1

JesyemeeFì ë www.dae.gov.in DeeF&SmeSmeSve-09929-5523 meb.57/Keb[ 07-09/pegueeF&-efmelebyej 2015

hejceeCeg

jeä^er³e keQÀmej keWÀê, cebieesefue³ee ceW ìsueer-Lesjsheer GhekeÀjCe YeeYeeì^eve-II keÀes Ghenej mJeªhe osles ngS ceeveveer³e he´Oeeveceb$eer Þeer vejWê ceesoer

1

Deblejjeä^er³e hejceeCeg Tpee& SpeWmeer kesÀ 16 efmelebyej 2015 keÀes efJe³esvee ceW Dee³eesefpele59JeW Deece meccesueve ceW [e@. jleve kegÀceej efmevne, DeO³e#e hejceeCeg Tpee& Dee³eesie SJeb

Yeejleer³e he´efleefveefOe ceb[ue kesÀ veslee keÀe JeÊeÀJ³eDeO³e#e ceneso³e, cenevegYeeJe, osefJe³ees Deewj meppeveeW,

DeO³e#e ceneso³e, 59JeW Deece meYee ceW DeO³e#e kesÀ ªhe ceW DeehekesÀ ®e³eve hejyeOeeF& osles ngS cegPes yengle he´meVelee nes jner nw~ cegPes efJeéeeme nw efkeÀ Jele&ceeve Deece meYeeDeheves mece#e he´mlegle meYeer keÀeceeW keÀes hetje keÀj uesieer~

Deblejjeä^er³e hejceeCeg Tpee& SpeWmeer kesÀ ®eej ve³es meom³eeW keÀe Yeejle mJeeielekeÀjlee nw Deewj ceQ SbìeriegDee SJeb yeejyeg[e, yeejyee[esme Deewj legke&Àcesefvemleeve keÀesDeeF&SF&S heefjJeej mes pegæ[ves kesÀ MegYe DeJemej hej yeOeeF& oslee ntB~

DeO³e#e ceneso³e,efheíueer cenemeYee kesÀ yeeo mes Yeejleer³e veeefYekeÀer³e keÀe³e&¬eÀce Üeje keÀer ieF&

he´ieefle keÀer kegÀí Keeme yeeleeW keÀes Deehe ueesieeW kesÀ meeLe yeebìves ceW cegPes KegMeer nes jner nw~

nceejer SkeÀ ³etefìefueìer, v³eteqkeÌue³ej heeJej keÀejheesjsMeve Dee@HeÀ Fbef[³ee efueefceìs[ (SveheermeerDeeF&Sue) ves ueieYeie 82% #ecelee iegCeebkeÀ Deewj 88%

GheueyOelee iegCeebkeÀ kesÀ meeLe efJeÊe Je<e& 2014-15 ceW Deye lekeÀ keÀe meJeex®®e efJeÐegle Glheeove neefmeue efkeÀ³ee nw~

ªmeer mebIe kesÀ menkeÀej kesÀ meeLe efvee|cele kegÀ[vekegÀuece veeefYekeÀer³e efyepeueer meb³eb$e (kesÀkesÀSveheerheer-1) keÀer henueer ³etefveì ves 31 efomebyej 2014 keÀesJeeefCeeqp³ekeÀ he´®eeueve Megª keÀj efo³ee efpememes osMe keÀer mLeeefhele veeefYekeÀer³e efyepeueer Glheeove #ecelee yeæ{keÀj 5780 MWe nes ie³eer nw~ kegÀ[vekegÀuece keÀerotmejer ³etefveì Yeer keÀceerMeeEveie kesÀ he´iele ®ejCe ceW nw~

Yeejleer³e veeefYekeÀer³e efyepeueer meb³eb$eeW ves ueieeleej uebyeer DeJeefOe kesÀ he´®eeueve kesÀ efjkeÀe[& yeveevee peejer jKee~

neue ner ceW vejewje hejceeCeg efyepeueerIej ³etefveì-2 ves 500 efove kesÀ DeveJejle he´®eeueve keÀe efveMeeve heej efkeÀ³ee nw Deewj DeYeer ueieeleej he´®eeueve peejernw~ Yeejleer³e veeefYekeÀer³e efyepeueer efjSkeÌìjeW ves Deye lekeÀ yeerme DeJemejeW hej SkeÀ meeue mes DeefOekeÀ keÀe DeveJejle he´®eeueve efjkeÀe[& efkeÀ³ee nw~

500 MWe he´esìesìeFhe êgle he´pevekeÀ efjSkeÌìj (heerSHeÀyeerDeej) keÀe efvecee&Ce keÀe³e& hetje nes peeves kesÀ yeeo FmekeÀer keÀceerMeeEveie keÀe keÀece peejer nw~DeYeer efjSkeÌìj ceW FmekesÀ MeerleuekeÀ-meesef[³ece kesÀ YejCe kesÀ keÀece keÀer lew³eejer ®eue jner nw~

700 MWe oeefyele Yeejer heeveer Jeeues ®eej mJeosMeer efjSkeÌìjeW kesÀ efvecee&Ce keÀe keÀece he´ieefle hej nw~ FmekesÀ DeueeJee Fmeer #ecelee kesÀ 16 efjSkeÌìjeW keÀeshetJe&-efveOee&efjle ueeskesÀMeveeW hej mLeeefhele efkeÀ³ee peevee efve³eesefpele nw~ Dee³eeeflele meeOeejCe heeveer efjSkeÌìjeW (Sue[yu³etDeej) kesÀ Üeje veeefYekeÀer³e efyepeueerGlheeove kesÀ Deewj Deeies efJemleejCe keÀe hueeve he´ieefle hej nw leLee megefveeq½ele efJe¬esÀleeDeeW kesÀ meeLe lekeÀveerkeÀer-JeeefCeeqp³ekeÀ Jeelee&Sb, Yeejleer³e GÐeesieeW keÀes MeeefceuekeÀjles ngS efJeefvecee&Ce kesÀ mLeeveer³ekeÀjCe meefnle, peejer nw~

DeO³e#e ceneso³e,efJeefYeVe Yeejleer³e F¥Oeve ®e¬eÀ megefJeOeeDeeW keÀe keÀe³e&-efve<heeove nj meeue ve³eer Tb®eeF³eeW keÀes ít jne nw~ veeefYekeÀer³e F¥Oeve meeqcceÞe (SveSHeÀmeer) ceW

oeYeeheeefj (PHWRs) kesÀ veeefYekeÀer³e F¥Oeve keÀe Glheeove efheíues Je<e& kesÀ Glheeove mes 30% DeefOekeÀ jne nw~ ³etjsefve³ece keÀe Jeee|<ekeÀ mJeosMeer Glheeove YeerDeye lekeÀ keÀe meJee&efOekeÀ jne nw~

efheíues Je<e& keÀer cenemeYee ceW, ceQves meerefpe³ece-137 keÀes nìeves kesÀ efueS efJekeÀefmele he´ewÐeesefiekeÀer leLee v³etve-cee$ee oj kesÀ Deveghe´³eesieeW nsleg FmekesÀefJeefì^HeÀeF[ heWefmeue ñeesle ceW heefjJele&ve kesÀ yeejs ceW yelee³ee Lee~ ®eeuet Je<e& ceW, nceves mJeosMeer ªhe mes efJekeÀefmele he´esmesme Üeje G®®e mlejer³e êJe DeheefMeä(HLLW) mes meerefpe³ece-137 keÀer yeæ[er cee$ee Deueie keÀer~ efJeefì^HeÀeF[ meerefpe³ece-137 keÀer heWefmeueeW keÀe henuee uee@ì YeeYee hejceeCeg DevegmebOeeve keWÀê ceWGlheeefole efkeÀ³ee ie³ee Deewj mJeosMeer jÊeÀ efkeÀjCekeÀeW ceW Fmlesceeue nsleg efye´ì keÀes meeQhe efo³ee ie³ee~ ³en he´ewÐeesefiekeÀer efJeée ceW henueer yeej JeeefCeeqp³ekeÀ #es$e ceWhe´³egÊeÀ keÀer pee jner nw~

2

Yeejle ves Leesefj³ece mebyebefOele efjSkeÌìj SJeb F¥Oeve ®e¬eÀ he´ewÐeesefieefkeÀ³eeW kesÀ he´l³eskeÀ henuet keÀes G®®e he´eLeefcekeÀlee osvee peejer jKee~ Fme meeue peveJejer ceW,veJe efvee|cele heeJej efjSkeÌìj Leesefj³ee efjhe´esmeseEmeie megefJeOee (PRTRF) ves ncejs oeefyele Yeejer heeveer efjSkeÌìj ceW efkeÀjefCele Leesefj³ece Dee@keÌmeeF[ F¥Oeve yeb[ueeWkeÀer hegveëhe´mebmkeÀjCe (efjhe´esmeseEmeie) Megª keÀj oer nw~

Yeejle Deieues ceen ceW cegbyeF& ceW Deblejjeä^er³e Leesefj³ece Tpee& keÀebHesWme (ThEC 15) Dee³eesefpele keÀj jne nw~

DeO³e#e ceneso³e,nceejer mejkeÀejer mJeeefcelJe Jeeueer pevejue FbM³eesjWme keÀejheesjsMeve efjFbM³eesjWme (GIC-Re) Deewj keÀF& Dev³e Yeejleer³e yeercee kebÀheefve³eeW ves meeLe

efceuekeÀj petve 2015 ceW SkeÀ Yeejleer³e veeefYekeÀer³e yeercee hetue (INIP) Megª efkeÀ³ee~ DeeF&SveDeeF&heer Megª ceW veeefYekeÀer³e #eefle nsleg Demewv³e oeef³elJe(CLND) DeefOeefve³ece 2010 kesÀ he´eJeOeeveeW kesÀ Debleie&le he´®eeuekeÀ kesÀ oeef³elJe keÀes keÀJej keÀjves nsleg NPCIL kesÀ efueS SkeÀ yeercee he´es[keÌì peejer keÀjsieer~Deehete|lekeÀlee&DeeW (mehuee³ej) kesÀ peesefKeceeW keÀes keÀJej keÀjves nsleg yeeo ceW Deueie mes SkeÀ he´es[keÌì peejer efkeÀ³ee peeSiee~ Fmemes jeä^er³e SJeb Deblejjeä^er³emehuee³ejeW keÀer oeef³elJe mebyebOeer eE®eleeDeeW kesÀ meceeOeeve nesves keÀer he´l³eeMee nw~

DeO³e#e ceneso³e,Fme cee®e& ceW DeeF&SF&S kesÀ Fbì^eriesìs[ jsieguesìjer efjJ³et mesJeeSb (IRRS) efceMeve ves hejceeCeg Tpee& efve³eecekeÀ heefj<eo (SF&Deejyeer) keÀer veeefYekeÀer³e

efyepeueer efve³eecekeÀ ieefleefJeefOe³eeW keÀer mecekeÀ#e-mebJeer#ee (heerj efjJ³et) keÀer DeeFDeejDeejSme ìerce ves HeggkegÀefMecee ogIe&ìvee mes mebyebefOele meceer#eeDeeW keÀer DevegJeleeakeÀej&JeeF& kesÀ ªhe ceW SF&Deejyeer kesÀ keÀeceeW SJeb keÀer ie³eer henueeW keÀer mejenvee keÀer leLee keÀF& De®ís J³eJenejeW, mebmlegefle³eeW Deewj megPeeJeeW keÀer hen®eeve keÀer~ nceFve megPeeJeeW Je mebmlegefle³eeW keÀes keÀe³ee&eqvJele keÀjves keÀer he´ef¬eÀ³ee ceW jle nw~

