóäãèéí, ã¿íèé óñíû ìîíèòîðèíãóóäûã õèéõ ÷èãëýë äýýð õºðºí㺠îðóóëàëòûí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýýä ÿâæ áàéãàà. Òýãýýä åð íü ÿàõ âý ýíý ã¿íèé óñ, óñ á¿ðýëäýõ ýõ¿¿ä äýýðõ, æèøýýëáýë ýíý æèëèéí îéí ñàí á¿õèé, øèíý ìîä òàðèõ, ýíý ìîäûã áîë ýíý óñíû á¿ðýëäýõ ýõ¿¿ä äýýð òàðúÿ ãýäýã èéì ÷èãëýë áàðüæ áàéãàà. Òýãýýä ÿëàíãóÿà Òóóëûí óñ á¿ðýëäýæ áàéãàà ýõ ãýäýã þì óó, Îðõîíû óñ á¿ðýëäýæ áàéãàà ýõ ãýäýã þì óó ýíý ÷èãëýë¿¿ä äýýðýý èíãýæ òàðúÿ ãýñýí èéì áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ áàéãàà. Òýãýýä òýð äóíäàà ýíý Áàÿíç¿ðõ óóëûí àð òàëûí ìîä áîë åðººñºº áàéõã¿é áîëñîí áàéãàà. Ýíý äýýð áàñ ìîä òàðèõäàà Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû ýíý æèëèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºëºâëºãººíººñ òèéøýýãýý áàñ ìîä òàðúÿ ãýñýí èéì áàéð ñóóðü áàðèàä àæèëëàæ áàéãàà. Òýãýýä Áàò äàðãà íýìæ õýëýõ ¿¿.

Í.Ýíõáîëä: - Íèéñëýëèéí åðºíõèé ìåíåæåð ×.Áàò.

×.Áàò: - Áàÿðëàëàà. Òà á¿õýíä ýíý ºäðèéí ìýíäèéã äýâø¿¿ëüå. Òýãýõýýð Óëààíáààòàð õîòûí óíäíû óñíû õàíãàìæèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õóâüä ºíººäðèéí áàéäëààð íèéò õ¿÷èí ÷àäëûí 20.0 îð÷èì õóâèéí íººö áàéãàà. ªºðººð õýëáýë 80.0 ãàðóé õóâèéã íü àøèãëàæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Òýãýýä ýíý õîòûí õ¿í àìûí ºñºëò, ýíý õºäºº îðîí íóòãààñ Óëààíáààòàð õîò ðóó ÷èãëýñýí øèëæèëò õºäºë㺺í ÿã îäîîãèéí áàéãàà áàéäëààðàà ¿ðãýëæëýýä ºñººä ýíý õàíäëàãà õýâýýðýý áàéõ þì áîë 2014 îí îð÷ìîîñ åð íü õ¿÷èí ÷àäàëäàà òóëæ èðýõ èéì áàéäàëòàé, òîîöîîòîé áàéãàà. Òèéì ó÷ðààñ ýíý àñóóäëûã óãòóóëæ îäîîíîîñ æèøýýëáýë Ãà÷óóðò îð÷èìä óíäíû óíäíû óñíû øèíý ýõ ¿¿ñâýð, õóäãóóäûã áàéãóóëàõààð ßïîí óëñûí ÆÀÉÊÀ áàéãóóëëàãûí òóñëàìæòàéãààð ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà.

Òýãýýä ã¿íèé óñíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí õàìòààð ìºí õºðñíèé óñ àøèãëàõ, Òóóë ãîëûí óñûã àøèãëàæ óñàí ñàí áàéãóóëæ óíäíû óñíû õî¸ð äàõü ýõ ¿¿ñâýð áîëãîõ èéì òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààã ýíý 2010 îíä õèéæ ã¿éöýòãýõýýð Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí ìºðèéí õºòºëáºðò òóñãàãäààä, àæèë èíãýýä òºëºâ뺺ä ÿâæ áàéãàà. ªºðººð õýëáýë îäîî Òóóë ãîëûã áîîæ äàëàí áàéãóóëæ, óñàí ñàí áàéãóóëæ, òýðèéã ìºí öýâýðëýýä, àðèóòãààä, ã¿íèé óñòàé õîñîëæ ýíý õºðñíèé óñûã óíä àõóéä àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëãîõ ýíý òàëûí òºñë¿¿ä ÿðèãäàæ áàéíà. Åð íü òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, çóðàã òºñ뺺 îäîî áîëîâñðóóë÷èõ þì áîë ýíý õºðºí㺠îðóóëàëòûã õàéõ èéì ÷èãëýë ð¿¿ãýý îðíî.

Åð íü 80-ààä îíû ¿åä Ìîñêâà õîòûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîâñðóóëñàí èéì çóðàã òºñºë áàéäàã. Ýíý õóó÷èí çóðàã òºñ뺺 ¿íäýñëýýä Ìîñêâà õîòûí çàõèðãàà Óëààíáààòàð õîò õî¸ðûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ýíý òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, çóðàã òºñëèéã áîëîâñðóóëúÿ ãýñýí èéì òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýí áàéæ áàéãàà.

Í.Ýíõáîëä: - Òýð ã¿íèé óñíû õàéãóóë íü õýð õèéãäñýí áàéäàã þì? ͺºö íü õýð òîãòîîãäñîí áàéäàã þì? ¯ðãýëæëýýä õàâñðààä ÿâàõàä òýð ÷èíü öààøäàà åð íü õè÷íýýí îëîí æèë Óëààíáààòàð óñòàé áàéõààð áàãöàà òîîöîî áàéäàã þì ×.Áàò äàðãà àà.

×.Áàò: - Îäîî ã¿íèé óñíû õýìæýýíä õàéãóóë õèéñýí, ñóäàëãàà õèéñýí, ñóóðüëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäëûí õóâüä ÿã ºíººäºð èíãýýä íýìýãäýýã¿é íºõöºëä 2014 îíîîñ ýõëýýä õ¿÷èí ÷àäàë á¿ðýí õ¿ðýõ èéì ÷èãòýé áàéãàà. Îäîî íýìýýä Ãà÷óóðòàä ã¿íèé óñíû ìºí øèíý ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîæ õóäãóóä áàéãóóëñíààð ýíý öààøäàà íýëýýí õýäýí æèë õàíãàëòòàé áîëíî.

Åð íü èíãýýä ò¿ð¿¿í õýëñýí óñàí ñàí áàéãóóëààä èíãýýä õîñîëìîë áàéäàëòàéãààð èíãýõ þì áîë, òýãýýä Òóóë ãîëûí ýõ, àé ñàâ, Õýíòèéí íóðóó, óóëàíä ìîä òàðèõ, îéæóóëàõ àæëûã íýëýýí ñàéí õèéõ þì áîë åð íü öààøäàà ÷ ãýñýí Óëààíáààòàð õîòûí óíäíû óñíû õóâüä õàíãàëòòàé ãýæ òîîöîæ áàéãàà. Óëààíáààòàð õîòûí åðºíõèé òºëºâëºãººã 2030 îí õ¿ðòýë òîäîòãîõ ýíý àæëûí õ¿ðýýíä íàðèéâ÷èëæ õèéãäýíý.

Í.Ýíõáîëä: - Äýãýý íýã ñàíóóë÷èõúÿ. 3 ìèíóòàä áàãòààæ àñóóíà. 5 ìèíóòàä õàðèóëíà. Òîäðóóëàõ 1 ìèíóò ãýñýí þì áàéõã¿é. Ä.Áàëäàí-Î÷èð ãèø¿¿í òîäðóóë÷èõúÿ. Äýã ñàíóóëààã¿é áàéñàí ó÷ðààñ.

Ä.Áàëäàí-Î÷èð: - Ìàíàé ñàëáàðûí áîäëîãî ÿâóóëäàã ÿàì, ãîë íèéñëýëèéí óäèðäëàãóóä áàéíà ë äàà. Ýíý óñíû áîäëîãûí àñóóäàë èõ îëîí ãàçàð ÿâààä áàéãàà þì. Îäîî íºãºº óñíû òîì àãåíòëàã áàñ áàéãàà òèéì ýý. Òýð óëñóóä òà á¿ãä äîòîð áàéíà óó? Òýäíèé òºëººëëèéí. Òýãýýä ýíý óñíû òàëààðõ áîäëîãî èõ îëîí ãàçàð ÿâæ áàéãàà þì. Òýãýýä îäîî ñàÿ áè ÿã íèé íóóã¿é õýëýõýä áàñ ë ä¿¿ðýí õàðèóëò àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéíà ë äàà. Í¿¿ð òóëààä óóëçàõààð Óëààíáààòàð õîò îéðûí 5 æèëä óñã¿é áîëîõ ýíèéã èõ õàðèóöëàãàòàé õ¿íèé àìààñ èõ ñîíñäîã ë äîî. Òýãýõäýý áè îéëãîæ áàéãàà þì. Þó ãýõýýð ò¿ð¿¿íèé òýð Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí õýëäýã øèã, áóñàä òàéëáàð õèéæ áàéãàà øèã òýð óñ òîãòîîõ, òýð óðñàöàä òóëãóóðëàæ óñ ýõ ¿¿ñâýðèéã õàìãààëàõ, íýìýëò ñàíãóóä áàéãóóëàõ ãýýä èéì íýìýãäýë àðãà õýìæýý àâàõààð áîë÷èõîîä áàéãàà þì øèã. Òýãýýä òýð àðãà õýìæýý õýçýý õýðýãæèõ âý, õºðºí㺠ìºíãºíèé ýõ ¿¿ñâýð õààíà áàéãàà íü ÷ ìýäýãäýõã¿é. ßã íèé íóóã¿é õýëýõýä èíãýæ ÿâæ áàéãààä ë àÿã¿é áèä þìàíä òóëæ õàíà ìºðãºäºã. Èíãýõýýð áàñ ¿íýõýýð íèéãýìä òèéì òóëãàìäñàí àñóóäàë ýíý íèéñëýëèéí óñàí õàíãàìæèéí àñóóäàë áîë÷èõîîä áàéíà.

Åð íü òîäîðõîé õàðèóëòûã áè àâ÷ ÷àäàõã¿é ë áàéíà. ßâöûí äóíä àõèàä òîäðîõ áàéëã¿é äýý. Ãèø¿¿ä àñóóãààä.

Í.Ýíõáîëä: - Ñ.Áÿìáàöîãò ãèø¿¿í àñóóëòàà òàâúÿ.

Ñ.Áÿìáàöîãò: - Áàÿðëàëàà. Ýíý Òóóë ãîëûí àñóóäàëòàé õîëáîãäóóëààä áàñ íýã àñóóëò áàéãàà þì. Ìàíàé äóíä ãîë ãýýä òà á¿õýí ñàéí ìýäýæ áàéãàà áàéõ. Òóóë ãîëûí õîéä òàëààð óðñäàã äóíä ãîë. Åð íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàðààä áàéõàä åðººñºº ºâºë õºëäºõã¿é áàéãàà þì. Òýðíýýñ èë¿¿ èõ óñòàé èõ òîì òîì ãîëóóä íü õºë人ä áàéõàä ÿàãààä ýíý æèæèãõýí ãîðõè øàõóó äóíä ãîë íü õºëääºãã¿é þì áîë. Òýð óñíûõ íü á¿òýö íàéðëàãà òèéì õºëääºãã¿é òèéì þì áàéíà óó? Ýñâýë òýíä òîäîðõîé ÿíç á¿ðèéí õèìèéí áîäèñ îðîîä òýðíýýñýý áîëîîä õºëääºãã¿é þì óó? Ýíý òàë äýýð õèéñýí ñóäàëãàà, øèíæèëãýý áàéäàã þì áîëîâ óó, áàéäàãã¿é þì áîë? ßàãààä õºëääºãã¿é þì áîë ãýäýã àñóóëòûã òàâúÿ ãýæ áîäîæ áàéãàà þì.

Õî¸ðäóãààðò ¿¿íòýé õîëáîãäîîä, åð íü áèä ¿éëäâýðæèëò ãýýä æèæèã, äóíä ¿éëäâýð¿¿äèéã õºãæ¿¿ëíý, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéã õºãæ¿¿ëíý ãýæ ÿðüæ áàéãàà. Ìýäýýæ ýíý ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõýä õàìãèéí ãîë õýðýãöýýòýé ò¿¿õèé ýä íü ãýäýã þì óó, óñ áîëæ òààðíà. Óñ áàéäàã þì óãààñàà. Òýãýõýýð ýíý óñûã àøèãëààä òýð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéíõýý ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýýä, õàÿãäàë óñàà, öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ºíººäºð àÿã¿é õ¿íä áîëñîí ø¿¿ äýý. Õàðãèà. Íýã æèøýý íü ºíººäºð. Íýã òàëäàà áèä èíãýýä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëíý, àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëíý, ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýíý ãýýä áàéäàã. Òýãòýë òýíäýýñ ãàð÷ áàéãàà õàÿãäëûã, òýð öýâýð áàéãóóëàìæèéí õàÿãäàë óñûã áîëîâñðóóëàõ, öýâýð áàéãóóëàìæèéã ÿàæ øèéäýõ ¸ñòîé þì áý? Ýíý æààõàí áîäëîãîã¿é áîë÷èõîîä áàéíà ë äàà. ¯íäñýíäýý Çàñãèéí ãàçðûí ÿâóóëæ áàéãàà õî¸ð áîäëîãî íü õîîðîíäîî èíãýýä çºð÷èëäºõ ãýýä áàéäàã. Ýíýíýýñýý áîëîîä àæèë íü ÿâàõã¿é áàéäàã. Ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ, àðüñ øèð, íîîñ íîîëóóð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä ìààíü ¿íäñýíäýý öýâýð áàéãóóëàìæàà äàìæèæ óñ íü öýâýðëýãääýã. Öýâýðëýæ ÷àäàõàà áîëüñîí. Öýâýðëýæ ÷àäàõã¿é áîëîõîîð ºíººäºð ÿàæ áàéíà âý ãýõýýð íºãºº ¿éëäâýð¿¿äèéã áàéãóóëàõ àñóóäàë, ¿éëäâýðëýëèéã àæèëëóóëàõ àñóóäëûã õîðüæ áàéãàà þì.

Èíãýýä íýã ãàðààðàà íºãºº ãàðàà áàðèàä áàéõààð ýíý àæèë ìààíü ÿàæ, õýçýý ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ õýðýãæèõ þì áîë. Ýíý òàë äýýð ÿìàðõóó áîäëîãî ìàíàé Áàéãàëü îð÷íû ÿàì, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð, Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàì ÿìàð áîäëîãî áàðèìòàëäàã þì áîë? Ýíèéã ÿàæ ÿâóóëàõ ¸ñòîé þì áîë äîî. Ýíý òàë äýýð çºâõºí Óëààíáààòàð õîòîä áèø àéìàã, îðîí íóòàãò áàñ, òºâ ñóóðèí ãàçðóóäàä. Ǻâõºí ýíý àðüñ øèðíèé ¿éëäâýðýý äàãàñàí, Õàí-Óóë ä¿¿ðýãò áàéðëàæ áàéãàà ¿éëäâýð¿¿ä, Õàðãèà íü àæèëëàõàà áîëüñîí. Òýð àæèëëàãàà íü çîãññîí. ªºð Ñîíãèíî õàéðõàí ä¿¿ðýã, Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðã¿¿ä áàñ èéì ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëäàã ¿éëäâýð¿¿ä àæèëëàæ áàéãàà. Òýäíèé õàÿãäëóóä ìààíü îäîî õààøàà ÿàæ îðîîä áàéíà âý? Äóíä ãîë ðóó ÷èíü îðîîä èíãýýä äóíä ãîëûã ÷èíü õºë人õã¿é áàéãàà þì áèø ¿¿. Ýíý òàë äýýð õèéñýí ñóäàëãàà, òîîöîî áàéäàã þì áîëîâ óó ãýäýã õî¸ð äàõü àñóóëòàà òàâúÿ.

Ë.Ãàíñ¿õ: - Òýð ãîë õºëäºõã¿é àñóóäëûã ìàíàéõàí ìýäýæ áàéãàà áîë õýëýýðýé. Áè õî¸ð äàõü àñóóëòààñ íü õàðèóëúÿ. ¯íýõýýð ÿã îäîî ýíý Òóóë ãîëûí óñíû àñóóäàë äýýð õî¸ð ë þì ÿðüæ áàéãàà þì. Íýã íü þó âý ãýõýýð ýíý

óñíû íººöºº ÿàæ á¿ðä¿¿ëýõ âý. Ãàçðûí ãàäàðãûí óñûã ã¿íèé óñòàé ÿàæ õîñëóóëæ õýðýãëýõ âý. Ýíý ýõýý ÿàæ õàìãààëàõ âý. Îäîî ýõýý õàìãààëàõûí òóëä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ýíý ìîä òàðèõ. Òýãýýä ýõ äýýðõ òýð óñíóóä äýýð òîäîðõîé õºâ, ýñâýë èéì áîîìò áàðèõ àñóóäàë ãýæ áàéãàà þì. Áîîìò áàðúÿ, õºâ áàðúÿ, òýãýýä ìîä òàðüæ áàéæ ýõ ìààíü ººðºº óñ íü ãàðàõ, íºãºº óðñàöûíõ íü õýìæýýã òîãòìîë áàðèíà ãýñýí.

Õî¸ð äàõü þì áîë ÿã õîòîä îðîîä èðñíèé äàðàà ÿã òýð öýâýðëýõ áàéãóóëàìòàé îðäîãîîñ äîîøõè áîõèðäëûí àñóóäàë áàéãàà þì. Îäîî Ä.Äîíäîã ãèø¿¿íèé àñóóäàë áîë ãîë íü òýð áîõèðäëûã ÿðèàä áàéãàà þì. Òýãýõýýð ¿íýõýýð ìàíàé ýíý öýâýðëýõ áàéãóóëàìæóóäûí, ºíººäºð óëñûí õýìæýýãýýð åð íü øààðäëàãà õàíãàõ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæóóä á¿ãä áàéõã¿é áîëñîí. Äàðõàí, Ýðäýíýò ãýýä. Îäîî Ýðäýíýòèéíõ ãýõýä ÷èíü Ôðàíöûí òóñëàìæààð áàðüæ ýõëýõ ãýæ áàéíà. Ãýõ ìýò÷èëýí. Õîò ÷ ãýñýí ýíý äýýð îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëààä. Õàðãèàã ÿìàð ÷ áàéñàí îðîí íóòãèéí ºì÷èò, òºðèéí ºì÷èò ãàçàð áèë¿¿ òèéì ýý, òèéì áîëãîîä. Òýãýýä åðººñºº ýíý äàðàà òºëºãäºõ íºõöºëººð õºðºí㺠áîñãîõ þìûã íü õàíãàæ ºãüå ãýýä. Óðüä÷èëñàí áàéäëààð îäîî ýíý þì õèéãäýýä ÿâæ áàéãàà. Òýãýýä ýíý æèëýýñ ýõë¿¿ëüå ãýñýí èéì áàéð ñóóðüòàé áàéãàà.

Òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéã áèä îäîî áàñ èéì ìàÿãààð ÿíçëàõ ¸ñòîé. ¯íýõýýð ýíý áîë ìàø òóëãàìäààä áàéãàà þì. Õ¿ì¿¿ñ áîë íºãºº çàì, ýäèéí çàñãèéã ºñãºõ þì íü äýýðýý ë äàðàà òîîöîãäîõ íºõöºëººð àøèãëàÿ, öàõèëãààí ñòàíö ÷ þì óó ãýæ. Áèä áîë ÿã ýíý öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ äýýð ë ºíººäºð ÿàðàëòàé õèéõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéãàà.

Òýãýýä ýíý ÷èãëýë äýýð õî¸óëàí äýýð íü íèéñëýë ìàíàé õî¸ð õàìòðààä àæèëëàõ ¸ñòîé. Åð íü óñíû ÷èãëýëýýð ò¿ð¿¿í Ä.Áàëäàí-Î÷èð ãèø¿¿í àñóóæ áàéñàí. ¯íýõýýð ìàø îëîí áàéãóóëëàãóóä óñíû àñóóäàë áàéãàà. պ人 àæ àõóéí áîëîõîîð ìàëûí óñæóóëàëò ãýýä. Ýðäýñ áàÿëàã íü áîëîõîîð ã¿íèé óñíû ñóäàëãàà ãýýä ë. Õîò áîëîõîîð ýíý öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ áîëîí óíäíû óñ ýíý òýð ãýýä á¿õ ãàçàð õàðúÿàëàãäñàí. Ýíèéã öýãöëýõ òàë äýýð áèä ñàíàë áîëîâñðóóëæ áàéãàà.

Òýð õºëääºãã¿é òàëààð íü ìàíàéõàí ìýäýæ áàéíà óó? Äóíä ãîë. Áè áîë ¸ñòîé ìýäýõã¿é þì áàéíà.

Í.Ýíõáîëä: - ß.Ñîäáààòàð äàðãà õàðèóëàõ óó?

ß.Ñîäáààòàð: - Äóíä ãîë äýýð õºëäºõã¿é òàëààð ÿã ìàíàé áàéãóóëëàãààñ îäîîãîîð øàëãàñàí, ÿàãààä õºëäºõã¿é áàéãàà òàëààð øàëãàñàí ç¿éë àëãà. Åðºíõèé人 øàëãàëò õèéãýýä õàðèóëòûã ºãüå ãýæ áîäîæ áàéíà. Òóóë ãîëûí õóâüä áèä Ó áóëàíãààñ Òºâ àéìãèéí Àëòàíáóëàã õ¿ðòýë 8 öàãààñ æèëä 3-ààñ äîîøã¿é óñíû äýýæ àâ÷ èíãýæ øèíæèëãýýíä õàìðóóëæ ÿâäàã. Òèéì ó÷ðààñ òýð õºëäºõã¿é áàéãàà òàëààð òèéì ç¿éë áàéãàà.

Õàðãèà áàéãóóëàìæèéí õóâüä ìàíàé áàéãóóëëàãààñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äàíäàà Õàðãèà äýýð øàëãàëò ÿâàãäàæ áàéãàà. Ó÷èð íü Õàðãèà áàéãóóëàìæ íèéòäýý 28 àðüñ øèð, ¿ñëýã áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýëýýð 28 ¿éëäâýð ýíý

áàéãóóëàìæòàé õîëáîãäîæ ººðèéíõºº áîõèðûã, òýð áîõèð óñûã íèéë¿¿ëæ áàéãàà, õèéæ áàéãàà. Òèéì ó÷ðààñ áèä öààøäàà òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéã áàñ øààðäëàãûí ò¿âøèíä õ¿ðãýæ, òåõíèê òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà ãýñýí èéì ç¿éëèéã õîëáîãäîõ ÿàìäóóäàä ºã÷ áàéãàà. ªíººäºð ìàíàé öýâýðëýõ áàéãóóëàìæóóä çºâõºí áèîëîãèéí öýâýðëýãýý õèéõ òåõíîëîãèòîé. Ãýòýë ýíý àðüñ øèðíèé ¿éëäâýð¿¿äýä íèéë¿¿ëæ áàéãàà õèìèéí áîäèñûí áîõèðäîëòîé, çîõèõ íîðìûí õýìæýýíä öýâýðø¿¿ëýýã¿é óñ äàìæèãäààä, òýð íü Òóóë ãîë ðóó îðæ, Òóóë ãîëûí àé ñàâä áàéãàëü, ýêîëîãèä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà ãýñýí èéì ä¿ãíýëòèéã ãàðãàñàí. Òèéì ó÷ðààñ Õàðãèà áàéãóóëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîé õóãàöààãààð çîãñîîñîí. Èíãýýä ýíý æèë øàëãààä ýíý òîäîðõîé õóãàöààãààð çîãñîîñíû äàðàà Õàðãèà áàéãóóëàìæ äýýð õýä õýäýí àñóóäëóóäûã áèä òàâüñàí. Íýãä¿ãýýðò, ºì÷ëºëèéí àñóóäëûã ýðãýæ õàðàà÷ýý ãýæ. Èíãýýä íèéñëýëýýñ ºì÷ëºëèéí àñóóäëûã ýðãýæ õàðààä, øèéäâýðëýýä óðüä÷èëàí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ, óëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçàð áàéãóóëàõààð øèéäâýð íü ãàðààä ÿâæ áàéãàà.

Õî¸ðò íü, Õàðãèà áàéãóóëàìæèéí ëàãèéí òàëáàé áàéãàà. Ýíý ëàãèéí òàëáàé äýýð 18-ûã ¿ðæèõ íü 25-ûí õýìæýýòýé 8 õýñýã òàëáàé äýýð íü ëàãèéí òàëáàé áàéäàã. Ýíý ëàãèéí òàëáàéä ñ¿¿ëèéí 30 æèë áàñ òåõíèê, òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéãäýýã¿é. Ýíýíýýñ áîëîîä 11350 ìåòð èéì õîã õàÿãäàë õóðèìòëàãäààä, áåòîí òàëáàéãààñàà õàëüæ õºðñ áîõèðäóóëñàí áàéãàà. Èéì èéì îíöëîã ç¿éë¿¿ä áàéñàí. Òýãýýä ëàãèéí òàëáàéí àñóóäëûã áèä ýíä áîõèð óñàà íèéë¿¿ëæ áàéãàà 28 àæ àõóéí íýãæòýé ÿðèëöààä ýíý àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ººðñ人ñºº òîäîðõîé õýìæýýíèé, îäîî ýíý Àðüñ, øèðíèé õîëáîî ýä íàðòàéãàà íèéëæ áàéãàà òîäîðõîé õºðºíãèéã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ãàðãààä ëàãèéí òàëáàéí öýâýðëýãýýí äýýð ýíý õºðºí㺠îðóóëàëòûã íü õèéå ãýæ èíãýæ øèéäâýðëýñýí.

̺í ýíý ç¿éë¿¿ä áàéãàà ó÷ðààñ öààøèä Õàðãèà áàéãóóëàìæèéã áèä íèéñëýëòýé ÿðüæ áàéãààä 12 ñàðààñ Õàðãèà áàéãóóëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààã ýðãýýä õààãààä áàéõààð òýðíèé öààíà íèéò ýíä áîõèð óñàà íèéë¿¿ëæ áàéãàà ýíý àæ àõóéí íýãæ¿¿ä äýýð áàñ õîõèðîë ãàð÷ áàéñàí ó÷ðààñ ÿã ºíººäºð 24 àæ àõóéí íýãæ íèéë¿¿ëæ áàéãàà. Òýä íàðò 4 ìÿíãà ãàðóé àæèëòàí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý íºõöºë áàéäëóóäûã ¿çýýä áèä ýðã¿¿ëýýä õýâèéí àæèëëàãààíä îðóóëààä áàéãàà ãýäãèéã õýëüå.

Í.Ýíõáîëä: - Ö.Áàíçðàã÷ äàðãà íýìýõ þì áàéâàë íýìüå.

