Twaalf inspirerende samenwerkingen

Passie voor

onderwijs

Colofon

School aan Zet is bedoeld voor scholen binnen zowel primair

onderwijs, voortgezet onderwijs als (voortgezet) speciaal

onderwijs en wordt uitgevoerd in opdracht van het Ministerie

van OC&W, de PO-Raad en VO-raad.

Coördinatie: Caroline Timmermans (School aan Zet)

Teksten: Ravestein & Zwart

Fotografie: Erik Kottier

Vormgeving: Lauwers-C

Druk: ROCIM

Met dank aan: alle geïnterviewden in deze brochure

Maart 2015

In de publieke opinie wordt de indruk soms

gewekt dat het slecht gesteld is met de kwaliteit

van het Nederlandse onderwijs. Het tegenoverge-

stelde is echter waar: uit internationaal vergelij-

kend onderzoek blijkt dat Nederland het al jaren

goed doet als het gaat om onderwijskwaliteit.

Maar we willen meer. We willen het best moge-

lijke onderwijs voor onze leerlingen.

Dat is een mooie, maar ook stevige uitdaging:

we bereiden leerlingen voor op een toekomst

die niemand kent en moeten ons daarbij voort-

durend aanpassen aan veranderende vragen van

de maatschappij, de arbeidsmarkt, ouders en

leerlingen. Het streven naar excellent onderwijs

vraagt om scholen waarin leraren, schoolleiders

en bestuurders erin slagen zichzelf en elkaar

continu te verbeteren. Scholen waarin wordt ge-

leerd in teamverband, sprake is van een lerende

cultuur en de directie het leren faciliteert en

stimuleert.

Uit eigen onderzoek (Universiteit Utrecht, 2015)

blijkt dat deze aspecten kenmerkend zijn voor

scholen die lerende organisaties zijn. Deze scho-

len verbeteren zichzelf continu door voort durend

van en met elkaar te leren. School aan Zet

versterkt Nederlandse scholen daarom in hun

ontwikkeling naar lerende organisaties. Daarbij

komen we dagelijks prachtige voorbeelden van

samenwerken en samen leren tegen. Binnen,

maar ook buiten scholen. In deze tweede editie

van de reeks Passie voor onderwijs lichten we

twaalf van deze inspirerende samenwerkingen

uit: van teamleren binnen de school tot samen-

werkingen tussen PO- en VO-scholen, en van

samenwerking met bedrijven uit de regio tot

meer georganiseerde samenwerkingsverban-

den zoals het leernetwerk Lead & Learn en het

traineeship Eerst De Klas.

Laat u dus inspireren door deze verschillende

samenwerkingsvormen en doe er uw voordeel

mee in uw streven naar het best mogelijke

onderwijs voor uw leerlingen!

Ik wens u veel leesplezier.

Met vriendelijke groet,

Fabiènne HendricksProgrammamanager

School aan Zet

Eric van den Berg is, na een loopbaan in het

speciaal onderwijs, sinds 2011 werkzaam als sector-directeur Zorg en Welzijn en SDV bij het Van der

Meij College, een samenwerkingverband van drie scholen. Samen hebben deze scholen één

bovenbouw basis- en kader-vmbo gecreëerd, waar alle beroeps sectoren worden aangeboden.

Het Van der Meij College is een van de School aan Zet-referentiescholen.

www.vandermeijcollege.nl

Eric van den Berg

VO

Leergierigheid zit in mijn aard. Ik wil blijven

leren, mezelf blijven ontwikkelen. Daarom heb ik

deelgenomen aan het leernetwerk Lead & Learn

van School aan Zet. In een traject van een jaar

ga je met collega’s – die op ongeveer hetzelfde

niveau binnen schoolorganisaties werkzaam zijn

– aan de slag met persoonlijke ontwikkeling én

schoolontwikkeling.

Na een landelijk startweekend – waarin we ken-

nis met elkaar konden maken en diverse work-

shops konden volgen – begon het echte werk:

een intervisietraject onder begeleiding van een

ervaren coach van School aan Zet. Erg waarde-

vol: het levert veel op om met elkaar situaties uit

de dagelijkse praktijk te bespreken, hier feed-

back op te geven én te ontvangen. De problemen

zijn vaak herkenbaar: hoe geef ik mijn grenzen

aan? Hoe kan ik mensen enthousiasmeren voor

onderwijsvernieuwing? Toch pakt iedereen ze op

een andere manier aan. Dat is mooi om te zien

en tegelijkertijd heel inspirerend.

Het geleerde kan ik goed toepassen bij het

enthousiasmeren en motiveren van de docenten

binnen de sector Zorg en Welzijn. We werken na-

melijk aan meer maatwerk in de klas. Hoe? Door

in te zetten op Positive Behavior Support (PBS).

Deze methode richt zich op het creëren van een

omgeving die het leren bevordert en gedragspro-

blemen voorkomt. Zo werken we samen met de

Vrije Universiteit Amsterdam aan de verbetering

van maatwerk in ons onderwijs. Daarbij kijken we

nadrukkelijker naar wat leerlingen al kunnen en

waaraan ze in de klas nog moeten werken.

Voor docenten betekent dit dat ze tijdens hun

lessen moeten letten op het niveau van de leer-

lingen – op het niveau van hun leren – en hier

hun onderwijs op moeten aanpassen.

Om docenten hierbij te helpen, maken we ge-

bruik van “lablessen”. Vier keer per jaar bedenkt

een groep docenten samen een les. Een van die

docenten geeft de les, terwijl andere docenten

de leerlingen observeren. Na afloop evalueren

leerlingen en docenten samen hoe er tijdens de

lables is geleerd. Vervolgens wordt de les bijge-

steld en aan een andere klas gegeven. Ook na

deze les vindt er een evaluatie plaats. Zo leren

we samen om de lessen steeds beter op onze

leerlingen af te stemmen.