Yeejle veJeesvces<eer veeefYekeÀer³e efjSkeÌìjeW Deewj F¥Oeve ®e¬eÀeW hej Deblejjeä^er³e heefj³eespevee ceW Deheves menkeÀej keÀes yengle cenlJe oslee nw~ Yeejle keÀe efJeéeemenw efkeÀ INPRO keÀe he×efle-efJe%eeve Deeieeceer heeræ{er kesÀ veeefYekeÀer³e efyepeueer meb³eb$eeW ve³es he´iele mebj#ee HeÀer®ejeW nsleg SkeÀ cenlJehetCe& ³egefÊeÀ (ìtue) he´oeve keÀjleenw~

DeO³e#e ceneso³e,Fme meccesueve kesÀ he´ejbefYekeÀ me$e ceW ceneefveosMekeÀ, DeeF&SF&S ves nefjle iewme Glmepe&veeW leLee Gmemes pegæ[s peueJee³eg heefjJele&ve keÀe meceeOeeve keÀjves ceW

veeefYekeÀer³e Tpee& keÀer YetefcekeÀe keÀes cegK³e ªhe mes jsKeebefkeÀle efkeÀ³ee~ Gme ¢eqäkeÀesCe mes, mebmeej keÀer yeæ{leer ngF& Tpee&-ceebie keÀes hetje keÀjves nsleg JeweféekeÀ Tpee&-efceÞe ceW veeefYekeÀer³e Tpee& keÀes efve½e³e ner SkeÀ yeæ[e IeìkeÀ yevevee nw~ osMe-efJeefMeä Fälece Tpee&-efceÞe kesÀ efveOee&jCe ceW mene³elee keÀjves nsleg ³en cenlJehetCe& nwefkeÀ he´Ceeueer-he´YeeJeeW kesÀ he´Mve keÀe meceeOeeve Yeer nes, efJeMes<ekeÀj efie´[ mes pegæ[s heefjJeleea Tpee& ñeesleeW keÀe efpemeceW yesme-uees[ Tpee& ñeesle pewmes veeefYekeÀer³e Tpee&Yeer Meeefceue nw~ Ssmeer he´Ceeueer-he´YeeJe mebyebefOele Tpee& he´Ceeefue³eeW keÀer efJeéeveer³elee Deewj Deee|LekeÀ J³eJene³e&lee keÀes he´YeeefJele keÀj mekeÀles nQ~ GhejesÊeÀhe´Ceeueeriele he´YeeJeeW keÀe efveOee&jCe keÀjves nsleg DeeF&SF&S keÀes SkeÀ ceevekeÀ he×efleefJe%eeve efJekeÀefmele keÀjves ceW mene³elee keÀjves nsleg efJe®eej keÀjvee nesiee~

DeO³e#e ceneso³e,efheíues oMekeÀ kesÀ oewjeve, ye´ïeeb[ keÀer G®®e Tpee& he´ef¬eÀ³eeDeeW keÀes mecePeves nsleg ieecee efkeÀjCe Keieesue efJe%eeve SkeÀ cenlJehetCe& Deewpeej kesÀ ªhe ceW GYeje

nw~ Yeejle, GÊejer Yeejle kesÀ ueÎeKe #es$e kesÀ KeieesefuekeÀ mLeue ceW G®®e De#eebMe (mecegê mlej mes 4200 ceerìj Thej) hej meyemes yeæ[s ieecee efkeÀjCe ìsueermkeÀesheeWceW mes SkeÀ cesme (cespej SìceesHesÀefjkeÀ ®esjskeÀesCe SkeÌmehesefjceWì) keÀes mLeeefhele keÀj jne nw~

Fboewj eqmLele jepee jeceVee he´iele he´ewÐeesefiekeÀer kesÀvê ceW Fb[dme-2 eEme¬eÀesì^esve efJeefkeÀjCe ñeesle ®eewyeermeeW Iebìs he´®eeefuele nes jne nw~ SkeÀ meeHeÌì X-jshe´l³eeJeleea yeerce ueeFve keÀer keÀceerMeeEveie kesÀ meeLe, Fb[dme-2 hej he´®eeefuele yeerceueeFbveeW keÀer kegÀue mebK³ee 13 nes ie³eer nw~ heefjCeece mJeªhe Fb[dme yeerceueeFveeW keÀeGhe³eesie keÀjves Jeeues DevegmebOeevekeÀlee&DeeW Deewj efJeÐeee|Le³eeW keÀer mebK³ee efheíues oes meeueeW ceW yeæ{ keÀj ogiegveer nes ie³eer nw~

mebue³eve efJe%eeve kesÀ #es$e ceW, mìs[er Deefle®eeuekeÀ ìeskeÀesceekeÀ (SST-2) hueepcee DevegmebOeeve mebmLeeve (IPR) ieebOeerveiej ceW ~ 500 Ms DeJeefOe kesÀlekeÀ kesÀ yeejbyeeefjlee ³eesi³e hueepcee leLee 60 kA mes DeefOekeÀ kesÀ hueepcee keÀjWì kesÀ meeLe he®eeueveMeerue nes ie³ee nw~ efJeée ceW SST-1 SkeÀ cee$e ìeskeÀesceekeÀ nw, efpemeceWefj[³etm[ Meerle nerefue³ece Kehele keÀes he´oe|Mele keÀjves Jeeues Deefle®eeuekeÀ ìesjeF[ue HeÀeru[ cewivesìeW keÀes efÜ-®ejCeer³e nerefue³ece ceW he´®eeefuele efkeÀ³ee peelee nw~

DeO³e#e ceneso³e,veeefYekeÀer³e Deveghe´³eesie, efJeÐegle SJeb mebyebefOele he´ewÐeesefieefkeÀ³eeW mes hejs, mJeemL³e heeveer, GÐeesie SJeb he³ee&JejCe ye®eeJe kesÀ #es$e ceW efJemleeefjle nesles pee jns nQ

leLee nceejs meceepe keÀes cenlJehetCe& ueeYe hengb®ee jns nQ~

3

Fme Je<e& kesÀ Jew%eeefvekeÀ HeÀesjce nsleg ’GÐeesie ceW hejceeCeg ë efJekeÀeme nsleg efJeefkeÀjCe ÒeewÐeesefiekeÀer“ keÀer Leerce keÀes ®egveves nsleg DeeF&SF&S kesÀ ceneefveosMekeÀ keÀerYeejle mejenvee keÀjlee nw~ Fme #es$e ceW Yeejle keÀe Dehevee keÀeHeÀer yeæ[e keÀe³e&¬eÀce nw leLee efJeefYeVe ®e¬eÀeW nsleg DeeF&SF&S kesÀ #es$eer³e men³eesie keÀjej (RCA) kesÀefueS DeewÐeesefiekeÀ meskeÌìj ceW Yeejle Deie´Ceer osMe jne nw~ Fme he´mebie ceW, ceQ Yeejle Üeje Deheveer mJeosMeer he´ewÐeesefiekeÀer³e #eceleeDeeW leLee DeewÐeesefiekeÀ Deveghe´³eesiekesÀ efJekeÀeme ceW men³eesie hej mLeeefhele keÀer ie³eer he´oMe&veer hej ceQ DeehekeÀe O³eeve DeekeÀe|<ele keÀjvee ®eentbiee~ ceQ meYeer he´efleefveefOe³eeW keÀes jesìgb[e ceW Dee³eesefpelehe´oMe&veer osKeves nsleg Deecebef$ele keÀjlee n@tb~

Yeejle DeeF&SF&S kesÀ keQÀmej Lesjsheer nsleg SkeÌMeve keÀe³e&¬eÀce (PACT) keÀe meMeÊeÀ he#eOej nw~ heTefJe kesÀ Debleie&le SkeÀ mJee³eÊe mebmLeeve ìeìe mceejkeÀkesÀvê (TMC) efJekeÀemeMeerue osMeeW kesÀ efueS GvekesÀ mebj®eveeiele ñeesleeW kesÀ efnmeeye mes meJee&efOekeÀ Ghe³egÊeÀ keQÀmej osKeYeeue keÀe³e&¬eÀceeW keÀes keÀe³ee&eqvJele keÀjvesnsleg keÀce ueeiele keÀer meJee&efOekeÀ Ghe³egÊeÀ he´ewÐeesefieefkeÀ³eeb he´oeve keÀjlee nw~

keQÀmej keÀer GÎsM³ehejkeÀ mìseEpeie, he´YeeJeer Ghe®eej efJekeÀuheeW kesÀ yeejs ceW efveCe&³e uesves ceW cenlJehetCe& nw~ DeeF&SF&S Deewj DeejmeerS kesÀ meeLe efceuekeÀjìerScemeer ves keQÀmej mìseEpeie nsleg SkeÀ mceeì&-HeÀesve She efJekeÀefmele efkeÀ³ee nw~ ³en TNM (ìîetcej, vees[ cesìemìsefmeme) Sshe yeerceejeW keÀer mìseEpeie ceW yeng-MeeKee³eerìerce kesÀ yeer®e meecebpem³ehetCe& ¢eqäkeÀesCe Deheveeves ceW mene³elee keÀjsiee Deewj HeÀueleë yeerceejeW keÀes yesnlej keQÀmej-osKejsKe he´oeve keÀjsiee~ ceQ efpeme mece³e Deehemesyeele keÀj jne ntB, DeeF&SF&S leLee Yeejleer³e otleeJeeme Üeje Dee³eesefpele cenemeYee kesÀ meeF[-FJeWì ceW ³en Sshe peejer efkeÀ³ee pee jne nw~ nce DeeF&SF&S keÀesOev³eJeeo osles nQ efkeÀ GvneWves meYeer osMeeW kesÀ efueS Deefle Ghe³eesieer Fme cenlJehetCe& efJekeÀeme ceW menYeeieer yeveves keÀe Yeejle keÀes ceewkeÀe efo³ee~

DeO³e#e ceneso³e,Yeejle Üeje v³eteqkeÌue³ej efmeke̳eesefjìer Hebb[ ceW mJeweq®íkeÀ DebMeoeve hej DeeF&SF&S kesÀ meeLe ngF& J³eJemLee kesÀ keÀe³ee&vJe³eve kesÀ Yeeie ªhe ceW met®evee, megj#ee

ceW SkeÀ ueeiele-cegÊeÀ Yeejleer³e efJeMes<e%e keÀer mesJeeSb DeeF&SF&S kesÀ v³eteqkeÌue³ej efmeke̳eesefjìer ef[Jeerpeve keÀes he´oeve keÀer pee jner nw~

Fmeer he´mebie ceW leLee veeefYekeÀer³e Tpee& menYeeefielee nsleg JeweféekeÀ kesÀvê (peermeerSveF&heer) kesÀ lelJeeJeOeeve ceW keÀer ie³eer henue kesÀ Debleie&le he´iele peue MeerefleleefjSkeÌìjeW ceW he´eke=ÀeflekeÀ heefjmeb®ejCe efHeÀvee@efcevee SJeb hewefmeJe mebj#ee he´Ceeefue³eeb ’veeefYekeÀer³e meeceie´er megj#ee nsleg keÀcepeesj mLeue efveOee&jCe“ ’veeefYekeÀer³emegefJeOeeDeeW nsleg met®evee SJeb kebÀh³etìj megj#ee“ leLee ’veeefYekeÀer³e meeceie´er SJeb veeefYekeÀer³e megefJeOeeDeeW keÀe YeeweflekeÀ ye®eeJe“ efJe<e³eeW hej he´efMe#eCe Dee³eesefpeleefkeÀ³es ie³es~