Ö.Áàíçðàã÷: - Áè òîâ÷õîí, ýðõýì ãèø¿¿í Ñ.Áÿìáàöîãò ãóàéí àñóóëòàä íýìýëò õèéå. Òà òýð Äóíä ãîë õºëäºõã¿é áàéãàà àñóóäàë äýýð Áàéãàëü îð÷íû ÿàì áàñ àíõààðëàà õàíäóóëñàí. Óñíû ãàçðààñ õàìòàð÷ ÿâæ ¿çýõýä ýíý áàðèëãûí êîìïàíèóä íºãºº øàâõñàí óñàà õèéãýýä áàéãàà ó÷ðààñ 12 ñàðûí áàéäëààð ýíý óðñàö ñýðãýýãäýýä áàéãàà þì áèëýý. Õºðñíèé óñ. Èéì áàéäàëòàé áàéãàà. Òýðíýýñ ÿã øèíæèëãýý àâààä þì óó, áîõèðäëîîñ áîëñîí ãýñýí þì ñàÿ Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð òîãòîîãîîã¿é áàéãàà þì áàéíà.

Áè áàñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæòàé õîëáîãäîæ õî¸ð ç¿éë íýìæ õýëüå ãýæ áîäîæ áàéíà. ¯íýõýýð àíõàí øàòíû æèæèã, äóíä ¿éëäâýð õºãæèõºä àéìãóóäàä

öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýäãèéã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ, Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàìàíä áè÷èã áè÷ñýí. Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàìàíä áàñ áè÷ñýí áàéãàà. Òýãýýä æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí ãàçàðòàé ÿìàð àñóóäàë äýýð áàéãàà âý ãýâýë îäîî íîîñ óãààõ òºäèé, ñàâàí õýðýãëýäýã òýð ò¿âøíèé áîëîâñðóóëàëòûã õèéõýýñ áèø àðüñíû ã¿í áîëîâñðóóëàëò, ÿëàíãóÿà òýð õðîì õýðýãëýæ áàéãàà þìûã çºâõºí ïàðêëàñàí áàéäëààð, ºíººäðèéí áàéäëààð Óëààíáààòàð, Äàðõàíààñ ººð ãàçàð èéì àðüñíû ã¿í áîëîâñðóóëàëò õèéõ áîëîìæã¿é ãýäýã äýýð Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàìíû Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí ãàçàð íýãäìýë ñàíàëòàé áàéãàà. Òèéì ó÷ðààñ áàñ Åðºíõèé ñàéä ìàíàé ñàëáàðûíõàíòàé óóëçñàí. Áèä ñàéäûí íýð çààãààä öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ýõíèé ýýëæèíä àéìãèéí òºâ¿¿ä, äàðàà íü òîìîîõîí ñóóðèíãóóä ãàðàõ íü. Îäîî ¿éëäâýð õºãæèõ óðüäà÷ íºõöºë þì ãýäýã èéì Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûã ÿàì ººðèéíõºº õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîãäîîä èíãýýä ÿâæ áàéãàà.

Í.Ýíõáîëä: - Áàÿðëàëàà. Ýíý Óëààíáààòàð õîòîä Òóóë ãîëûã äàãààä òèéøýý õàÿãäàë þì óó, àøèãëàñàí óñàà õèéäýã òèéì àðüñ, øèðíèé õè÷íýýí ¿éëäâýð áàéäàã þì áý? Ýíý äýýð Àðüñ, øèðíèé õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷ Á.Ýíõ-Àìãàëàí îðîëöîæ áàéãàà. Áèäýíä òîî ºãºº÷. Åð íü õîëáîîíîîñ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä ÿìàð áîäëîãî áàðèìòàëäàã þì áý òà íàð.

Á.Ýíõ-Àìãàëàí: - Õîòûí õýìæýýíä àðüñ øèðíèé õóó÷èí àæ ¿éëäâýð, òåõíîëîãèéí êîìáèíàòûí õàøààí äîòîð áóþó Àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýðèéí íýãäýë äîòîð 26 àæ àõóéí íýãæ áàéãàà. Íèéòäýý 29 àæèëëàõ ¸ñòîé. Òýãýõäýý 3 ¿éëäâýð íü çîãññîí áàéæ áàéãàà.

Ýíý Òîëãîéòîä 2 ¿éëäâýð áàéäàã. ̺í ýíý ªí÷èí öàãààíûã òîéðñîí 13 íîîñ óãààõ ¿éëäâýð áàéãàà. Èíãýýä íèéòäýý àðüñ, øèðíèé ÷èãëýëýýð 27 ¿éëäâýð ÿã ýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà þì, õîòûí õýìæýýíä. Àðüñ, øèðíèé àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëòûí ¿éëäâýð¿¿äèéã ò¿øèãëýæ áàéãóóëàãäñàí ýíý öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ àíõ 1972 îíä ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð àøèãëàëòàä îðñîí. 1993 îíû 9 ñàðûí 20-íû 43 òîîò òîãòîîëîîð õóâüöààò êîìïàíè áîëñîí. Èíãýýä 2008 îíä íýã óäàà íèéñëýëýý 24.8 ñàÿ òºãðºãººð íýã õýâòýý òóíãààãóóð, øîõîéí äàìæëàã, ýëñ áàðèã÷èéã íü ñîëüñîí. Ýíýíýýñ õîéø òåõíîëîãèéí ÿìàð ÷ øèíý÷ëýë õèéãäýýã¿é áàéãàà.

Òýãýýä îäîî ýíäýýñ íèéòäýý 16 æèë øàõàì òåõíîëîãèéí ÿìàð ÷ øèíý÷ëýë õèéãäýýã¿é ÿâæ áàéãàà ó÷ðààñ òåõíîëîãèéí øààðäëàãà õàíãàõ õýìæýýíèé öýâýðëýëòèéã îäîîõîíäîî õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà. Íèéòäýý æèëä 2008-ààñ 2009 îíû õîîðîíä 5 ñàÿ áîãèéí àðüñ áýëòãýñýí áàéäàã þì. Ýíý 2009 îíû áàéäëààð 9.9 ñàÿ àðüñ áîëîâñðóóëñàí áàéãàà. Ýíýíèé 3.0 ñàÿûã íü Òîëãîéòûí 2 ¿éëäâýðò, 6.0 ñàÿûã íü ýíý ¿éëäâýðò áîëîâñðóóëñàí áàéãàà. Òýãýýä Òîëãîéòûí 2 ¿éëäâýðèéí òýíä öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ áàéõã¿é. Òóíãààãóóðààð äàìæóóëààä ÿâóóëæ áàéãàà. Ýíý àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýðèéí õàøààí äîòîð öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéã õîëáîîíîîñ òîäîðõîé õýìæýýíèé àæèë çîõèîãîîä õýâòýý òóíãààãóóðûã öýâýðëýæ, ìºí ëàãèéí òàëáàéã öýâýðëýýä èíãýýä ìýðãýæëèéí õÿíàëòàä ýðãýæ ¿ç¿¿ëæ áàéæ áèä îäîîãîîð àæèëëàæ áàéãàà.

Íýìýëò ìýäýýëýë ºãºõºä, íèéòäýý ºäºðò òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèä 200 ìÿíãàí ìåòð êóá àâäàã. Ýíýíèé 8-ààñ 10 ìÿíãàí ìåòð êóáûã íü àðüñ, øèðíèé àíõàí øàòíû ¿éëäâýð¿¿äèéí òåõíîëîãèéí áîõèð óñ î÷èæ áàéãàà.

Í.Ýíõáîëä: - Áàÿðëàëàà. Ä.Ýíõáàò ãèø¿¿í àñóóÿ.

Ä.Ýíõáàò: - Õî¸ð àñóóëò áàéíà. Íýãä¿ãýýðõ íü, àðüñ øèðíèé ¿éëäâýðèéí îð÷ìîîð ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ áîë ñàéí ìýäíý. Òýð áîë åðººñºº áàéãàëüä õîðòîé òºäèéã¿é, åðººñºº Óëààíáààòàð õîòûí ñàÿ õ¿íä ÷ õîðòîé èéì îð÷èí áàéäàã. Òýãýýä ò¿¿ãýýð äàìæààä Ë¿íãèéí õàâèàð àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäòýé óóëçàõàä ç¿ãýýð ÿàõ âý ¿íýõýýð äýýøýý òýíãýð õîë, äîîøîî ãàçàð õàòóó ãýäãýýð àìüäàð÷ áàéíà äàà ãýæ ÿðüäàã. Òèéì ó÷ðààñ áè ýíý äýýð àðüñ øèðíèé ¿éëäâýð¿¿äèéí õîëáîî áîëîí õîòûí çàõèðãàà, Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ íýã çàð÷ìûí àñóóëò àñóóõ ãýñýí þì. ßã èéì õîðäóóëæ áàéãàà ¿éëäâýðëýëèéã áàéëãààä áàéæ áîëæ áàéãàà þì óó? ªºðººð õýëáýë ýíý öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí ñòàíäàðò õàíãàõã¿é ë áàéâàë øóóä çîãñîõ ¸ñòîé þì áèø ¿¿. ªºðººð õýëáýë ºíººäºð ÌÈÀÒ áîë îíãîö íü óíàõààð áîë øóóä ë çîãñäîã ø¿¿ äýý. ßã ¿¿íòýé àäèëõàí èéì ¿éëäâýðëýë¿¿äèéã çîãñîîæ áîëäîãã¿é þì óó? Ìýäýýæ õýðýã ýäèéí çàñãèéí õóâüä, àæëûí áàéðíû õóâüä àñóóäàë ãàðíà. Ãýõäýý òýðíýýñ èë¿¿ òîì àñóóäëóóä ãàð÷èõààä áàéãàà ó÷ðààñ èéì õàòóó àðãà õýìæýýã íýãä¿ãýýðò àâ÷ áîëäîãã¿é þì óó? Ýíèéã ÿàãààä õèéäýãã¿é þì áý?

Õî¸ð äàõü íü áîë çà áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí àñóóëòòàé äàâõöàõã¿é. Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðààð ìàø èõ áàðèëãàæèëò ÿâàãäàæ áàéãàà. Îäîî ÿâæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íü ìýäíý. Çàéñàíãèéí õàæóóõàí òàëä åðººñºº áàðàã ãîë äýýð äàëàíã íü ñóíãààä Ñîëîíãîñûí àìðàëòûí ãàçðóóä áàéãóóëñàí áàéãàà. Íààä òàëä íü åðººñºº áóðãàñûã íü òàéðààä îðîí ñóóöóóä áàðü÷èõñàí. Çàéñàíãèéí íààä òàëûí òýð ºíäºð áàðèëãà áîë åðººñºº øóóä ãîëûí ãîëüäðîë äîòîð áàðü÷èõñàí. Èíãýýä áèä ºíººäºð èíãýýä ñàéõàí ñîíñîîä, åðºíõèé人 èíãýýä óëàìæëàë ¸ñîîð ñýòãýëýý òàéâøðóóëààä, ñòðåññýý òàéëààä íýã ÿðèëöààä äóóñàõ íü ë äýý.

Òýãýõýýð îäîî íýãýíò õîòûí çàõèðãààíûõàí áàéíà, Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíûõàí áàéíà. Îäîî ýíý ãîëûí ãîëüäðîë äîòîð áóðãàñ òàéðààä áàðèàä áàéãàà áàðèëãóóäûã ÿàõ þì áý? Õîòûí çàõèðãààíûõàí áîëîõîîð Áàéãàëü îð÷íû ÿàì çºâøººðºë ºãñºí ãýæ õýëäýã þì. Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíûõàí áîëîõîîð áèä àÿëàë æóóë÷ëàëààð ºãñºí. Õîòûí çàõèðãààíûõàí îðîí ñóóö áîëãîñîí ãýæ ÿðüäàã þì. Òýãýõýýð îäîî íýãýíò õî¸ð í¿¿ð í¿¿ðýý õàðààä ñóóæ áàéãàà þì ÷èíü îäîî Èõ Õóðàë äýýð, îäîî áèä ýíèéã òîäîðõîé ìýäìýýð áàéíà. ßã ýíý áóðãàñ òàéðààä áàðèëãà áàðèàä áàéãàà, ãîëûí õàéðãà äýýð áàðèëãà áàðèàä áàéãàà ýíý áàðèëãóóäûã îäîî ÿàõ âý? Ýñâýë èðýõ æèë äàõèàä õóðàëäàõ þì óó?

Òýãýõýýð ìèíèé àñóóëò áîë ýíýíèé õàðèóöëàãûã áè ×.Áàò äàðãà, Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä õî¸ðîîñ íýã õ¿íèé íýð àñóóìààð áàéíà. Ýíý àæëûã õýí, ÿìàð àëáàí òóøààëòàé õ¿í àìàëæ àâ÷ ÿíçëàõ ¸ñòîé âý? Òýð õ¿íèéã òà íýðëýõã¿é þó?

Í.Ýíõáîëä: - Ë.Ãàíñ¿õ ñàéäààñ ýõýëüå. Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä õàðèóëúÿ.

Ë.Ãàíñ¿õ: - Õóóëèàðàà ýíý óñíû àñóóäàë, õîòûí óñàí õàíãàìæèéí àñóóäàë áîë Óëààíáààòàð õîòîä õàðúÿàëàãäàíà. Òýãýýä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò áàéøèí áàðüñàí àñóóäàë ãýäãýýð ÿðèâàë áèä, óã íü ÿã òàíû õýëæ áàéãàà ¿íýí. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòààð àâñàí ãàçàð äýýð áàéøèí áàðèõ ïðîöåññûã ìàíàé ìýðãýæëèéí õÿíàëò õÿíàõ ¸ñòîé áàéñàí. Èíãýýä àëü àëü òàëäàà èéìýðõ¿¿ þìíóóä ¿¿ñ÷èõýýä áàéãàà.

ÓÈÕ-ûí Áàéíãûí õîðîîíû øàëãàëò ýíýíèé äàðààãèéí àñóóëãààð áè îðíî. ßâñàí øàëãàëòûí äàãóó ìàíàéõàí ñóäëààä, áèä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäòàé áàéãàà. Ýíý ãàçàð îëãîñîí çºâøººðëèéí àñóóäàë äýý𠺺ðèéíõºº áàéð ñóóðèéã îäîî áè òàíä èëòãýíý. Òýãýõýýð òýðèéã òýð ¿åä íü øóóä õýëýýä ÿâ÷èõúÿ.

Åð íü ýíý óñíû ãàçðûí ãàäàðãûí áîëîí ã¿íèé óñíû ýíý ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíã, ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã ÿã èæ á¿ðýí íýã ãàçàðò åð íü àâàà÷èõ íü çºâ. Òýãýõýýð ýíý ÷èãëýëýýð áè ò¿ð¿¿í õýëñýí. Òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéãàà. Åð íü ë óñíû àñóóäëóóä á¿ãäýýðýý íýã ë ãàðò îðîõ ¸ñòîé. Òýãýõã¿é áîë á¿õ ÿàìàíä óñíû àñóóäàë áàéãàà áàéõã¿é þó. պ人 àæ àõóéí ÿàìàí äýýð áîëîõîîð áýë÷ýýðèéí óñæóóëàëò ãýäýã þì óó. Óóë óóðõàéí ÿàìàí äýýð ãýõýä ã¿íèé óñ, óóë óóðõàéí óñíû àñóóäàë ÷ ãýäýã þì óó. Õîò ãýýä òýãýõýä çàðèì óñíóóä íü ÿâæ áàéäàã. Óñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð ãýõýä çºâõºí ãàçðûí ãàäàðãûí óñ ë àâàà÷äàã ø¿¿ äýý. Ãýõ ìýò÷èëýí.

Ýíý æèëýýñ áèä ðàøààí óñíû òîîëëîãî ãýýä ýíý òàëààð þìíóóä íýãòãýæ àâàõ ãýýä ¿çýæ ë áàéíà. ßã õ¿íèé íýð çàà ãýýä õýëæ áàéãàà áîë îäîî ÿëàíãóÿà ýíý óñíû òàëáàé äýýðõ ãàçàð îëãîëòûí àñóóäàë ãýýä òýãýõ þì áîë òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí àñóóäëûã áè õàðèóöíà. Òýãýõýýð ÿìàð ÷ áàéñàí ìèíèé ãàðààð òèéì óñòàé õîëáîîòîé òèéì ãàçàð ãàçàð îëãîãäîõã¿é. Ýíèéã áè áàòëàí äààæ ÷àäíà. ßã ýíý óñíû ñàí á¿õèé ãàçðóóä äýýð îäîî ÿã õîòîä áîë õààãóóð õààãóóð ÿàæ ãàçàð ºãäºã þì. Òýðèéã íü õîò õàðèóöàõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë îäîî èíãýýä Ñýëáý, Äóíä ãîë, òýãýýä Òóóë ãîë ãýýä áèä ÷èíü îëîí þìíóóä áàéãàà ø¿¿ äýý. Òýð¿¿ãýýð ÿìàðõóó áàéäëààð ÿàæ ºã÷ áàéãàà âý ãýäýã äýýð õîò òýðèéã õàðèóöàõ ¸ñòîé.

Í.Ýíõáîëä: - Òýð ¿éëäâýð¿¿äèéã õààæ áîëîõã¿é þó ãýäýã äýýð.

Ë.Ãàíñ¿õ: - ¯éëäâýð¿¿äèéã õààõ àñóóäàë äýýð áàñ ë íºãºº òàëäàà îäîî æèøýýëáýë òýð õîëáîîíû äàðãà õýëëýý ø¿¿ äýý. ¯íýõýýð ýíýíèé öààíà áàñ òîäîðõîé õ¿ì¿¿ñèéí àæëûí áàéð áàéãàà ó÷ðààñ. Ýíèéã íü øèéäýæ áàéæ õààõ àñóóäàë áàéíà ë äàà. Òýãýýä Õàðãèàã äàðàà òºëºãäºõ íºõöºëººð ýíý æèë áàãòààæ ÿíçëóóëíà ãýýä ÿìàð ÷ áàéñàí ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäàë õºí人ä ÿâæ áàéãàà þì áèëýý. ßàãààä ãýâýë áè Ä.Ãàíáîëä äàðãàòàé ÿã ýíý àñóóäëààð óóëçñàí.

Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí àñóóäëûã áîë áàñ ë ÿàðàëòàé îðóóëæ èðæ õèéõ ¸ñòîé. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéã ìèíèé îéëãîæ áàéãààãààð Õÿòàäûí çýýë ð¿¿ þì óó îðóóëíà ãýýä. Áàñ òîîöîî ñóäàëãàà õèéñýí áàéãàà. Òýð

áàéãóóëàìæèéíõ íü. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí àñóóäàë íü íàäàä áàñ òýð òîîöîî ñóäàëãààíûõ íü þì îðæ èðæ áàéñàí.

Í.Ýíõáîëä: - ×.Áàò äàðãà õàðèóëúÿ. Áàðèëãàæèëò, ãîëûí ãîëüäðîëä áàðèëãà áàðüñàí àñóóäàë, ÿàãààä òýð çºâøººðºë ºãºãäñºí áàéäàã. Äàðàà íü ß.Ñîäáààòàð äàðãà áýëòãýæ áàéãààðàé.

×.Áàò: - Òýãýõýýð Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçàðò ºíãºðñºí æèë äîòîîä ãàäààä á¿ñèéã øèíý÷ëýí òîãòîîæ êàäàñòðûí çóðàãëàë õèéæ, òýãýýä ýíý äýýð 2008 îíä íèéòäýý 510 èéì öýãèéí êîîðäèíàòûã òîäîðõîéëæ òîãòîîñîí. Ýíý Òóóë ãîëûí äîòîîä ìóæèä, á¿ñýä, îäîî ººðººð õýëáýë õîðèî öýýðèéí á¿ñýä ãàçàð îëãîñîí, ºìíºõ æèë¿¿äýä îëãîæ áàéñàí 160-ààä øèéäâýðèéã Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæààð õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí. Èíãýýä ýíý äîòðîî ÿëãàâàðòàé õàíäàæ, çàðèì íü õàøàà áàðü÷èõñàí, þì áàðèàã¿é èéì ãàçðóóäûã õàøààã íü áóóëãàõ ýíý àðãà õýìæýýã àâ÷ ýõýëñýí.

Çàðèì ãàçðóóäàä ãàçðûí ýçýìøëèéí ãýðýý áàéäàã. Ãýðýýã ñóíãàõã¿é áàéõ. Òýãýýä öààøèä ãàçðûí õàðèëöààã öóöëàõ èéì àñóóäëóóä èíãýýä ÿëãàâàðòàéãààð á¿ãäèéã íü èíãýýä ÿàñàí. Ýíèéã ãàíöõàí æèëèéí äîòîð áàñ øèéäýõ áîëîìæã¿é. Äàðàà äàðàà÷èéí æèë¿¿äýä ýíèéã á¿ãäèéã íü ãàðãàíà ãýñýí èéìýðõ¿¿ ë ÷èãòýé øèéä ãàðñàí.

ßã õîò äýýð áîë ÿã ýíý çàõèðàìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà íü ìàíàé íèéñëýëèéí ãàçðûí àëáà. Äàðãà íü Ñàíäóé ãýæ õ¿í áàéãàà. Áàðèëãà, õîò òºëºâëºëòèéí ãàçàð áàñ ýíý àæèëä òýð òºëºâëºãºº áàéäëààñàà îðîëöäîã. Òýãýõýýð ýíý õî¸ð áàéãóóëëàãûã ýíý àñóóäëûã á¿õýëä íü õîò äýýð Áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëò, äýä á¿òöèéí àñóóäàë õàðèóöñàí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷ ̺íõáààòàð äàðãà õàðèóöäàã.

Í.Ýíõáîëä: - ß.Ñîäáààòàð äàðãà íýìýõ þì áàéíà óó?

ß.Ñîäáààòàð: - Òóóë ãîëûí àé ñàâ ãàçàðò ìàíàé Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçðààñ æèë áîëãîí øàëãàëò õèéæ ÿã ãèø¿¿äèéí ýíý õýëýýä áàéãàà øèã òîäîðõîé õýìæýýíèé ýíý Òóóë ãîëûí ýð¿¿ë àõóéí áîëîí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñ äîòîð áàéðëàæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã öýãöëýý÷ýý ãýäýã àñóóäëûã õîëáîãäîõ ÿàì, Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, Áàéãàëü îð÷èí, õºäºº àæ àõóéí áàéíãûí õîðîîíä ÿâóóëæ áàéãàà. 2009 îíä ãýõýä áèä 11 ñàðûí 04-íººñ 11-íèé ºäð¿¿äýä Òóóëûí àé ñàâ ãàçàðò øàëãàëò õèéãäñýí. Ýíý àé ñàâ ãàçàð øàëãàëò õèéãýýä áàñ òîäîðõîé ñàíàëû㠺㿿ëñýí áàéãàà. Òóõàéáàë Òóóë ãîëûí ýð¿¿ë àõóéí áîëîí ýíãèéí õàìãààëàëòûí á¿ñ äîòîð áàéðëàæ áàéãàà 140 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã àëáàäàí í¿¿ëãýý÷ýý, ¿å øàòòàéãààð ýíý á¿ñýýñ àëáàäàí ãàðãàà÷ýý ãýäýã èéì øààðäëàãûã Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà, õîëáîãäîõ øèéäâýð ãàðãàõ õ¿ì¿¿ñò íü õ¿ðã¿¿ëñýí áàéãàà þì.

Ýíý æèë ìºí îäîî áàñ áèä ýíý Òóóë ãîëûí àé ñàâ ãàçàðò ò¿ãýýìýë òàðõàöòàé àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà òóõàé çºâøººðºëã¿é àæèëëàæ áàéñàí 139 àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîñîí. Óëààíáààòàð õîòûí

íóòàãò Òóóë ãîëûí àé ñàâ ãàçàðò õàéðãà îëáîðëîæ áàéãàà 15 àæ àõóéí íýãæèéí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðëèéã áàñ Àøèãò ìàëòìàëûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçàðò ýíý 2009 îíû 01 ñàðûí 20-íä ºã÷ áàñ òóñãàñàí áàéãàà. Èíãýýä òîäîðõîé àðãà õýìæýýí¿¿ä ÿàõ âý àâ÷ áàéãàà.

Òýãýõäýý ò¿ð¿¿íèé õýëäãýýð òîäîðõîé øàëòãààíóóä áàéíà. Õàðãèà áàéãóóëàìæèéí õóâüä áàñ àñóóäàë þó ãàðààä áàéíà âý ãýõýýð ¿íýõýýð ÿã îäîî èòãýìæëýãäñýí ìàíàé ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð õàðàõàä Ä.Ýíõáàò ãèø¿¿í øèã ÿã õàà÷èõìààð áàéãàà þì. ßàãààä âý ãýõýýð Õàðãèà áàéãóóëàìæààñ òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ðóó ºã÷ áàéãàà ãîë õýäýí ¿ç¿¿ëýëòèéã àâààä ¿çýõýä äàíäàà Õàðãèà áàéãóóëàìæààñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áîõèð óñíû äóíäàæ PH áîë çºâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ 1.4-ººñ 1.8 äàõèí èõ. Õðîìûí õýìæýý çºâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ 4.3-ààñ 8.76 äàõèí èõ. Õèìèéí õýðýãöýýò õ¿÷èë òºãðºãèéí õýìæýý áàéõ õýìæýýíýýñ 7 äàõèí èõ. Áîõèðäîëòîé óñ òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ðóó îäîî íèéë¿¿ëæ áàéãàà. Ýíý òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëò¿¿äèéã õèéõã¿é áîë æèë áîëãîí ìàíàéõ Õàðãèàã õààäàã. Òýãýýä àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îäîî èíãýýä àæëûí áàéð, õîëáîãäîõ ÿàìäóóä íü ÿðüäàã. Ýíý æèëèéí õóâüä 6 ñàðààñ õîéø õààæ áàéãààä ñàÿ íèéñëýëä ºì÷ëºë人 àâëàà. Òåõíèêèéí øèíý÷ëýë õèéå, Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ÿàì ýíý æèëèéí òºñºâòºº áàñ 1.0 òýðáóì òºãðºãèéí òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëèéí ìºí㺠äóóññàí ãýæ èíãýæ õýëæ áàéãààä ë èíãýýä ýðã¿¿ëýýä ÿàæ áàéãààä 2008 îíä áîë á¿ð åðºíõèé áàéöààã÷èéí øèéäâýð ãàð÷ õààæ áàéñàí èéì ç¿éë¿¿ä áàéãàà.

ßã ºíººäðèéí íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàõààð áàéãàëü îð÷èí òàëààñàà àâ÷ ¿çýõýä èéì çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéäàã. Òýãýýä áèä òîäîðõîé áàéãóóëëàãóóäàä íü õàíäàæ àëáàí òîîò õ¿ðã¿¿ëýõ, åðºíõèé áàéöààã÷èéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ èéì áàéäëààð ë õàíäàæ ÿâæ áàéãàà.

Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèä Õàðãèàä õîëáîãäîõã¿é àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð¿¿ä áàéãààä áàéãàà ø¿¿ äýý. Ýíý àðüñ, øèðíèé Ïàó÷åð õîëäèíã, Àðèëäè, Èõ Àñàð, Áóóðàë ãóðàâ, Áóÿí òºãñ ãýñýí èéì àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áàéãàà. Òýð Ïàó÷åð õîëäèíã, Àðèëäè êîìïàíèóä íü ººðèéíõºº äýðãýä áàãà îâðûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ áàðüæ áàéíà. ͺ㺺 àðüñ, øèðíèé ÿìàð íýãýí ç¿éëã¿é áàðèàã¿é áàéãàà áóñàä àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéíõ íü ¿éë àæèëëàãààã ìàíàéõàí áàñ çîãñîîñîí áàéæ áàéãàà. Èéì ë áàéäàëòàé áàéãàà.

Òýð áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí õóâüä 2009 îíû 3 ñàðûí 18-íä Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð ãàðààä, ìàíàé Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçàðò ýíý áàðèëãûí ä¿ðìèéí õ¿ðýýíä áèä ýíý áàðèëãûã õ¿ëýýæ àâäàã óëñûí êîìèññûã àæèëëóóëäàã áîëñîí. Òèéì ó÷ðààñ ìàíàé äýýð îäîî èðæ áàéãàà. Ýíýíýýñ ºìíº Çàì òýýâðèéí ÿàì, Áàðèëãà, íèéòèéí àæ àõóéí ãàçàðò õàðúÿàëàãäàæ áàéñàí þì. Òýð óëñûí êîìèññ àæèëëóóëäàã þì. Îäîî ìàíàéä èðñýí áàéãàà. Ýíýíýýñ õîéø áèä ýíý òóñãàé õàìãààëàëòòàé á¿ñ íóòàã, òýð òóñìàà Òóóë ãîëûí àé ñàâä áàéãàà ãàçðóóä äýýð óëñûí êîìèññ àæèëëàõã¿é. Ýíý àñóóäëûã íýã òèéø íü öýãöëüå ãýýä øàëãàëò íýëýýä òîìîîõîí øàëãàëò õèéãýýä îäîî äóóñàæ áàéíà. Ýíý øàëãàëòûí ä¿í ãàðàõààð òîäîðõîé ç¿éë¿¿ä ãàðàõ áàéõ. Äàðàà íü Áîãä óóëûí àñóóäàë ÿðèõ ¿åä áè áàñ òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé ç¿éë¿¿äèéã õýëüå.

Í.Ýíõáîëä: - ªíººäºð õî¸ð àñóóëãàä õàðèó àâ÷ áàéãàà ø¿¿ äýý. Äàðààãèéíõ íü ýíý Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóó÷ëàëûí ñàéäàä õàíäààä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò ÿìàð áàéãàà òóõàéãààð àñóóëãà òàâüñàí. Òýíä õàðèóëò àâíà. Äóòóó ¿ëäñýí óëñóóä áàéâàë òýðèéã ã¿éöýýãýýä àñóó÷èõààðàé. Ã.Áàÿðñàéõàí ãèø¿¿í àñóóëòàà òàâúÿ.

Ã.Áàÿðñàéõàí: - Òà á¿õýíä ýíý ºäðèéí ìýíäèéã äýâø¿¿ëüå. Ìîíãîë Óëñàä õèìèéí, áèîëîãèéí, ººð òºðëèéí áîõèðäîã÷îîð áîõèðäñîí, õàìãèéí èõ áîõèðäñîí ãîë áîë Òóóë ãîë ãýæ áè õóâüäàà ¿çýæ áàéãàà þì. ßã ºíººäðèéí Óëààíáààòàð õîòûí ãåíåðàëíûé ïëàí, õîòûí òºëºâëºëò ýíý ÷èãýýðýý ÿâñàí òîõèîëäîëä ýíý Òóóë ãîëûí áîõèðäîë áàéäãààðàà áàéíà.

Òýãýõýýð áè þó õýëýõ ãýæ áàéíà âý ãýâýë åðººñºº àñóóäëûã øèéäýõýä íýã çàð÷ìàà òîäîðõîéëîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. ¯éëäâýðèéí ðàéîíä äýýð ¿åä Ìîíãîë Óëñûí ýíý àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýðëýë òºâëºð÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí. ªíººäºð áîë çàõ çýýëä øèëæñýíýýð õóâèéí àæ àõóéíóóä òºâëºðººä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òóóë ãîëûí áîõèðäîë, õàìãèéí ãîë áîõèðäîë ýíý àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð¿¿äèéí áîõèðäîë. Õàìãèéí õîðòîé áîäèñ. Îäîî ýñýëä¿¿ëýã÷ õðîì ÿâóóëæ áàéãàà. Õè÷íýýí Õàðãèà öýâýðëýýä öýâýðëýýä òýð õèìèéí öýâýðëýãýýã äèéëæ ÷àäàõã¿é.

Òýãýõýýð áè òîâ÷ òîäîðõîé ñàíàë ãàðãàìààð áàéíà. Åðººñºº ýíý Òóóë ãîëûã áîõèðäóóëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã Óëààíáààòàð õîòîîñ äýñ äàðààòàé, ¿å øàòòàéãààð í¿¿ëãýæ ãàðãàõ ë àñóóäàë. Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûíõàí ÿàõ âý æèë áîëãîí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà. Î÷îîä õýìæýýíýýñ íü õýòýðñýí òîõèîëäîëä ¿éëäâýð¿¿äèéã íü õààãààä áàéõ øèã áàéãàà þì. Óëñûíõàà òºâä, íèéñëýëä àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýðòýé òèéì óëñ ã¿ðýí äýëõèéä áàéõã¿é ø¿¿ äýý.

ªíººäºð Ìîíãîë Óëñûí íèéñëýëä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâæ áàéíà. Áè òà á¿õýíä õýëüå. Îäîî òîîñãîíû ¿éëäâýð áàéíà ø¿¿ äýý, Áàÿíõîøóóíä. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâæ áàéíà. Àéëûí, ãýð õîðîîëëûí äóíä øàð øàâàð àâààä îäîî îëáîðëîëòîî ÿâóóëæ áàéíà. Òóóë ãîëûí õºíäèéä êàðüåð óõàæ áàéíà. Ýíý ÷èíü åðººñºº Ìîíãîë Óëñûí íèéñëýëä îäîî óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí áàðàã ººðºº òºâ íü áîë÷èõîîä áàéíà ø¿¿ äýý, ýíý ÷èíü. Òýãýõýýð ýíý àãààð õºðñ, ýíý óñ áîõèðäóóëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã áèä çàéëøã¿é õîòîîñ ãàðãàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Ýíý áîäëîãûã áèä îäîî ¿íýõýýð òîäîðõîéëîîä õàòóó áàðèìòëààä ÿâàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà. Ìýäýýæ ýíý íèéãìèéí ñºðºã àñóóäàë ãýýä ººäººñ ÿðèõ áàéõ. Ãýõäýý íèéòèéí ýðõ àøèã, ýíý áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, ýíý óñ óíäààëæ áàéãàà ýíý îëîí èðãýä. Ýäíèéõýý ýðõ àøãèéã áèä çàéëøã¿é áîäîëöîõ øààðäëàãàòàé ãýæ áè õóâüäàà ¿çýæ áàéãàà.

Ýíý Òóóë ãîëûí àñóóäàë ÿðèãäàæ áàéíà. Ýíý Ñýëáý ãîëûí àñóóäàë õàìò ÿðèãäàæ áàéãàà ãýæ áè õóâüäàà îéëãîæ áàéãàà. Áè îäîî Òóóë, Ñýëáý ãîëûí äóíä ºññºí õ¿¿õýä. Ñýëáý ãîë îäîî ÿìàð óðñàöòàé áàéñíûã ñàéí ñàíàæ áàéíà. Òýãýõýýð áè Áàéãàëü îð÷íû ñàéäààñ îäîî Ñýëáý ãîëûí óðñàöûã ñýðãýýõ òàë äýýð ÿã ÿìàð àðãà õýìæýý òºëºâëºæ áàéíà âý ãýæ àñóóæ áàéíà. Áàÿðëàëàà.

Í.Ýíõáîëä: - Áàÿðëàëàà. Ìàíàé ºíººäðèéí õóðàëäààíû àæèëëàãààòàé Äîðíîãîâü àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí ĺðâºëæ áàãèéí èðãýä Èõ Õóðëûí ß.Áàòñóóðèéí óðèëãààð èðæ îðîëöîæ òàíèëöàæ áàéíà. Õºäººíººñ èðñýí òà á¿õýíäýý Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéíõýý íýðèéí ºìíººñ áàÿð õ¿ðãýæ, óäàõã¿é ãàðàõ ñàð øèíèéí ìýíäèéã äýâø¿¿ëüå. Íóòãèéíõàíäàà áàñ áèäíèé ºìíººñ ìýíä äýâø¿¿ëýýðýé. Áàÿð õ¿ðãýå.

Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä õàðèóëúÿ.

Ë.Ãàíñ¿õ: - Óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéõ àñóóäàë òàâèãäàæ áàéãàà. Ýíä æèøýýëáýë Ñýëáý ãîë, Òóóë ãîë äýýð óðñàöûí òîõèðóóëãà õèéå ãýäýã ÷èãëýëýýð Ñîëîíãîñûí õî¸ð ÷ êîìïàíè çóðàã òºñºë áîëîâñðóóëààä ÿâæ áàéãàà þì áèëýý. Òýãýýä ýäíèéã àëü íýãèéã íü åð íü äýìæèõ ë áàéõ ë äàà. Òèéì ýý. Õî¸óëàà õèéãäñýí ë áàéãàà þì áèëýý. Òýãýõýýð ýíýíèé íýãèéã íü äýìæèæ ë ÿâàõ áîëîõ áàéõ. Òýãæ ÿâàõ áîëîõ áàéõ. Åð íü îäîî òîõèðóóëãà õèéæ áàéæ ë ýíý óñàà, ÿëàíãóÿà ýíý ãàçðûí ãàäàðãûí óñûã òîãòîîí áàðèõ, òýãýýä ýíý ýðýã îð÷ìûã ýêîëîãèéíõ íü òýíöâýðòýé áàéäëûã õàäãàëæ ¿ëäýõ ãýõ ìýò÷èëýí èéì þìíóóä õýðýãòýé. Òýãýõýýð ýíý ÷èãëýëýýð ýíý òºñë¿¿äèéã äýìæèíý.

Í.Ýíõáîëä: - Áàÿðëàëàà. Ñ.Îþóí ãèø¿¿í àñóóÿ.

Ñ.Îþóí: - Ýíý Òóóë ãîëûí óñíû áîõèðäëûí àñóóäàë ¿íýõýýð àéõòàð àñóóäàë áàéãàà. Õî¸ð æèëèéí ºìíºõºí áàñ îëîí çàãàñ æàðààõàé Òóóë ãîëä ãýíýò ¿õýýä òýãýýä áàñ íýëýýí àñóóäàë áîñîîä, íºãºº Õàðãèà, òýãýýä öýâýðëýõ òºõººðºìæ ãýýä ÿðüæ ë áàéñàí. Òýãýõýýð ÿã ÿìàð àæëûã õýäýí òºãðºãººð, òýð íü òºñºâò ñóóñàí óó, ñóóãààã¿é þó? Õýäýí îí ãýõýä õèéæ äóóñãàõ âý ãýõýýä èõ òîäîðõîé ç¿éë¿¿äèéã ìýäìýýð áàéíà ë äàà. Öààøäàà àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý ãýýä òîäîðõîé õýäýí ç¿éëñ¿¿ä áàéíà. Ýíý äîòðîîñ áè ãóðàâõàíûã àñóóÿ.

Íýãä¿ãýýðò, Òóóë, Ñîíãèíû öîãöîëáîðûã îéðûí õóãàöààíä àøèãëàëòàä îðóóëíà ãýæ áàéíà. Òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ çàéëóóëàõ óñûã óã öîãöîëáîð á¿ðýí öýâýðø¿¿ëíý ãýæ áàéíà. Ýíý àñóóäàë õýäýí îíä õèéãäýõ âý? Òºñºâò ìºí㺠ñóóñàí óó, ñóóãààã¿é þó ãýñýí òîäîðõîé þì àñóóÿ.

Õî¸ðäóãààðò, Õàðãèà êîìïàíèéí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí ºì÷ëºëèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýíý ãýýä ÿàõ âý íèéñëýëäýý î÷èæ áàéãàà þì áàéíà. Ãàäààä äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòíà ãýæ áàéíà. Õýäýí îíä õýäýí òºãðºã òàòàõ þì. Òºñºâò ñóóñàí þì óó, ñóóãààã¿é þì óó, ÿàæ øèéäýõ þì? Èíãýýä õèéæ áàéíà ãýýä ÿðüñààð ë áàéãààä îëîí æèë ºíãºðäºã áàéõã¿é þó. ßã òîäîðõîé õýäýí îíä õýäýí òºãðºã òàòààä ýíèéãýý ÿàæ øèéäýõ þì áý? Øèéäýæ ÷àäàõã¿é áîë àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð¿¿ä ººðñ人 ìºí㺺 ãàðãààä ýíèéãýý øèéäýæ ÷àäàõ þì óó? Àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð¿¿ä ¿íýõýýðèéí ÷àäàõã¿é ãýæ áàéãàà áîë òýð àëüòåðíàòèâ áóþó ººð øèéäë¿¿äèéã Çàñãèéí ãàçàð îðóóëæ èðýõ õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Òýãýõã¿é áîë àëü àëèíûãàà áîëîõã¿é áàéíà ãýýä èíãýýä õàðààä ñóóãààä áàéæ áîëîõã¿é áàéíà.

Òóóë óñàí öîãöîëáîðûã áàéãóóëæ àøèãëàëò îðóóëíà ãýæ áàéíà. Õýäýí îíä îðóóëàõ þì? Òºñºâò ìºí㺠ñóóñàí þì óó? Ñóóãààã¿é áîë îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ ìºí㺠àâ÷ áàéãàà þì óó? Á¿ð òîäîðõîé õàðèóëòóóä àâìààð áàéíà. Òýãýõã¿é áîë òýãíý òýãíý ãýýä ñàéõàí æàãñààëò áàéãààä áàéäàã. ̺í㺠íü ñóóñàí þì óó, ñóóãààã¿é þì óó? Õýçýý òýð íü øèéäýãäýõ þì ãýñýí åðººñºº îéëãîìæã¿é.

Áàñ íýã àñóóäàë áàéíà. ×óõàë àñóóäëûã Áàéãàëü îð÷íû ÿàì áîëîâñðóóëààä óã íü Çàñãèéí ãàçàðò ºðãºí áàðüñàí þì áàéíà. Àøèãëàã÷, áîõèðäóóëàã÷ íü òºëáºð òºëäºã ãýýä Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëûí òºñºë. 4 ñàðûí 14-íä ºðãºí áàðüñàí ãýæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàðòàà. Îäîî 2010 îíû 2 ñàð áîëîõ ãýæ áàéíà. ßàãààä ýíèéã øèéäýõã¿é Çàñãèéí ãàçàð äýýð ñóóãààä áàéãàà þì. Õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí áóðóó þì óó? Õýðýâ òèéì áîë ýíý Õýðýã ýðõëýõèéí ñàéäààñ íü àñóóìààð áàéíà. Òýð ñàéä íü áàéõã¿é ó÷ðààñ Ë.Ãàíñ¿õ ñàéäààñ àñóóÿ ë äàà. ßàãààä 10 ñàð èíãýýä ñóóæ áàéäàã þì áý òýð Õýðýã ýðõëýõ ãàçàð äýýð. ßàãààä øèéäýãääýãã¿é þì. Èéì 4 àñóóëòòàé áàéíà.

Í.Ýíõáîëä: - Áàÿðëàëàà. Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä. Äàðàà íü ×.Áàò äàðãà áýëòãýæ áàéãààðàé. Õîòòîé õîëáîîòîé àñóóäëóóä áàéíà ø¿¿.

Ë.Ãàíñ¿õ: - Òóóë, Ñîíãèíî öîãöîëáîð áîë ýíý íºãºº õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàëò þì. Ýíý Ìîðüò èìïåêñ ãýäýã êîìïàíè. Ýíý õºðºíãèéí áèðæ äýýðýýñ ìºí㺠áîñãîæ áàéãàà. Áàñ ýíý Õÿòàäûí çýýë, ýíý ýêñïîðò, èìïîðò áàíêíû çýýëä áàñ õàìðàãäúÿ ãýýä òºñºë íü ÿâæ áàéãàà. Òýãýýä ýíý æèëýýñ åð íü ýõýë÷èõýýð ë òîîöîîòîé. Åð íü õî¸ð ãóðâàí æèë ÷ õºðºí㺺 áîñãîîä, òîîöîîãîî õèéãýýä ÿâæ áàéãàà ãàçàð ë äàà. Òýãýýä ýíý æèë áîë åð íü áàðàã ýõýë÷èõ áàéõ ãýñýí èéì áàéð ñóóðüòàé ÿâæ áàéãàà þì áèëýý.

Õàðãèàãèéí õóâüä áîë õîò äàðàà òºëºãäºõ íºõöºëººð ýíä õºðºí㺠îðóóëàëò òàòíà ãýýä õýä õýäýí ãàçàðòàé òîõèðñîí. Áàñ ýíý æèë åð íü õºðºí㺠ñàíõ¿¿æèëò îëäîíî ãýñýí èéì áàéð ñóóðüòàé Ä.Ãàíáîëä äàðãà ÿðüæ áàéíà ëýý.

Òóóë óñàí öîãöîëáîð ãýäýã áîë ººðºº ýíý ò¿ð¿¿íèé ÿðèàä áàéäàã òýð Ñîëîíãîñûí òºñë¿¿ä ë äýý. Òýðýíòýé õîëáîîòîé ýíý äýìæëýã íü ë õýðýãòýé. Òýãâýë ººðñ人 òîîöîîíóóäàà õèéñýí èéì þì áàéãàà þì áèëýý.

ĺðºâò, òýð Çàñãèéí ãàçàðò ºðãºí áàðüñàí õóóëèéí òºñëèéí õóâüä ºðãºí áàðèãäààä, ººð áàñ íýìýëò òîîöîîíóóä èíãýýä. Òýð òîîöîîíóóäàà äàõèæ õèéãýýä, òýãýýä øèéäýãäýýä. Ýõíèé íýã øàò íü þó âý ãýõýýð òºëáºðºº íýìñýí àñóóäàë äýýð íýã áàãö àñóóäàë íü øèéäýãäñýí áàéãàà. Ñàÿõàí ýíý îíû ºìíº øèéäñýí. Ýíý àñóóëãàä õàðèó ºãñíèé äàðàà øèéäýãäñýí þì.

ͺ㺺äºõ íü þó âý ãýõýýð íýìýëò òîîöîî õèéãäýýä ÿâæ áàéãàà. Èéì ë áàéãàà. Ýä íàðààñ àëü íü ÷ óëñûí òºñºâò ñóóãààã¿é. Áèä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìàí äýýð íýã ñóäàëãààíû çîðèóëàëòòàé 25.0 ñàÿ òºãðºã òàâüñàí áàéãàà. ªºð ÿã ýíý äýýð õîëáîîòîé òèéì ìºí㺠ñóóãààã¿é.

Í.Ýíõáîëä: - ×.Áàò äàðãà õàðèóëúÿ.

×.Áàò: - Õàðãèàãèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëààð Á.Ýíõ-Àìãàëàí õàðèóëúÿ.

Á.Ýíõ-Àìãàëàí: - Áè ýðõýì ãèø¿¿äýä òîäîðõîé õýìæýýíèé ìýäýýëýë ºãºõã¿é áîë áîëîõã¿é íü. Ýíý àðüñ, øèðíèé ñàëáàð ãýýä ýíý ñàëáàðûã åð íü õýâëýë ìýäýýëýë, á¿õ òàë äýýð óñíû áîõèðäëûã õèéäýã ýíý ñàëáàð áàðàã áàéæ áîëîõã¿é þì øèã ë àñóóäàë ñ¿¿ëäýý õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ãàð÷ áàéíà ë äàà. Òýãýõýýð ýíý äýýð òîäîðõîé òàéëáàðóóä õèéõã¿é áîë áîëîõã¿é íü.

Ìîíãîë Óëñ ýíý æèëèéí áàéäëààð 43.8 ñàÿ ìàëòàé áîë÷èõëîî. Òýãýýä ìàëûí àðüñûã áîëîâñðóóëàõ óó, ¿ã¿é þó ãýäýã àñóóäàë áîë÷èõëîî. Äýýðýýñ íü ýíä àæèëëàæ áàéãàà ñàëáàðò àæèëëàãñäûí òîîã òà á¿õýíä íýã áàãöàëñàí áàéäëààð õýëüå. Ýíý Óëààíáààòàð õîòûí õýìæýýíä ýíý àðüñ, øèðíèé ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà 4 ìÿíãà ãàðóé õ¿í áèé. ßã ¿éëäâýðò àæèëëàæ áàéãàà. Ýíý ¿éëäâýðýýñ ãàð÷ èðæ áàéãàà àðüñààð ãóòàë õèéäýã 1500 ãàðóé õ¿í áèé. Ñóâèíåð áîëîí àðüñàí ýäëýë õèéäýã 3 ìÿíãà ãàðóé õ¿í áàéäàã. ̺í ò¿¿í÷ëýí ýíý ñàëáàðûí íèéë¿¿ëýëòèéã õèéæ áàéãàà Ýìýýëòýä 300 ãàðóé õ¿í, Íàëàéõàä 100 ãàðóé õ¿í áàéãàà þì.

Òýãýõýýð ýíý àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýðèéã ñ¿¿ëèéí àðâàí õýäýí æèë òºðèéí áîäëîãîîð ¿íýíäýý õàðààã¿é. Ýíý òåõíîëîãèéí áîõèð óñûã öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ äýýð øèíý÷ëýë õèéãäýýã¿é. Òýãýýä ¿íýõýýð øèíý÷ëýë õèéå ãýõýýð çýðýã Õàðãèà õóâüöààò êîìïàíè áîë òóõàéí ¿åäýý õóâèéí ºì÷èä áàéñàí ó÷ðààñ îëîí óëñûí çýýë òóñëàìæ, àëèâàà þìàíä õàìðóóëúÿ ãýõýýð Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí õîòûí áàòàëãàà øààðäààä õèéäýãã¿é áàéñàí. Òýãýýä ýíý æèë ºì÷ëºëèéí àñóóäàëä íèéñëýëä àâñàí. Ýíýòýé õîëáîîòîéãîîð Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷ äàðãà Ä.Ãàíáîëä äàðãà áèä ×åõ óëñàä ÿâàõàä ýíä ×åõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí áîëîí áóñàä ãàçðóóäààñ õºðºí㺠ìºíãèéã õèéæ ºãºõ áîëîëöîîòîé ãýæ õýëñýí. Òýãýõýýð ýíý æèë òîäîðõîé àæèë çîõèîí áàéãóóëàãäàæ ýíý Õàðãèà õóâüöààò êîìïàíè øèíý÷ëýãäýõ áàéõ ãýæ áîäîæ áàéãàà.

Í.Ýíõáîëä: - Àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð¿¿ä Òóóë ãîëûã áîõèðäóóëæ áàéãàà áîë çºâõºí õýâëýëèéíõýí áóðóó áè÷ýýä, áèä õóäëàà ÿðèàä áàéãàà àñóóäàë áèø ýý. Ýíä áàòàëãààòàé. Ñàÿ Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí äàðãà õýëëýý ø¿¿ äýý. ßìàð ÿìàð áîäèñóóä õýä äàõèí õýòýðñýí áàéíà ãýýä. Ýíý äºðºâ, òàâ, çóðãààí ìÿíãàí õ¿íèé àñóóäàë óó, ýñâýë ñàÿ õ¿íèé àñóóäàë óó. Òóóë ãîë áàéõ óó, ¿ã¿é þó. Òóóë ãîëîîñ äîîø. Áèäíèé ìýäýæ áàéãààãààð Òºâ àéìãèéí ªíäºðøèðýýò ñóì õ¿ðòýë. Áàðàã òýðíýýñ äîîø Ë¿í õ¿ðòýë õ¿í áàéòóãàé ìàë óñûã íü óóæ áîëîõîî áàéñàí áàéæ áàéãàà. Ýíä áàñ òîäîðõîé õýìæýýãýýð õóâü íýìýðýý îðóóëæ áàéãàà áàéãóóëëàãóóä íü àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð. ¯íýí ø¿¿ äýý. Ýíä ç¿ãýýð îäîî óëñ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéãýýã¿é ó÷ðààñ áèä ýíä èéì áàéäàëä, èíãýõýýñ ººð àðãà áàéõã¿é ãýýä ñóóãààä áàéæ òààðàõã¿é áàéõ.

Ñ.Îþóí ãèø¿¿í ñàÿ õýëæ áàéíà. Áè òýðýíòýé ñàíàë íýãäýæ áàéíà. ßàãààä àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð¿¿ä ººðñ人ñºº õºðºí㺠ãàðãààä õàìòðààä Óëààíáààòàð õîòûí áóñàä ãàçàðòàé áàéãóóëààä àæèëëàæ áîëäîãã¿é þì. ßàãààä çààâàë óëñààñ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéã íü áàéãóóëæ áàéæ, òýð äýýð íü õóâèàðàà

àøèã õèéæ áàãéàà àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð¿¿ä àæèëëàõ ¸ñòîé þì ãýýä îëîí àñóóäëóóä ãàðíà. Òýãýõýýð ýíèéã çºâ ÿðüæ, çºâ îéëãóóëàõã¿é áîë ãàíöõàí õýäýí õ¿í àæèëòàé áàéãàà ó÷ðààñ ýíèéã ÿàõ ÷ àðãàã¿é Òóóëàà áîõèðäóóëààä, íèéñëýëèéí ñàÿ ãàðóé õ¿íèé ýðõ àøãèéã õîõèðîîãîîä áàéõààñ ººð àðãà áàéõã¿é áàéíà ãýæ ÿðüæ áîëîõã¿é.

Ä.Äîíäîã ãèø¿¿í àñóóëòàà òàâúÿ.

Ä.Äîíäîã: - Áàÿðëàëàà. Áè Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäàä àñóóëò òàâèàä õàðèóëòûã íü àâ÷ áàéíà. Õàðèóëòàä áè÷ãýýð ºãñºí áîëîîä ñàíàëàà àìààð õàðèóëæ áàéãàà õàðèóëòóóä áîë øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéíà ãýæ õýëýõ ãýýä áàéíà. ßàãààä ãýâýë ç¿ãýýð áèä ìýäýýëýë ñîíñîõ ãýæ. Òèéì òèéì øèéäâýð ãàðãàñàí, òýãæ áàéãàà èíãýæ áàéãàà ãýñýí ìýäýýëýë ñîíñîõ ãýýã¿é. Ýíý àñóóäëûã òàâèàä, óðüä íü òàâüæ áàéñàí àñóóäëóóäûí ¿ð ä¿íã íü ñîíñîõ ãýñýí þì ãîë íü.