Zelf merk ik dat deze vorm van samenwerking

niet alleen goed is voor de kwaliteit van ons

onderwijs, maar ook voor het teamgevoel.

Docenten merken dat ze niet de enige zijn die

tegen bepaalde dingen aanlopen. Ook weten ze

veel beter over welke talenten en vaardigheden

hun collega’s beschikken. We zijn dan ook een

meer homogeen team geworden. Dat is mooi om

te zien.

Leren van de dagelijkse praktijk

De problemen zijn vaak herkenbaar. Toch pakt iedereen ze op een andere manier aan

Samenwerking met collega-directeuren

SBO

werkt als groepsleerkracht bij SBO de Spinaker in Enschede. Het speciaal basisonderwijs heeft haar hart gestolen. Want ook na vijftien jaar in

het SBO geniet Inge er nog steeds enorm van om een band op te bouwen met haar leerlingen en

het maximale uit hen te halen. www.sbo-spinaker.nl

Inge Kuipers

Geen verzameling losse individuen

SBO de Spinaker heeft samenwerking hoog in

het vaandel staan. Dat moet ook wel, want in

het speciaal basisonderwijs red je het niet in je

eentje. Het werk kan behoorlijk pittig zijn en dan

heb je elkaar hard nodig. Daarom is het heel fijn

dat ons team écht een team is, dat we niet als

een verzameling losse individuen onze lessen

geven. Samen doen we onze uiterste best om

leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben

het onderwijs te geven dat ze verdienen. Omdat

we vonden dat we hier nóg beter in konden wor-

den, hebben we de afgelopen jaren geïnvesteerd

in verdere professionalisering en verbetering van

de onderwijskwaliteit.

Ons uitgangspunt is altijd: waar hebben de

leerlingen behoefte aan? Vervolgens gaan we

daarmee aan de slag. Projecten om de kwaliteit

van het onderwijs te verbeteren worden overi-

gens niet van bovenaf opgelegd. Ze komen uit

het team. De afgelopen jaren hebben we ons

het gedachtegoed van Meervoudige intelligentie

(MI) en Positive Behavior Support (PBS) eigen ge-

maakt. Hoe? Door studiedagen te organiseren,

externe begeleiding in te schakelen en er samen

voor te gaan. Die investering betaalt zich uit: we

kijken veel meer naar wat kinderen nodig hebben

om te leren.

Ook hebben we de Scan Omgaan met Verschillen

van School aan Zet ingevuld. Omdat iedereen de

scan invult, zijn de ideeën en ontwikkelpunten

die eruit naar voren komen breed gedragen. Het

blijft dan ook niet bij ideeën. Zo zijn we bezig

om een hoogbegaafdheidsbeleidsplan te maken

en in te voeren. Daarnaast gaan we binnenkort

met hulp van School aan Zet de professionele

leergemeenschap binnen onze school nog meer

handen en voeten geven.

Zelf ben ik, naast groepsleerkracht, kartrekker

van het project Meervoudige intelligentie. Ik zorg

ervoor dat we als team blijven werken volgens de

principes van MI. Ik houd het thema op de agen-

da, ook als de waan van het dag de overhand

krijgt. Als kartrekker ben ik me bewust van het

belang van samenwerking. Ik wil geen roepende

in de woestijn zijn; iedereen moet het nut inzien

van het project. Dan gaat die ommezwaai in het

werken een stuk gemakkelijker.

De afgelopen tijd ben ik op klassenbezoek

geweest om te observeren hoe collega’s MI

inzetten in hun les. De ontwikkelpunten koppel ik

terug in onze teamvergadering. Dan geven we el-

kaar feedback en bespreken we hoe we hier als

team samen aan kunnen werken. Dit zorgt er-

voor dat MI binnen onze school duurzaam wordt

geborgd. En dat we samen doelgericht werken

aan de verbetering van de onderwijskwaliteit.

Projecten om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren worden niet van bovenaf opgelegd. Ze komen uit het team

Samenwerking binnen het onderwijsteam

werkt al dertig jaar in het onderwijs, waarvan de laatste achttien jaar in het praktijkonderwijs. De uitdaging maar ook plicht voor een organisatie

die met de jeugd werkt, is volgens hem om samen met anderen verantwoordelijkheid te

nemen voor kinderen en jongeren. Zijn streven is dat alle jongeren naar school gaan en

onderwijs krijgen dat bij hen past.www.accentnijkerk.nl.

Jan Hofman

PRO

Transities als passend onderwijs, Wmo,

jeugdzorg en de Participatiewet gaan ons niet

in de koude kleren zitten. De toch al kwetsbare

doelgroep van het praktijkonderwijs wordt door

deze ontwikkelingen mogelijk nog kwetsbaarder.

Daarom is het belangrijk dat scholen voor prak-

tijkonderwijs hun krachten bundelen en kijken

hoe ze samen gepersonaliseerd leren kunnen

vormgeven dat maximaal aansluit op de leerlin-

gen in het praktijkonderwijs. Daarvoor hebben

we samen met School aan Zet een plan van

aanpak geschreven. Daarin geven we aan dat

we met zeventien scholen voor praktijkonderwijs

willen komen tot een gezamenlijke standaard

van leerlijnen en lessenseries en dat we daarbij

gebruik willen maken van elkaars expertise door

middel van overleg, presentaties en uitwis-

selingsbijeenkomsten. De focus daarbij ligt op

samen leren, opbouwen en kennis delen.

