pŁazy w tarapatach - zpopodobin.niedzwiedz.pl wójtowicz/artykÓŁ o... · w warunkach naturalnych...

Stoimy w obliczu masowego wymierania płazów. Egzotyczny grzyb staje się zagrożeniem dla stworzeń i tak już nękanych przez zanieczyszczenie środowiska, utratę siedlisk i zmiany klimatu. Prowadzone na wielką skalę badania i działania ochronne mogą jednak dać zagrożonym gatunkom szansę na przetrwanie.

tekst JeNNIFeR s. HOLLAND ZDJęcIA JOeL sARtORe

pŁAZy w tARApAtAcH

80 national geo graphic • listopad 2009

080_NG_0911_AMPHIBIAN.01.INDD 80 10/7/09 8:13:01 PM

Hyloscirtus PantostictusEkwadorski Papieski Uniwersytet Katolicki

długość do 64,1 mm • AmerykA PołudniowA • gAtunek zAgrożony wymArciem


82 national geo graphic • April 2009

Z dala od cywilizacji w kalifornijskich górach Sierra Nevada masowo giną żaby z gatunku Rana muscosa. Winowajcą jest grzyb powodujący chytridiomikozę, który pojawił się tu w 2004 r.


Amphibian loss 83


S amiec mocno ściska partnerkę przednimi łapami. Samica leży pod nim w płytkim strumyku, rozpłasz-

czona, z pełnym skrzeku brzuchem. To rzadkie ropuchy z rodzaju Atelopus. Gatunek nie ma jeszcze nawet nazwy. Występuje na niewielkim obszarze między szczytami Andów a przylegają-cymi do nich nizinami dorzecza Amazonki. Sa-mica wygląda jak świeżo malowana: na grzbiecie czarny deseń na żółtym tle, brzuch w kolorze krzyczącej czerwieni. Niestety, jest martwa.

U góry, nad krawędzią wąwozu, dudni spy-chacz. W pobliżu miasteczka Limón w połu-dniowo-wschodnim Ekwadorze trwa budowa drogi. Zepchnięta ze zbocza przez buldożer la-wina kamieni, ziemi, gałęzi i gruzu zatarasowała płynący lasem strumień. Luis Coloma, 47-letni herpetolog, chodzi po chybotliwych kamieniach i ocenia rozmiar szkód. Zaabsorbowany, nawet nie podwinął nogawek jasnych spodni, które te-raz są do kolan utytłane w błocie.

Żaby, ropuchy, salamandry, traszki i mało znane płazy beznogie – wszystkie należą do gro-mady Amphibia: zmiennocieplnych, pełzających, skaczących i ryjących w ziemi stworzeń znanych z baśni, biblijnych plag, przysłów i opowieści o wiedźmach. W średniowiecznej Europie żaby uważano za wcielenie zła. U starożytnych Egip-cjan symbolizowały życie i płodność. Dla dzieci od wieków stanowią śliskie wprowadzenie do świata przyrody. Natomiast dla naukowców płazy są gromadą, która przez ponad 300 mln lat wyewoluowała w ponad 6 tys. gatunków.

Płazy należą do zwierząt najbardziej do-tkniętych współczesnymi niesprzyjającymi przyrodzie zmianami. Ponad połowa gatunków tej gromady jest zagrożona wyginięciem. Setki zmierzają ku zagładzie, dziesiątki już zniknęły. Wymieranie jest szybkie i powszechne. Ma zło-żone przyczyny – spychacz w jarze koło Limón to tylko jedno z niebezpieczeństw.

Pojawił się jednak promyk nadziei. Podejmo-wane obecnie wysiłki pozwolą ochronić część zwierząt przed zabójczą falą wymierania. Poza tym naukowcom (przynajmniej w warunkach la-boratoryjnych) udaje się już leczyć grzybicę, któ-ra sieje spustoszenie wśród płazich populacji.

Coloma i jego współpracownik Santiago Ron uruchomili przy muzeum zoologicznym Ekwa-dorskiego Papieskiego Uniwersytetu Katolickie-go w Quito ośrodek hodowli płazów. Przyznają, że to kropla w morzu potrzeb, ale chcą urato-wać przynajmniej nieliczne okazy. Na razie w ośrodku utrzymywanych jest 16 gatunków, choć płazia fauna Ekwadoru liczy ich 470, a do tego wiele jeszcze zapewne pozostaje nieodkry-tych. Mimo intensywnego wycinania krajowych lasów co roku badacze znajdują nowe. W pra-cowni Colomy czeka ich na przypisanie do wła-ściwych naukowych „przegródek” około 60.