Yeejle ves DeeF&SF&S kesÀ #es$eer³e men³eesie keÀjej (DeejmeerS) keÀe³e&¬eÀce ceW he³ee&hle DebMeoeve keÀjles ngS meef¬eÀ³e ªhe mes Yeeieeroejer peejer jKeer~ efheíuesSkeÀ meeue ceW, Yeejle Üeje DeejmeerS mebyebefOele oes Dee³eespeve efkeÀ³es ie³es, efpeveceW 22 DeeF&SF&S meom³e osMeeW kesÀ heefleefveefOe³eeW ves Yeeie efue³ee~ SpeWmeer keÀes keÀF&Yeejleer³e Jew%eeefvekeÀeW SJeb Fbpeerefve³ejeW keÀer mesJeeSb GheueyOe keÀjJee³eeR ie³eeR, leeefkeÀ efJeMes<e%elee³egÊeÀ keÀe³e& mebheVe efkeÀ³es pee mekeWÀ~

Yeejle, DeeF&SF&S kesÀ meceeqvJele DevegmebOeeve keÀe³e&¬eÀceeW (CRPs) ceW yeæ[e ³eesieoeve keÀjlee Dee jne nw~ Jele&ceeve ceW Yeejleer³e mebmLeeSb 65 meerDeejheerceW ³eesieoeve keÀj jner nQ~ Yeejle ves ceewefuey[erefve³ece-99 kesÀ Glheeove mes mebyebefOele 6 efoJemeer³e DeeF&SF&S-#es$eer³e he´efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele efkeÀ³ee, leLeeFme meeue veJebyej ceW oes Deewj keÀe³e&¬eÀce Yeer Dee³eesefpele keÀjsiee~

Yeejle, meeryeme&[e@He&& keÀer veeefYekeÀer³e Deveghe´³eesie he´³eesieMeeueeDeeW keÀes DeeOegefvekeÀ yeveeves SJeb ReNuAL heefj³eespevee ceW keÀer ieF& he´ieefle kesÀ efueS DeeF&SF&SkesÀ ceneefveosMekeÀ kesÀ he´³eemeeW keÀer mejenvee keÀjlee nw~

DeO³e#e ceneso³e,ceQ, v³etve cee$ee efJeefkeÀjCe kesÀ mJeemL³e he´YeeJeeW hej Yeejleer³e DeO³e³eveeW kesÀ yeejs ceW cenemeYee keÀes metef®ele keÀjlee jne n@tb~ ceQ ³en Yeer Dehe[sì keÀjvee

®eenlee n@tb efkeÀ hejceeCeg Tpee& efJeYeeie kesÀjue leì kesÀ G®®e mlejer³e veeefYekeÀer³e efJeefkeÀjCe #es$eeW (HLNRA) ceW v³etve cee$ee Deewj v³etve cee$ee efJeefkeÀjCe kesÀpewefJekeÀ SJeb mJeemL³e he´YeeJeeW hej efJemle=le DeO³e³eve peejer jKes ngS nw~ DeO³e³eveeW mes he´ehle heefjCeece Fme #es$e ceW efveJeeme keÀj jner ceeveJe-pevemebK³ee hej G®®emlejer³e efJeefkeÀjCe kesÀ keÀesF& he´YeeJe he´oe|Mele veneR keÀjles nQ~

ceneceejer efJe%eeve kesÀ DeueeJee, ceeveJe kesÀ meerceeble jÊeÀ SkeÀue v³eteqkeÌue³ej keÀesefMekeÀeDeeW ceW Debeflece eEyeogDeeW pewmes ¬eÀesceesmeesce efJeheLeve (aberration),ceeF¬eÀesv³etkeÌueerF&, ìsueesceer³ej uebyeeF& leLee [erSveS mìQ[ keÀe Yebie nesvee pewmes keÀesF& cee$ee he´YeeJe he´oe|Mele veneR keÀjles nQ~ FmekesÀ DeueeJee leLee DeefOekeÀefoue®emhe yeele ³en nw efkeÀ jsef[³ees-S[seqhìJe efjmheebme DeO³e³eveeW ves ³en he´oe|Mele efkeÀ³ee efkeÀ HLNRA J³eefÊeÀ³eeW ceW, G®®elej ®egveewleerhetCe& cee$eeDeeW kesÀ yeeoYeer [erSveS mìQ[-yeskeÀ ceW keÀeHeÀer keÀceer Dee³eer nw~ efjhes³ej keÀeFvesefìkeÌme ves HLNRA J³eefÊeÀ³eeW ceW [erSveS mìQ[yeskeÀ keÀer lespe SJeb he´YeeJeer cejccele he´oe|MelekeÀer nw, yepee³e efkeÀ meeceev³e mlej kesÀ he´eke=ÀeflekeÀ efJeefkeÀjCe #es$eeW (NLNRA) kesÀ J³eefÊeÀ³eeW ceW, pees Fve-efJeJees mJeerkeÀe³e&lee keÀes he´oe|Mele keÀjlee nw~ JeweféekeÀpeerve SkeÌmehesmeve efJeMues<eCe, HLNRA J³eefÊeÀ³eeW ceW, ¬eÀe@efvekeÀ v³etve cee$ee efJeefkeÀjCe GoYeemeve kesÀ peJeeye ceW efJeefYeVe he´keÀej mes DeefYeJ³eÊeÀ [erSveS #eefleefjmheebme SJeb efjhes³ej peeRme keÀes he´oe|Mele keÀjlee nw~

4

v³etve SJeb G®®e cee$eeDeeW hej [erSveS #eefle SJeb cejccele hej Deewj Deeies Jew%eeefvekeÀ DeO³e³eve, [yeue mìQ[ yeskeÀ mhesefmeefHeÀkeÀ ceeke&Àj keÀe Ghe³eesie keÀjlesngS peejer nw~ v³etve cee$ee efJeefkeÀjCe kesÀ ceskesÀefveeqmìkeÀ he´YeeJe keÀes jsKeebefkeÀle keÀjves nsleg S[seqhìJe efjmheebme SJeb peerve-efJeefve³eceve keÀer YetefcekeÀe keÀer peeb®e he´ieeflehej nw, efpemekesÀ efJeefkeÀjCe ye®eeJe efJe%eeve SJeb ceeveJe-mJeemL³e hej cenlJehetCe& he´YeeJe neWies~

ceQ SkeÀ yeej efHeÀj mes megPeeJe otbiee efkeÀ ceeveJe mJeemL³e hej v³etvecee$ee efJeefkeÀjCe kesÀ he´YeeJe keÀes mecePeves keÀer Jele&ceeve eqmLeefle hej SkeÀ Deece menceefle hejhengb®eves nsleg Jew%eeefvekeÀ ®e®ee&Sb Dee³eesefpele keÀjkesÀ Dev³e Deblejjeä^er³e mebmLeeDeeW keÀes meeLe ueskeÀj Fme efoMee ceW Deeies yeæ{W, leLee Ssmes Mes<e DeveígS #es$eeW keÀerhen®eeve keÀjW efpeveceW Deewj Deeies DevegmebOeeve keÀer peªjle nw~

DeO³e#e ceneso³e,DeeF&SF&S keÀer cenemeYee keÀe 59Jeeb me$e HeggkegÀefMecee-[eF®eer veeefYekeÀer³e ogIe&ìvee kesÀ meeæ{s ®eej meeue kesÀ yeeo mebheVe nes jne nw~ DeeF&SF&S ves yengle

mejenveer³e lejerkesÀ mes Gme ogIe&ìvee hej efjheesì& he´keÀeefMele keÀer, ³en Jee|Cele keÀjles ngS efkeÀ ke̳ee ieueefle³eeb ngF& Deewj YeefJe<³e nsleg ke̳ee meyekeÀ meerKes ie³es~ ³enmener mece³e nw efkeÀ nce HeggkegÀefMecee kesÀ mee³es mes yeenj efvekeÀueW Deewj SkeÀ efJeéemeveer³e SJeb Jenveer³e Tpee& ñeesle kesÀ ªhe ceW veeefYekeÀer³e Tpee& keÀer mener leekeÀle keÀeGhe³eesie keÀjves keÀer efoMee ceW keÀece keÀjW leeefkeÀ mebmeej SkeÀ mJemLe njerefleceehetCe& Je=ef× kesÀ ceeie& hej Deeies yeæ{s~ nce Gme mJehve keÀes HeÀueerYetle keÀjves ceW DeeF&SF&kesÀ vesle=Êe hej Yejesmee jKeles nQ~

Oev³eJeeo, DeO³e#e ceneso³e~

keQÀmej-mìsefpebie mceeì&HeÀesve SsHe keÀe MegYeejbYeDeblejjeä^er³e HejceeCeg Tpee& wpeWmeer (DeeF&SF&S) leLee Yeejle mejkeÀej, HejceeCeg Tpee& efJeYeeie kesÀ Debleie&le SkeÀ mJeeÊe mebmLeeve ìeìe dmeceejkeÀ kesÀvê

(ìerScemeer) ves keQÀmej-mìsefpebie nsleg SkeÀ mceeì& HeÀesve SsHe efJekeÀefmele efkeÀ³ee nw ~ Fme dmeceeì& HeÀesve SsHe keÀes DeeF&SF&S keÀer cenemeYee keÀer Heeée&Ieìvee kesÀ ©He ceW 16efmelebyej, 2015 keÀes Dee³eesefpele SkeÀ meceejesn ceW peejer efkeÀ³ee ie³ee ~ Fme mceeì&HeÀesve SsHe keÀer DeeF&SF&S kesÀ #es$eer³e men³eesie keÀjej (DeejmeerS) Heefj³eespeveekesÀ Debleie&le ìerScemeer keÀer SkeÀ 3 meom³eer³e ìerce leLee DeeF&SF&S kesÀ veeefYekeÀer³e Deew<eefOe ef®eefkeÀlmekeÀeW Üeje mebkeÀuHevee keÀer ieF& Je efJekeÀefmele efkeÀ³ee ie³ee ~FmekeÀe DeeF&-ìer efJekeÀeme SkeÀ Yeejleer³e kebÀHeveer Üeje efkeÀ³ee ie³ee ~

efJeéeYej ceW ©iCelee SJeb ce=l³eg keÀe SkeÀ yeæ[e keÀejCe nQ keQÀmej, Deewj Mejerj ceW ìîetcej keÀer meercee DeJeefmLeefle leLee HewÀueeJe keÀes mecePeves ceW keQÀmej keÀermìsefpebie SkeÀ cenlJeHetCe& SÒees®e nw~ mìsefpebie mes ef®eefkeÀlmekeÀeW keÀes GÎsM³eHejkeÀ ÒeesûesefmeJe SJeb Òel³eskeÀ efYeVe-efYeVe yeerceej nsleg SkeÀ mener GHe®eej-³eespevee yeveevesceW ceoo efceueleer nw ~ mepe&jer, kesÀceesLesjsHeer, jsef[³eesLesjsHeer ³ee kebÀefyevesMeve LesjsHeer kesÀ GHe³eesie keÀe efveCe&³e keQÀmej keÀer mìsefpebie Hej efveYe&j neslee nw, Fme GÎsM³e nslegDecesefjkeÀve pJeeFbì keÀcesìer Dee@ve keQÀmej mìsefpebie efJekeÀefmele SJeb DeHe[sì efkeÀ³eeie³ee nw leLee JeweféekeÀ ©He mes ceev³eleeÒeeHle Hewceeves Hej keQÀmej kesÀ HewÀueeJe kesÀ DeeOeejHej keQÀmejeW keÀes Jeieeake=Àle keÀjves nsleg Speermeermeer ìerSveSce kesÀ mìsefpebie cewvegDeue kesÀªHe ceW ÒekeÀeefMele efkeÀ³ee ie³ee nw ~ ìerSveSce mìsefpebie ÒeCeeueer ìîetcej kesÀ efJemleej(T) efuecHeÀ vees[ kesÀ HewÀueeJe (N), leLee efkeÀleveer otjer lekeÀ keQÀmej keÀe HewÀueeJengDee nw - cesìemìsefmeme (M) Hej DeeOeeefjle nw ~ ìerSveSce keQÀmej mìsefpebie nslegpeejer efkeÀ³ee ie³ee mceeì&HeÀesve SsHe Deye cewvegDeue lekeÀ Deemeeve Hengb®e SJeb GmekesÀGHe³eesie ceW mene³elee keÀjsiee ~ ³en ve³ee keQÀmej mìsefpebie mceeì& HeÀesve SsHe Deye iOS,Sb[^eF[ leLee efJeb[es HuesìHeÀece& Hej efveëMegukeÀ [eGveuees[ efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~