School aan Zet heeft voor ons drie expertisemid-

dagen – onderdeel van het project Samen Leren

Inhoud Geven – georganiseerd. Hierop werken

we met de zeventien scholen toe naar gestan-

daardiseerde leerlijnen. Dat doen we door elkaar

te laten zien welke lesinhoud we gebruiken om

de leerlijnen, bijvoorbeeld die van Groen, Winkel

of Hout, concreet vorm te geven. Hoe ziet een

lessenserie eruit? Welke intelligentievormen zet

je als school daarbij in? Voor Groen bijvoorbeeld

kan een school laten zien hoe een leerling een

tuin leert aanleggen met behulp van een instruc-

tiefilmpje, in plaats van de instructies uit een

boek te halen. Voor leerlingen in het praktijkon-

derwijs is het belangrijk dat ze op hun verschil-

lende intelligenties, dus visueel, rekenkundig,

Aan de slag met gepersonaliseerd leren

ruimtelijk, et cetera, worden aangesproken.

Uiteindelijk willen we ernaar toe dat de leerlijnen

van de Algemeen Vormende Vakken, zoals taal

en rekenen, geïntegreerd worden in de vakinhou-

delijke leerlijnen. De leerling gaat dan bijvoor-

beeld aan de slag met een berekening van de

gazonomtrek in de tuin of schrijft een bestelling

uit voor de winkel. Op die manier gaan taal en

rekenen voor de leerling echt leven.

Inmiddels is de eerste middag achter de rug. Die

werd druk bezocht en was enorm inspirerend. De

gretigheid om van elkaar te leren is groot. Dat is

ook de reden dat we goede praktijkvoorbeelden

die op de middagen naar voren komen, in het

gezamenlijke digitale leersysteem Profijt of – voor

de scholen die niet met Profijt werken – in een

gezamenlijke dropbox plaatsen. Zo kunnen de

docenten van de deelnemende scholen meteen

beschikken over de lesinhoud. Niets dan lof dus

over deze waardevolle middagen, hoewel het een

uitdaging en ook een leerproces is om verder te

kijken dan je eigen vakgroep- en schoolbelang.

Best lastig, zeker in een tijd waarin scholen

elkaar beconcurreren om een excellentiepredi-

caat. Het zou voor het praktijkonderwijs beter

zijn om als schoolsoort een excellentiepredicaat

te ontvangen.

Samenwerking tussen VO-scholen voor praktijkonderwijs

Het is belangrijk dat scholen voor praktijk-onderwijs kijken hoe ze samen gepersonaliseerd leren kunnen vormgeven

VO

is waarnemend rector en docent Science bij het

Hyperion Lyceum in Amsterdam. Deze ‘jonge’ school – van start gegaan in het schooljaar 2011-2012 – heeft samenwerken en samen leren hoog

in het vaandel staan. Het Hyperion Lyceum is een van de School aan Zet-

referentiescholen.www.hyperionlyceum.nl

Hans Schoonheim

Samen durven leren

Bij ons op school ligt de nadruk op het ontwik-

kelen van een academisch denkniveau, op het

streven naar excellentie. Dat betekent dat we

over de gehele breedte van onze school – onder

leerlingen én medewerkers – talent stimuleren.

Belangrijke vraag daarbij is hoe we talentvolle

jonge onderwijzers aan onze school kunnen

binden. Op het Hyperion Lyceum doen we dat

bijvoorbeeld door deel te nemen aan het pro-

gramma Eerst De Klas. Hierbij krijgen gedreven

afgestudeerden de kans om twee jaar lang les te

geven en tegelijkertijd leiderschapscompetenties

in het bedrijfsleven te ontwikkelen. Met onze

deelname willen we leergierige, hoogopgeleide

en talentvolle docenten binnen halen.

Sinds dit schooljaar lopen er dan ook twee

afgestudeerde natuurkundigen bij ons op school

rond, die het vak Science geven. En vorig school-

jaar hebben we via Eerst De Klas een docent

Engels aangenomen. Stuk voor stuk zijn het

ambitieuze en enthousiaste mensen. Dat sluit

perfect aan bij de visie van onze school: Samen

durven leren. Dit betekent ook dat we durven te

experimenteren. En dat we onze Eerst De Klas-

sers – en andere startende docenten – niet aan

hun lot overlaten, maar hen intensief begeleiden.

Aan het begin van elk schooljaar organiseren

twee ervaren docenten daarom een aantal

gemeenschappelijke bijeenkomsten over de visie

van en cultuur op school. Gedurende het school-

jaar vinden er geregeld individuele gesprekken

plaats, waarbij de problemen en leerbehoeften

van de beginnende docent centraal staan. Deze

combinatie werkt goed; nieuwe docenten voelen

zich snel thuis.

De begeleiding van de nieuwste lichting Eerst

De Klassers speelt zich voor een groot deel

af binnen de vakgroep Science. De docenten

krijgen hulp bij de invulling van hun lessen en

de voorbereiding van practica. Het mooie is dat

er binnen de vakgroep echt een wisselwerking

is ontstaan. De Eerst De Klas-docenten brengen

hun eigen expertise, kennis en enthousiasme

mee. Zo heeft een van hen – een sterrenkundige

– geregeld dat er binnenkort een mobiel planeta-

rium op onze school te bewonderen is.

Samen durven leren houdt ook in dat we onszelf

continu blijven verbeteren. School aan Zet ver-

sterkt ons in onze ontwikkeling naar een lerende

organisatie. Sinds kort zijn we een School aan

Zet-referentieschool: scholen die ver gevor-

derd zijn in hun ontwikkeling naar een lerende

organisatie zetten hun deuren open voor andere

scholen om met én van elkaar te leren. Ook hier

zetten we in op wisselwerking. Bijvoorbeeld door

belangstellenden uit te nodigen om tijdens een

van onze “werkmiddagen” langs te komen en

actief mee te denken over onderwijsvernieuwing.