Áè õî¸ð ãóðâàí àñóóëò àñóóÿ. Áè äàðàà íü ñàíàëàà õýëüå. Ýíý Òºâ àéìãèéí îð÷èí, ýíý Àëòàíáóëàã, ªíäºðøèðýýò, Ë¿í ñóì. Íèéñëýëèéí Ñîíãèíî õàéðõàí ä¿¿ðãèéí Áèîãèéí ÷èãëýëèéí ýíý ãîëûí îð÷èìä ¿íýõýýð áîõèðäîë èõòýé áîë÷èõîîä áàéíà. Èíãýæ ñàíàë ãàðãààä, ø¿¿ìæëýë ãàðààä áàéãàà. Òýíä îäîî ¿ñã¿é, ýð¿¿ã¿é òóãàë ãàð÷ áàéíà. Ìàë÷äûí õîíü ÿìàà íü õººñ ñàõàð÷ ¿õýæ áàéíà. Õ¿¿õäèéí àðüñ õóóðàéøèæ áàéíà. Áèåä íü òóóðàëò ¿¿ñýæ áàéíà. ªìõèé ¿íýðòäýã. Çàãàñ îëíîîðîî ¿õäýã èéì çºð÷ë¿¿ä ñ¿¿ëèéí 2, 3 æèë äàðààëàí ãàðëàà. Àñóóäàë çºí人 ÿðèãäñàí. Èõ Õóðàë äýýð ÷ áè ººðºº ñàíàë õýëæ áàéñàí. Åð人 ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéãàà þì. Ãîë íü ¿ð ä¿íã íü àñóóõ ãýýä áàéãàà þì. ßàãààä ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéãàà þì áý? ßìàð àðãà õýìæýý àâààä ýíý ¿ð ä¿í ãàð÷ áîëîõã¿é áàéãàà þì. ¯éëäâýð íü íýã íîìåðòîî áàéõ ¸ñòîé þì óó, õ¿í íü íýã íîìåðòîî áàéõ ¸ñòîé þì óó? Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé àñóóäàë, àìüä ÿâàõòàé õîëáîîòîé àñóóäàë ÿðèãäààä áàéíà ø¿¿ äýý ãýæ. Íýãä¿ãýýðò èéì àñóóäàë àñóóìààð áàéíà.

Õî¸ðäóãààðò, Ñ.Îþóí ãèø¿¿í àñóóëàà ë äàà. Ýíý õèéõ ãýýä áàéãàà àæëóóä ÷èíü õýäèéä ÿàæ õèéãäýæ äóóñàõ þì áý? Ñàÿ õóãàöàà õýëñýíã¿é ë äýý. ßã òºäèéä õèéãäýæ äóóñíà. Òèéì õºðºí㺠øààðäëàãàòàé. Òýð íü îäîî Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ òàâèõ ãýæ áàéãàà þì. Ýíý íü îäîî ãàäíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ õèéõ ãýæ áàéãàà þì ãýýä èéì òîäîðõîé þìíóóä ÿðèõã¿é áîë ç¿ãýýð èéì óðñãàëààð ÿâæ áîëîìã¿é áàéíà ãýæ õýëìýýð áàéíà.

Ãóðàâäóãààðò, ýíý öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí óñûã öýâýðø¿¿ëæ ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàíà ë ãýýä áàéíà. Ýíý ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä îäîî ñàÿ õîëáîîíû õ¿í ÿðüæ áàéíà. ¯éëäâýðèéí ãàçðûã îéëãîõã¿é áàéãàà þì øèã. Àðüñ, øèðíèé ¿éëäâýð áàéõ íü îéëãîìæòîé. Çàðèì íü õîòîîñ ãàðãàíà ãýæ áàéíà. Õîòîîñ ãàðñàí ÷ ãýñýí äàõèàä ë áàéãàëèà áîõèðäóóëíà ø¿¿ äýý. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ áîë õýäèéä ÷ õààíà ÷ õýðýãòýé. Òýãýýä ººðñ人 ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõûã òºëºâëºæ áîäîæ áàéãàà þì áý? ¯éëäâýðèéíõýý áîõèðûã àðèëãàõ òàëààð ãýæ àñóóìààð áàéíà.

Ãóðàâäóãààðò, ýíý Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçàðò óóðõàéíóóä áàéíà óó, ¿ã¿é þó? ßëàíãóÿà àëòíû óóðõàé. ªìíº íü Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýí ãàçàðò áàéñàí. Áè íýã óäàà çîãñîîõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéñàí. Èéì ñàâ ãàçàðò óóðõàé áàéíà óó, ¿ã¿é þó? Àëòíû óóðõàé.

ĺðºâä¿ãýýðò, áè Òóóë ãîëòîé õîëáîãäóóëààä ýíý Õýðëýí ãîëûí áîõèðäëûã áàñ ÿðèõ ãýæ áàéíà. ßã àäèëõàí ÿðèãäàæ áàéãàà. Ýöýñò íü àäàã äýýð î÷èõîä ìàø íàðèéíõàí òýãýýä Ẻí ëàã ë î÷èæ áàéíà ãýæ áàéãàà þì. Äóíä íü áàñ áîõèðäîîä áàñ ìàë õýýë õàÿæ áàéãàà òóõàé áàñ ýíý ç¿¿í òàëûí ñóìäóóä ÿðüäàã. Ýíý þì ÷èíü ýíý óñíû áîäëîãîîðîî, ýíý åðºíõèé õàðèóöñàí ÿàìíû õóâüä ÿìàð àðãà õýìæýý àâààä áàéãàà þì áý, ÿìàð íýã ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é áàéãàà þì áý? Ñóìäûí óäèðäëàãóóä, ñóìäûí èðãýä… /ìèíóò äóóñàâ/ (15:10-16:10 Ö.Àëòàí-Îä)

Н.Энхболд: Гансүх сайд хариулъя.

Л.Гансүх: Ерөөсөө л цэвэрлэх байгууламжийн асуудал. Цэвэрлэх байгууламж өөрөө Барилга, хот байгуулалтын яамны мэдэлд байдаг. Би усны бодлого ингээд бүгд тараад явчихдаг гэдгийн нэг нь энэ л дээ. Гэхдээ бид нар энэ дээр өөрсдийн чиглэлээр энэ ус ашиглалт гэдэг талд нь байнга байр сууриа илэрхийлж ирдэг. Тэр утгаараа Нийслэлийнхэнтэй энэ Харгиагийн асуудлаар уулзсан. Цэвэрлэх байгууламжийн асуудлаар мөн хотынхонтой уулзсан байгаа. Үүнийг төсөвт хэд хэдэн удаа тусгуулах гээд орж чадаагүй. Тэгээд шийдэх гэж байгаа гарц нь хувийн хөрөнгө оруулалт оруулъя. Дараа төлөгдөх нөхцөлтэй хөрөнгө оруулалт оруулъя гэж яваа нь энэ. Бохирдолт үнэхээр хэмжээнээс хэрээс хэтэрсэн. Тийм учраас ямар ч байсан энэ жил тэр Харгиаг нэг тийш нь оруулах, өөрөөр хэлбэл Харгиа дээр нь Төв цэвэрлэх байгууламж дээр хөрөнгө татах асуудал дээр ямар ч байсан ахицтай шийдвэр гарна гэж бодож байна. Яг өнөөдөр би тэдэн төгрөг, тэгнэ, ингэнэ гэж хэлж чадахгүй. Яагаад гэвэл төсөв батлагдсан байгаа. Та бүхэн төсөвт юу ч тусаагүй байгаа гэдгийг мэдэж байгаа.

Голын урсацыг сэргээн барих чиглэлээр бид нар бодлого хийж байгаа. Тухайлбал хамгийн түрүүнд Орхон гол төслөөр эхэлье. Тэгээд дараа нь Хэрлэн гээд голууд дээр урсацын тохируулга хийдэг, боомтуудыг байгуулъя гээд мөн л хөрөнгө санхүүгийн асуудал. Тэгээд ямар ч байсан Турктай хамтраад энэ Орхон гол дээр боомт барих төслийн асуудал дээр хэд хэдэн удаагийн харилцан уулзалт хийгээд Туркийн Байгаль орчны сайд нь ч гэсэн ирсэн. Тэгээд бид нар оны өмнө маш яаралтай З төрлийн судалгаа хийгээд, түүний дагуу 1 сарын сүүлээр манай мэргэжилтнүүд очиж, техник эдийн засгийн тооцоо хийх 5 сая орчим долларын асуудлыг шийдэх гэж байгаа. Энэ хүрээнд Орхон голоос эхлээд явна. Хэнтий дээр ч гэсэн ийм чиглэлээр л, Туул дээр ч гэсэн мөн энэ чиглэлээр явах ёстой.

Хамгийн гол нь түрүүн ч хэлсэн. Бид нар голуудын эх дээр мод тарих ажлуудыг аймгуудад хуваарилсан төсвийн түвшинд хийнэ. Хамгийн түрүүний хийх юм бол яг энэ. Дээр нь, гол мөрний ус бүрэлдэх эх, ой усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийн хилийн зааг тогтоох хуулийн дагуу, тэнд байгаа ашигт малтмал ашиглаж байгаа газруудыг хориглох асуудалтай холбоотойгоор бид нар төсөвт 500 сая төгрөг тавьсан байгаа. Үүгээр хилийн заагийг тогтоогоод энэ уул

уурхайн ашиглалт явуулахгүй байх энэ ажлууд хийгдэнэ. Тэгэхээр энэ Туул голын сав газарт байгаа ганц нэг алтны уурхайнууд ажиллахгүй л гэсэн үг.

Н.Энхболд: Хувийн үйлдвэрүүд өөрснөө энэ тал дээр юу хийх бодолтой байна вэ гэсэн асуултыг Дондог гишүүн асуусан. Ер нь тоо баримт байвал сүүлийн 1-3 жилд ч гэдэг юм уу? Түрүүчийн хэлсэн тэр 30-40-өөд үйлдвэр чинь яг энэ байгаль орчныг хамгаалах, цэвэрлэх байгууламжийг боловсронгуй болгох тал дээр өөрсдөө санаачилга гаргаж, хөрөнгө мөнгө зарсан ийм тоо баримт байна уу гэдгийг хэлбэл зүгээр байна. Товчхон хариулчихаарай.

Б.Энх-Амгалан:-Цэвэрлэх байгууламж дээр хувийн 20 хэдэн үйлдвэр, нийлээд 100-аад сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд өөрийнхөө бололцоо боломжоор явах гэж үзсэн юм. Тэгэхдээ цэвэрлэх байгууламжид нийтдээ 8-12 сая долларын хөрөнгө оруулалт хийж байж технологийн шинэчлэлт хийгдэх ёстой юм билээ. Тэгэхээр түүнийг одоо энд байж байгаа үйлдвэрүүд хийе гэхээр нэгдүгээрт, ихэнх нь нойтон арьс болгож гаргадаг ийм л технологитой байж байгаа. Түүнийгээ шинэчилье гэхээр тодорхой хөрөнгийн баталгаа нь хүрдэггүй, нэлээн хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай байдаг, ингээд болж өгдөггүй юм билээ. Мөн түүний 10 хувь нь л дотоодын хэрэгцээнд явдаг. 90 хувийг нь гаргадаг ийм юм байгаа. Одоогоор энэ хромноос салах чиглэлээр энэ жилийн боловсруулсан арьсны 20-30 хувийг идээлж, ганд хийж боловсруулах аргаар гаргаж байгаа. Нано технологи бол энд тэндэхийн үзэсгэлэнд явж судалж байгаа. Өөрсдийнх яг хөрөнгө бас хүрэхгүй байгаа. Арьсыг боловсруулахад зөвхөн Хятадуудын буюу гадаадын захиалагчдын мөнгөөр хийж байгаа учраас энэ маань тэгээд хамгийн бага зардлаар хийгдэж байгаа юм. Нэг арьсыг боловсруулахад 6-7 юаньд хийгдэж байгаа учраас эргэлтийн хөрөнгө гарч өгөхгүй ийм байдлууд байгаа.

Н.Энхболд: Их тодорхой дүр зураг харагдах шиг боллоо, саяны зургаас. Гадны захиалгаар иймэрхүү технологиор хийж байгаа юм байна.

Э.Мөнх-Очир: Өнөөдөр Харгиаг их ярьж байна. Харгиаг ярихын хажуугаар бас Төв цэвэрлэх байгууламжийг ярих хэрэгтэй. Харгиагийн бохир орсноос гадна Төв цэвэрлэх байгууламжийн тодорхой хэмжээнд 2008 оны З сард гол руу асгасан лаг бохироос нэлээн хэмжээний экологийн хохирол үүсч байсан гэдгийг та бүгд мэдэж байгаа байх. Тийм болохоор энэ хоёр цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг нийтэд нь авч үзэх ёстой юм. Яагаад гэвэл Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотод бид нарт хамгийн их хохирол, Туул голын усанд нь нөлөө үзүүлж байгаа байгууламж нь Харгиагаасаа илүү уг нь цэвэрлэх байгууламж юм.

Харгиа нь болохоор цэвэрлэх байгууламжаа бохирдуулж байгаа хэсэг нь. Тийм болохоор би хэлэхэд аль алиныг нь уялдуулж яримаар санагдаж байна. Харгиатай холбоотой хэдэн юм байна.

2008 онд Харгиаг З удаа би хааж байсан. Наранхүү гишүүн сайдын албан тушаал хашаад яаман дээр бид нар хэд хэдэн удаа очиж энэ асуудлыг шийдвэрлэх тодорхой үүргийг манай энд ирсэн Арьс шир боловсруулагчдын холбоо хүлээж авч байсан. Энэ үүрэг цаасан дээр буусан байсан. Энэ үүргийн дагуу ажил нь явагдсан уу? Бат дарга аа. Бид нар 4 сард ажлаа өгөөд явсан. Тэр үүргээ хүлээгээд, үүргийн

дагуу ажлаа хийсэн болоод энэ Харгиа өнөөдөр үйл ажиллагаагаа явуулж байна уу? гэж хоёр байгууллагын даргаас хоёулангаас нь асуумаар байна.

Гансүх сайдаас асууя. Түрүүний хэлдэг хоёр Солонгосын байгууллага гэдэг байгууллагыг Улаанбаатар хотын иргэдийн Хуралд байхдаа бид нар 2004-2008 оны иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал сонголтоо хийгээд нэг байгууллагыг нь сонгоод, тэр байгууллага дээр улсын төсвөөс тэрбум төгрөг өгөөд төслийг нь хийлгээд, бүх цаас нь бэлэн болчихсон, өнөөдөр Улаанбаатар хотын ерөнхий менежертэй гэрээ хийчихсэн ажиллаж байгаа. Энэ ажил цаашаа явахгүй байна гэж надад тэр байгууллагынхан хэлсэн. Тэгэхээр энэ ажил юунаас болоод гацсан байна вэ? Үүнийг бас яамнаас тодруулъя, Бат даргаас бас тодруулмаар байна.

Богд уулын талаар асууя. Батсуурь даргаас асуухад, Богд уул өөрийн гэсэн гол ус, горхитой урсац байгаа. Энэ Богд уулын зүүн хэсгээс урсаж Туул гол руу орж байгаа ус өнөөдөр Туул голын гүний усны урсацад, дээр гадаргуу усанд нь бохирын нөлөө, хөндлөнгийн нөлөө үзүүлдэг үү? Бохирдуулах хэмжээнд аваачих бололцоо байдаг уу? Үүнийг та тодруулж өгөөч.

Мэргэжлийн хяналтаас ийм асуулт байна. Хууль гарсантай холбоотой 1 сарын 1-нээс одоо хэрэгжиж байгаа байхаа, голын дэргэдэх уурхайнууд бүгд хаагдах ёстой гэж би ойлгож байгаа. Заамарын хэдэн уурхай хэзээ зогсох вэ? Тодорхой хугацаа, өнөөдрөөс ийм ийм юм хийж байгаа. Тэнд том багаар ялгах биш, бүгд л голынхоо гольдрилд орчихсон ухаж байгаа. Тийм учраас Заамарын уурхайнууд хэзээ зогсох вэ гэдгийг асуумаар байна. Ийм 4 асуулт байна.

Л.Гансүх: Нэг асуулт нь надад хаяглагдах шиг боллоо. Солонгосын компани дээр Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам ямар нэгэн гацаах талын юм бол байхгүй. Энэ бол цэвэр гэрээгээр хот өөрөө хамтарч ажиллаж байгаа. Хамтраад ийм хамтарсан төсөл болгоод явж байгаа гэж ойлгосон. Энэ дээр өөрсдийнх л тэр үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, санхүүжилттэй холбоотой юм болж байгаа болов уу гэж би ойлгож байна. Яаман дээр бид энэ голын урсац, тогтвортой байлгах, боомт барих энэ төслүүдийг дэмжинэ. Нэг төсөл нь баахан голыг тохижуулахдаа элс, хайргыг нь ашиглана гэсэн ийм юм төсөл дээр нь байсан гээд тэр асуудалтай холбоотойгоор судалгаа хийж байна гээд манайхан тийм юм ярьж байсан. Түүнээс өөр энээ тэрээ юм бол байхгүй байх.

Ч.Бат: Харгиа цэвэрлэх байгууламжийн хувьд энэ арьс ширний үйлдвэрүүд хотоос болон тухайн үед яамнаас 2008 онд өгсөн үүргийг биелүүлээгүй. Тийм учраас энэ оны 10 дугаар сард бүрмөсөн хаасан. Өнгөрсөн жил хотоос 24,8 сая төгрөг өгч нэлээд анхан шатны ажлуудыг хийж, бага зэрэг асуудлыг янзлахыг оролдсон. Тэгээд мөн тухайн үед үүрэг өгч байсан, үүнийг бас биелүүлээгүй учраас хаасан. Одоо сүүлдээ арьс ширний үйлдвэрүүд ямар ч хөрөнгө оруулалт хийхгүй өчнөөн жил болсон. Сүүлдээ бид одоо чадахгүй нь ээ, одоо хот аваач гэж хувь нийлүүлэгчдийн хурлаа хийж, хотод саяхан хүлээлгэж өгсөн.

Энэ талаар тодорхой хугацаа хэлээч гэж байна. Үүнийг 2010-2011 онд багтааж технологийн шинэчлэлт хийх ийм төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл 2012 оноос эхлээд бүрэн цэвэрлэсэн байдлаар төв цэвэрлэх байгууламжид бохироо нийлүүлэх стандартын хэмжээнд хүрнэ гэж бодож байна.

Харгиагийн хувьд ингээд асуудлыг шийдчихвэл төв цэвэрлэх байгууламж цаашаа учиргүй их бохирдуулах нь харьцангуй гайгүй болно. Мэдээж хэрэг зэрэгцээгээр нь төв цэвэрлэх байгууламжийн өөрийнх нь технологийг шинэчлэх, сайжруулах тийм ажлууд үе шаттай хийгдэж байгаа гэж хэлэх байна.

Туул, Сэлбэ төслийн хувьд Солонгос улсын Ченгсү гэдэг компани хотын удирдлагуудтай санамж бичиг байгуулаад 2007 оноос хойш ажилласан. Хотоос ч гэсэн тодорхой хөрөнгө гаргаж дэмжсэн. Судалгаа ажил, зураг төслийн ажлууд хийгдсэн. Гэвч энэ компани нь Туул, Сэлбэ голын дагуух 40-50 км газрын бүх тохижилтын хөрөнгө оруулалтыг зөвхөн бид нар мэдэж хийнэ гэдэг ийм асуудлыг тавьсан. Тэгээд миний зүгээс энэ асуудалд Монгол Улсад Гадаадын зээл тусламжийн тухай хууль бий. Үүний дагуу явах ёстой, нэгдүгээрт.

Хоёрдугаарт, ямар ч гэрээ байгуулахгүйгээр зүгээр нэг санамж бичгээр ингэж хөрөнгө оруулалтын ажил хийгдэж болохгүй. Гэрээгээ байгуулаач гэдэг асуудал тавьсан. Ингээд тэд нар гэрээ байгуулахдаа гэрээний санал нь энэ Туул, Сэлбэ голын эргийн дагуух бүх тохижилтын хөрөнгө оруулалтыг ямар байгууллага хөрөнгө оруулалт хийх вэ? Газрыг хэнд хуваарилах вэ, бүх асуудлыг бид монополь давуу эрхтэйгээр шийднэ гэсэн ийм асуудал тавьсан. Манай Монгол Улсын хууль журамтай зөрчилдсөн. Тэгэхээр үүнийг бид хүлээн зөвшөөрөөгүй. Монгол Улсын хууль, тогтоомжид нийцүүлж саналаа өгсөн боловч түүнийг Солонгосын тал хүлээж аваагүй, ингээд зогсчихсон байж байгаа. Тэр гэрээ яаж хийгдэхээс цаашид хэрвээ хийгдэхээр бол үргэлжлээд хийгдэнэ. Хийгдэхгүй бол энэ ажил ингээд зогсоно гэсэн үг.

Н.Энхболд: Гишүүд асуулгын хариулттай холбогдуулж нэмж асууж, тодруулгууд авлаа.

Ц.Банзрагч: Эрхэм гишүүн Мөнх-Очирын асуултанд хариулъя. Богд уулаас эхтэй голоос Туул голд бохирдол байхгүй байгаа. Үүнийг юугаар нотолж байна вэ гэвэл Байгаль орчны төв лабораторийн хийсэн шинжилгээгээр Маршалын гүүр, цэвэрлэх байгууламжаас доош харьцуулсан хэмжилт хийхэд Маршалын гүүрээс дээш бохирдол илрэхгүй байгаа, нэгдүгээрт.

Хоёрдугаарт, Байгаль орчны яамны удаа дараагийн шаардлагаар Зайсан, Богд ууланд байсан гол эх үүсвэр Төв цэвэрлэх байгууламжид холбогдсон. Их тэнгэрт цэвэрлэх байгууламж баригдсан байгаа. Тийм учраас томоохон бохирдуулах эх үүсвэрийг холбогдох байгууллагад тавьснаар энэ бохирдол арилсан. Туул голын эхээдээ нэг ч уурхай байхгүй. Өнгөрсөн жил Мэргэжлийн хяналтын газар, манай яам Эрдэс баялгийн яамтай хамтарсан шалгалтаар нэг уурхай байсныг бүрэн хааж, нөхөн сэргээх ажлыг нь хийлгэсэн байгаа.

Я.Содбаатар: -Их Хурлаас гарсан нэг том хууль байгаа. Энэ голын болон ойн сав газруудад байгаа ашигт малтмалыг олборлох болон хайгуулын үйл ажиллагаануудыг зогсоох. Энэ зүйл одоогоор Мэргэжлийн хяналтын газарт ирээгүй байна. Ойн газар, Усны газар, Ашигт малтмалын газар дээр хил хязгаарыг нь тогтоох тэр үйл явц нь явж байгаа гэж байгаа. Энэ нь их удаашралтай яваад байгаа. Тэгээд үүнийхээ хүрээнд энэ лицензүүд ийм хэмжээгээр хамрагдаж байна

гээд ороод ирвэл тэр хүрээнд нь бид нар ажиллана гэж үзэж байгаа. Энэ асуудлаар Байнгын хороон дээр, Ажлын хэсэг дээр ойрын үед хэд хэд хуралдсан. Одоо хамгийн гол хүлээгдэж байгаа юм нь Усны газар, Ойн газар, энэ Ашигт малтмалын газар З сав газар хуулиар байгаа. Тэр З сав газрын хил хязгаарыг тогтоох юм нь одоогоор Засгийн газарт орж батлагдаагүй байгаа учраас хяналт тавих боломж муутай гэдгийг хэлье.

Заамарын тухайд манайх шалгалт хийгээд тодорхой аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагааг хянасан байгаа. Нийт Усны ай савд гэсэн хуулийн дагуу шалгахад хуулийн хэрэгжилт нь бэлтгэл шатандаа явж байна гэж хэлж болох юм уу даа. Би энэ хэлсэн дээр бас нэг зүйлийг хэлэхэд түрүүн алтны нэг уурхай байсныг хаасан байгаа. Заамар хүртэл ганц алтны уурхай Эрдэнэ сумын нутагт байсныг ноднин жил хаасан. Энд хайрганы уурхайнууд байдаг. 139 аж ахуйн нэгж бол тусгай зөвшөөрөлгүйгээр нэг ёсны А зөвшөөрөлгүйгээр явж байсан. Эд нарыг энэ жил зогсоосон. 15 аж ахуйн нэгжийн тусгай зөвшөөрлийг зогсоосон байж байгаа.

Туул голын усны бохирдол жил бүр нэмэгдэж байгаа. Нэг санаа зовоож байгаа нь гол өөрийнхөө усыг цэвэршүүлдэг. Гэтэл Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт бид нарын авсан судалгаагаар бол 5, 7, 9 саруудад энэ Туул гол өөрийгөө цэвэршүүлж чадахаа больчихоод байгаа юм. Тийм учраас энэ дээр бид тодорхой арга хэмжээ аваач гээд манай байгууллагын улсууд, Байгаль орчны яам, Нийслэлийн Засаг дарга нарт Туул, Сэлбэ голыг орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд аваач ээ. Мөн энэ газруудын бохирдол үүсгэж байгаа эх үүсвэрүүдийг цөөлөх үүнийх нь асуудал дээр анхаарлаа хандуулаач гээд яг хуулийн дагуу авч хэрэгжүүлэх ёстой зүйлүүд, нөгөө талаасаа мэргэжлийн талаас авч үзэх ёстой зүйлүүд дээр саналуудаа хүргүүлсэн байж байгаа.

Н.Энхболд: Дондог гишүүн үг хэлье.

Д.Дондог: Өнөөдөр мэргэжлийн яам, холбогдох хүмүүс асуулганд хариулт өглөө. Би асуулгыг хоёр зорилготой тавьсан. Нэгдүгээрт, тухайн Төв аймгийн нэр бүхий сумдын иргэдээс ирүүлж байгаа санал гомдол, шүүмжлэлтэй хандаж байгаа шүүмжлэлийн дагуу өмнө нь өгсөн саналуудад хариулт өгөөгүй байна гэдэг утгаар нь ямар үр дүн гарч байгаа юм бэ? Ямар ажил зохион байгуулж байна вэ гэж асууж байгаа юм.