Coloma i Ron oprócz inicjatywy wykupu terenów pod ochronę płazich siedlisk mają też nadzieję na powiększenie ośrodka hodowla-nego tak, by pomieścił dodatkowe sto gatun- ków. Tymczasem liczba płazów w naturze bar-dzo szybko spada. W miejscach, gdzie kiedyś

AnAxyrus (Bufo) BoreAs Cheyenne Mountain Zoo, Wyoming, USA

długoŚĆ do 125 mm • zachodnie rejony uSa • liczebnoŚĆ gatunku Spada

Salamandra plamiStasalamandra salamandra

St. louis zoo, missouri, uSadługoŚĆ do 250 mm • europa • liczebnoŚĆ gatunku Spada


OOPHAGA SYLVATICAEkwadorski Papieski Uniwersytet Katolicki

długość do 38 mm • AmerykA PołudniowA • liczebność gAtunku sPAdA

PrISTImAnTIS sP.rezerwat las gralarias, ekwadordługość do 54,6 mm • ekwAdor

• liczebność nieznAnA

w ekwadorskich Andach naukowcy badają ropuchę z rodzaju Atelopus na obecność grzyba wywołującego chytridiomikozę (wynik: dodatni). wycinanie drzew, osuszanie siedlisk i choroby zakaźne to śmiercionośna mieszanka dla większości gatunków płazów, w które obfituje półkula południowa.

liściołAz strAszliwyPhyllobates terribilis

rolling Hills zoo, salina, kansas, usAdługość do 47 mm • kolumbiA • gAtunek

zAgrożony


OCEANSPOKOJNY

Mo r z eK a r a i b s k i e

KANAŁPANAMSKI

1987

1993

1996

20022004

2006

2008

El Copé

Panama

San José

PANAMA

KOSTARYKA

NIKARAGUA

Chorobotwórczy grzyb rozkłada keratynę, białko skóry. Dorosłe płazy mają więcej keratyny niż kijanki, są więc bardziej podatne na zakażenie.

pracujący w terenie badacze musieli uważać, by nie nadepnąć na którąś z migrujących masowo żab, dzisiaj cieszą się, jeśli naliczą tuzin osobni-ków. – Zamieniamy się w paleontologów, opisu-jemy zwierzęta, które już wymarły – mówi Ron. W ich pracowni w Quito dowodów na wymie-ranie jest pod dostatkiem. Coloma bierze z ga-bloty szklany pojemnik, w którym pływają dwa zakonserwowane w alkoholu eksponaty. – Ten gatunek wymarł na moich oczach – mówi. Nie widzę, jaką ma minę, bo patrzy na mnie przez zniekształcające szkło słoja.

o tym nie wiedział. Dopiero gdy w połowie lat 90. żaby zaczęły masowo zdychać w Australii i Ameryce Środkowej, naukowcy odkryli, że przyczyną jest grzyb. Rozkłada on keratynę, podstawowe białko budulcowe skóry (nie tyl-ko płazów), prawdopodobnie upośledzając w ten sposób wymianę gazową (płazy w dużym stopniu oddychają przez skórę) oraz zaburzając kontrolę zawartości wody i elektrolitów w orga-nizmie. Niewykluczone, że źródłem panzoocji (epidemii obejmującej ogromne terytorium) była afrykańska żaba szponiasta, którą od lat 30.

NiC dziwNego, że niektórzy erę panowania człowieka uważają za kolejny w dziejach Zie-mi kataklizm wywołujący masowe wymiera-nie. Zmniejszanie się różnorodności gatunków zachodzi w tempie nieobserwowanym od cza-sów kredy, czyli 65 mln lat. Płazy przetrwały kataklizmy przeszłości; i ten, w którym wygi-nęło 95 proc. gatunków zwierząt, i ten, w wyniku którego zniknęły dinozaury. Dlaczego zatem giną dzisiaj?