Want als mensen bij ons komen kijken, willen we

ook iets van hen leren.

Samenwerken bij de begeleiding van talentvolle docenten

Samen durven leren houdt in dat we onszelf continu blijven verbeteren

houdt van nieuwe uitdagingen. Na een carrière

als leerkracht in het primair onderwijs werd ze intern begeleider (IB’er). Op dit moment werkt

ze als stafmedewerker onderwijs bij TOF Onderwijs, een stichting voor primair onderwijs in

de gemeente Tubbergen.www.tofonderwijs.nl

Elly Braakhuis

PO

Een soepele overgang van PO naar VO

Hoe zorgen we ervoor dat de overgang van

het primair naar het voortgezet onderwijs soepel

verloopt? Hoe krijgen we het voor elkaar dat alle

kinderen een goede start maken in het VO? Dat

zijn de vragen die ons als werkgroep PO-VO in

Tubbergen nadrukkelijk bezighouden. De samen-

werking tussen het PO en VO in deze werkgroep

is tien jaar geleden ontstaan. Tubbergen kent

tien basisscholen, die zijn verenigd in de stich-

ting TOF Onderwijs. Van al die leerlingen gaat

ruim 95 procent naar het Canisius, de VO-school

die ook in Tubbergen is gevestigd. Voor ons is

dat een logische reden om samen op te trekken.

Als werkgroep vinden we het belangrijk om onze

samenwerking regelmatig te evalueren. Hoe

bevalt het? Wat gaat goed? En wat kan beter?

Juist toen we hierover aan het nadenken waren,

werd ik door School aan Zet benaderd met de

vraag of we interesse hadden om deel te nemen

aan hun PO-VO-traject. Dat kon bijna geen toeval

zijn! Binnen dit School aan Zet-traject hebben we

als werkgroep bekeken in welke samenwerkings-

fase we zitten. Daaruit bleek dat we al heel goed

samenwerken, maar dat het nog beter kan.

Daarom hebben we met hulp van School aan Zet

bekeken hoe de overgang van PO naar VO nóg

soepeler kan verlopen. We hebben vastgesteld

dat je dezelfde “taal” moet spreken als je kin-

deren wilt laten slagen in het voortgezet onder-

wijs. Leerlingen moeten weten wat er qua leren

van hen wordt verwacht. Om daar stappen in

te zetten, zijn de docenten bij elkaar op bezoek

gegaan: afgelopen november is het PO bij het

VO op bezoek geweest en in februari hebben we

het omgedraaid. We hebben dit overigens heel

laagdrempelig opgezet. Gewoon door bij elkaar in

de les te gaan kijken, gevolgd door een gesprek

over je ervaringen.

Het was een groot succes. Zowel de PO- als de

VO-docenten hebben een beter beeld gekregen

van hoe het er bij elkaar aan toegaat. Door er-

varingen met elkaar te delen – en simpelweg te

vragen waarom je iets doet zoals je het doet – is

veel wederzijds begrip ontstaan. Als werkgroep

zijn we heel blij met deze eerste stap op weg

naar intensieve samenwerking. Belangrijk is wel

dat het hier niet bij blijft. De volgende stap is

dan ook dat we nog meer gaan samenwerken op

het gebied van didactisch handelen en 21st cen-

tury skills. En dat we dit als PO en VO nog beter

op elkaar gaan afstemmen. Met als uiteindelijke

doel: een fijne leef- en leeromgeving voor onze

leerlingen. Want daar doen we het uiteindelijk

voor.

De volgende stap is dat we nog meer gaan samen-werken op het gebied van didactisch handelen en 21st century skills

Samenwerking tussen PO en VO

VO

werkt al 37 jaar in het onderwijs. Eerst als docent

economie in het voortgezet onderwijs en het hoger beroepsonderwijs. Sinds 1994 in een

eindverantwoordelijke functie als rector en nu als bestuurder van een VO-school. Daarnaast volgt hij een studie Onderwijswetenschappen

aan de Open Universiteit. www.nuborghcollege.nl

Jan Klein

De samenleving verandert snel en ontwik-

kelingen op allerlei terreinen volgen elkaar in

hoog tempo op. Wie had bij de lancering van de

iPad vijf jaar geleden kunnen bevroeden dat een

tablet nu gemeengoed is? Dit soort ontwikkelin-

gen vraagt om een flexibele houding van onder-

wijsorganisaties. Wat nu de iPad is, is morgen

weer iets heel anders. Docenten moeten flexibel

kunnen omgaan met de omgeving. Ze moeten

snel kunnen schakelen en meedenken waar het

nodig is.

Voor ons reden om docenten op allerlei manieren

in een vroeg stadium bij ons beleid te betrek-

ken. Waar voorheen de directie beleidsplannen

schreef, draagvlak creëerde en vervolgens tot

uitvoering over ging, schrijven de docenten er nu

zelf aan mee. Samen met locatiedirecteuren en

teamleiders gaan ze in een groep met een visie-

stuk aan de slag. Aan ons huidige strategisch

plan bijvoorbeeld schrijven vijf docenten mee. Zo

leren we van elkaar.

Omdat we docenten veel meer dan voorheen bij

planvorming betrekken, is het goed om samen

te komen en te evalueren waar iedereen precies

mee bezig is. Dat doen we twee keer per jaar.