Хэдийгээр ганцхан Туул голын асуудал гэж тавигдаж байгаа боловч нийт Монгол Улсын гол усны бохирдол ямар байна вэ? Хамгаалалт нь ямар байна вэ? Яаж хяналт тавьж байгаа юм бэ? Үүнийг арилгах талаар ямар арга хэмжээ авч байгаа юм бэ? Ямар үр дүн гарч байна вэ гэдэг ийм л ерөнхий асуудал тавигдаж байгаа юм. Өнөөдрийн энэ хариултаар бас их тодорхой юм, санаанд нийцтэл бууж өгөхгүй байна. Хийе гэсэн ажлууд байгаа тухайгаа хэлж байна. Нэлээн олон дүрэм, журам, төсөл хөтөлбөрүүд боловсруулж байгаа юм байна, зарим нь гарсан юм байна. Тэгээд үүнийгээ ажил хэрэг болгох тал дээр нэлээн анхаараарай. Асуулга тавиад, одоо өнгөрлөө гээд хаяхгүй ээ. Яг энэ холбогдож байгаа хүмүүс сайдын багцад ажилладаг юм уу? яадаг юм бэ? Нэгдэж ажиллах нь зөв байхаа. Тус тусдаа яваад үр дүн гарахгүй гэдгийг хэлье.

Хоёрдугаарт, Бодлогын чанартай хоёр асуудал байна. Нэгдүгээрт, энэ усны тухай асуудлыг Засгийн газар дээр ярьж байгаад нэг зангидаж, нэг талдаа төвлөрүүлэх нь зөв юм байна гэсэн ойлголт бий боллоо шүү дээ. Их олон газар эзэнтэй байгаа учраас дараа нь хариуцах эзэн олдохгүй болчихдог, тэгээд хариуцлага тооцох гэхээр эзэн нь бултчихдаг, үүнээс болоод сөрөг үр дагавар хэвээр байдаг. Үүнийгээ Засгийн газар дээр боловсруулах.

Хоёрдугаарт, яг хийх гэж байгаа ажил дээрээ төсөв хөрөнгө төлөвлөж, энэ ажлыг хийхэд төчнөөн төгрөг хэрэгтэй байгаа юм. Ингээд төсөв суулгах гэсэн болохгүй байна гээд асуудлаа оруул л даа. Засгийн газрын зүгээс асуудал тавь л даа. Их Хурал анхаарлаа хандуулна шүү дээ. Тийм юм огт байхгүй, ерөнхийдөө тэгэх гэж байна гээд байвал ямар юмны мөнгө тооцоо батлагдах вэ дээ. Үүнийг бодох нь зөв байх гэж бодож байна. Тэгээд мэдээж энэ технологийн шинэчлэл хийх асуудал, цэвэрлэх байгууламжийн чадлыг сайжруулах тухай асуудал, энэ голуудад ил далд нийлж байгаа тэгээд бохирдол үүсгэж байгаа тэр цэг, сувгуудыг олж тогтоох тухай асуудал зайлшгүй яригдана. Үүнийгээ сайн судалж, ашиглах нь зүйтэй гэж хэлэх байна.

Нөгөө талд, жаахан хатуухан арга хэмжээ авч бодлоготой ажиллаач гэж хэлэх байна. Би энэ асуулгыг үргэлжлүүлж тавина гэж бодож байна. Яагаад гэвэл өнөөдөр олигтой үр дүнтэй юм сонсогдоогүй учраас жилийн дараа байдаг юм уу? эргэж тавиад ямар үр дүнг гарч байгааг сонсъё. Үүнийг би сайдыг юм уу? энд холбогдох хүмүүсийг зүгээр нэг баалах гэж, шүүмжлэх гэж, эсхүл нэр олж авах гэж ярьж байгаа асуудал бишээ. Үнэхээр бодит байдал дээр Монгол Улсын иргэдийн тэн хагас нь амьдардаг нийслэлийн дундуур урсаж байгаа гол, тэр орчимд нь бохирдол үүсээд байхад бид нар анхаарахгүй, шийдэхгүй байж үнэхээр болохгүй байгаа юм. Олон удаа ярьж байгаа, нэг талдаа.

Нөгөө талдаа, арьс ширний үйлдвэрүүдтэй холбоотой, бид нар үйлдвэрийг шууд хаана гэж хэлж байгаа юм биш. Болохгүй бол хаахаас өөр арга байхгүй. Нэг номер нь хүний эрүүл мэндийн асуудал байгаа. Болох талаас нь анхаараад ажиллаач ээ. Байгууламж юмаа байгуулаач ээ. Харгиагаа бүтцийг нь, харьяаллыг нь зөв тогтоогоод ажиллуулаач ээ, дэмжээч ээ гэдэг асуудал байгаа юм. Өөр нэг асуудал энэ ажиллуулж байгаа үйлдвэрүүдийн ихэнх нь урьд хөршийн эзэд л байгаа шүү дээ. Арьс ширээ аваад боловсруулаад, манайд бохирыг нь үүсгэж хаячихаад, тэгээд цэвэршүүлээд аваад явж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр энэ төрийн бодлогод бас энэ талыг нь ч бодох хэрэгтэй. Зайлшгүй энэ дээр анхаарахаас өөр арга байхгүй.

Хотоос үйлдвэрүүдийг гаргана л гэж байна. Гарсан ч гэсэн хаа нэгэн газар очоод цэвэрлэх байгууламжгүй бол дахиад л бохирдол үүсгэнэ. Ялгаагүй л Монголын нутаг дэвсгэр дээр ус нь, унд нь, хөрс нь бохирдоно. Тийм учраас иж бүрэн харж, нэг тодорхой хэмжээний багц асуудал болгож, хөтөлбөртөө тусгаж, гаргаж ирж танилцуулаач ээ. Их Хурал дээр ороод ирсэн асуудлыг Их Хурлын гишүүд дэмжихэд бэлэн байгаа гэж бодож байна. Бид нар өөрснөө мэдэж байгаа шүү дээ. Өндөр хөгжилтэй орнуудад явахад бохирын цэвэрлэх байгууламжийн эхэн дээр нь очиход ямар байдаг билээ. Бараг бид нар чинь орж чаддаггүй шүү дээ. Адаг дээр нь очингуутаа аягаар хутгаад уу л гэдэг биз дээ. Уухаа байя гэхэд ядахдаа үйлдвэрлэлийн зориулалттай ашигладаг, орчноо бохирдуулдаггүй тийм

арга хэмжээг ойрын үед ерөөсөө энэ ондоо багтаагаад аваач ээ, эрхэм сайд аа, эрхэм холбогдох хүмүүс ээ, Улаанбаатар хотын нийслэлчүүд ээ, нийслэлийн удирдлагууд аа гэж ингэж хэлэх байна.

Тэгээд үр дүн гараад ирсэн байхад би заавал асуулга асууна гэхгүй, тайлагначихвал би тэгээд болж байна гэнэ. Үр дүн гарахгүй байвал асуулга асууна, та нарын ажил төрлөө өгөх нөхцөл бүрдэх вий, би бол хатуухан л ярина гэж бодож байна, ний нуугүй хэлэхэд. Үүнийгээ харин урьдчилаад хэлье гэсэн байр суурьтай байна.

Ингээд асуулгад хариулсан та бүхэнд баярлалаа.

Н.Энхболд: Баярлалаа. Улсын Их Хурлын гишүүн Дондогоос сайдад хандаж тавьсан Туул гол болон бусад гол усны бохирдол, экологийн тэнцвэрт байдал алдагдаж байгаа асуудлаар авч байгаа арга хэмжээ, үр дүн цаашид хийх ажлын талаарх асуултын хариултыг Улсын Их Хурлын нэгдсэн чуулган дээр сонслоо.

Гансүх сайд, Хотын удирдлага, энэ чиглэлээр хийх ажлуудаа төлөвлөх хэрэгтэй. Гишүүдээс дэмжлэг авч, хамтарч ажиллах юмнуудаа бодож хийх хэрэгтэй. Сонсголын мөрөөр шийдвэр гараад хүрээд байдаггүй. Гэхдээ протоколуудыг хүргэнэ. Гишүүдийн гаргасан саналуудыг хүргэнэ. Эргээд дараагийн асуулга болоход тэгж ярьж байсан юм юу болсон бэ? Танай зүгээс юу хийв гэсэн юмнууд гарна.

Цэвэрлэх байгууламж дээр Бат дарга аа, төсөл танилцуулаад явж байсан хүмүүстэй тааралдаж байсан. Бид нар үүнийг чинь хувьчлаад аваад хийе. Даже эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгээр биш тарифаа л тохиролцоод явчихбал өөрснөө боловсронгуй болгоод, өөрснөө шаардлага хангасан хэмжээнд ажиллуулаад төлбөрөөрөө үүнийг чинь урт хугацаанд ч гэсэн төлөөд явах ийм боломж байна гэсэн хүмүүс хүртэл явдаг юм билээ. Нарийндаа яривал бас энэ чинь өөрөө тэндээ бизнес бололтой юмаа. Өгөхгүй байдаг юм уу? дургүй байдаг юм уу? хөндлөнгийн мэргэжлийн биш бид нар харахад их л боломжийн санаанууд ярьж байгаа хүмүүс хотод очоод хана цохисон бөмбөг шиг буцаж яваад байдаг юм билээ. Энэ юмнуудаа ч та нар анхаарах хэрэгтэй болох байх шүү.

Дараагийн асуудалдаа оръё.

Улсын Их Хурлын гишүүн Энхбатаас Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдад хандаж Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн хэрэгжилтийн талаар тавьсан асуултын хариуг сонсъё.

Гансүх сайдыг индэрт урьж байна. Дараа нь гишүүд асуулт асууна.

Л.Гансүх: Тусгай хамгаалалттай газар нутагт ямар зөрчил гарч байгаа болон уг зөрчил гарахад нөлөөлж байгаа хүчин зүйлүүдийн талаар тодорхой тоо баримт дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгнө үү гэсэн асуулга байгаа.

Тэгэхээр Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас хэрэгжүүлж байгаа байгаль хамгаалах бодлогын нэг чиглэл нь байгаль экологийн өндөр ач холбогдол

бүхий үзэсгэлэнт байгаль, түүх соёлын дурсгалт газар нутгийг дэлхий нийтийн жишгийн дагуу тусгай хамгаалалтан авч хамгаалах асуудал юм.

Улсын нийт газар нутгийн 14,4 хувь буюу 22,5 сая га талбай бүхий 65 газар улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээнд 4 ангиллаар хамрагдаад байна, өнөөгийн байдлаар. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтын менежментийг хариуцсан хамгаалалтын 24 захиргаа байгуулж, тэдгээрт 400 гаруй хүн ажиллаж байгаагаас 55 хувь нь байгаль хамгаалагч, 14,1 хувь нь захиргааны ажилтан, 15 хувь нь байгаль, шинжлэх ухааны салбарын мэргэжилтнүүд, 16 хувь нь үйлчилгээний ажиллагсад байна.

2009 онд газар нутгийг улсын тусгай хамгаалалтанд авах зорилгоор судалгаа, шинжилгээний ажлыг 2 сая 800 мянга га талбайд хийж, Засгийн газар Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэхээр бэлтгэл ажлыг хийгээд байна. 2009 оныг байгаль хамгаалагчдын чадавхийг бэхжүүлэх жил болгон зарласантай холбогдуулан орон даяар байгаль хамгаалагчдад зориулсан сургалт зохион байгуулж, түүнд 3000 гаруй хүнийг хамруулж, тэдний мэдлэг, мэргэжлийг дээшлүүлэх, ажиллах орчныг сайжруулах, шаардлагатай техник, бие хамгаалах хэрэгслээр гүйцэд хангах ажлууд хийгдээд байна.

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтанд зориулж улсын төсвөөс 2009 онд 1 тэрбум 898 сая төгрөгийн санхүүжилт хийсэн нь 1996 оныхоос 31 дахин өссөн байна. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хэмжээнд гарч байгаа нийтлэг зөрчлүүдийн талаар танилцуулъя.

Газар ашиглалтын зөрчил

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль батлагдсан газар нутгийг улсын тусгай хамгаалалтанд авахаас өмнө үүссэн суурин газрууд, тухайлбал Хөвсгөлийн Хатгал, Ханх тосгон, Хэнтий аймгийн . . .

Ер нь асуулга чинь З байсан. Нэг нь тусгай хамгаалалттай. Би зөвхөн Богд нь сонирхолтой байгаа бол Богдыг нь яръя.

Хоёрдугаар асуулга байгаа. Тэр нь тусгай хамгаалалттай газар нутгийн Богд хаан уулын дархан цаазат газрын ам бүрээр хэдэн онд хэний шийдвэрээр хичнээн хувь хүн, аж ахуйн нэгж байгууллагад газар олгосон талаарх мэдээллийг хүссэн байгаа юм.

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн заалтууд 27 дугаар зүйлийн 27.9-д, тусгай хамгаалалттай нутгийн зөвшөөрсөн бүсэд тодорхой зориулалтаар ашиглаж болох газар түүний хэмжээ, ашиглах журмыг тогтоох гэсэн заалтуудаар дархан цаазат болон газрын байгалийн зохицолдот газрын хязгаарлалын бүсэд аялал жуулчлалын зориулалтаар газар ашиглах зөвшөөрлийг байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага олгож болохыг хуульчилсан. Хуулийн эдгээр заалтын хүрээнд Богд уулын дархан цаазат газрын хязгаарлалтын бүсэд аялал жуулчлалын зориулалтаар газар ашиглах зөвшөөрлийг олгосон боловч иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд хууль

тогтоомжийг зөрчин газар ашиглах зориулалтыг өөрчилж ноцтой зөрчил гаргасан байна.

Энэ зөрчлүүдийг тухайлбал дурдъя. Богд хаан уулын дархан цаазат газрын хязгаарлалтын бүсэд 2002-2008 онд тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль, тусгай хамгаалалттай газар нутаг дэвсгэрт газар ашиглах журмыг үндэслэн 391 аж ахуйн нэгжид 26 аманд газар ашиглах зөвшөөрөл өгөгдсөн байна. Эдгээрээс тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хуульд заасны дагуу хамгаалалтын захиргаанаас санал аваагүй бөгөөд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас гэрчилгээ зөвшөөрөл авсан 313 иргэн, аж ахуйн нэгж байна. Газар ашиглалтын зориулалт өөрчилсөн 27, үйл ажиллагаа явуулаагүй 290 иргэн, аж ахуйн нэгж байна. Нүхтийн аманд 76 иргэн зуслангийн зориулалтаар газар ашиглах зөвшөөрөл авсан байна.

Хан-Уул дүүргийн Засаг даргын 2008 оны 6 дугаар сарын 13-ны өдрийн захирамжаар 15 жилийн хугацаатайгаар Зайсангийн аманд 237 иргэнд гэр бүлийн зориулалтаар газар олгосон шийдвэр гаргаж, гэрчилгээ олгосон нь Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн 36.1 дэх заалтыг зөрчсөн байна.

Мөн Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль батлагдаж, хамгаалалтын горим дэглэм мөрдөгдөхөөс өмнө байсан хуучин объектуудыг хувьчилсан учир өмчлөгч этгээд нь шинээр гэрээ хийж, газраа баталгаажуулаагүй, эсхүл гэрээний хугацаа дууссан ч сунгуулдаггүй, сургууль, эмнэлэг, хүнсний дэлгүүр, баар, зочид буудал зэрэг үйлчилгээний газрууд, цэргийн анги, хүүхдийн хорих, химийн бодис хадгалдаг изотоп, контор, агаарын орон зайг хянах, лакатарь төв, одон орныг судлах төв, мөсөн зоорь зэрэг зөвшөөрөлгүй аж ахуйн нэгж 22 байна.

Сүүлийн жилүүдэд Улаанбаатар хотын хүн амын өсөлттэй холбоотойгоор хууль бусаар газар ашиглах явдал ихэсч, дархан газрын хамгаалалтын дэглэм зөрчигдөж байна. Тухайлбал Зайсангийн амны суурьшлын хэсэгт Хан-Уул дүүргийн 11 дүгээр хороонд 400 айл өрх, 30,6 га-д, Арцатын аманд 56 айл өрх, 19 объект, 16,1 га-д Чулуутын аманд Туул зөрлөгт 114 айл өрх, 15,5 га талбайд, Нүхтийн аманд 60 айл өрх, 14 га талбайг тус тус зөвшөөрөлгүй ашиглаж байгаа бөгөөд нийт талбайн хэмжээ нь 76,2 га байна.

Баригдсан объектуудын зориулалт өөрчилсөн иргэн аж ахуй нэгж, байгууллагад нөхөн төлбөр ногдох асуудлыг судалж боловсруулах ажлын хэсгийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар ахлуулан Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдан 2009 оны 12 сарын 7-ны өдрийн 378 тоот тушаалаар байгуулан ажиллуулж байна.

Энэ зөрчлүүдтэй холбоотой ямар арга хэмжээ авч болох вэ гэдэг дээр З хувилбарыг оруулж ирж байна. Тухайлбал, нэгдүгээрт нөхөн төлбөр ногдуулах. Зориулалт өөрчилсөн иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад нөхөн төлбөр ногдуулах хэд хэдэн хувилбар байгаа. Түүнээс нэгдүгээр хувилбар нь Эрүүгийн хуулийн 204 дүгээр зүйлийн 1 дэх заалтын дагуу газрын хэвлийг ашиглах, хамгаалах журам зөрчсөний улмаас хүний эрүүл мэнд, мал амьтан, байгаль орчинд үлэмж хэмжээний хохирол учруулсан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод

хэмжээг 250 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөөр торгох гээд. Энэ нь 108 мянган төгрөгийг 250-иар үржүүлэхэд 27 сая төгрөгөөр үржүүлэхээр 27 сая төгрөгөөр торгох.

Хоёрдугаар хувилбар нь, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн 8 дугаар зүйлийн З, 4 дүгээр заалт, байгалийн баялгийн нөөцийн мөнгөн үнэлгээг экологи, эдийн засгийн ач холбогдлыг харгалзан төрийн захиргааны төв байгууллага, холбогдох бусад байгууллагатай хамтран тогтооно. Нөөцийн мөнгөн үнэлгээг тухайн баялгийн нөөц ашигласны төлбөр хураамж, байгальд учруулсан хор хөнөөлөөр шууд хохирлын нөхөн төлбөрийн хэмжээг тогтоох үндэс болгоно гэсэн хуулийн заалтын дагуу 80-аас 1 га газарт учруулсан экологийн хохирлын эдийн засгийн үнэлгээг тухайн газрын байдлаас хамааран 80-140 сая төгрөг байж болохоор тогтоож болох юм.

Гуравдугаар хувилбар нь, Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн 43.3.1-д заасны дагуу тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтын горимыг зөрчиж үйл ажиллагаа явуулсан бол хууль бусаар олсон орлогыг хураах гэсэн ийм заалтыг хэрэглэх ийм З нөхөн төлбөрийн хувилбар байна.

Мөн газар ашигласны төлбөрийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр арга хэмжээ авч болж байгаа юм. Тэр нь юу вэ гэхээр нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын 2005 оны 4.21 дүгээр тогтоолыг боловсронгуй болгох замаар Зайсангийн аман дахь 1 га газрын төлбөрийг 13,2 сая төгрөгөөр тооцож авах боломж байгаа юм.

Хилийн заагийг өөрчлөх гуравдугаар хувилбар байгаа юм. Хэнтий аймгийн Дадал сумын төв, Хөвсгөлийн Ханх, Хатгал зэрэг суурин газруудтай адил орон сууцны хороолол баригдан суурин газар үүссэн зарим хэсэг газар нутгийг нөхөх зарчимд үндэслэн хилийн заагт өөрчлөлт оруулах. Тухайлбал, Зайсан, Арцатын амны задгай, Нүхтийн ам, Туул тосгон, Ташгайтын амны газруудаар хилийн цэсээс гаргасан тохиолдолд Богд хаан уулын дархан цаазат газрын Тайны ам, Айдсын даваа орчим 1900 гаруй га газрыг шинээр нэмж авах боломжтой байгаа. Энэ нь өөрөөр хэлбэл Богд хаан уулын дархан цаазат газрын урд хэсэг нь хил нь уулын оройгоор татсан байдгийг бэлээр татаж өөрчилбөл ийм маягаар зарим хэсгийг хамгаалалтаас гаргаад, зарим хэсгийг нэмж авч энэ асуудлыг шийдэж болох юм.

Зориулалт өөрчлөн орон сууцны барилга барьсан нөхцөлд зөрчил ногдуулах хөрөнгийн эх үүсвэрээр Богд хаан уулын хилийн заагийн дагуу амралт, аялал жуулчлалын дэд бүтэц бүхий хамгаалалтын хашаа, шуурхай холбооны хэрэгсэл, хамгаалалтын хянах электрон систем бүхий хамгаалалтын 8 байр, тусгай зориулалтын автомашин, 20-30 автомашины зогсоол бүхий 6 хаалга, явган аялагчдын засмал зам, сүүдрэвч бүхий 160 км хамгаалалтын хашаа барих арга хэмжээнд зарцуулахаар тооцоолж байна. Хууль батлагдахаас өмнө суурьшсан иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын талаар Богд уулын Зайсан, Яармаг, Туул тосгонд тусгай хамгаалалтын тухай хууль батлахаас өмнө суурьшсан айлуудыг зөвшөөрсөн тохиолдолд 1 дүгээр хувилбар нь нүүлгэн шилжүүлэх, зөвшөөрөөгүй тохиолдолд газар ашиглалтын төлбөрийг нэмэгдүүлж авах, гуравдугаарт нь, Тусгай хамгаалалттын газар нутгийн тухай хууль батлагдахаас өмнө ажиллаж байсан аж ахуйн нэгж байгууллагад газар ашиглах зөвшөөрлийг нь олгож, газрын төлбөр авах ийм З хувилбараар шийдэх боломж байгаа юм.

Хавсралтанд дурьдагдсан газар ашиглаж байгаа иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад хууль тогтоомжийн хүрээнд тодорхой хариуцлага тооцох хувилбар боловсруулж байна. Тухайлбал Зайсан толгой, Зөвлөлтийн дайчдын дурсгалын хөшөө цогцолборын орчинд байгаа 13 иргэн аж ахуйн нэгж, байгууллагын газар ашиглах гэрээ, гэрчилгээг хүчингүй болгож, өнгөрсөн хугацаанд төлсөн газрын төлбөр 138,9 сая төгрөгийг буцаан олгох.

Хоёрдугаарт нь, үйл ажиллагаа явуулаагүй 2-оос дээш жил болсон газрын төлбөрийг хугацаандаа төлөөгүй, газар ашиглах гэрээг сунгуулах хүсэлт тавиагүй ЗЗ, газрын төлбөрөө бүрэн төлсөн боловч 2 жилээс дээш үйл ажиллагаа явуулаагүй 62 иргэн аж ахуйн нэгж, байгууллагын газар ашиглах гэрээг хүчингүй болгох, гуравдугаарт, газрын төлбөр хугацаандаа төлөөгүй боловч 2 жилийн хугацаа нь хүрээгүй 60, хувьчлагдсан объект барилга ашигладаг 20, газар ашиглах гэрээ байгуулаагүй 75 иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагад хугацаатай үүрэг, даалгавар өгч зөрчлийг арилгуулах ийм хувилбарыг одоогийн байдлаар боловсруулаад байна. Анхаарал тавьсан явдалд баярлалаа.

Н.Энхболд: Сайдын хариултаас тодруулж асуух гишүүд байвал нэрсээ өгье. Чулуунбат, Баярсайхан, Алтангэрэл, З.Энхболд, Гүндалай, Оюун, Мөнх-Очир, Энхбат, Бямбацогт нарын гишүүдээр тасаллаа.

О.Чулуунбат: Баярлалаа. Гансүх сайдад баярлалаа. Ер нь энэ тусгай хамгаалалттай газрын тухай хууль хэр хэрэгжиж байгаа, ялангуяа энэ Богд ууланд хэр хэрэгжиж байгаа талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өглөө. Надад ийм асуулт байна. Богд уулын талаар сая таны хэлсэн мэдээлэл дотроос зөвшөөрлийг иргэдэд ч өгсөн байх юм, аж ахуйн нэгжүүдэд ч өгсөн байх юм. Ямар шалгуураар өгөөд байдаг юм бол? Зарим газар ерөөсөө хаалттай байгаа шүү дээ. Иргэд аж ахуйн байгууллага тэнд орох ямар ч нөхцөл бололцоо байхгүй байтал Богд уулын яг чанх урагшаа, яг ойн модны эрэгт нь жуулчны баазад ил жорлонтой ийм аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл өгсөн байх юм. Тэгсэн мөртлөө наад талд нь ахуйн санитарный режим хангасан бохир, халуун усны ийм шугамуудтай ийм газар хүн барилга баръя гэхээр зөвшөөрөл өгөхгүй байх жишээтэй. Би олон улсын практикаас харахад уулаа, ийм хамгаалалттай газрыг сайн стандартаар хадгалж хамгаалахаас биш, манайх шиг бүр хүргэхгүй байлгаад байдаггүй шүү дээ. Би нар Швейцарт зөндөө л очиж байсан. Тэндэхийн хамгийн сайхан газрууд нь хамгийн дээд зэргийн стандартыг хангасан барилга байгууламж, аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулдаг ийм режимтэй байдаг. Тэгээд яагаад ингэж ялгаварлан хандаад байна вэ гэсэн асуулт байна.

Л.Гансүх: Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн дагуу энэ тусгай хамгаалалттай газар нутагт аялал жуулчлалын зориулалтаар үйл ажиллагаа явуулах аж ахуйн нэгжүүдэд газар ашиглах зөвшөөрөл олгож болно гэсэн байгаа юм. Үүний дагуу дээр дурьдагдсан аж ахуйн нэгж, иргэдэд газар олгосон байгаа юм. Тэгээд энэ нь өөрөө тухайн иргэд, аж ахуйн нэгжүүд зориулалтыг нь өөрчлөөд орон сууцны барилга барих ч юм уу, эсхүл зарим нь стандартын шаардлага хангахгүй таны түрүүний хэлдэг тийм байдлаар ашиглах ч юм уу, зарим нь ерөөсөө огт ашиглаагүй хашаа хашчихаад мөнгийг нь төлөөд явж байдаг ийм зөрчлүүд байгаа юм.

Байнгын хорооны ажлын хэсэг ажилласан дүнгийн дагуу манай ажлын хэсэг байгуулагдаад ажиллаад одоогийн байдлаар хоёр хэлбэрийн хувилбар байна гэж байна. Нэгэнт ингээд өгөгдсөн энэ зөвшөөрлүүдийг хоёр янзаар хуулийн дагуу цэгцэлж болох юм. Нэг нь мэдээж энэ зориулалт өөрчилсөн энэ аж ахуйн нэгжүүдэд эдийн засгийн тодорхой /Байнгын хорооноос ч гэсэн бас тодорхой чиг өгсөн байгаа/ торгуул ногдуулъя. Цаашаа нэгэнт энэ тусгай хамгаалалттай газар нутагт байшин барьсан байгаа юм чинь, тэнд ашиглаж байгаа хүмүүст нь арай өөр тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулиар газрын төлбөрийг нь оногдуулаад явъя, нэгдүгээр хувилбар.