– Obecnie płazy nie walczą z jednym przeciw-nikiem, lecz są atakowane ze wszystkich stron równocześnie. Gromada po prostu się wykrwa-wia – mówi David Wake, biolog z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. Niszczenie siedlisk, inwazja obcych gatunków zawleczonych z in-nych stron świata, odławianie do celów handlo-wych oraz zanieczyszczenie wód – te wszystkie czynniki współdziałają ze sobą, a efektem jest hekatomba płazów na całym świecie. Wpływ zmian klimatu jest dyskutowany, ale w niektó-rych częściach Andów naukowcy zarejestrowali w ostatnim 25-leciu duży wzrost średniej tempe-ratury oraz nadzwyczajnie długie okresy suszy.

Ostateczny cios zadaje chytridiomikoza, grzy-bica. To ona zabiła parę kopulującą w strumieniu koło Limón. Samiec padł wkrótce po samicy.

Chytridiomikoza niszczyła kostarykańskie płazy już w latach 80., ale wtedy jeszcze nikt

zaczęto szeroko wykorzystywać w testach ciążo-wych i na te potrzeby eksportować do wielu kra-jów. Ross Alford z australijskiego Uniwersytetu Jamesa Cooka zwraca uwagę, że to nawet dziw-ne, że do wymierania całych populacji nie do-chodzi częściej, wziąwszy pod uwagę, że wozimy po całym świecie mnóstwo rzeczy, oczywiście w komplecie z chorobotwórczą mikroflorą.

Chytridomikozę spotyka się już na wszystkich kontynentach, gdzie żyją płazy – na obszarze 43 państw. Grzyb może żyć od poziomu morza do wysokości 6 000 m. Atakuje wszystkie płazy; i te, które całe życie spędzają w wodzie, i te, które wolą suchy ląd, i te, które lubią środowiskową różnorodność. Może przenosić się na wszyst-kim: na łapach płazów, ptasich piórach, zabło-conych butach... Doprowadził na skraj wymarcia co najmniej 200 gatunków. Nie spotkamy już w naturze ropuszek pomarańczowych z Ko-staryki, złotych atelopusów z Panamy, pół-nocnoamerykańskich ropuch Bufo baxteri czy australijskich żab gęborodnych. Niektórzy na-ukowcy uważają, że żadnemu pojedynczemu czynnikowi nie można przypisać decydującej roli w światowym dramatycznym spadku liczebności populacji płazów. Tym niemniej australijscy zoo-lodzy pod kierownictwem Lee Bergera, którzy jako pierwsi wskazali na grzyba jako przyczy- nę zagrożenia, ujęli rzecz następująco: Wpływ

Są miejsca, gdzie łączna biomasa płazów była kiedyś większa niż masa wszystkich pozostałych kręgowców razem wziętych.

RYS.: MARIEL FURLONG; ŹRÓDŁA: LEE BERGER I RICK SPEARE, UNIwERSYtEt JAMESA COOKA

keratyna


zagrożone pł azy 87

OCEANSPOKOJNY

Mo r z eK a r a i b s k i e

KANAŁPANAMSKI

1987

1993

1996

20022004

2006

2008

El Copé

Panama

San José

PANAMA

KOSTARYKA

NIKARAGUA

najbardziej zagrożonych gatunków, aby je prze-chować. Miejsca szukano w ogrodach zoologicz-nych, hotelach. Wszędzie tam, gdzie można było wygospodarować trochę przestrzeni na terraria. Chore żaby leczono i poddawano kwarantannie. Wiele osobników wywieziono do ogrodów zoo-logicznych w USA. W Panamie zbudowano zaś ośrodek, gdzie znalazło schronienie ponad tysiąc osobników. Tak powstała międzynarodowa or-ganizacja Amphibian Ark (Płazia arka), której celem jest utrzymanie w niewoli co najmniej 500 gatunków płazów, by można je było z powrotem

RÓWNIK

AZJA

EUROPA

AUSTRALIA

AFRYKA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

AMERYKAPÓŁNOCNA

Obszar powiększony

chytridiomikozy na płazy jest w udokumentowa-nej historii najbardziej wyrazistym przykładem zmniejszenia się różnorodności gatunków wśród kręgowców w wyniku choroby.