efJeéeYej kesÀ ef®eefkeÀlmekeÀ Deye DeHeves jesefie³eeW kesÀ jesie keÀer mecegef®ele ìerSveScemìspe efveOee&efjle keÀjves nsleg Fme SeqHuekesÀMeve keÀe GHe³eesie keÀj mekeÀles nQ ~ FmeceWSkeÀ DeveesKee FbìjSeqkeÌìJe me®e& HeÀer®ej nw pees GHe³eesikeÀeleesB keÀes mebYeeefJele ue#eCeeWkesÀ efJekeÀuHe Òeoeve keÀj keÀoce-oj keÀoce ceeie&oMe&ve Òeoeve keÀjlee nw, Deewj Debleleë megmLeeefHele ceevekeÀeW kesÀ Deveg©He ner ìerSveSce mìspe keÀer peevekeÀejer osleenw ~ ³en Henue efJeéemlej Hej keQÀmej osKeYeeue keÀer iegCeJeÊee SJeb SkeÀ©Helee ceW megOeej Òeoeve keÀjves ceW cenlJeHetCe& keÀoce nesieer, efpememes HesMesJejeW keÀes GÎsMîeHejkeÀefveCe&³e uesves keÀer MeeqkeÌle efceuesieer Deewj keQÀmej ÒeyebOeve ceW megOeej nesiee Deewj Debleleë keQÀmej ÒeyebOeve HeefjCeDeece Hej SkeÀ mekeÀejelcekeÀ ÒeYeeJe efoKesiee ~ ìerScemeerkeÀe GHejeskeÌle ³eesieoeve GmekesÀ oMe&ve ’SkeÀ Deewj meyekesÀ efueS keQÀmej osKeYeeue” kesÀ DevegªHe ner nw leLee Gve ieefleefJeefOe³eeW ceW FmekeÀer melele ÒeefleYeeefielee kesÀDevegªHe pees keQÀmej osKeYeeue lekeÀ Hengb®e, FmekesÀ Jenve keÀjves keÀer #ecelee leLee FmekeÀer iegCeJeÊee keÀes mekeÀejelcekeÀ ªHe mes ÒeYeeefJele keÀjsieer ~ Fme efJekeÀemeHenue kesÀ Üeje, ìerScemeer keÀer efJeMes<e%elee efJeéeYej ceW keQÀmej-jesefie³eeW keÀes ueeYe Hengb®eeSieer leLee ef®eefkeÀlmee mecegoeve keÀes DeHevee meceLe&ve Deewj cepeyetle keÀjsieer~

ìerSveSce ceesyeeFue SsHe keÀe MegYeejbYe Yeejle kesÀ jepeotleÞeer jepeerJe efceÞee Üeje efJe³evee FbìjvesMeveue meWìj, efJe³esvee ceW

16 efmeleyebj, 2015 keÀes 1100 yepes efkeÀ³ee ie³ee ~

5

Yeejle Fme ìtue kesÀ ueeb®e keÀe efnmmee yevekeÀj leLee keQÀmej osKeYeeue SJeb DeeF&ìer keÀer oesnjer keÀesj #eceleeDeeW keÀer ÒeefleYeeefielee keÀj ÒemeVelee DevegYeJe keÀj jnenw ~ ³en Heefj³eespevee DeeF&SF&S meom³e osMeeW ceW oef#eCe-oef#eCe men³eesie kesÀ HeÀue keÀe megboj GoenjCe nw, pees mebmeej kesÀ Dev³e #es$eeW kesÀ osMeeW keÀes Yeer ueeYeeeqvJelekeÀjsieer ~

ìeìe mceejkeÀ kesÀvê keÀce ueeiele Jeeueer SJeb YeeJeer He×efle³eeW SJeb ³egeqkeÌle³eeW (Tools) kesÀ meeLe-meeLe keQÀmej ÒeyebOeve nsleg vesìJeefke¥Àie HenuegDeeW kesÀefJekeÀeme SJeb Òemeej ceW efvejblej ueiee ngDee nw ~ Fme efoMee ceW ìerScemeer keÀer SkeÀ cenlJeHetCe& Henue nw, HejceeCeg Tpee& efJeYeeie ([erSF&) Üeje mebmLeeefHele je<ì^er³ekeQÀmej efûe[ (Svemeerpeer)~ Svemeerpeer Yeejle Yej ceW HewÀues keQÀmej DemHeleeueeW keÀe vesìJeke&À nw, pees jesieer keÀer efJeÊeer³e Deewj meeceeefpekeÀ nwefme³ele Hej O³eeve efo³es efyeveeosMeYej ceW keQÀmej osKeYeeue kesÀ SkeÀªHe-ceevekeÀlee ÒeeHle keÀjves nsleg ceeveJe SJeb yeewef×keÀ mebmeeOeveeW keÀes meePee keÀjlee nw ~ YeeYee HejceeCeg DevegmebOeeve kesÀvê(yeerSDeejmeer) kesÀ meeLe efceuekeÀj ìerScemeer keÀe SkeÀ Deewj cenlJeHetCe& ³eesieoeve nw - mJeosMeer jsef[³eesûeeHeÀer mebyebOeer GHemkeÀj³egkeÌle ìsueer-keÀesyeeuì ceMeerveYeeYeeì^e@ve leLee ef[efpeìue uesef[³eesLesjsHeer efmec³eguesìj-Fcesefpeve ~ jsef[³eesLesjsHeer keÀes keQÀmej GHe®eej kesÀ SkeÀ ÒeYeeJeer SJeb vee@ve-FveJesefmeJe lejerkesÀ kesÀ ªHe ceWmLeeefHele keÀj efue³ee ie³ee nw ~ leLeeefHe GHemkeÀjeW SJeb megefJeOeeDeeW keÀer keÀceer kesÀ keÀejCe keÀF& jesieer FmekeÀe ueeYe Gþe Heeves keÀer efmLeefle ceW veneR nesles nQ ~ FmelekeÀ Hengbn®e keÀes yeæ{eves nsleg ìerScemeer ves Yeejle ceW efJeefYeVe mLeeveeW HejleLee Dev³e osMeeW pewmes efJe³eleveece, veeFpeerefj³ee Deewj cebieesefue³ee ceW Fme ceMeerve keÀesmLeeefHele efkeÀ³ee nw ~ ìerScemeer, FbìjvesMeveue SpeWmeer HeÀe@j efjme®e& Dee@ve keQÀmej (IARC) keÀe SefMe³ee-keWÀê Yeer nw ~ Fme nwefme³ele mes ³en SefMe³ee Yej ceW keQÀmej-jefpeeqmì^³eeW keÀer mLeeHevee ceW ceoo keÀjlee nw ~ yeoues ceW ³en jefpeeqmì^³eeb DeHeves-DeHeves #es$e ceW keQÀmej-efve³eb$eCe kesÀ efJekeÀeme Deewj keÀe³ee&vJe³eve kesÀ mebHeke&À efyevogkesÀ ©He ceW Yeer keÀece keÀjleer nw ~ ³en mece³e-mece³e Hej #es$eer³e osKeYeeue ÒeoeleeDeeW keÀes ÒeefMe#eCe SJeb ceeie&oMe&ve Yeer Òeoeve keÀjleer nQ ~ DeefYe lekeÀ Fme DemHeleeueves SefMe³ee Yej kesÀ ome osMeeW ceW keQÀmej-jefpeeqmì^³eeb mLeeefHele keÀjves ceW ceoo keÀer nw ~ ìerScemeer ves SefMe³ee-ÒeMeeble #es$e kesÀ keÀF& osMeeW ceW DeeJeefOekeÀ ÒeefMe#eCe,HejeceMeea ieefleefJeefOe³eeB leLee meeFì efJeefpeì Dee³eesefpele keÀer nQ, pees Deblejjeä^er³e mlej Hej keQÀmej osKeYeeue keÀes mene³elee osves keÀer ìerScemeer keÀer Òeefleye×lee keÀemeyetle nw ~

veeefYekeÀer³e efjSkeÌìjeW kesÀ Deemeheeme he³ee&JejCeer³e efveiejeveerDeepe Yeejle veeefYekeÀer³e efyepeueerIejeW kesÀ efvecee&Ce ceW mJeefveYe&j nw leLee Fmeves mebhetCe& veeefYekeÀer³e F¥Oeve ®e¬eÀ hej hetCe& peevekeÀejer he´ehle keÀj ueer nw~ efJeefYeVe

veeefYekeÀer³e megefJeOeeDeeW kesÀ he´®eeueve kesÀ oewjeve he´eLeefcekeÀ mebj#ee GÎsM³e neslee nw- efJeefkeÀjCe mes meb³eb$e keÀee|cekeÀeW keÀe SJeb peve meeceev³e leLee he³ee&JejCe keÀeye®eeJe~ Fmes megefveeq½ele keÀjves nsleg efve³ebef$ele he³ee&JejCeer³e efveOee&jCe peªjer nw~ efJeefkeÀjCe mlejeW SJeb Dev³e he´ot<eCeeW keÀe ceeheve ner he³ee&JejCeer³e efveOee&jCeeW keÀemeJee&efOekeÀ cenlJehetCe& IeìkeÀ nw~ Fme nsleg meJex#eCe he´³eesieMeeueeSb (ESL) mLeeefhele keÀer ie³eer nw leeefkeÀ Jes Fve megefJeOeeDeeW ceW leLee Fo&-efieo& kesÀ he³ee&JejCe hejueieeleej vepej yeveeS jKeW~ pewmes ner efkeÀmeer veF& ueeskesÀMeve hej ieefleefJeefOe Megª nesves Jeeueer nesleer nw, ³en he´³eesieMeeueeSb Gmemes henues Jeneb keÀe DeeOeejYetle (yesmeueeFve) he³ee&JejCeer³e [eìe SkeÀ$e keÀj uesleer nw leLee GmekesÀ yeeo he´®eeueve kesÀ oewjeve efJeefkeÀjCe mlejeW keÀDees osKeves nsleg he´Ceeueerye× lejerkesÀ mes he³ee&JejCe keÀerefveiejeveer keÀjleer nw Deewj megefveeq½ele keÀjleer nQ efkeÀ efJeefkeÀjCe-mlej he³ee&JejCe kesÀ he´®eeueve-hetJe& kesÀ he´eke=ÀeflekeÀ mlejeW mes DeefOekeÀ ve yeveves hee³es~

he³ee&JejCeer³e efveiejeveer keÀe³e&¬eÀce keÀe he´eLeefcekeÀ ue#³e hejceeCeg Tpee& efve³eecekeÀ heefj<eo (SF&Deejyeer) Üeje Deece pevelee nsleg le³e keÀer ie³eer efJeefkeÀjCeGoYeemeve meerceeDeeW keÀe heeueve SJeb he´oMe&ve keÀjvee nw~ ESL yeenjer efJeefkeÀjCe cee$ee kesÀ mlejeW keÀe SJeb he³ee&JejCe ceW GheeqmLele he´eke=ÀeflekeÀ ñeesleeW keÀer Jepen mesngS efJeefkeÀjCe kesÀ SkeÀ$eCe keÀe [eìe SkeÀ$e keÀjles nQ~ FmeceW ³etjsefve³ece, Leesefj³ece leLee GvekesÀ he´eke=ÀeflekeÀ #e³e mes GlheVe ogefnlee-GlheeoeW, heesìeefme³ece(K-40) Deeefo keÀer efveiejeveer Yeer Meeefceue nw~ efJeiele Je<eeX ceW) keÀF& osMeeW Üeje efkeÀ³es ie³es Mem$e hejer#eCeeW (efpeme JeweféekeÀ Mem$eeW keÀe HeÀe@ue-DeeGì Yeer keÀnlesnQ) mes he³ee&JejCe ceW ngS jsef[³eesv³etkeÌueeF[eW keÀer GvcegefÊeÀ keÀes Yeer ceehee peelee nw~ FveceW Sr-90 leLee C