Dan geven de verschillende projectgroepen,

waarin zowel bestuur en directie als teamleiders

en docenten zijn vertegenwoordigd, een presen-

tatie over de voortgang en voorzien ze elkaar van

feedback. Dit zijn waardevolle bijeenkomsten,

want er wordt veel kennis uitgewisseld. In die

projectgroepen werken mensen van verschil-

lende locaties samen, wat zorgt voor eenheid en

verbinding binnen de school. Bovendien kijken

we binnen een projectgroep goed hoe we elkaars

kwaliteiten kunnen aanvullen en hoe we elkaar

kunnen versterken. Onze projectgroep voor

de stimulering van bètatechniek bijvoorbeeld,

bestaat uit een enthousiaste motivator en een

productontwikkelaar, die concrete middelen

ontwerpt, zoals een box met alle benodigd heden

voor een practicum. Samen vormen ze een gou-

den koppel.

De lerende organisatie die we beogen te zijn,

vergt inzicht in leer- en groepsprocessen, zoals

draagvlak creëren en omgaan met weerstand.

Verder willen we weten hoe andere scholen dat

aanpakken en of er goede praktijkvoorbeelden

zijn. School aan Zet hielp ons deze procesvragen

scherp te krijgen door er met ons over van ge-

dachten te wisselen. Heel verhelderend. Andere

voorwaarde om zo’n lerende organisatie te kun-

nen zijn, is dat je elkaar vertrouwt, accepteert en

weet te vinden. Verder moet je als bestuurder en

directie het goede voorbeeld geven door elkaar

ook op bestuurs- en directieniveau feedback te

geven. Samen heb je meer denkkracht en bereik

je een hoger kennisniveau.

Samen het beleid maken

Samenwerking tussen docenten, teamleiders, directie en bestuur

Waar voorheen de directie beleidsplannen schreef, schrijven de docenten er nu zelf aan mee

PO

is bestuursadviseur bij Stichting BOOR in

Rotterdam: 82 scholen voor SBO, pO en V(S)O, meer dan 30.000 leerlingen, 3.500 medewerkers.

Als bestuursadviseur werkt Cristel niet meer ín de school – iets wat ze jarenlang heeft

gedaan als leerkracht en locatiedirecteur – maar vóór de school.www.stichtingboor.nl

Cristel Wieman

Ongeveer een jaar geleden merkten we dat

de PO-scholen binnen onze stichting – zowel

het SBO als het reguliere basisonderwijs – te

weinig bezig waren met zichzelf te verbeteren

door te leren. Het wiel van onderwijsverbetering

en -vernieuwing was tot stilstand gekomen. Tijd

voor verandering dus. Want een lerende organi-

satie kan alles aan. Welke ontwikkeling er ook

op je afkomt, je kunt erop anticiperen als je een

lerende organisatie bent. Daarom hebben we

met hulp van School aan Zet het project Samen

Leren Inhoud Geven opgestart.

De belangrijkste vraag die we onszelf hierbij

hebben gesteld, is hoe we elkaar kunnen inspi-

reren om te blijven leren. Dat doen we op twee

manieren. Ten eerste gaan we samen met onze

bovenschoolse directeuren en schooldirecteuren

na wat ze kunnen doen om hun scholen weer

aan het leren te krijgen. Daarvoor gebruiken we

bijvoorbeeld hun maandelijkse overleg. Werd dit

overleg vroeger gebruikt om praktische zaken –

de financiën, administratieve zaken, lekkende

dakgoten, noem maar op – te bespreken, tegen-

woordig gaat het weer over de inhoud, over het

onderwijs zelf.

Daarnaast loopt er op schoolniveau een maat-

werktraject. Scholen die het al goed doen, gaan

met elkaar in gesprek over wat er nóg beter

kan. Scholen waar het redelijk gaat, maar die op

sommige vlakken nog stappen moeten zetten,

worden versterkt door School aan Zet en het

Elkaar inspireren om te blijven leren

team Kwaliteit, kennis & onderzoek van Stichting

BOOR bij het verbeteren van bijvoorbeeld hun re-

kenonderwijs of begrijpend lezen. En scholen die

echt achterop zijn geraakt, krijgen intensieve on-

dersteuning – ook van buitenaf – om dit jaar een

sprong vooruit te maken. Als bestuursadviseur

en projectleider van dit project ben ik eigenlijk

de spin in het web. Ik signaleer kansen, probeer

mensen te enthousiasmeren en help scholen om

verbindingen te leggen.

De waardering voor waar we mee bezig zijn,

begint – na een aarzelend begin – langzaam te

komen. Er komt een positieve flow op gang. Op

een lezing van Jay Marino, auteur van het boek

Continuous school improvement, kwamen een

jaar geleden nog maar dertig mensen af, terwijl

de lezing nu binnen een week helemaal vol zat.

Dat zijn mooie dingen. Nu komt het erop aan dat

we deze positieve energie vast weten te houden

en dat we samen – met al onze PO-scholen en

alle medewerkers op die scholen – verder bou-

wen aan een professionele leergemeenschap.

Want ook al ga je alleen misschien sneller,

samen kom je verder.

Welke ontwikkeling er ook op je afkomt, je kunt erop anticiperen als je een lerende organisatie bent

Samenwerken aan een professionele leergemeenschap

VO

begon zijn onderwijsloopbaan als docent, werd

adjunct-directeur en daarna directeur VSO. Nu is hij al elf jaar, naar volle tevredenheid, directeur van

vmbo-school Het Kwadrant. In deze rol mocht hij meebouwen aan het kwalitatief hoogstaande onderwijs van de school, met als voorlopige

bekroning de toekenning van de Onderwijsprijs Limburg. Het Kwadrant is een van de

School aan Zet-referentiescholen.www.hetkwadrant.nl

Jan Mueters

Volop bedrijvigheid

Het Kwadrant heeft zich ten doel gesteld alles

uit de leerlingen te halen, op elk niveau. Onze

leerlingen werken het liefst met hun handen. Wij

willen dat ze zo snel mogelijk op de werkvloer

kunnen uitvoeren wat ze op school leren. Om dat

te realiseren werken we nauw samen met het

regionale bedrijfsleven en zorgen ervoor dat ons

curriculum doorspekt is met de praktijk. Daar

investeren we fors in, waarbij goed niet goed

genoeg is. We willen blijven verbeteren.