Dramatyzm sytuacji zachęcał do stosowania drastycznych środków. I tak na przykład badacz-ka Karen Lips z Uniwersytetu Południowego Illinois opisała z kolegami pod koniec lat 90. wymieranie żab w Kostaryce i Panamie. Okre-śliła też kierunki rozprzestrzeniania się zarazy, tworząc listę jej potencjalnych ofiar. Jeszcze przed rokiem 2000 wiele ekip zbierało okazy

PACIFICOCEAN

C a r i b b e a nS e a

PANAMA CANAL

1987

1993

1996

20022004

2006

2008

El Copé

PanamaCity

San José

PANAMA

COSTARICA

NICARAGUA

W Ameryce Środkowej (powyżej) grzyb rozchodził się jak fala – powiększał zasięg w tempie 43 km rocznie. W 2008 r. przekroczył Kanał Panamski, zagrażając populacjom płazów we wschodniej części Panamy.

NGm maPsDaNe Dot. ameryKi ŚroDKoWej: KareN r. LiPs, UNiWersytet PołUDNioWeGo iLLiNois.DaNe Dot. PróbeK baDaNych Na obecNoŚć Grzyba: DeaNNa h. oLsoN i KathryN L. roNNeNberG, słUżba LeŚNa staNóW zjeDNoczoNych; mattheW c. Fisher, imPeriaL coLLeGe, WieLKa brytaNia.

miejsca pobrania próbek grzyba wg stanu z roku 2008. badania na obszarze azji trwają.

wynik dodatniwynik ujemny

Pochód grzybicyDane z całego świata pokazują, jak szeroki jest zasięg chytridiomikozy płazów. Grzybicę tę po raz pierwszy zaobserwowano w naturze w australii, ale wywodzi się ona prawdopodobnie z afryki.


W warunkach naturalnych żaby rogate Ceratophrys stolzmanni w porze deszczowej odbywają gody, a resztę roku przeczekują zagrzebane w glebie. Zajęcie naturalnych siedlisk pod uprawę doprowadziło do znacznego zmniejszenia liczebności gatunku; dziś rozmnażany jest w niewoli.


ŻABA ROGATA STOLZMANNA • Ceratophrys StolzmanniEkwadorski Papieski Uniwersytet Katolicki

długość do 75,3 mm • Ekwador i PEru • gatunEk narażony


Kolekcja eksponatów z gatunków określonych jako „prawdopodobnie wymarłe” pokazuje, jak drastyczne zubożenie różnorodności biologicznej przeżywa ostatnio Ekwador. – To katastrofa – mówi herpetolog Luis Coloma.


Hodowla w ośrodku Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego w Quito to ostatnia szansa dla Gastrotheca pseustes (powyżej) i 15 innych zagrożonych gatunków. Placówkę z budżetem 100 tys. dolarów prowadzi siedmioosobowy personel i garstka wolontariuszy. Rozwój zależy od zdobycia większych funduszy.

RZEKOTKA TORBOWA (TORBÓWKA)Gastrotheca pseustes

Ekwadorski Papieski Uniwersytet Katolickidługość do 62,4 mm • Ekwador

• gatunEk zagrożony

żaBa rogata Ceratophrys ornata

Tennessee Aquarium, Chattanooga, USAdługość do 91,8 mm • Południowa część amEryki

PołudniowEj • liczEBność gatunku sPada

nogolotka jawajska Rhacophorus reinwardtii

Knoxville Zoo, Tennessee, USAdługość do 65 mm • azja

• liczEBność gatunku sPada


Amphibian loss 93

wypuścić do naturalnego środowiska, gdy za-grożenie minie (jeżeli minie). I jeśli w naturze zostaną jeszcze odpowiednie dla płazów miejsca do ponownego zasiedlenia.

Najwięcej straciły obszary międzyzwrotni-kowe, będące wcześniej rajem dla płazów. Ale i w strefie umiarkowanej kryzys daje się we zna-ki. Na przykład w chłodnych, wysokich partiach gór Sierra Nevada w Kalifornii. Tu na wysoko-ści 3400 m n.p.m., w Parku Narodowym Kings Canyon, znajduje się Dolina Sześćdziesięciu Je-zior. Był czas, że ich wody roiły się latem od żab. Najpospolitsza była Rana muscosa, o podbar-wionym żółcią tułowiu i kończynach w brązo-wo-czarne plamy. Ostatnio trudną ją spotkać.