5-137 Meeefceue nQ~

GhejesÊeÀ Jee|Cele efJeefkeÀjCeeW kesÀ ceeheveeW keÀes efJeefYeVe he³ee&JejCeer³e cewefì^keÌme ceW ceehee peelee nw- pewmes nJee, heeveer, leueíì, efceÆer,Kej-heleJeej, meeqype³eeb,otOe, Ieeme, HeÀmeueW, HeÀue, ceíueer, yekeÀjer keÀe LeeFjeFì, ceerì SJeb Dev³e Yeespeve mebyebOeer ceoW~ Fve vecetveeW keÀes leerve ÞesefCe³eeW ceW yeebìe pee mekeÀlee nw, pees Fmelejn nQ ë-

1. Jes vecetves pees pevemeeceev³e Üeje meerOes he´ehle cee$ee mes DeekeÀefuele efkeÀ³es peeles nQ pewmes hes³epeue, nJee SJeb Yeesp³e ceoW~

6

2. Jes vecetves pees jsef[³eesv³etkeÌueeF[eW kesÀ SkeÀ$eCe keÀer he´Je=efÊe keÀes Fbefiele keÀjles nQ, pewmes Kej-heleJeej, leueíì, efceÆer, Ieeme Deeefo~3. Jes vecetves pees efJeefMeä jsef[³eesv³etkeÌueeF[eW keÀer SkeÀ meercee keÀer SkeÀef$ele he´oMe&ve nsleg mebJesoveMeerue FbefielekeÀlee& pewJe he´Ceeefue³eeb nQ, GoenjCeeLe&- leepes

jsef[³eesmeef¬eÀ³e Dee³eesef[ve-131kesÀ v³etve mlejeW kesÀ mebmet®eve nsleg yekeÀjer kesÀ LeeFjeF[ keÀe meQheue efue³ee peelee nw~

SF&Deejyeer kesÀ ceeveob[eW kesÀ Devegmeej DeheJepe&ve #es$e (meb³eb$e mes 30 efkeÀ.ceer.lekeÀ) kesÀ yeenj melener, peueer³e leLee JeeleeJejCeer³e he³ee&JejCe mes he´efleJe<e& ueieYeie1000-2800 vecetveeW keÀes SkeÀ$e efkeÀ³ee peelee nw~ vecetveeW keÀes ceeveJeeW lekeÀ mebYeeefJeleceeieeX kesÀ DeeOeej hej ®e³eefvele efkeÀ³ee peelee nw~ vecetveeW keÀer mebK³ee, he´keÀej SJebvecetveeW keÀer DeeJe=efÊe Fve yeeleeW hej efveYe&j nesleer nw- he´®eeueveeW keÀe he´keÀej, mLeeveer³ehe³ee&JejCe kesÀ Ghe³eesie mes mebyebefOele henuet, pevemebK³ee mecetneW keÀer GheeqmLeefle SJebmebyebefOele pevemebK³ee mebyebOeer [eìe~

meYeer ESL he³ee&JejCeer³e cewefì^keÌme ceW jsef[³eesmeef¬eÀ³elee kesÀ Del³eble v³etvemlejeW keÀes mebmetef®ele keÀjves Jeeues DeeOegefvekeÀ veeefYekeÀer³e GhekeÀjCeeW mes megmeeqppele nQ~Fve GhekeÀjCeeW ceW ieecee mheskeÌì^esceerìj, ì^erefMe³ece ieCeve ³etefveìW, SJeb mebhetCe& Mejerjjsef[³eesmeef¬eÀ³elee keÀeGbìj Meeefceue nw~ jsef[³eesmeef¬eÀ³elee ceeheve keÀjves kesÀ DeueeJeeESL, he´ot<eCe efve³eb$eCe yees[& keÀer peªjleeW kesÀ Devegmeej hes³epeue keÀer iegCeJeÊee DeewjmeerJespe efve³eb$eCe yees[& keÀer pe©jleeW kesÀ Devegmeej hes³epeue keÀer iegCeJeÊee Deewj meerJespeyeefnëñeeJe (effluent) keÀer efveiejeveer Yeer keÀjles nQ~ he´ehle efkeÀ³es ie³es [eìe keÀeriegCeJeÊee keÀes megefveeq½ele keÀjves nsleg ESL vesceer ªhe mes Deblejjeä^er³e efvekeÀe³eeW pewmesDeeF&SF&S Üeje Dee³eesefpele efJeefYeVe iegCeJeÊee Deeéeemeve keÀe³e&¬eÀceeW ceW Yeeie uesles nQ~efJeefYeVe GhekeÀjCeeW mes mebyebefOele ceeheveeW nsleg Deblej-legueveelcekeÀ keÀJee³eoW jeä^er³emlej hej Yeer keÀer peeleer nQ~

veeefYekeÀer³e efyepeueerIejeW kesÀ efvekeÀìJeleea #es$e keÀer efheíueer keÀF& meeueeW keÀerefJemle=le he³ee&JejCeer³e efveiejeveer (veer®es he´oe|Mele DeebkeÀæ[eW) ves ³en he´oe|Mele efkeÀ³ee nwefkeÀ pevelee keÀes he´ehle nesves Jeeueer cee$ee, SF&Deejyeer Üeje efveOee&efjle 1000 mSv/y

keÀer meercee mes keÀneR keÀce nw leLee he´eke=ÀeflekeÀ ñeesleeW mes he´ehle nesves Jeeueer cee$ee pees ueieYeie 2400 ceeF¬eÀesmeerJeì&/y nw, keÀer leguevee ceW veieC³e nw~ FmekeÀes osKelesngS meeceev³e pevelee keÀes mJeemL³e peesefKeceeW keÀer ¢eqä mes efkeÀmeer Kelejs keÀe meJeeue hewoe veneR neslee nw~

kewÀiee mLeue hej mees[j (Sodar) GhemkeÀj

pevelee keÀes Jeee|<ekeÀ efJeefkeÀjCe cee$ee SJeb meb³eb$e meercee/jsef[Smeve cee$ee (ceeF¬eÀesmeerJeì&/y) (³en meercee he´eke=ÀeflekeÀ he=ÿYetefce mes DeefOekeÀ nw)

7

YeeYee hejceeCeg DevegbOeeve keWÀê ceW KeeÐe SJeb ke=Àef<e heoeLeeX keÀer cetu³e Je=ef× nslegefJekeÀefmele efJeefkeÀjCe he´ewÐeesefiekeÀer

YeeYee hejceeCeg DevegmebOeeve keWÀê ceW mJeemL³e SJeb ke=Àef<e heoeLeeX keÀer cetu³e Je=ef× kesÀ efueS efJekeÀefmele efJeefkeÀjCe he´ewÐeesefiekeÀer Gef®ele he½e-HeÀmeue mebmeeOeve,he´nmleve, Yeb[ejCe leLee efJelejCe he×efle³eeB Gleveer ner cenÊJehetdCe& nQ efpeleveer ke=Àef<e keÀer HeÀmeue he´ehle nesves kesÀ yeeo GmekeÀe Ghe³egÊeÀ mebmeeOeve KeeÐe megj#ee, KeeÐemebj#ee leLee Debleje&ä^er³e J³eeheej kesÀ efueS GlheeokeÀlee yeæ{eves nsleg efkeÀS ieS he´³eeme nQ ~

Dee³eveve efJeefkeÀjCe Üeje KeeÐe heefjjef#ele keÀjveeDee³evekeÀejer efJeefkeÀjCe Üeje KeeÐe keÀes heefjjef#ele keÀjves ceW ke=Àef<e heoeLeeX, KeeÐeeVeeW SJeb meeceefie´³eeW keÀer Yeb[ejCe DeJeefOe, mJe®ílee SJeb megjef#elelee

ceW megOeej ueeves kesÀ efueS ieecee efkeÀjCe, SskeÌme-js SJeb lJeefjle FueskeÌì^e@ve pewmes Dee³ekeÀejer efJeefkeÀjCe keÀer Tpee& kesÀ efve³ebef$ele Deveghe´³eesie Meeefceue nQ ~ he´ef¬eÀ³ee ceWkeÀesyeeuì-60 pewmes jsef[³eesDeeFmeesìesheeW Üeje Glmee|pele ieecee efkeÀjCeW DeLeJee G®®e Tpee&Jeeues FueskeÌì^e@ve efvecveevegmeej efoS ieS ceMeerve ñeesleeW mes GlheVeSskeÌme-js nesleer nQ ë

efJeefkeÀjCe ñeesle Tpee& (MeV)

ieecee keÀesyeeuì-60 1.33, 1.17meerefpe³ece-137 0.66

lJeefjle FueskeÌì^e@ve FueskeÌì^e@ve lJejkeÀ 10 MeV

SskeÌme-js SskeÌme-js heefjJele&keÀ kesÀ meeLe FueskeÌì^e@ve lJejkeÀ 5 MeV

he´ewÐeesefiekeÀer³e ueeYeefJeefkeÀjCe he´ewÐeesefiekeÀer kesÀ Deveghe´³eesie keÀes he´³egÊeÀ cee$ee kesÀ DeeOeej hej leerve ÞesefCe³eeW ceW efJeYeeefpele efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ë

Deuhe cee$ee Deveghe´³eesie ceO³ece cee$ee Deveghe´³eesie G®®e cee$ee Deveghe´³eesie(<1 kGy) (1-10 kGy) (10 kGy mes DeefOekeÀ)

� ìîetyejeW, yeuyeeW DeLeJee jeF]peesceeW ceW DebkegÀjCe � leepes HeÀueeW, ceeBme leLee heewuì^er ceW mhee@Fuespe � efJeMes<e DeeJeM³ekeÀleeDeeW kesÀnsleg DeJejesOe ceeF¬eÀesyeeW keÀes veä keÀjvee efueS KeeÐe keÀes jesieeCegjefnle keÀjvee

� Yeb[eefjle Deveepe, oeueeW SJeb GlheeoeW ceW keÀerìeW � ceeBme Deewj heewuì^er ceW KeeÐe jesieeCegDeeW � jsHe´ÀerpejsMevejefnle MesuHeÀ-mìsyeuekeÀe efJemeb¬eÀceCe keÀes veä keÀjvee KeeÐe