Het Kwadrant heeft zodoende samen met vijftig

bedrijven en organisaties uit de regio een stich-

ting opgericht. Onze partners geven gastlessen.

Of investeren bijvoorbeeld in machines in onze

praktijkruimte. Daar kunnen onze leerlingen

volop oefenen. Maar het allerbeste is ervaring

opdoen in de best denkbare leeromgeving: op de

werkvloer. Ook daartoe biedt de stichting allerlei

mogelijkheden. Bijvoorbeeld stage: elke week

zijn zo’n 200 van de 780 leerlingen als stagiair

aan het werk.

Daarnaast krijgen onze leerlingen nog andere

kansen om vaardigheden en competenties onder

de knie te krijgen. Bedrijven benaderen ons

regelmatig met een echte opdracht. Horecagroot-

handel Sligro bijvoorbeeld vroeg ons om een

opbergkist te maken. Onze leerlingen gingen aan

de slag, leverden vier kisten en kregen meteen

een vervolgopdracht. Sligro is zo enthousiast dat

er een landelijk project komt, waarbij Sligro-ves-

tigingen gaan samenwerken met scholen in de

buurt. Nog een voorbeeld: bij een woonzorgcom-

plex uit Weert verzorgen onze leerlingen allerlei

klussen – van huidverzorging tot schoonmaak

en de organisatie van kienavonden tot technisch

onderhoud. In twee appartementen verzorgen we

ook lessen voor de leerlingen. Daarbij maken we

gebruik van de omgeving en de opdrachten die

ze hier uitvoeren: leren in de echte wereld dus.

Een mooi voorbeeld van een van onze pareltjes,

mede mogelijk gemaakt door onze samenwerking

met het bedrijfsleven.

Verder zoeken we de samenwerking op met an-

dere partners. Via School aan Zet bijvoorbeeld.

Dankzij het programma zitten we in een netwerk

met scholen waaruit we allerlei inspirerende

ideeën en contacten halen. Ik kan onze plannen

bespreken met andere schoolleiders, bijvoor-

beeld tijdens bezoeken aan elkaars scholen.

Maar laat ik mijn eigen mensen niet vergeten.

Zij zijn zo betrokken bij onze school, dat er voor

elke mogelijke uitdaging een oplossing wordt

gevonden. Ik hoef eigenlijk alleen maar – in

samenspraak met de teams – bij te sturen: mijn

mensen willen dit echt zelf. Die intrinsieke moti-

vatie leidt ertoe dat we hier gemakkelijk vernieu-

wingen doorvoeren. En zo groeit ons onderwijs.

Wij willen dat onze leerlingen zo snel mogelijk op de werkvloer kunnen uitvoeren wat ze op school leren

Samenwerking met het regionale bedrijfsleven

is directeur van CBS de Hoeksteen in Groenlo, een van de negentien scholen van de Accent Scholengroep. Via de pabo, onderwijzerschap

en IT-coördinatie is hij in het management terechtgekomen. Job streeft naar goede

communicatie om een professionele, lerende organisatie mogelijk te maken.

www.hoeksteen.com

Job van Essen

PO

Eigenheid van leerkrachten

Tijdens een studiereis in Canada heb ik ken-

nisgemaakt met het C4-leren. De “C” staat

voor co: samen. Het gaat daarbij om het samen

voorbereiden, lesgeven, evalueren van en re-

flecteren op lessen, in een cyclisch proces. Dat

model hebben we ingevoerd op de Hoeksteen.

Het komt erop neer dat er bij een bepaalde les

minimaal vier docenten in de klas aanwezig zijn.

Eén geeft de les, één ondersteunt in de klas,

één observeert de les en mag vragen stellen aan

kinderen en één observeert in stilte. Zo houden

we een of twee maal per jaar op een dag vier van

deze lessen, waarbij iedereen in elke rol aan de

beurt komt.

De aanleiding om aan de slag te gaan met het

C4-model ligt in de vraag hoe we ons onderwijs

beter kunnen laten aansluiten bij de leerstijlen

en leerbehoeften van onze leerlingen. De kracht

van het model ligt in de diverse input die de

verschillende rollen opleveren. Het versterkt ook

de onderzoekende houding van de leerkracht.

De evaluatie- en reflectiegesprekken leiden tot

interessante inzichten, die leerkrachten kunnen

vertalen naar hun eigen lessen. Een concreet

voorbeeld: we kwamen erachter dat de eerste

stap van de drieslag “modelleren-samen doen-

zelf doen” veel korter kan. Leerlingen blijken

veel sneller zelfstandig aan het werk te kunnen.

Onze leerkrachten vonden deze manier van

professionaliseren aanvankelijk spannend, maar

ze raakten al snel enthousiast. Vooral ook omdat

het C4-model draait om leren in de praktijk,

tijdens je normale werk. Het is een eenvoudige

manier om nieuwe dingen toe te passen.

De leerkrachten merkten ook dat het samen

voorbereiden van lessen direct effect heeft op je

manier van lesgeven. Ik hoorde geregeld: “Dit ga

ik gebruiken in mijn les!” Het mooie is ook dat

je op deze manier de eigenheid van leerkrachten

weer naar voren ziet komen: ze nemen een ac-

tieve rol aan bij het vormgeven van hun onder-

wijs. Dat was bij al die nadruk op rendementen

een beetje ondergesneeuwd.