Przy stawku nr 100, wśród wrzosów i zmierz-wionych wiatrem traw, nad którymi piętrzą się monumentalne skalne ściany, przykucnął szczupły mężczyzna owinięty siatką przeciw komarom. To Vance Vredenburg, biolog z Uni-wersytetu Stanowego w San Francisco. Biwakuje tu każdego lata od 13 lat i prowadzi systematycz-ne badania tego gatunku żab. Stałą obserwacją objął 80 jezior i stawów. Dziś przygląda się w milczeniu dziesięciu martwym płazom powoli rozkładającym się w słońcu.

– Jeszcze niedawno gdy szło się brzegiem tego stawu, spod nóg co chwila wyskakiwały żaby. Setki zdrowych okazów wygrzewały się na słoń-cu jedne obok drugich – mówi.

Ale w 2005 r. gdy Vance rozbił obozowisko, szykując się jak co roku do sezonu badań, wszę-

dzie zobaczył trupy. – Żaby, które badałem od lat, które osobiście oznakowałem, padły. Wszyst-kie. Pamiętam, że usiadłem wtedy i płakałem.

Największa z ocalałych populacji badanych przez Vredenburga żyje dziś w stawie nr 8 i liczy około 35 dorosłych osobników. Pozostałe, które znał, zginęły. To, co się zdarzyło w dolinie, jest doskonałym przykładem, jak splot wielu nieko-rzystnych czynników może wyniszczyć świet-nie prosperujący gatunek.

Zaczęło się od pstrągów. Aż do końca XIX w. rzeki Sierra Nevada powyżej wodospadów były pozbawione ryb. Władze zarybiły jednak „jało-we” górskie jeziora, zamieniając dolinę w raj dla wędkarzy. Narybek pstrąga tęczowego dostar-czano najpierw w beczkach na grzbietach mu-łów, a od lat 50. XX w. zrzucano go z samolotów. W ten sposób zarybiono 17 tys. górskich jezior. Okazało się jednak, że pstrąg zjada kijanki i mło-de żaby. Im więcej pstrągów, tym mniej żab.

Działalność Vredenburga w Dolinie Sześć-dziesięciu Jezior miała na celu przywrócenie akwenów do bezrybnego stanu sprzed roku 1900. Naukowiec zarzucał szerokie sieci od brzegu do brzegu, a potem je wyciągał i pozbywał się zawartości, często na grillu, ze szczyptą pieprzu i soli. Z czasem projekt przejęły władze parku narodowego i dzisiaj 14 jezior jest z powrotem wolnych od ryb. W miarę wyławiania pstrą-gów żaby zaczynały z powrotem zasiedlać stawy – mówi Vredenburg. – Jeziora wracały do życia.

Wtedy przyszedł drugi cios. Pasożytni- czy grzyb wywołujący chytridiomikozę, który

DIABEŁ BŁOTNY (SKRYTOSKRZEL)Cryptobranchus alleganiensis

Uniwersytet Stanowy San Francisco, Kalifornia, USAdługoŚĆ do 400 mm • ameryka pÓłnocna

• liczebnoŚĆ gatunku spada

RZEKOTKA Hylomantis lemur

Zoo Atlanta, Georgia, USAdługoŚĆ do 50 mm • ameryka Środkowa

• skrajnie zagrożony wymarciem


LEPIDOBATRACHUS LAEVISNational Aquarium, Baltimore, Maryland, USAdługoŚĆ do 100 mm • AmerykA PołudniowA • liczebnoŚĆ gAtunku sPAdA



przedtem opanował Park Narodowy Yosemite, dotarł do doliny i po kolei niszczył faunę jezior (w sumie około setki), z wiadomym skutkiem. – Być świadkiem zarazy, która zabija wszystkie żaby, i to wtedy, gdy już udało się nam usunąć ryby i odtworzyć odpowiednie dla nich środowisko... To naprawdę łamie mi serce – mówi biolog.

Co ciekawe, choć grzyb zakaża kijanki, nie uśmierca ich, dlatego w pozbawionych dorosłych żab stawach są ich całe stada. Rana muscosa osią-ga dojrzałość po sześciu latach. – Te kijanki to pozostałość po lepszych czasach; odkąd pojawił się grzyb, w tym zbiorniku żaby się już nie roz-mnażają – wyjaśnia Vredenburg. – I te, jak tylko przeobrażą się w osobniki dojrzałe, zginą.