� ceeBme SJeb ceeBme GlheeoeW ceW hej � cemeeueeW SJeb peæ[er-yetefì³eeW keÀes mJe®ípeerefJe³eeW keÀe veeMe keÀjvee

ies, efJeefkeÀjCe DeJeMeesef<ele cee$ee keÀer FkeÀeF& nw = 1 petue/efkeÀie´e

ke=Àef<e heoeLeeX SJeb KeeÐeeVe kesÀ efJeefkeÀjCe mebmeeOeve Üeje he´ehle efkeÀS pee mekeÀves Jeeues he´cegKe he´ewÐeesefiekeÀer³e ueeYe ë� Yeb[eefjle GlheeoeW ceW keÀerì heeræ[keÀ keÀe efJemeb¬eÀceCe (ef[meFbHesÀmìsMeve)� leepes GlheeoeW ceW keÌJeejWìeFve heeræ[keÀ keÀe efJemeb¬eÀceCe (ef[meFbHesÀmìsMeve )� HeÀueeW Deewj meeqy]pe³eeW kesÀ hekeÀves leLee peerCe&lee (meervesmeWme) ceW efJeuebye� ìîetyejeW, yeuyeeW DeLeJee jeF]peesceeW ceW DebkegÀjCe nsleg DeJejesOe� KeeÐe ceW Kejeyeer kesÀ efueS GÊejoe³eer ceeF¬eÀesyme keÀes veä keÀjvee� KeeÐe ceW peve mJeemL³e nsleg hejpeerJeer leLee hewLeespee@ve keÀe veä keÀjvee

KeeÐeeVeeW ceW efJeefkeÀjCe mebmeeOeve kesÀ HeÀe³eos ë� Dee³eveve efJeefkeÀjCeeW Üeje KeeÐe heefjj#eCe mes keÀF& HeÀe³eos nesles nQ ~ ³es HeÀe³eos he´mebmkeÀjCe kesÀ keÀesu[ ves®ej SJeb Dee³eveve efJeefkeÀjCe keÀer G®®e Yesove

#ecelee mes efceueles nQ ~� efJeefkeÀjCe he´mebmkeÀjCe SkeÀ J³eeJeneefjkeÀ SJeb vee@ve-Sef[efìJe he´ef¬eÀ³ee nw ~� ³en Del³eble he´YeeJekeÀejer nw leLee KeeÐe ceW keÀce-mes-keÀce yeoueeJe ueeleer nw ~� he´ef¬eÀ³ee, keÀeceieejeW kesÀ efueS megjef#ele leLee he³ee&JejCe kesÀ DevegketÀue nw ~

8

� ³en heoeLeeX hej keÀesF& neefvekeÀejkeÀ DeJeefMeä veneR íesæ[leer nw ~� henues mes ner hewkeÀ keÀer ieF& meeceefie´³eeW keÀes Ghe®eeefjle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~� ³en SkeÀ Meerleue he´ef¬eÀ³ee nw ~� KeeÐe keÀer leepeieer Deewj megiebOe keÀes heefjJee|lele veneR keÀjlee nw ~

heeweqäkeÀlee SJeb mebj#ee henuetKeeÐe mebmeeOeve keÀer Ssmeer keÀesF& Yeer efJeefOe veneR nw, efpemekeÀe mebj#ee keÀer ¢eqä mes efJeefkeÀjCe he´¬eÀceCe pewmee efJemle=le efveOee&jCe/cetu³eebkeÀve efkeÀ³ee ie³ee nes ~

keÀesyeeuì-60 mes ieecee efkeÀjCeeW keÀer Tpee& hej leLee SskeÌme-js leLee lJeefjle FueskeÌì^e@ve nsleg mebmlegle efkeÀmeer he´keÀej keÀer jsef[³eesmeef¬eÀ³elee keÀe he´JesMe KeeÐe JeeueshejceeCegDeeW ceW mebYeJe veneR nw ~ efJeefkeÀjCe-mebmeeefOele KeeÐeeW kesÀ met#ce pewefJekeÀer heeweqäkeÀ SJeb jemee³eefvekeÀ henuegDeeW hej efJeéeYej ceW efJemleejhetJe&keÀ DeO³e³eveefkeÀ³ee ie³ee ~ efkeÀmeer Yeer DeO³e³eve ves KeeÐe keÀer iegCeJeÊee hej efJeefkeÀjCe kesÀ efkeÀmeer Yeer he´keÀej kesÀ neefvekeÀejkeÀ he´YeeJe keÀes veneR oMee&³ee nw ~

Deblejjeä^er³e DevegceesoveJe<e& 1980 ceW, SkeÀ meb³egÊeÀ SHeÀSDees/DeeF&SF&S/[yu³etS®eDees SkeÌmeheì& keÀcesìer Dee@ve Hett[ Fjxef[SMeve (pesF&meerSHeÀDeeF&) ves Gme mece³e lekeÀ kesÀ

efkeÀjefCele KeeÐe keÀer heeweqäkeÀlee keÀer ¢eqä mes SkeÀef$ele efkeÀS ieS efJemle=le [eìe keÀe hegvejer#eCe efkeÀ³ee leLee ³en efve<keÀ<e& efvekeÀeuee efkeÀ 10kGy keÀer meceie´/kegÀue[es]pe lekeÀ efkeÀmeer Yeer meeceie´er keÀe efkeÀjCeve mes efkeÀmeer he´keÀej keÀe efJe<eeÊeÀer³e Keleje GlheVe veneR neslee nw Deewj ³en efkeÀmeer efJeMes<e he´keÀej keÀer heeweqäkeÀer³e DeLeJeemet#cepeerJeer³e mecem³eeSb he´mlegle veneR keÀjlee nw ~ FmekesÀ lelkeÀeue Ghejeble, Je<e& 1983 ceW keÀes[skeÌme SueerceWìsefj³eme keÀceerMeve, SHeÀSDees kesÀ lenle SkeÀ efvekeÀe³e,pees efJeéeYej kesÀ efueS KeeÐe kesÀ efueS ceevekeÀeW keÀes efveOee&efjle keÀjlee nw, ves efkeÀjefCele KeeÐeeW kesÀ efueS keÀes[skeÌme pevejue mìwC[[dme& keÀes he´keÀeefMele keÀjles ngSKeeÐe mebmeeOeve kesÀ efueS efJeefkeÀjCe kesÀ Ghe³eesie keÀes Devegceesefole efkeÀ³ee ~ Je<e& 2003 ceW, keÀes[skeÌme SueerceWìsefj³eme keÀceerMeve ves 10 kGy mes G®®elej cee$eeDeeWkesÀ Deveghe´³eesie keÀes Meeefceue keÀjves kesÀ efueS efkeÀjefCele KeeÐeeW nsleg Deheves keÀes[skeÌme pevejue mìwC[[& keÀes mebMeesefOele efkeÀ³ee~ Je<e& 2003 ceW FbìjvesMeveue hueebìhe´esìskeÌMeve keÀvJesvMeve (DeeF&heerheermeer) ves hueebì keÌJesjvìeFve (mebiejesOeve) Ghee³e kesÀ ªhe ceW efkeÀjCeve keÀes Meeefceue efkeÀ³ee~ Fme lekeÀveerkeÀ keÀes Jeu[& ìs[DeeiexveeF]pesMeve ([yu³etìerDees) Üeje Yeer he=ÿebefkeÀle efkeÀ³ee ie³ee nw ~

Yeejle ceW KeeÐe kesÀ efkeÀjCeve he´mebmkeÀjCe keÀe DevegceesoveJe<e& 1991 ceW, hejceeCeg Tpee& DeefOeefve³ece keÀes mebMeesefOele efkeÀ³ee ie³ee leLee hejceeCeg Tpee& (KeeÐe keÀe efkeÀjCeve efve³eb$eCe) efve³eceeJeueer keÀes

DeefOemetef®ele efkeÀ³ee ie³ee ~ Je<e& 1994 ceW, Yeejle mejkeÀej ves KeeÐe efceueeJeì/DeheefceÞeCe DeefOeefve³ece (1954) efve³eceeJeueer efveJeejCe keÀes mebMeesefOele efkeÀ³eeleLee Iejsuet ceekesxì kesÀ efueS h³eepe, Deeuet leLee cemeeueeW keÀes efkeÀjefCele efkeÀS peeves keÀes Devegceesove efo³ee ~ DeefleefjÊeÀ ceoeW keÀes Je<e& 1998 leLee Je<e& 2001ceW he´keÀeefMele DeefOemet®eveeDeeW Üeje Devegceesefole efkeÀ³ee ie³ee ~

KeeÐe efceueeJeì mebj#eCe DeefOeefve³ece (heerSHeÀS) efve³eceeJeueer kesÀ lenle efkeÀjCeve nsleg Devegceefle he´ehle KeeÐe keÀer ceoW

¬eÀ.meb. KeeÐe keÀe veece efkeÀjCeve keÀer cee$ee (kGy) he´³eespeve

v³etvelece DeefOekeÀlece

1. h³eepe 0.03 0.09 DebkegÀjCe meboceve

2. Deeuet 0.06 0.15 DebkegÀjCe meboceve

3 Mewueesìdme (íesìe h³eepe) uenmegve, DeojKe 0.03 0.15 DebkegÀjCe meboceve

4. ®eeJeue 0.25 1.0 keÀerì efJemeb¬eÀceCe

5. mesceesefuevee (metpeer DeLeJee jJee), iesntB keÀe Deeìe SJeb cewoe 0.25 1.0 keÀerì efJemeb¬eÀceCe

6. oeueW 0.25 1.0 keÀerì efJemeb¬eÀceCe

7. metKeer ceíueer 0.25 1.0 keÀerì efJemeb¬eÀceCe

8. efkeÀMeefceMe, Debpeerj SJeb metKeer Kepetj 0.25 0.75 keÀerì efJemeb¬eÀceCe

9. Deece 0.25 0.75 efveOeeveerDee³eg efJemleej SJeb keÌJeejWìeFve Ghe®eej

10. ef®ekeÀve meefnle ceeBme SJeb ceeBme Glheeo 2.5 4.0 efveOeeveerDee³eg efJemleej SJeb hewLeespeve efve³eb$eCe

11. leepeer ceíueer 1.0 3.0 efveOeeveerDee³eg efJemleej

12. He´Àes]peve ceíefue³eeb 4.0 6.0 ceeF¬eÀesefye³eue hewLeespeve efve³eb$eCe

13. cemeeues 6.0 14.0 ceeF¬eÀesefye³eue efJemebot<eCe

(efveOeeveer Dee³eg = shelf-life)

9

Je<e& 2004 ceW, YeeheDekeWÀ kesÀ DevegjesOe hej, ke=Àef<e SJeb mecevJe³eve ceb$eeue³e, Yeejle mejkeÀej ves HeÀe³eìes-mesefveìjer Ghe®eej kesÀ ªhe ceW efkeÀjCeve keÀesMeeefceue keÀjves kesÀ efueS meb³eb$e keÌJeejWìeFve efve³eceve ceW mebMeesOeve efkeÀ³ee Deewj HeÀuemJeªhe Je<e& 2007 ceW Yeejleer³e DeeceeW keÀes DecesefjkeÀe keÀes efve³ee&le efkeÀ³ee peemekeÀe ~

he´ewÐeesefiekeÀer he´oMe&ve FkeÀeF³eeBYeejle ceW, hejceeCeg Tpee& efve³eecekeÀ heefj<eo (SF&Deejyeer) Üeje ueeFmeWefmele megefJeOee (HewÀefmeefueefì)