Нөгөө дэх нь, энэ газар олгогдсон байгаа газруудаа ер нь тусгай хамгаалалтаас гаргая. Тэгээд гаргасан хэмжээний тэр газрыг нэмж авъя. Богд уулынхаа урд талаар юм уу? Айдсын даваа түүгээр байгаа газруудаа нэмж аваад, харин энэ газрын төлбөрөөс орж ирж байгаа мөнгөөр одоо яг ийм иж бүрэн хяналтын хашаа бариад авъя, Богд уулаа тойруулаад. Тэгээд хашаанаас дотогшоо ийм 6 гарцтай. Жинхэнэ хүмүүс явган аялал хийх маягаар л орж болдог, ийм хэлбэрээр ашиглаж байвал яасан юм бэ гэсэн хоёр хувилбараар одоогийн байдлаар санал боловсруулагдаж байна.

Ер нь цуцлах аж ахуйн нэгжүүдийн жагсаалтыг би түрүүн уншсан. Нэлээн олон аж ахуйн нэгжийн газрыг цуцалж болохоор юм билээ. Таны хэлж байгаа бол концепци шинээр оруулж ир л гэсэн үг. Одоо хуулиар бол тийм юм байхгүй байгаа. Өндөр стандарттайгаар тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтын зурваст байж болно гэсэн.

Н.Энхболд: Гансүх сайд аа, үгүй яагаад ялгавартай хандаад байна вэ гэж асуух шиг болдог юм.

Л.Гансүх: Түүнийг чинь би бол өөрөө сайд болсноос хойш нэгдүгээрт газар өгөөгүй. Урьд нь өгсөн сайдууд яг бүрэн эрхийнхээ хүрээнд газар өгчихсөн байна. Түүнийг нь ашиглаж байгаа аж ахуйн нэгж, иргэд нь гуйвуулж ашигласан байна гэж бид үзэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл тэр зориулалтыг нь өөрчлөөд байшин барьж байна. Зориулалтыг нь өөрчлөөд янз бүрийн зорилгоор ашиглаж байна гэсэн ийм л юм байна.

Г.Баярсайхан: Баярлалаа. Гансүх сайдаас дараахь асуултыг асууя. Тусгай хамгаалалттай газар нутагт Богд хаан уулын энэ районд маш олон аж ахуйн нэгжүүдэд газар олголт явагдсан юм билээ. Тэгэхээр энэ анх газар олголт явагдахдаа аялал жуулчлалын чиглэлээр гээд зөвшөөрлийг нь өгөөд явдаг. Яг одоо газар дээрээ зөвшөөрөл авсан барилгын компаниуд нь орон сууцны хороолол барьсан байдаг. Тэгэхээр энэ зөрчлийг та яг ямар арга хэмжээнд хэдий хугацаанд яаж арилгах вэ? Нэгдүгээрт.

Хоёрдугаарт, энэ зөрчөөд орон сууцны хороолол барьсан аж ахуйн нэгжүүд, иргэдэд тухайн тусгай хамгаалалттай газар нутагт оршин сууж, амьдарч байгаагийн хувьд маш өндөр такс тогтоох асуудлыг би тавьж байна. Өнөөдрийн төлж байгаа төлбөрөөс З0 дахин илүү өндөр хэмжээний, тэгээд тэр орж ирж байгаа хөрөнгийг эргүүлээд энэ тусгай хамгаалалттай газар нутгийг хамгаалах үйл хэрэгт

зориулан зарцуулах ийм схемийг би танд санал болгож байна. Үүнийг ажил хэрэг болгох бололцоо боломж байна уу?

Цаашид, та ч сая хэллээ. Энэ газар олголтыг засах арга байна. Нэг хэсгийг нь гаргаад, нөгөө хэсгийг нь эргээд оруулъя гэж. Тийм юм бол байж болохгүй ээ. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хил хязгаар гэдэг чинь өөрөө тухайн газар зүйн онцлог, тухайн газрын ландшафтнаас хамаарч хилийг нь тогтоосон гэж би хувьдаа ойлгож байгаа. Энэ аж ахуйн нэгж орон сууц барьчихсан, үүнийг нь гаргаад, нөгөө газрыг нь оруулъя гэсэн ийм ойлголт байж болохгүй шүү. Дархан хил бол дархнаараа л байх ёстой. Энэ хууль зөрчигдөж хийгдсэн үйл ажиллагаа, энэ зориулалтыг нь өөрчилсөн аж ахуйн нэгжүүд дээр ямар арга хэмжээ авах вэ гэж асууж байна. Баярлалаа.

Л.Гансүх: Арга хэмжээний хувьд хоёр хувилбар байна. Нэгдүгээрт, одоо байшингаа барьчихсан, тэнд нь хүн оршин сууж байгаа ийм аж ахуйн нэгжүүд дээр одоо байгаа хуулийн хүрээнд би түрүүн ярьсан ийм З хувилбар байгаа. Нэг нь юу вэ гэхээр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 250 дахин өсгөх, өөрөөр хэлбэл 27 сая төгрөгний торгууль нэг удаа оногдуулах, нөгөө нь экологи, эдийн засгийн үнэлгээ хийгээд тэгээд газрын нөхцөл байдлаас хамаараад 80-140 сая төгрөгөөр торгох, гуравт нь, олсон орлогыг хураах гэсэн ийм З хувилбар л байгаа юм.

Бид нар энэ дээр нь ангилалтууд хийгээд эд нарын аль нэгэн хувилбараар явна уу гэхээс, таны хэлж байгаа шиг 30 дахин гэвэл хуульд шинээр л өөрчлөлт оруулна. Хуульд шинээр өөрчлөлт оруулж байж 30 дахин явна гэсэн ийм санаа.

Нэгэнт ингээд суурьшсан газрыг гаргаад шинээр газар авах асуудлыг яагаад тавьж байна вэ гэхээр, ер нь яг ийм суурьшсан газар нь хэдхэн л байгаа юм. Зайсангийн ам, тэгээд цаашаа Нүхт, тэр Туул зөрлөг гээд хэсэг айлууд байх жишээний. Эд нарыг нэгмөсөн гаргаад, түүнийх нь хэмжээгээр шинээр газар аваад, үүнээс цаашаа ерөөсөө энд ийм газар олгохгүй байя гэдэг юмыг гаргавал энэ нь илүү зааг ялгаагий нь тодорхой болгох юм болов уу гэсэн ийм байр суурьтай байгаа юм.

Эсхүл одоо байгаа дотроо, энэ байгаа хүмүүстээ цааш нь газрын төлбөрийг нь төлүүлээд, тэгээд энэ бүс дотроо үйл ажиллагаагаа явуулж байх ийм хоёр л хувилбар байгаа юм.

Та хууль шинээр санаачилж юм уу, хуульд өөрчлөлт оруулахгүй бол бид нар хуулийн хүрээнд дээрх З гарц л харагдаж байгаа юм.

Н.Энхболд: Санал болгож байгаа хувилбаруудаа Засгийн газраар эхлээд оруулах, Их Хуралд оруулах юм уу тэр хугацаагаа хэлчих.

Л.Гансүх: Бид нар Засгийн газар дээрээ үүнийгээ оруулж тавина. Бид ийм ийм хувилбараар энэ асуудлуудыг ингэж шийдье гэж. Одоо 2 сардаа багтаагаад оруулах санаа байгаа юм.

П.Алтангэрэл: Энэ дархан цаазат Богд уулын хамгаалалтын асуудал цаашдаа ч нэлээн яригдах, энэ орчинд үүсч байгаа нөхцөл байдлууд цаашдаа ч

хүндрэх юм шиг надад санагдаад байгаа юм. Яагаад вэ гэхээр одоо тэр рүү их олон албан газар оффисоо барьж байна. Хамгийн сүүлийн үед энэ хүмүүсийн ярьж байгаагаар Дээд шүүх хүртэл тэнд газар аваад өөрийнхөө оффисийг барьж байна. Ингээд тэр уул руу бол ер нь хотоороо тэр чигээрээ нүүх л юм болж байх шиг байна. Тэгэхээр зэрэг одоо энэ дархан цаазат Богд хаан уулыг хамгаалах өнөөгийн энэ арга барилаараа бид үүнийг хамгаалж чадах болов уу? гэсэн эргэлзээ их төрөөд байгаа юм. Түрүүн Чулуунбат гишүүн хөндөөд орхих шиг болсон. Өнөөгийн энэ хамгаалж байгаа арга барилаараа бид үүнийг хамгаалж чадах уу? үгүй юу? энэ хамгаалалтынхаа арга барилыг бид өөрчлөх цаг нь болсон юм биш байгаа гэсэн ийм бодол надад төрдөг юм.

Одоо бид нар баахан хамгаалалтын захиргаа байгуулаад, 24 хамгаалалтын захиргаанд 400 гаруй хүн ажиллаж байна. 55 хувь нь байгаль хамгаалагч байна гэсэн ийм юм байгаа. Тэд нарыг буу зэвсгээр хангаж, хамгаалж байна гээд. Тэгээд дархан цаазат газрыг хамгаалахдаа хашаа хороо татчихаад, нэг буутай байгаль хамгаалагч цагдаа зогсоочихоод хамгаална гэвэл нэг л үнэмшил муутай, хоцрогдсон ч юм шиг. Бид нар ч гэсэн энд тэнд явж байхдаа харж л байдаг, энэ улс орнуудын дархан сайхан байгаль орчныг хараад энэ ер нь сайхан ч газар юм даа гээд харж байдаг. Яагаад аятайхан хамгаалаад байдаг юм бэ гэхээр иргэдэд нь тэр орчныг нь хариуцуулаад өгчихдөг, тэгээд тэр орчиндоо гал түймэр гаргаагүй бол ан агнуулаагүй бол, мод огтлуулаагүй бол жилийн эцэст үр дүнгий нь тооцоод урамшуулал шагнал өгдөг, манайд гэхэд хэрэгжээд эхэлсэн юм байж байгаа. Жишээлбэл Ойн тухай хуульд иргэдийн нөхөрлөл байгуулаад тэр хавийнх нь орчимд ой модыг нь хамгаалуулаад өгчихдөг, ашиг шимийг өөртөө хүрт, тэндээсээ ашиг ол гээд заачихдаг. Тэгэхээр зэрэг тэр улсууд тэр рүү юу ч хавьтуулдаггүй, иймэрхүү, иймэрхүү арга барилаар энэ байгаль хамгаалах чиглэлийг шилжүүлбэл яасан юм бэ? Энэ чиглэлээр бодож, тооцож байгаа юм байна уу гэсэн ийм л нэг асуулт байна.

Л.Гансүх: Таны санаа юу вэ гэхээр, одоо тэр хэсэг ам байдаг юм уу? нэг хэсэг хүмүүс гэрээгээр, нэг хэсэг байгууллага ч юм уу гэрээгээр тэр хилийн заагийн хэсгийг өгчихөөч ээ. Тэгээд энэ түвшинд цаашаа үйл ажиллагаа тэд нар өөрсдөө хамгаалаад, хямгадаад аятайхан болгоод явна гэсэн ийм концепци гаргаач ээ гэж хэлж байна гэж би ойлголоо. Тэгэхээр яг энэ тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хувьд хоёр нөхцөл байгаа юм. Нэг нь юу вэ гэхээр, хөдөө байгаа чухал ургамал, биологийн төрөл зүйл, байгалийн тогтоц, дурсгалт газар нутгийг хамгаалсан нэг хамгаалалт, нэг нь яг иргэд иргэншсэн байгаа энэ хотын орчимд байгаа юм. Хоёр өөр онцлогтой юм.

Тэгэхээр одоо энэ хотын орчимд нь бид нарын одоогийн барьж байгаа зарчим юу вэ гэхээр хашиж л авбал дээр юм шиг байгаа юм. Хашаад тэгээд 6 хаалгатай гээд би түрүүн яриад байгаа нь, тэгээд явган хүний аяллын зам хийчихдэг ийм маягаар. Тэгээд аяндаа хашааны гадна хил залгаж байгаа барьчихсан айлууд нь мэдээж хамгаалалтаа тавиад л явах байх л даа. Одоогийн байдлаар бид ийм маягаар л хийдэг юм уу гэсэн бодолтой байгаа. Ер нь бол таны хэлж байгаа тэр хамгаалалтын газар өгөөд тэр нь өөрсдөө хамгаалдаг бүтэц рүү орох асуудлыг одоогийн байдлаар бид нар судлаагүй байгаа.

Л.Гүндалай: Баярлалаа. Жишээлбэл энэ Богд уултай холбоотойгоор саналаа хэлэхэд, өнөөдрийн байж байгаа байдлаараа байгаад байвал Богд уулыг хамгаалахад хүнд юм байна гэж ойлгосон. Би 7 хоногт болж өгвөл нэг удаа тэр уулан дундуур яваад байгаа юм. Тэр хооронд өчнөөн олон модыг хяргаад байгаа юм. Байсхийгээд л 7 хоноод очиход нэг, хоёр мод авчихсан. Жилийн дараа очиход нэг хэсэг газрын модыг авчихсан. Тэгээд мод зөөж байгаа хүмүүс тааралдаад байгаа юм. Богд уулыг ганц муухай болгож байгаа, сүйтгэж байгаа юм бол мод. Манай Богд уул юугараа ялгаатай юм бэ? Модоороо л, энэ мод нь байж байвал бусад юмнууд нь байж байна. Тийм учраас модоо л хамгаалах хэрэгтэй. Наана нь тэр цулгай газар дээр нь ёстой хүмүүс байшингаа барина уу? барилгаа барина уу тэр бол онц хамаагүй, би тэгж бодож байна. Одоо энэ Зайсангийн түүгээр өчнөөн л барилга баригдаж байна. Үүнийг би зөв гэж бодож байна. Бариг л дээ, одоо яах гээд байгаа юм бэ? Хэнээсээ харамлаад байгаа юм бэ? Тэнд ямар аялал жуулчлал хөгжүүлэх гээд байгаа юм бэ? Тэнд ямар 1000 зочид буудал баригдах биш, тэртэй тэргүй Улаанбаатараар дүүрэн зочид буудал байна. Тал нь хүн байхгүй хоосон л байна. Түүнийг яах гээд байгаа юм бэ? Тэнд хорих байна, сургууль байна, бүх юм байна. Хууль дүрэм гэдэг бол амьдралд нийцэх ёстой. Төрийн бодлого бол юмыг хамгаалах, цэцэглүүлэх, хөгжүүлэх, хамтрах аль аль талдаа ашигтай байхыг барих хэрэгтэй. Ийм бодлого барих хэрэгтэй.

Тийм учраас тэр газар орныг болох газарт нь өмчлүүлж, эдлүүлж, иргэдийн хэрэгцээнд зориулах хэрэгтэй. Богд ууланд барьсан цанын баазыг би зөв гэж үзэж байгаа юм. Наад талд нь цулгай газар мод огтлоогүй байх гэж би бодож байна. Сайхан цанын бааз бариад хүмүүс Богд ууландаа спорт тэмцээн зохион байгуулж, цанаар гулгаж, эрүүл мэндээ бодож байна гэж би ойлгож байна. Харин Богд уулынхаа зарим амуудад ард түмэн амардаг сайхан амралтыг бий болгох хэрэгтэй. Олон сайхан машин очиж зогсоод хүмүүс маань тэнд усанд сэлдэг том том бассейнуудтай, сагс волейбол тоглодог талбайнуудтай, тойроод суудаг сүүдрэвчтэй, тэнд дотроо орой үдэш жижигхэн жижигхэн гал түлээд суудаг, хорхог хийдэг, түрээс маягаар, тэнд нь харуул хамгаалалттай, сайхан дэг журамтай байдаг, ард олон жирийн иргэддээ зориулсан том том сайхан талбайнуудыг гаргаж, чөлөөт цагийг нь зөв өнгөрөөх юм хийхгүй бол бүгд Туул гол руугаа шаваад тэнд усанд машинаа угаагаад, усанд сэлсэн болцгоогоод унаж үхэцгээх дөхөөд зүдэрч байна шүү дээ. Энэ Богд уулыг чинь тэгж л сайхан ашиглах хэрэгтэй шүү дээ. Тэгэхгүй хадгалаад, харамлаад байна гээд худлаа хэлээд, амьдралд нийцдэггүй, хууль журмаа тэгж өөрчлөх хэрэгтэй. Улс орныг хөгжүүлэх талд нь явуулах хэрэгтэй. Барилга байшинг барих хэрэгтэй. Аялал жуулчлал гэнэ үү? Орон сууц гэнэ үү өгөх хэрэгтэй шүү дээ.

Н.Энхболд: Бараг санал шахуу юм даа.

З.Энхболд: Богд уулын аманд хот газар олгоно, яам газар олгоно гээд баахан маргалдаж, маргалдаж тэгээд газар олголт өгсөн юм чинь 2002 оноос эхэлж байна. Баяртагнай гэж хүн байсан юм уу? Баярмагнай биш үү. Баяртагнай гээд биччихэж. Дараа нь Төрийн нарийн бичгийн дарга Адъяа гэдэг хүн олгосон байгаа юм. Тэгээд Барсболд, Эрдэнэбаатар, Шийлэгдамба гээд сайд нарын нэр явж байна л даа. Өөрийн чинь үед энэ газар олголт зогссон юм шиг байна гэж би хараад байна. Шийлэгдамбаас хойш байхгүй байна. Шийлэгдамба бол хамгийн богино хугацаанд сайд байсан хүн 56 зөвшөөрөл өгсөн байгаа юм. Нэлээн урт

байсан Барсболд гэхэд З-ыг өгсөн байгаа юм. Эрдэнэбаатар бас их удаагүй шүү дээ, жил болсон уу, 52-ыг өгсөн байгаа юм. Ингээд Байгаль орчны үе үеийн сайд нарын өгдөг зөвшөөрөл нь ан амьтнаасаа гадна Богд уулын газрыг орон сууц барих гэж байгаагий нь мэдсээр байж, чи аялал жуулчлалаар авна шүү л гэж өгдөг. Сүүлдээ бүр зуслангаар өгдөг, Нүхтийн аманд зуслан гэдгээр өгч эхэлсэн байгаа юм. Би үүгээр юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр харахад дархан цаазтай юм шиг, тэгсэн мөртлөө нэг хэсэг хүн газар авч болдог яагаад ч юм бэ? Үнэгүй тэгээд. Үүнээс мөнгө орж ирсэн үү? Үгүй юу гэдэг хоёрдугаар асуулт байна. Тэгтэл наад газрын зах зээлийн үнэлгээ гэхээр замбараагүй их аманд багтахгүй тоо байгаа шүү дээ. Ганц сая доллараас эхлээд. Тэгээд энэ мөнгө энэ нэр дурьдсан хүмүүсийн хармаанд ордог юм уу? яадаг юм бэ? Танай яаман дээр тийм нэг юм байгаа байх л даа. Мэдээж үнэгүй өгдөг бол бүгдээрээ л очиж авах гэж оролдоно шүү дээ. Би хоёр долоо хоногийн өмнө Нүхтэд хуралд явсан. Цул байшин болсон байна. Нүхтийн аялал жуулчлалын зочид буудалтай дээр үеийн юм хувьчлагдахдаа ердөө л уурын зуухнаас доошоо 50-100 метрийн зайд л байшин байсан. Одоо бүр хаалгаараа гарахаа дөхсөн байна билээ. Манаачийнхаа байшингийн хажуу талд уул руугаа зүүн гар тал руугаа пиг байшин, баруун гар тал руугаа пиг байшин. Дандаа капитальный том олон давхар.

Н.Энхболд: Албан ёсны үнэлгээ байна уу? мөнгө нь хаашаа оров?

Л.Гансүх: Газрын төлбөр нь нийслэлийн газрын албанаас өгч байсан төлбөрийг З дахин үржүүлж, тэгээд түүний 7О хувь нь дүүрэгт.

З.Энхболд: Буруу ойлгож. Байшин бариулах зөвшөөрөл өгдөг. Тэр зөвшөөрлийг мөнгөөр зарж уу?

Л.Гансүх: Ёстой мэдэхгүй шүү дээ. Би бол сайд болсноос хойш нэг ч газар өгөөгүй. Тийм учраас мөнгө төгрөгийг би мэдэхгүй. Албан ёсоор бол нийслэлийн газрын үнээс З дахин нугалж аваад, түүнийгээ 70 хувь нь дүүрэгт очоод, З0 хувь нь манай тусгай хамгаалалттай газар нутгийн дансанд ордог байсныг нь Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтаас сая шалгаад 100 хувь орон нутагт нь өг гэсэн шийдвэр гарсан. Одоо тэгэхээр яаман дээр эндээс мөнгө нэг төгрөг ч ирэхгүй гэсэн үг. Тэр иргэд хоорондоо наймаалцдаг барьдаг янз бүрийн юмыг ёстой мэдэхгүй. /16,10-17,10 цагт Д.Цэндсүрэн/

Í.Ýíõáîëä: -Îþóí ãèø¿¿í àñóóÿ.

Ñ.Îþóí: -Áàÿðëàëàà. Åð íü áîë õóóëü çºð÷èãäñºí ãýäýã íü îéëãîìæòîé. Ýíý èëòãýë äýýð ÷ ãýñýí ãàð÷ èðæ áàéíà. Óðä íü ÓÈÕ äýýð íýã àæëûí õýñýã áàéãóóëàãäààä øàëãàñàí ø¿¿ äýý. Ò¿ð¿¿÷èéí ïàðëàìåíòàä. Ä¿ãíýëòèéã íü ñîíñîîã¿é, òàðààãààã¿é òýðýí äýýð ÷ ãýñýí åð íü îéëãîìæòîé, õóóëü çºð÷ñºí ãýäýã íü îéëãîìæòîé áàéãàà. Çà òýãýýä õýí õóóëü çºð÷ñºí þì áý ãýõýýð îäîî á¿ãäýýðýý òýðíýýñ õàðèóöëàãààñ æààõàí ìóëòðàõ ãýýä, Áàéãàëü îð÷íû ÿàì áîë áèä íàð õóóëèéí äàãóó àÿëàë æóóë÷ëàëä íü ºãäºã. Òýãñýí õýðíýý õîò ººð÷èëäºã, õîò áîëîõîîð íºãºº õîò áèø èðãýä, òýð àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ººð÷èëäºã ãýýä áàéãàà þì. Òýð èðãýä, àæ àõóéí íýãæ äýýð òîðãóóëü íîãäóóëæ áîëîõîîð áàéíà, òýðèéã íü õóðààæ áîëîõîîð áàéíà, àøãèéã íü õóðààíà ÷ ãýäýã þì óó ÿíç

á¿ðèéí õóóëèéí àðãà õýìæýýí¿¿ä áàéæ áîëîõ þì áàéíà. Òýðèéã æè÷ ÿðèõ ¸ñòîé.

Àëáàí òóøààëòíóóäàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ þì áàéíà óó. Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ àëáàí òóøààëòíóóä áàéíà óó, ýíý õóóëèéã ÷èíü çóâ÷óóëñàí. Ýíý ÷èíü ç¿ãýýð ë õýí íýãýí õóóëü çºð÷뺺 ãýýä øóóä èðãýí äýýð àñóóäàë î÷èõîîñîî ãàäíà ýíý õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàæ áàéõ ¸ñòîé àëáàí òóøààëòíóóä áàéãàà ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð ÿìàð àëáàí òóøààëòàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé âý? ýíý õóóëü çºð÷ñºí ÿâäàë äýýð. Çààâàë Ãàíñ¿õ ñàéä áèø áóñàä íü áàñ õàðèóëààðàé.

Ãàíñ¿õ ñàéäûí ¿åä áîë ãàíö ÷ ãàçðûí çºâøººðºë ºãººã¿éä áè áàñ çºâ ãýæ áîäîæ áàéíà. ßàãààä âý ãýâýë àÿëàë æóóë÷ëàëààð ãýýä õóóëèéí äàãóó ºã뺺 ÷ ãýñýí òýðòýé òýðã¿é áàéð áîëîõ íü îéëãîìæòîé ãýäýã íü ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëä õàðàãäñàí ø¿¿ äýý Ýíõáîëä ãèø¿¿íèé õýëäãýýð. Íýãýíò ë àíõíààñàà èíãýýä ¿íýã¿é íýã àðûí õààëãà ìàÿãààð ºãºõ áàéñàí þì áîë àâàãöàà çàðëààä, òîäîðõîé íºõöºë¿¿äèéã íü çààæ ºãººä, òýãýýä òèéì òèéì ºíäºð ñòàíäàðòûí òèéì íºõöºëººð ãýýä èíãýýä ë íýãýíò íýýëòòýé, ýñâýë äóóäëàãà õóäàëäààãààð çàðàõ ¸ñòîé áàéñàí áàéõ ë äàà íýãýíò ºãºõ áàéñàí þì áîë. Òýãýýä îäîî ºãººä åðºíõèé人 áàíäàí ïàä áîë÷èõëîî ãýýä áàñ èíãýæ õàÿæ áîëîõã¿é ë äýý.

Õî¸ðäóãààðò áè Èõ Õóðëûí äýä äàðãààñ àñóóäàã þì óó äàà. Ýíý óðä íü Èõ Õóðàë äýýð àæëûí õýñýã ãàðñàí. Ýíý àñóóäëûã øàëãàñàí. Òýãýýä ñîíñãîë õèéãäýýã¿é, ãèø¿¿äýä ìàòåðèàë òàðààãäààã¿é ó÷ðààñ 2, 3 æèëèéí ºìíºõ àæëûí õýñýã ÷ ãýñýí òýð ìàòåðèàëûã Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äýä õóâèéã íü òàðààæ ºã÷ áîëîõ óó. Ñîíèðõî¸, òýðèéã áàñ òàðààæ ºãºº÷ ýý ãýæ ñîíñîõ ãýñýí þì. Óðä íü íýã õýäýí æèëèéí ºìíº äàðõàí öààçòàé áîëëîî ãýýä íýëýýí îëîí æèëèéí ºìíº ø¿¿ äýý. Òýíä àìüäàð÷ áàéñàí îëîí àéë ºðõèéã í¿¿ëãýýä, òýäãýýðò ÿìàð íºõºí îëãîâîð îëãîîã¿é, õóóëü ãàðñàí, ÿâöãàà ãýýä á¿ãäèéã íü í¿¿ëãýñýí ø¿¿ äýý. Òýãýýä òýð àéëóóä åðººñºº õººðõèé õîõèðîîä ¿ëäýæ áàéãàà áàéõã¿é þó. Òýä íàð íü æèðèéí èðãýä, æèðèéí àéë ºðõ¿¿ä. Òýãýýä ë îðîíä íü ÿìàð ÷ ¿íýã¿é òýð ãàçðûã ººð íýã õ¿í àâààä ë, òýãýýä ë òýðýí äýýð áàÿæèæ ýõýëæ áàéãàà áàéõã¿é þó.

Òýãýõýýð Èõ Õóðëààñ òîâ òîäîðõîé ýñâýë òýð ãàçðûí òºëáºðèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ, îëîí äàõèí, òýð àøãèéã íü ìàãàäã¿é õóðààæ àâàõ, îäîî òýð áàñ àëáàí òóøààëòíóóäàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ýíý ä¿ãíýëò¿¿ä, ýíý çºâëºìæ¿¿äèéã àëü íýã Áàéíãûí õîðîî ãàðãàõ ¸ñòîé áàéõ àà ãýäãèéã ë áè õýëìýýð áàéíà.