Mimo wszystko naukowiec pozostaje optymi-stą. Zbiornik nr 8 nazywa „stawem zwycięstwa”. Gdy zobaczył, że żaby zaczynają tam ginąć, odłowił część osobników i zastosował środek przeciwgrzybiczny, po czym wypuścił je z po-wrotem. Nieliczna populacja utrzymuje się na niezmienionym poziomie już trzeci rok. Vreden-burg planuje zastosować tę pracochłonną metodę w pozostałych jeziorach doliny (podobne przed-sięwzięcie podjęto w Hiszpanii w celu opano-wania choroby w populacji ropuchy pętówki majorskiej). Zdaniem Vredenburga, jeśli uda się usunąć większość zarodników grzyba z ciał żab, będzie można pokonać chorobę.

Dobre wieści dochodzą też z innych stron. Niektórym płazom grzyb niestraszny – albo się nim nie zakażają, albo potrafią przeżyć mimo uciążliwego sublokatora na skórze. I tak na przy-kład pewne rzekotki z Kostaryki mają w skórze barwniki, które umożliwiają im wygrzewanie się na słońcu bez groźby wyschnięcia. W takich warunkach komórki grzyba giną pod wpływem wysokiej temperatury.

Najlepsze wiadomości nadeszły od zespołu naukowców z Uniwersytetu Jamesa Madisona. Wykazali oni, że salamandry i niektóre żaby mają wrodzoną odporność na chytridiomikozę. W ich skórze żyją bowiem symbiotyczne bak-

Płazy są doskonałymi organizmami wskaźnikowymi: jako pierwsze reagują na zanieczyszczenie środowiska.

terie, które hamują grzybicową infekcję. – Jeśli zdołamy namnożyć te pożyteczne bakterie, by zmniejszyć prawdopodobieństwo rozprzestrze-niania się zakażenia, być może damy zwierzę-tom czas niezbędny do mobilizacji ich własnego układu odpornościowego do walki z chorobą.

Przedsięwzięcia Planowane przez Amphibian Ark dadzą naukowcom sposobność wypróbo-wania tych metod. Grzybicowa zaraza prze-kroczyła ostatnio Kanał Panamski i posuwa się na wschód, ku nieskażonej dotąd prowincji Darién, gdzie żyje co najmniej 121 gatunków płazów. Otwarto tam już jeden ośrodek ratun-kowy, Stany Zjednoczone i Panama wspólnie planują powstanie kolejnego. Jednym z jego zadań ma być prowadzenie badań nad pobu-dzaniem rozwoju pożytecznych bakterii skór-nych w dziko żyjących populacjach płazów, tak by zahamować pochód niszczącego grzy-ba. Jeśli się uda, być może w lasy Panamy po- wróci atelopus złoty.

A właściwie co nas obchodzą żaby? – Mogę ci podać tysiące powodów – mówi Coloma. Po-nieważ ich skóra jest nie tylko barierą ochronną, lecz pełni także funkcje płuc i nerek, płazy są doskonałymi organizmami wskaźnikowymi: jako pierwsze reagują na zanieczyszczenie śro-dowiska. Żaby polują na owady, które przenoszą choroby, więc są naszym sojusznikiem w walce z chorobotwórczymi mikrobami. Same z kolei stanowią pokarm węży, ptaków, odgrywając kluczową rolę tak w ekosystemach wodnych, jak i lądowych. – Są miejsca, gdzie łączna biomasa płazów była kiedyś większa niż masa pozosta-łych kręgowców razem wziętych – mówi David Wake. – Jak można usunąć je z ekosystemu, nie naruszając dramatycznie jego równowagi? Ekologiczne skutki takiej zmiany są trudne do przewidzenia.

– I nie chodzi tylko o żaby – podkreśla Vredenburg – ale także o to, co robić, gdy po-jawia się nowa choroba, jak przewidywać jej rozwój, jak sobie radzić i jak zwalczać coś, o czym nie mamy pełnej wiedzy. Gra toczy się o nas wszystkich. I dlatego wszystkich powinno to zajmować.

Żaba Lepidobatrachus laevis otwiera paszczę w odruchu obronnym; nie ona jedna musi walczyć o przetrwanie.


pŁazy w tarapatach - zpopodobin.niedzwiedz.pl wójtowicz/artykÓŁ o... · w warunkach naturalnych...

Documents