Üeje JeeefCeeqp³ekeÀ mlej hej KeeÐe efkeÀjCeve efkeÀ³ee pee mekeÀe ~ hejceeCeg Tpee& efJeYeeie ves Yeejle ceW oeshe´ewÐeesefiekeÀer he´oMe&ve FkeÀeF³eeB mLeeefhele keÀer nQ ~ efJeefkeÀjCe SJeb DeeFmeesìeshe he´ewÐeesefiekeÀer yees[& (efye´ì) Üejehe´®eeefuele JeeMeer, veJeer cegbyeF& eqmLele efJeefkeÀjCe mebmeeOeve meb³eb$e keÀe cegK³e keÀe³e& cemeeueeW, metKeer meeqy]pe³eebpewmes h³eepe ìgkeÀæ[s keÀer meerpeeEveie leLee heeuelet heMegDeeW kesÀ Yeespeve keÀe Ghe®eej keÀjvee nw ~

Je<e& 2002 ceW DebkegÀjCe keÀe efve³eb$eCe, keÀerì efJemeb¬eÀceCe (ef[meFbHesÀmeìsMeve) leLee keÌJeejWìeFve(mebiejesOe) Ghe®eej pewmes efJeefkeÀjCe kesÀ v³etve cee$ee kesÀ Deveghe´³eesieeW kesÀ he´oMe&ve nsleg YeeYee hejceeCeg DevegmebOeevekeWÀê Üeje ke=À<ekeÀ (ke=Àef<e Glheeove mebj#eCe keWÀê) ueemeueieebJe keÀer mLeehevee keÀer ieF& Leer ~ ke=À<ekeÀ ves 18Je<eeX kesÀ Deblejeue kesÀ yeeo Je<e& 2007 ceW Yeejle mes ³etSme keÀes Deece kesÀ efve³ee&le ceW meHeÀuelee he´ehle keÀerleLee ³etSme mes yeenj HeÀe³eìes-mesveerìjer Ghe®eej nsleg ³etSme[erS-SheerS®eDeeFSme Üeje he´ceeefCele“GRAS”(meeceev³eleë mebjef#ele kesÀ ªhe ceW ceev³eleehe´ehle) efJeée ceW he´Lece keÀesyeeuì-60 ieecee efkeÀjCevekeÀer SkeÀ cee$e HewÀefmeefueefì yeveer nw efpemeves Je<e& 2012 lekeÀ ueieYeie 1000 ìve Deece DecesefjkeÀe keÀesefve³ee&le efkeÀS nQ ~

Yeejle ceW JeeefCeeqp³ekeÀ henuetYeejle ceW, efve³ee&le SJeb Iejsuet ceekesxì oesveeW kesÀ efueS KeeÐe keÀe efJeefkeÀjCe mebmeeOeve efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~ efve³ee&le efkeÀS KeeÐe keÀes efveOeeveerDee³eg keÀe

efJemleej, mJe®ílee leLee keÌJeejWìeFve DeJejesOeeW keÀes otj keÀjves nsleg mebmeeefOele efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~ DeveepeeW, oeueeW, GvekesÀ GlheeoeW, HeÀue leLee meeqy]pe³eeW,mecegêer KeeÐe leLee cemeeueeW keÀes yeæ[er cee$ee ceW he´ehle efkeÀ³ee peelee nw, GvnW Yeb[eefjle efkeÀ³ee peelee nw leLee mebhetCe& osMe kesÀ keÀesves-keÀesves ceW efJeleefjle efkeÀ³ee peeleenw ~ Yeb[ejCe leLee efJelejCe kesÀ oewjeve, n]peejeW keÀjesæ[ ©heS keÀe Deveepe keÀerìeW mes ie´efmele nesves leLee Dev³e mebyebefOele mecem³eeDeeW kesÀ keÀejCe Kejeye neslee nw~ efJeefkeÀjCe mebmeeOeve keÀe Ghe³eesie efjìsue efJelejCe leLee mìe@eEkeÀie kesÀ efueS yeæ[er cee$ee ceW Yeb[eefjle keÀjves leLee ie´enkeÀeW kesÀ efueS hewkesÀìyebo meeceefie´³eeW kesÀ efueSefkeÀ³ee pee mekeÀlee nw ~

KeeÐe he´ewÐeesefiekeÀer he´Yeeie Üeje efJekeÀefmele Dev³e he´ewÐeesefieefkeÀ³eeBueer®eer HeÀue keÀes FmekesÀ yesnlejerve mJeeo, yeefæ{³ee KegMeyet leLee jmeoej nesves kesÀ keÀejCe hemebo efkeÀ³ee peelee nw, eEkeÀleg FmekeÀer Del³eble veéej he´ke=Àefle,

mLeeveer³e Kesleer leLee ceewmeceer GheueyOelee kesÀ keÀejCe FmekeÀer ceekesxeEìie (efJeheCeve) cegeqMkeÀue nesleer nw ~ Kesleer kesÀ legjble yeeo HeÀue Yetjs jbie keÀe nes peelee nw leLeeFmekeÀer keÀeef³ekeÀer DeJemLee SJeb met#cepewefJekeÀer³e heefjJele&veeW kesÀ keÀejCe Kejeye nes peelee nw ~ YeeYee hejceeCeg DevegmebOeeve keWÀê, cegbyeF& ves ueer®eer kesÀ efveOeeveerDee³egkeÀes 40 hej 60 efoveeW lekeÀ yeæ{eves kesÀ efueS leLee FmekesÀ DeekeÀ<e&keÀ iegueeyeer-ueeue jbie keÀes yejkeÀjej jKeves kesÀ efueS meerkeÌJeWefMe³eue GRAS (pevejueerefjkeÀieveeF]p[ S]pe mesHeÀ) veecekeÀ jemee³eefvekeÀ he´ewÐeesefiekeÀer efJekeÀefmele keÀer nw ~

10

Jeu[& ef®eu[sve efJeveme& iescmed -2015 ceW efJepesleeJeu[& ef®eu[sve efJeveme& iescmed SkeÀ efJeefMeä Devleje&ä^er³e keÀe³e&¬eÀce nw, efpemekeÀe Dee³eespeve 2010 mes he´efle Je<e& ’efieHeÌì Dee@]HeÀ ueeFHeÀ“ veecekeÀ iewj-

mejkeÀejer mebieþve Üeje efkeÀ³ee peelee nw~ Kesue-ketÀo keÀer ³es he´efle³eesefielee³eW Ssmes ye®®eeW kesÀ efueS nw efpevnW keQÀmej keÀer yeerceejer ngF& Leer Deewj Deye hetjer lejn þerkeÀnes ieS nQ~ 2015 ceW, 15 Deueie-Deueie osMeeW kesÀ 501 ye®®eeW ves Fve KesueeW ceW efnmmee efue³ee ~

Fme Je<e&, ’Jeu[& ef®eu[sve efJeveme& iescmed - 2015“ kesÀ efueS 7 ye®®eeW ves Yeejle keÀe he´efleefveefOelJe efkeÀ³ee~ Fme ceW Ssmes ye®®es Meeefceue Les efpevnW efJeucmedìîetcej, jy[escee³ee&-meekeÀexcee, Ske̳etì efuecHeÀesyueeeqmìkeÀ u³etkeÀerefce³ee, yesve ìîetcej leLee Dev³e keQÀmej keÀer yeerceejer ngF& Leer Deewj Deye hetjer lejn þerkeÀ nes ®egkesÀnQ~ efieHeÌì Dee@? ueeFHeÀ HeÀeGv[sMeve, ces[Fv[ keÀe@jheesjsMeve, ìeìe mceejkeÀ keWÀê kesÀ Dee³eSceheerSmeermeerìer HeÀeGv[sMeve, yesve ìîetcej HeÀeGv[sMeve Dee@?FeqC[³ee Deewj veeFkeÀer keÀesjheesjsMeve pewmeer mebmLeeDeeW kesÀ meeLe-meeLe keÀF& J³eefÊeÀiele [esvej SJeb MegYeeE®elekeÀeW kesÀ meewpev³e mes ³en Yeeieeroejer mebYeJe nes heeF&~ FmeDeblejjeä^er³e keÀe³e&¬eÀce ceW Deheves osMe keÀe he´efleefveefOelJe keÀjves kesÀ efueS Fve ye®®eeW ves he´efMeef#ele J³eeJemeeef³ekeÀeW kesÀ efJeefMeä ceeie&oMe&ve ceW oes cenerves mes DeefOekeÀlekeÀ DeY³eeme efkeÀ³ee ~ [e@. leg<eej Jeesje, heeref[³esefì^keÀ Dee@vkeÀesuee@efpemì ves SkeÀ meceepe mesefJekeÀe (megÞeer Deefcelee Yeeefì³ee) leLee njskeÀ ye®®es kesÀ ceelee ³ee efhelee/DeìW[Wì kesÀ meeLe Fme ìerce keÀe vesle=lJe efkeÀ³ee ~

efJeveme& iescmed cee$e KesueketÀo keÀer SkeÀ Ieìvee veneR nw ~ Fve ye®®eeW kesÀ efueS³en peerle keÀe peMve nw- Fme KelejveekeÀ yeerceejer leLee [j oesveeW hej peerle keÀepeMve~ Deheves uebyes Fueepe kesÀ oewjeve meef¬eÀ³e KesueketÀo mes Jebef®ele jnves kesÀ keÀejCe,Kego keÀes Keguee cenmetme keÀjvee Deewj kegÀí neefmeue keÀj heevee GvekesÀ efueS yenglecenlJehetCe& Lee ~ Yeejle keÀer ìerce keÀe veeje Lee ’efve[j ceve“~ keQÀmej keÀe Fueepenesves kesÀ yeeo Fve ye®®eeW keÀes meceepe ceW hegveë mLeeefhele peªjer nw, Deewj FmekesÀ efueSDeelce-efJeéeeme yeæ{eves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ Jeu[& ef®eu[sve efJeveme& iescme Üejehe´mlegle Debleje&ä^er³e huesìHeÀesce& Ssmee ner SkeÀ DeJemej nw ~

13 Je<eea³e DeefOeMe pekeÌkeÀeveer, Ske̳etì efuecHeÀesyueeeqmìkeÀ u³etkeÀerefce³ee keÀer yeerceejer mes þerkeÀ ngDee Lee, MeekeÀenejer nw, Glmeen SJeb Kesue YeeJevee mesheefjhetCe& nw~ Melejbpe he´efle³eesefielee ceW Deheves ªmeer he´efleÜvoer keÀes njekeÀj ®eeboer keÀe heokeÀ peerlevee GvekeÀer ³ee$ee keÀe cegK³e DeekeÀ<e&Ce Lee Deewj Ssmeer ³eeo efpemesJes Gce´ Yej mebpeeskeÀj jKeWies~ mhe´eefnMe MegkeÌuee, kesÀJeue 7 Je<e& keÀe nw, hej GvneWves oewæ[ Deewj Heggìyee@ue ceW 2 heokeÀ peerles Deewj Fve iescme keÀes cemleer SJeb efmeKeeveskeÀe DevegYeJe yeleeles nQ ~ GvekesÀ ceelee-efhelee kesÀ Devegmeej, ’iescme kesÀ yeeo nceW mhe´eefnMe MegkeÌuee kesÀ J³eJenej ceW keÀeHeÀer yeoueeJe efoKeeF& efo³ee ~ iescme kesÀ oewjevekesÀ íesìs Deblejeue ceW, Jen SkeÀ Meceeaues ueæ[kesÀ mes GYejkeÀj Deelce-efJeéeeme mes heefjhetCe& ueæ[keÀe yeve ie³ee nw, pees oesmle yeveeves mes [jlee veneR nw~“ Fve KesueeWves ye®®eeW ceW ³en DeÓ§le YeeJevee peieeF& nw ~