Í.Ýíõáîëä: -Áîëñîí óó Îþóí ãèø¿¿í. Çà Ãàíñ¿õ ñàéä.

Ë.Ãàíñ¿õ: -Òýãýõýýð Îþóí ãèø¿¿íòýé ñàíàë íýã áàéíà. Ýíä áîë çààâàë õ¿ì¿¿ñ áóðóóòàé óëñóóä áàéõ ë ¸ñòîé. Òýãýýä õàìãèéí ãîë íü áè þó âý ãýõýýð õóóëèéí äàãóó ñàéä ãàðûí ¿ñýã òóøààëàà ãàðãààä ºã÷èõñºí ó÷ðààñ òýð ãàçàð äýýð áàéøèí áîñãîõ ïðîöåññûã õÿíàæ ÷àäààã¿é óëñóóä ë õàìãèéí ò¿ð¿¿í õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà. Òýð óòãààðàà áîë áè Áîãä óóëûíõàà òóñãàé õàìãààëàëòòàé íóòãèéí ãàçðûíõàà äàðãûã ººð÷뺺ä õàÿñàí.

Îäîî íýã õ¿í òýð Äàãâà ãóàé ñóóæ áàéíà. Òýãýýä áè Äàãâà ãóàéä ÿàãààä ýíý íºõöºë áàéäëûã ìàíàé ç¿ãýýñ õÿíàæ ÷àäààã¿é âý ãýäýã äýýð ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãººä, òýãýýä ýíý ÷èãëýëýýðýý áîë áèä íàð õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîîä áóñàä ýíý ÿìàð áàéäàëòàé àæèëëàæ áîëîõ âý ãýñýí ýíý ýðõ ç¿éí áè÷èã áàðèìò þìàí äýýð àæèëëóóëæ áàéãàà. Ýíý íü îäîî ìèíèé ýíý õýëæ áàéãàà ýíý òàéëàí ÷ ãýñýí ýíý ãàðãàõ ãýýä áàéãàà èéì 2 õóâèëáàð áàéíà ãýäýã áîë áàñ ýä íàðûí ìààíü õèéñýí þì áàéãàà

ͺ㺺 òàëä íü áè ýíý áàéøèí áàðèõ ýíý ¿éë àæèëëàãààã õÿíàæ áàéäàã Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð áàñ ýíèéã õàðèóöàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà. ªºðººð õýëáýë òýðýí äýýð íýãä¿ãýýðò ìàíàé Áîãä óóëûí çàõèðãàà õÿíàõ ¸ñòîé. Õî¸ðäóãààðò, áàñ Ìýðãýæëèéí õÿíàëò òýíä áàéøèí áîñ÷ áàéãààã î÷îîä çîãñîîõ ¸ñòîé áàéñàí áàéõã¿é þó. Òýãýõýýð ýíý ÷óõàì ÿìàðõóó ïðîöåäóðààð ÿàñàí áý ãýýä èíãýýä öààøàà ÿâáàë ÿâàõ ë áàéõ äàà.

Õî¸ðäóãààðò, áèä íàð ýíý äýýð àðãà õýìæýý àâàõûí òóëä ýíý îëîí àñóóäëûã ñóäëààä áàéõààð, îäîî íýãýíò áàðü÷èõñàí áàéøèíãèé ÷èíü ÿìàð íóðààëòàé áèø. Òýãýõýýð åðººñºº 2 ë ãàðö áàéãàà þì. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä òîðãóóëü áàéõ ¸ñòîé þì áàéíà. ßìàð íýãýí õýìæýýíèé òîðãóóëü, ÿàãààä âý ãýâýë ýíý õóóëü ä¿ðýì çºð÷ººä, çîðèóëàëò ººð÷èëñºí óëñóóä. Äàðàà íü ýíý áàðèëãóóä ººðºº öààøààãàà ÿâàõàä òîäîðõîé îäîî ýíý äàâóó íºõöºëä áàðèãäñàí ãàçàð àøèãëàæ áàéíà ãýäýã íºõöºëººð õóðààìæ áàñ áàéæ áîëîõ þì. Îäîî íýã òîäîðõîé õýìæýýíèé.

Ãóðàâ äàõü íü þó âý ãýõýýð îäîî ýíý íýãýíò áàéøèí áàðü÷èõñàí þìûã òóñãàé õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ óó, ýñâýë õàìãààëàëòòàé ýíý äîòîð íü áàéëãàõ óó ãýäýã èéì þì ñýäýõ õýðýãòýé áàéãàà þì. Òýãýýä èéì ë 3 þì áàéãàà þì. Òýãýýä áèä íàð áîäîîä ÿìàð ÷ áàéñàí òºëáºðèéí þìàí äýýð 2, 3 õóâèëáàð ãàðààä èð÷èõýæ áàéãàà þì. Îäîî õàðèí íýã þì ë øèéäìýýð áàéãàà þì. Ýíý áàéøèíãóóäàà ýíý òóñãàé õàìãààëàëòòàé á¿ñýä íü áàéëãàõ óó, ýñâýë òóñãàé õàìãààëàëòûíõàà á¿ñèéã ãàðãààä ¿¿íýýñ õîéø, ò¿¿íýýñ öààø èéì þì áîë ºãºõã¿é ýý ãýýä ÿâáàë äýýð þì óó ãýñýí èéì 2 õóâèëáàð ë áàéãàà þì.

Í.Ýíõáîëä: -Àñóóëò ¿íäñýíäýý òîäîðõîé, õàðèóëò áàñ èéì ë õàðèóëò áàéõ áèç äýý. Õîòûíõîí, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûíõíû ç¿ãýýñ íýìýõ ç¿éë áàéíà óó ýíý äýýð. Çà Ñîäáààòàð äàðãà õàðèóëúÿ.

ß.Ñîäáààòàð: -Ýíý Áîãä óóëûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí àñóóäàë áîë èõ ÷óõàë àñóóäàë õºíäºãäºæ òàâüæ áàéãàà. Ýíý áîë íýëýýí îëîí àñóóäëóóä ãàöààíä îð÷èõñîí áàéæ áàéãàà. Ìàíàé Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçðààñ áàñ õýä õýäýí óäàà øàëãàñàí þì áàéíà ëýý. Îþóí ãèø¿¿íèé õýëýýä áàéãààãààð òýð Èõ Õóðëûí ãèø¿¿äèéí óðä òàëûí ïàðëàìåíòûí ¿åä ÷ øàëãàñàí, õýä õýäýí øàëãàëòûí þìûã, õàìãèéí ñ¿¿ëä 2009 îíû 11 ñàðûí 18-íààñ 29-íèé ºäð¿¿äýä øàëãàñàí. Îäîî ýíä ÿâæ áàéãàà òîîíóóä áîë ìàíàé ýíý øàëãàëòûí òîîãîîð ÿâààä áàéíà. Òýãýõýýð ýíý äýýð õýä õýäýí ç¿éë¿¿ä áàéãàà þì. Ýíý ãàçàð åð íü Çàéñàíãèéí àìàíä ÿàãààä ãàçàð îëãîëò ÿâàãäàõ èõ áîëñîí þì áý ãýæ. Òýãýõýýð Áàéãàëü îð÷èí, Áîëîâñðîë, ñî¸ë øèíæëýõ óõààí, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí 2003 îíû õàìòàðñàí òóøààë ãàðãàæ, Áîãäõàí óóëûí äàðõàí öààçòàé

ãàçàð Çàéñàíãèéí àìûã 2015 îíä õºãæ¿¿ëýõ åðºíõèé òºëºâëºãºº ãýäýã íýðòýéãýýð Çàéñàíãèéí àìíû àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñèéã õºãæ¿¿ëýõ åðºíõèé òºëºâëºãºº áàòëàãäñàí þì. Ýíý åðºíõèé òºëºâëºãºº áàòëàãäñàíòàé íü áàñ äàâõöóóëààä Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2003 îíû 164 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð ýíý òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðºë àâñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí åðºíõèé òºëºâëºãººã Áàéãàëü îð÷íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà çóðäàã áîëñîí þì.

Òýãýõýýð îäîî áàéøèí áàðèëãà áàðèõàä áèä íàð Óëààíáààòàð õîò þì óó õàà íýãýí ãàçàð áàðèõàä áîë íèéñëýëèéí õîò áàéãóóëàëò, ãàçðûí àëáà, óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð ýíý òýð îðæ ãàçðûí óëààí øóãàìûã íü òàâüæ, çºâøººðëèéã íü õîò áàéãóóëàëò, åðºíõèé òºëºâëºãººãèé íü áàòàëæ ºãäºã ø¿¿ äýý. Ýíèéã íü Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàòàëæ ºãäºãººð èíãýæ 2003 îíä 164 ä¿ãýýð òóøààë ãàðñàí þì. Òýãýýä ýíý òóøààëûíõ íü þìûã àâààä ¿çýõýýð á¿ãä àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéäëààð åðºíõèé òºëºâëºãººãºº áàòëóóëñàí áàéãàà. Ǻâõºí Äàáó, Ñàðíàé, Àíîìà ãýñýí 3 àæ àõóéí íýãæ ë îðîí ñóóöíû çºâøººð뺺 áàñ áàòëóóëñàí áàéãàà. Òýð íü ýçýíòýé, òýð ¿åä Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õèéæ áàéñàí õ¿í íü íýð óñòàé, ãàðûí ¿ñýã íü çóðàãä÷èõñàí áàéæ áàéãàà.

Äàðààãèéí íýã ç¿éë íü áîë ýíý åð íü ÿã òóõàéí ¿åèéí ñàéä íàðûí ãàðãàæ áàéñàí òóøààëóóä áîë äàíäàà ýíý õóóëüä ÿã îäîî õóóëü áàðèàä ÿâàõàä òèéì çºð÷èëòýé þì íü õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòààð îëãîõ ¸ñòîé þó îëãîõ ¸ñòîé. ßã òýð õóóëèéíõ íü äàãóó îëãîãäñîí. Ãàíöõàí ñòàíäàðò çºð÷ñºí áàéäàã. Òýð íü æóóë÷íû áààçûí ¿éë÷èëãýíèé ÷àíàðûí çýðýãëýë, ¿íäñýí øààðäëàãà ñòàíäàðò áàéäàã. 10 êì-ûí çàéòàé 2 æóóë÷íû áààç áàéãóóëàõ ¸ñòîé ãýæ. Òýðíèéã çºð÷ººä, æèøýý íü çºâõºí Çàéñàíãèéí àìàíä ãýõýä 150 ãàðóé àæ àõóéí íýãæèä èéì þì îëãî÷èõñîí áàéãàà. Ýíý ñòàíäàðò çºð÷èãäñºí þì áàéæ áàéãàà. Áóñäûã íü áîë ÿã òóõàéí ¿åèéí þóãààð áîë õóóëèéíõ íü þìûã áàðèàä ÿâàõàä õ¿íäðýëòýé èéì þìíóóä ãàðààä áàéãàà.

Òèéì ó÷ðààñ ìàíàé áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ ýíèéã øàëãààä, ÿìàð øèéäâýð ãàðãàñàí áý ãýâýë ò¿ð¿¿íèé õýëäãýýð ýíý 115-ûã íü öóöàëúÿ, îäîî ÿìàð íýãýí áàðèëãàæèëò ÿâàãäààã¿é, áàñ îëãîëòîí äýýð ÿíç á¿ðèéí ç¿éëòýé áàéãàà 115-ûã íü öóöàëúÿ. Õóóëü áóñ áîëîí ýêîëîãèéí íºõºí òºëáºð îíîãäóóëúÿ ãýýä èíãýýä Áàéãàëü îð÷íû ÿàìòàéãàà ÿðèàä èíãýýä ÿâæ áàéãàà ç¿éë¿¿ä áàéãàà. Òèéì ó÷ðààñ ìàíàé ÿã îäîîãèéí áàéäëààð áàñ íýã õ¿íäðýýä áàéãàà àñóóäàë íü ò¿ð¿¿í áàñ ãèø¿¿ä õºí人ä áàéíà. Ýíý áàðü÷èõñàí áàéøèíãóóäûí àñóóäëûã ÿàõ âý ãýäýã àñóóäëûã õºíä÷èõººä áàéãàà þì. Ýíý íü 1 ñàðûí 1-íýýñ áè åðºíõèé áàéöààã÷èéí õóâüä Áîãä õàí óóëàíä áàðèãäàæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä óëñûí êîìèññ àæèëëàõûã ò¿ð çîãñîî÷èõîîä áàéãàà. Òýãýýä ýêîëîãèéí õîõèðîë òºëíº ãýõ þì óó, àëü íýãýí ãàðöûã íü ãàðãàæ áàéæ ÿâàõã¿é áîë áîëîõã¿é áàéãàà þì.

ßã ºíººäºð àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòàà𠺺ð÷뺺ä, 56 èðãýí, àæ àõóéí íýãæ îðîí ñóóöíû áàðèëãà ýíä áàðüæ áàéíà. Ò¿¿íèé 5-ûã íü óëñûí êîìèññ õ¿ëýýãýýä àâ÷èõñàí þì áèëýý. Óëñûí êîìèññ õ¿ëýýæ àâààã¿é áàðèëãà àøèãëàæ áàéãàà 6 áàðèëãà áàéíà. Åðºíõèé òºëºâëºãºº áîëîí áàðèëãûí çóðàã

òºñºëã¿é, áàðèëãà óãñðàëòûí àæèë ýõëýõ çºâøººðºë ýä íàð àâààã¿é, ººðºº äóð ìýä÷èõñýí 45 àæ àõóéí íýãæ áàéãàà þì.

Òýãýýä èéì èéì òîäîðõîé þìíóóäûã íü áèä íàð ãàðãààä èð÷èõñýí, ìàíàéõ ãàçðûí äàðãûíõàà õóðëààð îðóóëààä, õîëáîãäîõ ÿàì, Áàéãàëü îð÷íû õºäººãèéí áàéíãûí õîðîîíä áàñ ýíý ñàíàëàà õ¿ðã¿¿ëæ áàéãàà. Òýãýýä ýíý ãàðöûã íü ãàðãàæ ÿàõã¿é áîë íýãòýý ò¿ð¿¿íèé Ãàíñ¿õ ãèø¿¿íèé õýëäãýýð áàðü÷èõñàí áàéøèíãóóäûã ÿàëòàé ÷ áèëýý. Ãýõäýý îäîî ýíý äýýð ýêîëîãèéí íýëýýí áîëîí òýð õóóëü áóñààð îðæ èðñýí îðëîãûã íü õóðààæ àâ÷ áàéæ ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõã¿é áîë èéì ãàðöûí õóâüä áîë èéì áàéäàë õ¿íäðýë ¿¿ñýýä áàéãàà þì ãýäãèéã õýëüå.

Òèéì ó÷ðààñ ìàíàéõ äýýð ÿã ýíý óëààí øóãàìûã íü òàâèàä, òýð íºãºº ò¿ð¿¿íèé çºâøººðºë îëãîäîã îäîî ýíý áàðèëãà ýõëýõ çºâøººðºë îëãîäîã, óëñûí êîìèññ àâäàã ýíý á¿õ ïðîöåññ íü áîëîõîîð 2003 îíûõîî òóøààëààð èíãýýä ÿâ÷èõñàí èéì ë çºð÷èëòýé þìíóóä áàéãàà. Îäîî òýãýýä íýã öýãöýëæ àâàõã¿é áîë ýíèéã áàñ èíãýýä õàðààä ñóóãààä áîëäîãã¿é. Ýíý çóí ãýõýä ìàø òîì ¿åð áîëñîí, òýíä îðîí ñóóöàíä îð÷èõñîí îëîí èðãýä áàéäàã, îðäåðîî àâúÿ ãýäýã. Àæ àõóéí íýãæýýñýý íýõäýã, àæ àõóéí íýãæ íü óëñûí êîìèññ àâàõã¿é áîëîõîîð îðäåðûã íü ºãäºãã¿é, èíãýýä ìàíàé ¿¿äýýð áàñ ë çºí人 ë ìàðãààí áîëîîä áàéãàà. Òýãýõýýð áèä íàð Áàéíãûí õîðîîíä ñàíàë òàâüñàí áàéãàà. Ýíèéã íýã óðä íü ÷ áè ýíèéã øàëãàëò õèéõäýý Áàéíãûí õîðîîíû õ¿ñýëòýýð õèéñýí. Òèéì ó÷ðààñ Áàéíãûí õîðîîíä ýðãýýä íýã õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä Èõ Õóðàë äýýð àâ÷, òîäîðõîé ÷èãëýë ºãºº÷ ýý ãýýä Áàéãàëü îð÷íû ÿàìàíä ýíý ñàíàëàà áàñ àðãà õýìæýýíèéõýý ñàíàëûã õ¿ðã¿¿ë÷èõýýä èíãýýä ë õ¿ëýýæ áàéãàà äàà.

Í.Ýíõáîëä: -Èõ Õóðëààñ óðä íü õèéæ áàéñàí øàëãàëòûí ä¿í ìàòåðèàë, þìíóóä õîëáîãäîõ Áàéíãûí õîðîîä äýýð, Òàìãûí ãàçàð äýýð áàéíà óó, ¿ã¿é þó áè òýðèéã ëàâëóóëààä, õýðýâ áàéãàà áîë ãèø¿¿äýä òàíèëöóóëàõ àðãà õýìæýý àâúÿ. Ýíèéã áàñ Òàìãûí ãàçàðòàé ÿðüÿ. ̺íõ-Î÷èð ãèø¿¿í àñóóÿ.

Ý.̺íõ-Î÷èð: -Ò¿ð¿¿í òîäðóóëàõ ãýæ áàéñàí ÷èíü Áàòñóóðü äàðãà ãàðààä ÿâ÷èõæýý. Òýãýõýýð Áàòñóóðü äàðãûí õàðèóëæ áàéñàíòàé õîëáîîòîéãîîð áè áàñ íýã þì çàëãààä òîäðóóëàõ ãýñýí þì. Òýãýõýýð Ìàðøàëûí ã¿¿ðýýñ äýýø áîë áîõèðäîë îðæ èðäýãã¿é ãýæ õýëëýý. Òýãýõýýð áè èõ îëîí ä¿ãíýëòýýð ìýäíý ë äýý. Ãà÷óóðòûí èë çàäãàé, Õàéëààñò, Õóæèðáóëàí, Óëèàñòàé ýíý òýð ãýýä á¿ãä îäîî Ñýëáý, Òóóëûã èõýýõýí áîõèðäóóëæ áàéäàã ãàçðóóä á¿ãä. Òýãýýä ºíººäºð ÿàãààä ýíý Áàòñóóðü äàðãà Ìàðøàëûí ã¿¿ðýýñ äîîøîî áîë áîõèðäîîä áàéäàã, äýýøýý áîë áîõèðääîãã¿é ãýæ õýë÷èõýýä ãàðààä ÿâ÷èõàâ àà. Ò¿ð¿¿í áàéëãàæ áàéãàà÷ ýý ãýýä áàéõàä ÿâóóë÷èõ þì Äýä äàðãà ìèíü. Òîäîðõîé àñóóäàë áàéæ áàéíà. ßàãààä áè áîë íýã þì îéëãîñîí ë äîî.

ªíãºðñºí ñ¿¿ëèéí 3 æèë áè íýã þìòàé çóóðàëäààä áàéãààã òà á¿ãä ìýäýæ áàéãàà. Áàéãàëü îð÷èíòîé Óëààíáààòàð õîòûã õàìãèéí èõ õîëáîñîí áàñ íýã õ¿í íü ýãýë áààòàð áîëîîä òîäîð÷èõñîí ãîëüôèéí òàëáàé. Òà á¿ãä ìýäýæ áàéãàà. Áè áîë ºíººäºð õ¿ðòýë èòãýë ¿íýìøèëòýé ¿íýí áàéãàà. Ãîëüôèéí òàëáàé áîë ºíººäºð òýð óñûã áîõèðäóóëäàãã¿é, õºðñèéã áîõèðäóóëäàãã¿é ãýæ áè èòãýëòýé áàéãàà. Ãýòýë Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ áîë áîõèðäóóëæ áàéíà ãýäãýýð

ººðèéí øèéäýý ãàðãàñàí. Áè õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà. Ãàéã¿é øèéäâýë øèéä, ø¿¿õèéí øèéä áàéíà ãýõýä ºíººäºð Áîãä óóëàíä õýäýí ãîëûã äàãààä, õýäýí ãîëüôèéí òàëáàé áàðèãäàõ ãýýä áàéíà, áàðèãäààä áàéíà. Ýíèéã íàäàà òà íàð òàéëáàðëààä ºãºº÷.

Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû ñàéäûí ãàðãàñàí çàõèðàìæ òóøààë íü Áàéãàëü îð÷íû ñàéäààñ àñóóæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Õ¿÷èí òºãºëäºð ãîëüôèéí òàëáàéã ãîëûí ýðýã äýýð áàðüæ áîëíî ãýýä áàéäàã, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí çàõèðàìæ ýðýã äýýð áàðüæ áîëîõã¿é ãýäýã èéì 2 þì áàéäàã þì óó? Ýíýíèé çààãèéã òà íýã ÿðèàä ºãºõã¿é þó Ãàíñ¿õ äàðãàà. Áè þóã ÿðèàä áàéíà ë äàà. Òýð Ñêàé ðåñîðòûí äîð îäîî òýð óóë îâîî øèã îâîîë÷èõîîä áàéãàà øîðîîíóóäûã ÿðèàä áàéíà. Ýíèéã íýã ÿðèàä ºãºº÷. ßàãààä âý ãýâýë Õ¿ðõðýýãèéí ãîë îäîî õ¿ðòýë óðñàæ áàéãàà ø¿¿. Õ¿ðõðýý óðñàæ áàéãàà. Áèä íàð õ¿¿õýä áàéõäàà òýíä òîãëîæ ºññºí õ¿¿õä¿¿ä. Òýð óñ Òóóë ðóó öóòãàæ áàéãàà. Òóóë ðóó äýýã¿¿ðýý ÷, äîîãóóðàà ÷ îðæ áàéãàà. Òèéì áîëîõîîð òýíä õºðñ áîõèðäîæ áàéãàà þó, ¿ã¿é þó ãýäãèéã äàõèàä òýð Áàòñóóðü äàðãààñ áè÷ãýýð àâìààð áàéíà áè ºíººäºð. ßàãààä èéì ÿëãàâàðòàé þì õýë÷èõýýä ãàð÷èõàâ àà.

Òýãýýä ºíººäºð õ¿ì¿¿ñèéí õýëýýä áàéãàà ¿íýí ø¿¿ äýý. Íóðààõ áîë íóðààõ, òýð äàðõàí öààçàòûí õèëèéã ººð÷èëíº ãýäýã áîë óã íü áóðóó ø¿¿ äýý. Äàðõàí öààçàò ãýýä õ¿ì¿¿ñ öàã òóõàéí ¿åä íü ãàðãà÷èõñàí þìûã õóóëü áóñààð òà íà𠺺ð áîëãî÷èõîîä ºíººäºð ç¿ãýýð ë õèëèéã íü ººð÷뺺ä, þìûã ºíãºðººíº ãýæ áàéãàà áîë áîëîõã¿é ø¿¿ äýý. ¯ã¿é ýý, òýãýõ þì áîë öààøèä äàðõàí öààçàò ãýæ áàéãààä ÿàõ þì. Ýíèéã ë áèä íàð ÿðèõ ¸ñòîé ø¿¿ äýý. ªíººäºð áèä íàð çàð÷ìàà ÿðèõ ¸ñòîé áàéòàë õýäýí áàéøèí ÿðèàä áàéõ þì, õ¿íèé ºì÷ ÿðèàä áàéõ þì. Ýíèéã áîë öààøèä áîäîæ ¿çýõ áàéõ àà. Áè òýð Áàéãàëü îð÷íû áàéíãûí õîðîîí äýýð îðæ ýíý íýã àñóóäàë ãàðàõ þì áîë îðîõ ñîíèðõîëòîé áàéíà.

Òýãýýä åð íü áîë Îþóí ãèø¿¿íèé õýëæ áàéñàí ¿íýí. Òºð òýð Çàëààòûí àìíààñ Õ¿ðõðýýãèéí àìíààñ…(ìèíóò äóóñàâ)

Í.Ýíõáîëä: -Çà Ãàíñ¿õ ñàéä. ßàãààä èíãýýä çºðººòýé øèéäâýð¿¿ä ãàðààä áàéíà, îäîî òýãýýä çà ÷è òýãýýä öàãòàà áàãòààõã¿é. 3 ìèíóòàíä áàãòààä äýãýýðýý ë ÿâæ áàéãàà óõààíòàé. Ýõíýýñýý åð íü äýãýýðýý ÿâñàí íü äýýð. Çà õóðäõàí øèã òîäðóóë÷èõ.

Ý.̺íõ-Î÷èð: -Áàÿðëàëàà, òèéì áîëîõîîð ýíý õ¿ì¿¿ñò íºõºí îëãîâðûí àñóóäëûã ÿðèõ õýðýãòýé. Òýð áàéøèíãààñ óéëóóëàí óéëóóëàí í¿¿ëãýæ áàéñàí ø¿¿. 80-ààä îíä, óéëóóëàí óéëóóëàí í¿¿ëãýñýí. Òýðíèéãýý áîäîõ õýðýãòýé. Áè íýã èéì þì áàéíà. Çà îäîî Çàéñàíãèéí àì, Áîãä óóëàíä íýã èéì õýäýí áàéãóóëëàãóóä ãàçàð àâ÷èõààä áàéãàà þì. Óëààíáààòàð õîòûí õîò òºëºâëºëòèéí ãàçàð, ¯íäýñíèé á¿òýýìæèéí òºâ, Áîãäõàí óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí çàõèðãàà ãýæ áàéãàà þì. Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ñóðãàëòûí òºâ, Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ãýñýí òîäîòãîëòîé õ¿ðòýë ãàçàð àâñàí áàéãàà. Ìèíèé ñîíññîíîîð ¯íäñýí õóóëèéí öýö òýíä íýð íü ÿâààä ë áàéãàà. Ãýõäýý ýíý äîòîð ÿàãààä áàéõã¿é áàéíà, ýíý æàãñààëòàíä ÿàãààä áàéõã¿é áàéíà áè ãàéõàæ áàéíà. Áàðü÷èõñàí òèéìýý, ýíý æàãñààëòàíä áàéõã¿é áàéãàà

ø¿¿ äýý ýíý Öýöèéí áàéøèí ãýýä òîì áàéøèí áàðèãäñàí ìºðò뺺 ýíý æàãñààëòàíä ÿàãààä áàéõã¿é áàéíà âý, áè ãàéõààä áàéíà, ßìàð ÷ õàìààã¿é î÷îîä áàðü÷èõäàã þì óó, õýí áîõèðûã íü õîëáî÷èõîæ áàéãàà þì, õýí çºâøººðëèéã íü ºã÷ áàéãàà þì.