Het C4-model hebben we ook ingebracht op

stichtingsniveau, waar een samenwerkingstra-

ject van School aan Zet loopt. In een vorm van

tandemleren zijn telkens de directie en IB’ers

van twee scholen aan elkaar gekoppeld, waarbij

iedere school een eigen best practice inbrengt.

Zulke werkvormen zijn voor mij de kern van een

lerende organisatie: creëer situaties om elkaar

op te zoeken en van elkaar te leren.

Creëer situaties om elkaar op te zoeken en van elkaar te leren

Samenwerking binnen het onderwijsteam

is van vele markten thuis. Voorheen docent biologie, tekenen en techniek. Ook mentor, remedial teacher en schoolopleider. En nu locatiedirecteur van CSG Liudger Waskemeer. Met een moeder en andere familieleden in dezelfde sector, is onderwijs een aangeboren passie. CSG Liudger Waskemeer is een van de School aan Zet-referentiescholen.

www.csgliudger.nl

Titia Keuning

VO

Een van mijn drijfveren is het bieden van

doorlopende leerlijnen aan leerlingen. Die drive

is al ontstaan op de lerarenopleiding: ik heb het

altijd raar gevonden dat de opleidingen voor de

verschillende schooltypes zo gescheiden zijn. Ik

denk dat we daar als onderwijssector heel wat

kansen laten liggen. Zonder “knip” tussen PO

en VO haal je naar mijn idee veel meer uit de

leerlingen. Je kunt ze meer onderwijs op maat

bieden. Als een leerling bijvoorbeeld heel goed is

in Engels, krijgt hij Engels op een hoger niveau.

En als er meer aandacht nodig is voor rekenen,

dan kan dat.

Die gedachte van een doorlopende leerlijn geven

we onder meer vorm in een aantal samenwer-

kingsprojecten. Zo hebben we, als PO en VO in

een krimpregio, de handen ineengeslagen om te

staan voor excellent onderwijs in de regio. We

maken gebruik van elkaars lokalen – we zijn bijna

buren – en van elkaars expertise. We komen als

docenten veel bij elkaar over de vloer, om van

elkaar te leren en elkaars passie te delen. Dat

gaat heel organisch, en ik merk dat de docenten

enthousiast worden van elkaar en van de eerste

zichtbare resultaten van de samenwerking, zoals

gestegen jaargemiddelden voor rekenen.

De kiem van deze samenwerking is gelegd in ge-

sprekken tussen bestuurders en directeuren, en

ook School aan Zet heeft hieraan een bijdrage

geleverd. Zo heeft een expert van School aan

Zet mij na een hulpvraag voor rekenonderwijs

gewezen op de aanwezige expertise in het PO.

Over de grens van je school heen kijken

Daarna zijn we samen met de basisscholen aan

de slag gegaan. Zo zijn we bezig om eenzelfde

methodiek te gebruiken op zowel PO als VO

en eenzelfde “rekentaal” te spreken. Ook voor

Engels werken we samen. Als docenten doen

we dat door gebruik te maken van de methodiek

en bijbehorende certificaten van Anglia Network

Europe. En de leerlingen van het PO bezoeken

bijvoorbeeld de Engelstalige kerstvoorstellingen

die leerlingen van de examenklassen VO opvoe-

ren voor hun spreekvaardigheid Engels.

Daarnaast zijn we samen met de basisscho-

len van CPO de Tjongerwerven en een aantal

bedrijven bezig een Technet-kring in het leven te

roepen. Daarin worden scholen en bedrijven in

een regio aan elkaar gekoppeld om samen het

techniekonderwijs aantrekkelijker te maken en

leerlingen te ondersteunen bij hun loopbaano-

riëntatie. Zo kunnen we elkaar versterken als

het gaat om het bieden van de doorlopende

leerlijnen “Onderzoeken en ontwerpen” en

“Wetenschap en techniek”. In die sector zit in

onze omgeving immers het meeste werk. Al deze

samenwerkingen hebben ons doen inzien dat er

heel wat te leren en te beleven valt, als je over

de grenzen van je eigen school heen durft te

kijken.

Samenwerking tussen PO en VO

Zonder “knip” tussen PO en VO haal je veel meer uit de leerlingen

maakte vijf jaar geleden de overstap van Rotterdam

naar Middelburg. Het was ook de stap van een praktijkschool naar een openbare basisschool:

De Leeuwenburch. Zijn uitdaging: goede concepten uit met name de Verenigde Staten vertalen

naar de behoefte en wensen van een Zeeuwse school.

www.deleeuwenburch.nl

Rob Jiskoot

PO

De leerkampioenen van Middelburg

Ken je de Big Picture-scholen uit de Verenigde

Staten? Die geven een sterk geïndividualiseerde

vorm van onderwijs, waarbij het talent en de

passie van de leerling het leerproces sturen.

Het levert gemotiveerde leerlingen op, leert hen

hun talenten te benutten en met anderen om

te gaan. Dat sluit aan op mijn eigen visie. Een

ander mooi concept uit Amerika is Teach like

a Champion, gebaseerd op het boek van Doug

Lemov. Lemov observeerde leraren die opmer-

kelijke resultaten wisten te bereiken en tekende

allerlei bruikbare technieken op. Drie jaar gele-

den heb ik enkele teamleden naar een training

hierover gestuurd. Zij kwamen razend enthousi-

ast terug. We hebben besloten om enkele tech-

nieken door een ontwikkelgroep van docenten

te laten implementeren. Bijvoorbeeld de drem-

peltechniek: je staat ‘s ochtends bij de deur van

het klaslokaal en schept zo een verwachtingspa-

troon: hier kom je binnen om te leren.