’nce mecePeles nw efkeÀ Fve KesueeW ceW Yeeie uesvee ner Deheves Deehe ceW SkeÀ yeæ[er GheueeqyOe nw~ ³es ye®®es ’mìej efkeÀ[dme“ nQ Deewj keQÀmej keÀer yeerceejer mes ueæ[vesJeeues Dev³e ye®®eeW kesÀ efueS SkeÀ hesjCee m$eesle nQ ~“ - [e@ jekesÀMe peueeueer, v³etjes Dee@vkeÀesuee@efpemì, ìeìe mceejkeÀ Demheleeue SJeb he´Yeejer yesve ìîetcejHeÀeGb[sMeve, Yeejle efpevnW SkeÀ Yeejleer³e oue Yespeves keÀe Deeceb$eCe Yespee ie³ee Lee ~

meef®eve leW[guekeÀj - Yeejleer³e ef¬eÀkesÀì peiele kesÀ DeeoMe& ves Fme Yeejleer³eoue keÀes men³eesie efo³ee SJeb he´eslmeeefnle efkeÀ³ee~ cee@mkeÀes iescme kesÀ efueS jJeevee nesvesmes henues Þeer meef®eve leW[guekeÀj ves Fve ye®®eeW keÀes efceueves kesÀ efueS yeguee³ee, GvekesÀmeeLe keÀeHeÀer mece³e efyelee³ee Deewj Kesue-ketÀo kesÀ GmetueeW Deewj jCeveerefle³eeW kesÀ yeejsceW ®e®ee& keÀer ~ GvneWves njskeÀ ye®®es keÀes Ghenej efoS Deewj GvnW MegYekeÀeceveeSb YeeroeR~

Þeer heer. Sme. jeIeJeve, ªme ceW Yeejle kesÀ ceeveveer³e jepeotle ves ìerce kesÀhe´³eemeeW keÀer mejenvee keÀer ~ GvneWves ye®®eeW keÀes ceemkeÀes kesÀ Yeejleer³e otleeJeeme kesÀoewjs keÀe Deeceb$eCe efo³ee Deewj ye®®eeW SJeb GvekesÀ ceelee-efhelee mes GvekesÀ DevegYeJeeW kesÀyeejs ceW yeele®eerle keÀer~ Fme me³egbÊeÀ keÀe³e& ceW megOeej mebyebOeer ceeie&-oMe&ve Yeer efoS ~

11

meyekeÀer ogDeeDeeW SJeb DeeMeeaJeeo mes Fve ye®®eeW ves kegÀue 10 heokeÀ peerles ( 3 mJeCe&, 4 ®eeboer Deewj 3 keÀebm³e)~ hej pewmee efkeÀ [e@. peueeueer ves keÀne,’Fme opex kesÀ Debleje&ä^er³e keÀe³e&¬eÀce ceW Yeeie uesvee ner Deheves Deehe ceW SkeÀ Ssmee hegjmkeÀej nw efpemes nj ye®®ee peerJeve Yej ³eeo jKesiee~“

ìerce Fbef[³ee kesÀ YeeieeroejeW keÀer met®eer efvecve nw ë-

¬eÀ veece Gce´ þerkeÀ ngF& yeerceejer Yeeie efueS ieS Kesue peerles ieS heokeÀ

1 efhe´³ebkeÀe ]peeuee 8 DeveehueeeqmìkeÀ SeEhe[erceescee HegÀìyee@ue, oewæ[ mJeCe&-HegÀìyee@ue

2 mhe´eefnMe MegkeÌuee 7 Ske̳etì efuecHeÀesyueeeqmìkeÀ u³etkeÀerefce³ee HegÀìyee@ue, oewæ[, Melejbpe jpele-oewæ[keÀebm³e-HegÀìyee@ue

3 mJeeqmlekeÀ ieg© 12 jye[escee³eesmekeÀexcee HegÀìyee@ue, oewæ[, Melejbpe, keÀebm³e-HegÀìyee@ue

4 DeefOeMe pekeÌkeÀeveer 13 Ske̳etì efuecHeÀesyueeeqmìkeÀ u³etkeÀerefce³ee HegÀìyee@ue, oewæ[, Melejbpe, je³eHeÀue MeteEìie jpele-Melejbpe

5 iegpveve peesìkeÀj 14 efJeuecme ìîetcej HegÀìyee@ue, oewæ[, je³eHeÀue MeteEìie mJeCe&-oewæ[jpele-HegÀìyee@ue

6 ceevemeer cesnje 15 Ske̳etì efuecHeÀesyueeeqmìkeÀ u³etkeÀerefce³ee HegÀìyee@ue, oewæ[, Melejbpe, je³eHeÀue MeteEìie mJeCe&-Melejbpejpele-HegÀìyee@ue

7 leheesp³eesefle mejkeÀej 15 ¬eÀesefvekeÀ ceeFuee@³e[ u³etkeÀerefce³ee HegÀìyee@ue, oewæ[, lewjekeÀer, ìsyeue ìsefveme keÀebm³e-HegÀìyee@ue

(ìeìe mceejkeÀ Demheleeue, Fbef[³ee kesÀ [e@ leg<eej Jeesje SJeb [e@ jekesÀMe peueeueer Üeje he´mlegle)

12

vesMeveue keQÀmej meWìj, cebieesefue³ee kesÀ oewjs kesÀ oewjeve YeeYeeì^e@ve-II, ìsueer-Lesjsheer GhekeÀjCeYeWì keÀjles ngS ceeveveer³e he´Oeeveceb$eer Þeer vejsvê ceesoer~

13

peve-peeieªkeÀlee ieefleefJeefOe³eeB9 mes 13 efmelebyej, 2015 kesÀ oewjeve vesleepeer cewoeve, yeejeveiej, keÀesuekeÀelee ceW 19JeeR jeä^er³e ÒeoMe&veer Dee³eesefpele keÀer ie³eer, efpemekeÀer Leerce Leer ’ceskeÀ

Fve Fbef[³ee-jeä^ kesÀ Òeefle nceejer Òeefleye×lee“~ HeTefJe ves Fme ceW Yeeie efue³ee Deewj HejceeCeg Tpee& kesÀ meYeer MeebefleHetCe& GHe³eesieeW keÀes ÒeoefMe&le efkeÀ³ee~ HeefjJeleeaTpee& meeFkeÌueesì^e@ve keWÀê, keÀesuekeÀelee ves Yeer FmeceW Yeeie efue³ee Deewj DeHeveer DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme ieefleefJeefOe³eeW keÀes ÒeoefMe&le efkeÀ³ee~

29-30 pegueeF& 2015 kesÀ oewjeve ’Yeejle keÀes Fbpeerefve³eefjbie Je ÒeewÐeesefiekeÀer kesÀ JeweféekeÀ nye kesÀ ªHe ceW yeouevee-mebYeeJeveeSb SJeb jemles“ keÀer cegK³eLeerce Hej oes efoJeme ÒeoMe&veer ’Yeejleer³e ÒeewÐeesefiekeÀer keÀebûesme 2015" efvecenebme kebÀJeWMeve meWìj, yeWieueg© ceW Dee³eesefpele keÀer ie³eer~ Yeejer Heeveer yees[& ves GvekesÀÜeje efJekeÀefmele ÒeewÐeesefieefkeÀ³eeW Deewj GlHeeoeW leLee meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ceW GvekeÀer YetefcekeÀe Hej SkeÀ ÒeoMe&veer ueiee³eer ~ peve meeceev³e Deewj íe$e Fme Dee³eespevemes ueeYeeeqvJele ngS ~

vesMeveue SmeesefmeSMeve HeÀe@j SeqHuekesÀMevme Deewj jsef[³ees DeeFmeesìesHme Sb[ jsef[SMeve (SveSSDeejDeejDeeF&) ves 3-4, pegueeF& 2015 kesÀ oewjeveSDeeFSmeF&meerìer efJeéeefJeÐeeue³e, YeesHeeue ceW ’ke=Àef<e, GÐeesie SJeb mJeemL³e osKejsKe ceW jsef[³ees DeeFmeesìesHeeW Deewj efJeefkeÀjCe ÒeewÐeesefiekeÀer kesÀ DevegÒe³eesie“ Hej oesefoJemeer³e mesefceveej Dee³eesefpele efkeÀ³ee~ HeTefJe ves mebyebefOele ieefleefJeefOe³eeW Hej SkeÀ ÒeoMe&veer ueiee³eer ~

HejceeCeg Tpee& efJeYeeie ves 29-31, pegueeF& 2015 kesÀ oewjeve veF& efouueer ceW Dee³eesefpele ’12JeeB KeeÐe SJeb ÒeewÐeesefiekeÀer SkeÌmeHees SJeb menJeleea ÒeoMe&ve- mejkeÀej keÀer GHeueeqyOe³eeB Deewme mkeÀerceW SkeÌmeHees 2015" ceW Yeeie efue³ee~ FmekeÀe cegK³e peesj mJeemL³e-osKejsKe leLee ieecee efJeefkeÀjCe ÒemebmkeÀejCe mesJeeDeeWceW efJeefkeÀjCe SJeb DeeFmeesìesHeeW kesÀ DevegÒe³eesie Hej Lee ~ yeerSDeejmeer kesÀ efJeMes<e%e Yeer pevelee efpeveceW cegK³eleë ke=À<ekeÀ, ke=Àef<e Jew%eeefvekeÀ Deewj J³eeHeejer Les, kesÀmeeLe yeele®eerle nsleg GHeueyOe Les ~

cewmetj efJeéeefJeÐeeue³e (DeHeves Meleeyoer Je<e& ceW) Deewj DeeFSveS cewmetj ®esHìj ves 21-22 Deiemle, 2015 kesÀ oewjeve cewmetj ceW ’veeefYekeÀer³e SJeb HeoeLe&efJe%eeve kesÀ owvebefove peerJeve ceW ueeYe“ efJe<e³e Hej SkeÀ mesefceveej keÀe meb³egkeÌle ªHe mes Dee³eespeve efkeÀ³ee ~ Fme DeJemej Hej HeTefJe ves veeefYekeÀer³e efyepeueer, jsef[³eesDeeFmeesìesHeeW kesÀ DevegÒe³eesie, Heeveer, peue efJe%eeve, Òeiele ÒeewÐeesefieefkeÀ³eeW Deeefo Hej DeHeves ³eesieoeve keÀes oMee&leer ngS ÒeoMe&veer keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ~

HeTefJe ves 24-26, efmelebyej, 2015 kesÀ oewjeve cegVeej, kesÀjue ceW Dee³eesefpele efJeMues<eCeelcekeÀ efJe%eeve SJeb ÒeewÐeesefiekeÀer Hej SkeÀ jeä^er³e keÀebÖesÀbme ceWYeeie efue³ee ~ keÀebÖeWÀme keÀer cegK³e Leerce Leer ’ÒeewÐeesefiekeÀer³e veJeesvces<eeW SJeb He³ee&JejCeer³e mebOeejCeer³elee nsleg efJeMues<eCeelcekeÀ efJe%eeve“~

4

pevepeeieªkeÀlee he´Yeeie, heTefJe ÜejeYeejle mejkeÀej

hejceeCeg Tpee& efJeYeeie,DeCegMeefÊeÀ YeJeve, í. efMe. ce. ceeie&,

cegbyeF& - 400001. keÀer Deesj mes cegefêleHeÀesve ë 022-22862500 HewÀkeÌme ë 022- 22048476F&-cesue info@dae.gov.in JesyemeeFì www.dae.gov.in