Äýýð íü òýð Êóâåéòóóä á¿òýí àìûã ºíººäºð óõààä äîòîð íü íóóð óõààä äóóñãà÷èõëàà ø¿¿ äýý. (ìèíóò äóóñàâ)

Í.Ýíõáîëä: -Ãàíñ¿õ ñàéä õàðèóëúÿ.

Ë.Ãàíñ¿õ: -ßã ë íààäàõûã ÷èíü øèéäýõ ãýýä ë ñóóæ áàéãàà þì. Îäîî åðººñºº ÿã èéì ººðºº ºãººã¿é, ýíý ºãºãä÷èõñºí, áààõàí çºð÷èë ãàð÷èõñàí. Òýãýýä ýíý íü ººðºº ñàíààòàé, ñàíàìñàðã¿é ÿíç á¿ðèéí ë çºð÷ë¿¿ä áàéãàà þì. Ç¿ãýýð Çàñàã äàðãà õ¿ðòýë àâàà÷ààä ë òýíä ãàçàð ºã÷èõñºí áàéãàà þì ÷èíü îäîî. ͺ㺺 áààõàí àéëóóäàä ñîíãóóëèéí ºìíº ãýõ ìýò÷èëýí èíãýýä áààõàí þì áàéãàà þì ë äàà. Òýãýýä îäîî áîë ìèíèé ¿¿ðýã þó âý ãýõýýð ýíèéã ÿìàð íýãýí áàéäëààð çàñàõ ¸ñòîé ë ãýæ îéëãîæ áàéãàà þì. Çàñàõûí òóëä 2, 3 õóâèëáàð áàéíà. Íýãä¿ãýýð õóâèëáàð íü þó âý ãýõýýð ãýõ ìýò÷èëýí èíãýýä èéì ë áàéãàà þì.

Õî¸ðäóãààðò, òýð Áàíçðàã÷ äàðãûã òýð Íàìõàé äàðãà íýãäýõ ºäºð ãýõýä ÿã îäîî ̺íõ-Î÷èð ãèø¿¿íèé àñóóãààä áàéãàà òýð áîõèðäîë ÿàãààä àëü ò¿âøèíä ÿàãààä áàéõ ç¿ãýýð áàéäàã þì ãýäãèéã íîòîëñîí íîòîëãîîíû þìûã íü ̺íõ-Î÷èð ãèø¿¿íä áè÷ãýýð ãàðãàæ ºã ãýæ õýëýýðýé.

Òýð ãîëüôèéí òàëáàéãèéí õóâüä ãýâýë îäîî òýð öàíûí áààçûí äîîä òàëä ãîëüôèéí òàëáàé áàéãàà ãýñýí òèéì çºâøººðºë àâàãäñàí ãýäýã þì áàéíà ëýý. Áè áàñ ¿çýýã¿é ë ÿâààä áàéíà.

Í.Ýíõáîëä: -Áîãä óóëíààñ ÷ äîîøîî óñ óðñàíà, Òóóë ãîëûí õºâººíººñ ÷ îðíî ãýñýí þì ÿðèàä áàéíà ø¿¿ äýý.

Ë.Ãàíñ¿õ: -Òýðèéã õàðèí áè Áàíçðàã÷ äàðãààð òýð áè÷ãèéã á¿ãäèéã íü õèéëãýæ ºãººðýé ãýýä. Áàÿðëàëàà. Òýðèéã íü Íàìõàé äàðãàä òèéì þì áàéíà óó?

Í.Ýíõáîëä: -Íàìõàé äàðãàà, òýð òàéëáàðûã ãàðãàæ ºãºõ人 òèéìýý, ÿàãààä îäîî ýíä íü áîëíî, ýíä íü áîëîõã¿é ãýæ. Áàñ íýã òèéì íàðèéí ýðõáèø ó÷èð øàëòãààí òàéëáàðëàæ ºãñºí þì áàéãàà áàéëã¿é äýý òèéìýý. Òýðíèéã íü òîäîðõîé ãàðãàæ çààãëàæ, õàðèó ºãººðýé ãýæ õýëýýðýé.

Ò¿ð¿¿í òàíèëöóóëààã¿é áàéñàí þì. Òóñãàé õàìãààëàëòûí íóòãèéí óäèðäëàãûí ãàçðûí äàðãà Íàìõàé ÿàìíû îðîëöîæ áàéíà. Áîãäõàí óóëûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí äàðãà Äàãâà, Íèéñëýëèéí Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà Ãàíõóÿã èéì óëñóóä áàñ õóðàëäààíä îðîëöîæ áàéãàà.

Çà Ýíõáàò ãèø¿¿í àñóóÿ.

Ä.Ýíõáàò: -Åðºíõèé人 õ¿ì¿¿ñ àñóó÷èõëàà äàà. Ãàíö õî¸ðõîí ç¿éëèéã àñóóÿ. Áè Ãàíñ¿õ ñàéäûí áîëîí õîòûí çàõèðãààíààñ íýã ç¿éë àñóóõ ãýñýí þì. Ýõëýýä Ãàíñ¿õ ñàéäààñ. Áîãä óóëûí çàõèðãàà ãýæ íýã áàéãóóëëàãà áàéíà. Áîãä óóëûí çàõèðãàà áîë õóóëü çºð÷èõèéã èðãýäýýñ øààðäàõ ¸ñòîé áàéãóóëëàãà óó, áè ýíèéã øîãëîæ àñóóæ áàéãàà þì ø¿¿. ¯íäñýí õóóëèéí öýöýýñ àñóóõ ¸ñòîé þó, ÿàìíààñ àñóóõ ¸ñòîé ãýñýí ÿëãàà áàéäàã óó? ªºðººð õýëáýë òºðººñ òºñºâ àâààä ýíý àæèëëàæ áàéãàà áàéãóóëëàãà, ºíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä ýíý á¿õ çºð÷èë áàéæ áàéõàä õààãóóð ÿâæ áàéâ àà? ªºðººð õýëáýë òýð ýñýðã¿¿öñýí, øààðäñàí áè÷ãèéí æàãñààëòóóä õýäýí óäàà ÿìàð àðãà õýìæýýã õààø íü ºã÷ áàéñàí áý? Íýãä¿ãýýð àñóóëò.

Õî¸ðäóãààðõè íü òýð Áàéãàëü îð÷íû ñàéä áîë àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòòàé ºãñºí ãýæ ÿðüæ áàéíà. Ãýòýë àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñòàíäàðòààð 6 êì-èéí çàéä 10 ºãºõ ¸ñòîé. ¯ã¿é òýãýýä Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû ñàéäûí òóøààëûã Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû ñàéä íü ººðºº èíãýýä 150 óäàà çºð÷ººä ºãºõ þì áîë åð íü ÿìàð óòãàòàé þì áý ýíý ÷èíü îäîî. ªºðººð õýëáýë íýã àìàíä ººðèéíõºº òóøààëûã 150 óäàà çºð÷ººä ñàéä íü ãàçàð îëãîíî ãýõýýð ¿ã¿é ýý ýíý ÷èíü îäîî áè ë åðººñºº îéëãîõã¿é þì. ßìàð óòãàòàé þì, åðººñºº ýíý òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæèëëàæ áàéãàà çàð÷èì.

Ãóðàâäóãààðõè íü áè Ãàíñ¿õ ñàéäààñ íýã þì àñóóõ ãýñýí þì. Òà á¿ãä ñàíàæ áàéãàà áàéõ. Íýã ãàð óòàñ õóëãàéëñàí îõèí 8 æèëèéí ÿë àâààä ñóóæ áàéñàí Ôîðóì íýâòð¿¿ëýã äýýð. Ãýòýë óóëûí àìûã òýð àÿàð íü ãàçðûã íü õóëãàéëààä, îäîî ýíý àìàíä 156 ãà ãàçàð áóþó ºíººäðèéí õàíøààð 100-ãààä ñàÿ äîëëàðûí íàéìàà õèéãä÷èõýýä áàéõàä çà ÿàõàâ Ìîíãîëûí õóóëü, ò¿ð¿¿í ̺íõ-Î÷èð ãèø¿¿í àñóóñàí. Ãîëüôèéí òàëáàéí ÿëãàà ÿìàð áàéäàã þì. Áè ÿã ¿¿íòýé àäèëõàí àñóóëò àñóóõ ãýñýí þì. Íýãýíò õóëãàéë÷èõñàí þì ÷èíü çà çà ÿðøèã ÿðøèã, ýçíýýð íü òîîöú¸ ãýæ õýëæ áîëîõ óó? Îäîî íýãýíò áàðü÷èõñàí áàéøèíãóóä, ººðººð õýëáýë íýãýíò ýíý àìûã õóëãàéë÷èõñàí þì ÷èíü îäîî åðººñºº õóëãàéëñàíä òîîöîõã¿éãýýð õèëèéã íü çàñ÷èõúÿ, àëü ýñâýë õóëãàéëñàíä òîîöîõã¿éãýýð àðàé õÿìäõàíààð ºã÷èõú¸ ÷ ãýäýã þì óó ÿã èéì ÿëãàà áàéäàã þì óó?

Õî¸ðäóãààðõè íü òýíä ãàçàð áàðü÷èõààä, áàéøèí áàðü÷èõààä, èðãýäèéã õóóðààä îäîî èíãýýä 10, 20 æèëèéí òàòâàðûí àñóóäàë ÿðèãäààä, ëóéâðûí àæèë ÿâàãä÷èõààä áàéõàä îäîî ç¿ãýýð àâòîáóñàí äîòîð õ¿í ëóéâàðäñàí õ¿í 5 æèë àâäàã áàéõàä á¿õýë á¿òýí îëîí ìÿíãàí õ¿íèéã õîðèîòîé á¿ñýä áàéøèí áàðüæ, ãýð÷èëãýýã¿éãýýð îðóóëñàí ëóéâðûí àæëóóäûã îäîî öàãààòãàõ òóõàé ÿðèàä ñóóæ áàéæ áîëîõ óó. Òýãýõýýð õóóëü ÷èíü îäîî ÿìàð ó÷èðòàé þì áý. Òîì õóëãàé õèéâýë åðººñºº õàìààã¿é áàéäàã þì óó ãýñýí íýã èéìýðõ¿¿…(ìèíóò äóóñàâ)

Í.Ýíõáîëä: -Ãàíñ¿õ ñàéä.

Ë.Ãàíñ¿õ: -Á¿õ þì õóóëèéí äàãóó ÿâàõ ¸ñòîé. Òýãýõýýð áèä íàð õóóëèéíõàà õ¿ðýýíä áîë ýäèéí çàñãèéí òîðãóóëü, òºëáºð òîãòîîõ àñóóäëûã ò¿ð¿¿í ÿàñàí. 3 çààëòûí äàãóó õèéæ áîëîõ þì áàéíà ãýäãèéã õýëæ áàéíà. Ýíýíýýñ ººðººð îäîî øèéäýõ õóâèëáàð õóóëèí äýýð èíãýýä àëãà áàéíà. Òàíû

õýëýýä áàéãàà îäîî òýð ëóéâàðäñàí, ëóéâàðäóóëñàí ãýäýã õóâèëáàðààð ÿâáàë ÷óõàì õýí íü õîõèðîã÷, õýí íü îäîî ÿìàð çààëòààð, ÿàæ ÿâàõ âý ãýäýã òýðèéã ñóäàëæ ¿çüå. Ýíèéã áîë áèä íàð îäîîãèéí ò¿âøèíä ÿã èéì òàíû õýëæ áàéãààãààð èíãýýä ëóéâàðäààä, õóëãàéëààä, òýãýýä èéì áàéäàë äýýð áèä èéì õîõèðîë àìñ÷èõààä áàéíà ãýäýã óòãààð íü ñóäëààã¿é ýý.

Áèä ºíººäºð ýíý áàéäëûã ÿàæ òàñëàí çîãñîîõ âý, ýíý îäîî îëãîãäñîí ãàçðóóäûã àëèéã íü öóöàëæ áîëîõîîð áàéíà, íýãýíò áàéøèí áàðü÷èõñàí ãàçðóóäûã íü ÿìàð õóâèëáàðààð øèéäýõ âý ãýñýí îðóóëæ èðñýí õóâèëáàð ìààíü ë ýíý áàéãàà þì. Òýãýõýýð òàíû íààä óòãààð äàõèàä íýã ñóäëóóëúÿ.

Õî¸ðäóãààðò, åð íü áîë õàðèóöëàãà ìýäýýæ òîîöîõ ¸ñòîé. Òýãýõäýý õàðèóöëàãà òîîöîõîî𠺺ðººð õýëáýë òàíû òýð 153 óäàà îäîî èíãýý õóóëèà çºð÷ººä îëãîëîî ãýäãèéã áîë áè øèéäýõã¿é ë äýý. Òýãýõýýð òýðèéã ººðººð õýëáýë îäîî ÿã ýíý õóóëèéí äàãóó 153 óäàà çºð÷ñºí àñóóäëûã þó ãýäýã þì òîìú¸îëîîä ýíèéã íü ãàðãàæ èðýýä ÿâàõ íü îäîî õýí áàéäàã þì. Îäîî íýã òèéì ÿâäàã ãàçàð áàéâàë ÿâààä ë ¿çýõ áàéõ ë äàà.

Í.Ýíõáîëä: -Ýíõáàò ãèø¿¿íýýñ Áàéãàëü îð÷íû ñàéäàä õàíäàæ Áîãä óóëûã õàìãààëàõ àæëûí òàëààð àñóóñàí àñóóëòàíä õàðèóëò àâ÷ äóóñëàà. Îäîî Äýãèéí äàãóó àñóóëãà òàâüñàí ãèø¿¿í ¿ã õýëæ áîëíî. Òà ¿ã õýëíý ãýâýë 5 ìèíóò ºã÷ áàéíà.

Ä.Ýíõáàò: -Àñóóäàë áîë åð íü îéëãîìæòîé. ßàõàâ Áîãä óóë áîë áè õî¸ð ë ç¿éë õýëüå. Íýãä¿ãýýðò, Áîãä óóë áîë Ìîíãîë îðíû òºäèéã¿é ýíý ç¿¿í õîéä àçèéí òîì óñíû õàãàëáàð. Á¿ãäýýðýý áèä ìýäíý. Ýíý õîéä äàëàé, Íîìõîí äàëàéí óñíû õàãàëáàð áàéæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Òèéì ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñ óñíûõàà áîäëîãûã Áîãä óóëàí äýýðýýñ ÿàæ ÿâñíààñ íýëýýí õàìààðíà íýãä¿ãýýðò. Òèéì ó÷ðààñ ýíèéã áîë Ìîíãîë Óëñûí òºäèéã¿é ýíý á¿ñ íóòãèéí óñíû õàãàëáàð ãýäãýýð íü áàñ íýã ¿çýõ õýðýãòýé. Õî¸ðäóãààðò, ýíý ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçàð. Ñàÿ õàìãèéí èõ áàéãàëèéí áîõèðäîëòîé Óëààíáààòàð õîòûí èðýýä¿éä íîãîîðîõ ãîë ýõ ¿¿ñâýð. Òèéì ó÷ðààñ Áîãä óóëûã áèä íàð ìàø ñàéí õàìãààëæ, õàäãàëñíààð Óëààíáààòàð õîòûí ýêîëîãèéí áîõèðäîë áóñàä àñóóäàëòàé õîëáîæ ¿çíý.

Ãóðàâäóãààðõè íü áè íýã ç¿éë õýëýõ ãýñýí þì. Áîãä óóë áîë ç¿ãýýð áàéãàëü õàìãààëàõ àñóóäàë, áàéøèíãèéí òóõàé ÿðèàã¿é. ªíººäºð ýíý áîë ÿã Ìîíãîëûí òºðèéí ñèñòåì çàñàãëàë ÿàæ àæèëëàæ áàéãààã ë ýíýíèé ç¿ãýýð íýã àìüä æèøýý. Ýíä ¿íýõýýð èíãýýä ýðãýýä õàðàõàä ò¿ð¿¿íèé ãèø¿¿äèéí õýëæ áàéãààãààð ÿìàð ÷ çàìáàðààã¿é, Äîðæèä áîë ºãäºã, Äîíäîãò áîë ºãäºãã¿é èéì ñèñòåì àæèëëàäàã. Õî¸ðäóãààðõè íü áîë ýíý ìàø èõ òîì ìºíãºíèé äàëä íàéìàà ÿâàãäàæ áàéãàà. Ãóðàâäóãààðõè íü Áàéãàëü îð÷íû ÿàì, Ãàíñ¿õ ñàéä õóâüäàà õàìààã¿é áàéæ áîëíî, ãýõäýý ë ýíý òºðèéí ñèñòåì ººðºº ¿íýõýýð áàéãàëü õàìãààëàõ ÿàì ìºí ¿¿, áèø ¿¿ ãýäãèéã ìàø òîäîîð õàðóóëæ áàéãàà. Ýíý áîë ìàãàäã¿é ýðõ ìýäëýý àøèãëàæ, áàéãàëü ñ¿éòãýäýã õàìãèéí òîì òºðèéí ìàøèí áîëæ õóâèð÷ áàéãààãèéí æèøýý.

ĺðºâä¿ãýýðò íü, îäîî áèä íàð ýíèéã çàñ÷ ÷àäàõ óó ãýäýã ÷èíü áàñ äàõèàä ë Ìîíãîëûí òºð àæèëëàæ áàéíà óó ãýäãèéã ë õàðíà. Òýãýõýýð áè õîòûí

çàõèðãàà, Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû íºõä¿¿äýýñ íýã ë ç¿éë àñóóõ ãýñýí þì. Õýí áóðóóòàé, õýí áóðóóã¿éí òóõàé ÿðèà áîë ýíý äîîä ò¿âøèíãèéí ÿðèà. ßã Ìîíãîëûí òºð ÿã ýíý àñóóäëûã ñàÿ õ¿íèé í¿äýí äýýð çàñ÷ ÷àäàõ þì óó ãýäýã ë àñóóäàë. Õýðâýý ýíèéã çàñ÷ ÷àäàõã¿é ë þì áîë èéì òºðèéí ÿàì, èéì õîòûí çàõèðãàà áàéõ õýðýãòýé þì óó ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ èðíý ø¿¿ äýý. Áè ÿàãààä ýíèéã õýëæ áàéãàà þì ãýâýë ýíý çàñ÷ ÷àäàõã¿é áîë öààøäàà óëàì ë äàìïóó áîëíî. Áèä ººð þó ÷ õèéæ ÷àäàõã¿é. Áîãä óóëûã ÿíçàëæ ÷àäàõã¿é áîë áèä íàð Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é. Áîãä óóëûã áèä íàð ÿíçàëæ ÷àäàõã¿é áîë áèä íàð ìîíãîëûí áàéãàëèéã õàìãààëæ ÷àäàõã¿é ø¿¿ äýý. ßàãààä âý ãýâýë ñàÿ õ¿í òºâëºð÷èõñºí õàìãèéí áàãà òàëáàéòàé èéì í¿äýíä õàðàãäàæ áàéãàà ãàçðàà ÿíçàëæ ÷àäàõã¿é áîë áèä íàð þó ÷ õèéæ ÷àäàõã¿é.

Òèéì ó÷ðààñ áè ýíý Èõ Õóðàëä àñóóëãà òàâèõäàà ýíèéã ç¿ãýýð ë Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü õàìãààëàõ áîäëîãî õîò áàéãóóëàëò, õîòûí çàõèðãàà, Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ÿã ÿàæ àæèëëàæ áàéãààãèéí àìüä æèøýý ë ãýæ îéëãîæ áàéãàà. Òýãýõýýð áè áîë ýíý äýýðýýñ ýíý ò¿ð¿¿íèé õýëäýã èéì òîì ëóéâàð, èéì òîì ýäèéí çàñãèéí ìåõèíàç áîë àæèëëààä áàéõàä ýíä ñóóæ áàéãàà óëñ òºð÷èä öºìººðºº àæ àõóé ÿðèàä, íýã áàéøèí íóðààõ óó, ¿ã¿é þó ãýýä. Ýíý ÷èíü Áîãä óóëûí æèøýýí äýýð ë Ìîíãîë Óëñ çàäàð÷ óíàæ áàéãàà, ñ¿éð÷ áàéãààãèéí æèøýý ø¿¿ äýý. Ýíý ÷èíü õàðàãäàæ áàéãàà íü ë ýíý ø¿¿ äýý, õàðàãäààã¿é íü áîë Ìîíãîë ÿã Áîãä óóë øèã ººðºº èíãýýä çàäàð÷ óíàæ áàéãàà áàéõã¿é þó. Òèéì ó÷ðààñ áè ýíý ç¿éë äýýð õýëýõ ãýñýí þì.

Òºãñãºëä íü òýð Òóóë ãîëòîé õîëáîîòîé íýã ç¿éëèéã áàñ Èõ Õóðëûí ãèø¿¿ä ìààíü àíõààðààñàé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà. Ò¿ð¿¿í àðüñ øèðíèé ¿éëäâýð¿¿äèéã õààõ óó, ¿ã¿é þó ãýäýã ÿðèà ÿðüñàí. Áèä íýã ç¿éëèéã îéëãîõ õýðýãòýé. Àðüñ øèðíèé ¿éëäâýð¿¿äèéí öýâýðëýõ òºõººðºìæèéã áàðèõàä 15 ñàÿ, 12 ñàÿ äîëëàð õýðýãòýé. Ýíý áîë Õÿòàä óëñ, õÿòàä áèøýý ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä, áàãà áóóðàé îðíóóäàä áîõèð ¿éëäâýðëýëýý øèëæ¿¿ëýõ çàìààð ºðò㺺 øèëæ¿¿ëäýã ë àðãà ø¿¿ äýý. ªºðººð õýëáýë ¿íäñýí ò¿¿õèé ýä íü Õÿòàäàä áîðëîãäîæ áàéõàä, ò¿¿íèéã àðèëãàæ, öýâýðëýäýã á¿õ çàðäàë íü Ìîíãîë Óëñ òºëºõ òóõàé ë ÿðèà. Ýíä áîë äýëõèéí çàõ õçýýë äýýð áîõèð ¿éëäâýðëýëèéã Ìîíãîëä, Óëààíáààòàðò îðóóëæ èðæ áàéãàà ìàíàé òºðèéí áîäëîãî áàéõã¿é þó. Òýãýýä çàðäëûã íü óëñûí òºñ⺺ñ ãýíý ¿¿ íºõºí òºëºõ çîðèëòòîéãîîð îäîî Õÿòàäûí çàõ çýýë äýýð çàðàãäàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîõèð çàðäëûã Ìîíãîë Óëñ òºëºõ ¿¿ ë ãýäýã àñóóäàë.

Îäîî Áîãä óóë áîë ÿã ¿¿íòýé àäèëõàí áèä íàðûí çàñàãëàëûí ïðîáëåì. Òèéì ó÷ðààñ áè áîë áàéãàëü õàìãààëàõ àñóóäàë äýýð ìàø õàòóó áîäëîãî áàðèàä, ýíý Áîãä óóëûã öýãöëýýñýé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà. Òýãýýä Ãàíñ¿õ ñàéäààñ íýã õ¿ñýëò áàéíà. Þó âý ãýâýë ýíèéã áºìáºã øèã ºíõð¿¿ëýëã¿é ¿íýõýýð Áîãä óóëûã øèéäýýä õàðóóë÷èõâàë Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ýíý çàñàã áîë ¿íýõýýð àìüäàð÷ áàéíà, þì õèéæ áàéíà ë ãýæ õàðíà. ×àäàõã¿é áîë èíãýýä ë óëñ îðíû õÿìðàë öààøäàà òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëíý. Òýãýõýýð ýíä ñóóæ áàéãàà òà á¿ãäèéíõ íü ë îäîî õóâü íýìýð, èðãýíèé çîðèã, óëñ òºðèéí çîðèã ë øèéäíý äýý. Ò¿¿íä ë àìæèëò õ¿ñüå, ººð þó õýëýõýâ.

Í.Ýíõáîëä: -Áàÿðëàëàà. Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Ýíõáàòààñ Áàéãàëü îð÷íû ñàéäàä õàíäàæ òàâüñàí àñóóëãûí õàðèóëòûã íýãäñýí ÷óóëãàí äýýð ñîíñëîî. ¯ã¿é ýý, ýíä¿¿ðýýä îðîîä èð÷èõýæ. Àñóóëãà òàâüñàí õ¿í ë 5 ìèíóò ¿ã õýëäýã. Ãèø¿¿ä ýý, 2 ýöñèéí íàéðóóëãà áàéíà ñîíñ÷èõú¸.

ªºðèéí õºðºí㺺ð ã¿éöýòãýõ äàðàà òºëºãäºõ íºõöºëòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëýõ Óëààíáààòàð õîòûí Íàðàíòóóë îëîí óëñûí õóäàëäààíû òºâèéí áàðóóí óóëçâàð áîëîí Òºìºð çàì äýýã¿¿ðõ ã¿¿ðýí ãàðö áàðèõ òóõàé òºñëèéí òóõàé Èõ Õóðëûí òîãòîîëûí ýöñèéí íàéðóóëãà äýýð ñàíàë áàéíà óó? Áàðóóí óóëçâàð áîëîí ãýñýí áàéíà. Òºìºð çàì äýýã¿¿ðõ ã¿¿ðýí ãàðö áàðèõ òóõàé. ßâæ èðñíýýðýý áàéíà. Çà ýíèéã òîäðóóëààðàé ×èìãýý. ªºð ñàíàë áàéíà óó? ßã ÿðüñíààð íü óðä ãýæ ¿ã áàéõ íü óó, ¿ã¿é þó ãýäãèéã òîäðóóëààä èíãýýä ýöñèéí íàéðóóëãà ñîíñëîî.

Õî¸ð äàõü ç¿éë áàéíà. Çàðèì ãàçàð íóòãèéã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàõ òóõàé º÷èãäºðèéí õóðàëäààíààð õýëýëöñýí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîë áàòëàãäñàí òîãòîîë. Ýíý äýýð ýöñèéí íàéðóóëãà áàéíà óó. Òàìãûí ãàçàð ýíý êîðäèíàòóóä, òîî þìûã íü ñàéí õÿíàæ øàëãàñàí áèç. Çà ñàíàë áàéõã¿é áîë ýíý ýöñèéí íàéðóóëãûã áàñ ñîíñëîî.

Çà ºíººäðèéí õóðàëäààí ¿¿ãýýð äóóñëàà. Èäýâõòýé îðîëöñîí ãèø¿¿äýä áàÿðëàëàà. Î÷èðáàò ãèø¿¿í, Ýíõáîëä ãèø¿¿í, ̺íõ-Î÷èð ãèø¿¿í.

Õóðàëäààí 17 öàã 40 ìèíóòàä ºíäºðëºâ.

Òýìäýãëýë õºòºëñºí:ÕÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÒÝÌÄÝÃËÝËÕªÒ˪Ã× Ö.ÀËÒÀÍ-ÎÄ

Ä.ÖÝÍÄѯÐÝÍ

Ä.ÝÍÝÁÈØ