Een dergelijke implementatie kun je alleen

realiseren als je school een lerende organisatie

is. Maar hoe leer je het team leren? En hoe

versterk je als directeur je eigen lerend vermo-

gen? Om hierop antwoord te krijgen, zijn we in

het School aan Zet-programma gestapt. Ik zit zelf

in de School aan Zet-stuurgroep voor de Archi-

pelscholen, waartoe De Leeuwenburch behoort.

Binnen het traject leren de directeuren met en

van elkaar. We kijken of we – vanuit de diversiteit

van alle scholen – gezamenlijke ontwikkelpunten,

zoals het afstemmen van Archipelbeleid naar

schoolbeleid – kunnen aanpakken en schrijven

dan concrete plannen op teamniveau. Verder

fungeert elke directeur als critical friend. De

overleggen zijn beslist geen “met-de-voeten-op-

tafel-besprekingen”. We gaan inhoudelijk de

diepte in. Vragen door, geven elkaar advies en

waar mogelijk oplossingen. Ik heb laatst met

twee collega-directeuren gesproken over onze

plannen voor de toekomst. We hebben op de

Leeuwenburch, mede op basis van Teach like a

Champion, het “Trots-plan 2015-2019” opge-

steld. Onder meer door het gesprek met de

collega-schoolleiders zijn we ervan overtuigd dat

we onze ontwikkelpunten kunnen aanpakken.

Mijn lerend vermogen groeit door feedback te

vragen en krijgen. Aan medeschoolleiders, maar

ook door het team feedback te vragen op mijn

handelen als directeur en hierover in gesprek te

gaan. Dat heeft als uitwerking gekregen dat bij

het ontwerpen van het “Trots-plan” het team een

prominente rol heeft gekregen. De teamleden

zijn nu aan zet en nemen het eigenaarschap en

de ruimte om onze ideeën uit te voeren. Toen ik

hierover met mijn mensen in gesprek ging, kwam

gelijk een fikse dosis energie vrij. Het team heeft

zelf gevraagd om meer ruimte voor collegiale

consultatie. Zodat ook op teamniveau feedback

gevraagd en gegeven kan worden. Dan weet je:

dit zijn teamleden om op te bouwen.

We gaan inhoudelijk de diepte in. Geven elkaar advies en waar mogelijk oplossingen

Samenwerking binnen de school

PO

werkt al vierendertig jaar in het basisonderwijs. De eerste twintig jaar als leerkracht en locatie -

leider, vanaf 2004 als schoolleider. Sinds 2011 is ze schoolleider van de Utrechtse Rietendakschool,

een school voor openbaar basisonderwijs. Boos draagt het openbaar onderwijs

een warm hart toe.www.bsrietendak.nl

Elisabeth Boos

Zoeken naar de juiste vorm van leiderschap

Vanuit het periodieke directeurenoverleg met

32 scholen uit de regio Utrecht ontstond de ge-

dachte om professionalisering samen op structu-

rele wijze vorm te geven. Zo kwamen we tot het

idee van leerteams, waarbij ieder leerteam – er

zijn zes à zeven teams van vijf personen – zich

richt op een bepaalde onderzoeksvraag, bijvoor-

beeld: “hoe ga je om met excellentie?” of “op

welke manier toets je kleuters?”.

Ons leerteam boog zich over de leervraag:

”wat voor leiderschapsstijl heb ik?”. Voor mij

vertaalde zich dit in “wat vraagt het van een

schoolleider om een goed pedagogisch klimaat

in de school te creëren?”. Daarbij namen we

mijn school als casus. De rol van de andere

scholen was die van klankbord. Samen met een

coach ben ik aan de slag gegaan om te kijken

welke leiderschapsstijl nodig is om een goed

pedagogisch kader te realiseren. Zo’n vier keer

per jaar kwamen we met het leerteam samen.

Dan gingen we het gesprek aan over leiderschap

en wat er nodig is om deze rol goed te vervullen.

Buiten deze sessies om mailden en belden we

vaak met elkaar.

Het is best lastig om zo’n leervraag helder te

formuleren en het vertrouwen te hebben dat

je elkaar in het leerteam kunt stimuleren. We

kenden elkaar wel van het directeurenoverleg,

maar waren niet bekend met elkaars dagelijkse

manier van werken. Daarom was het goed dat

School aan Zet als een critical friend bij twee

leerteamsessies aanschoof om samen met ons

de leervraag scherp te formuleren en ons inzicht

te geven in hoe je als leerteam van elkaar kunt

leren.

Samen met mijn coach en het leerteam heb ik

vijf vragen als uitgangspunt genomen voor het

pedagogisch handelen. Dit zijn de vragen die

kinderen ons stellen, zoals: “wil je mij zien en

horen?”, “wil je ervoor zorgen dat ik belangrijk

kan zijn?” en “wil je mij laten ontdekken wat al

goed gaat?”. Op basis van deze vragen heb-

ben we niet alleen een visiestuk over gewenst

pedagogisch handelen opgesteld, maar ook een

kijkwijzer waarin ik de vijf kindervragen vertaal

naar gedragingen voor leerkrachten en school-

leiders.

We sloten het traject af met een audit van het

leerteam op mijn school. Het team toetste met

behulp van de kijkwijzer mijn gedragingen aan

de gewenste gedragingen. Na afloop schreven

zij voor mij een verslag met daarin een aantal

tips en tops. Enorm leerzaam. Niet alleen voor

mij, maar voor alle scholen uit het leerteam.

Je zit met elkaar in een leerproces, maar haalt

eruit wat relevant is voor je eigen schoolprak-

tijk. De casus heeft ervoor gezorgd dat ik ben

geadviseerd en dat de anderen uit het team zijn

geïnspireerd.

Samenwerken aan professionalisering

Je zit met elkaar in een leerproces, maar haalt eruit wat relevant is voor je eigen schoolpraktijk