qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmηqσwωψerβνtyuςiopasdρfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλιqπςπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghςjklzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmσγqwφertyuioσδφpγρaηsόρωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwertλκοθξyuiύασφdfghjklzxcvbnmqwertyuiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdfghjklzxcηvbnασφδmqwertασδyuiopasdfασδφγθμκxcvυξσφbnmσφγqwθeξτσδφrtyuφγςοιopaασδφsdfghjklzxcvασδφbnγμ,mqwertyuiopasdfgασργκοϊτbnmqwertyσδφγuiopasσδφγdfghjklzxσδδγσφγcvbnmqwertyuioβκσλπpasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdγαεορlzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkαεργαεργαγρqwertyuiopasdfghjklzxασδφmοιηξηωχψφσuioψασεφγvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopσ

ΤΕΧΝΗ/ΚΡΙΤΙΚΗ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

13/10/2015

ΤΣΑΡΠΑΛΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ

2

Τ Ε Χ Ν Η

Η τέχνη είναι μια εσωτερική αναγκαιότητα του σκεπτόμενου ανθρώπου, ο

οποίος με συνειδητές ενέργειες μορφοποιεί την άψυχη ύλη, αισθητοποιεί

το μη αισθητό και καλλιεργεί μέσα μας το αίσθημα του ωραίου και του

αληθινού, εξευγενίζει το συναίσθημα και δίνει στη ζωή μια ανώτερη

αισθητική ποιότητα. Η τέχνη είναι έκφραση ζωής.

Είδη τέχνης: λογοτεχνία: πεζός λόγος, ποίηση

Εικαστικές: αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική

Κινητικές: μουσική, χορός, θέατρο, κινηματογράφος

Μέσα από την τέχνη μπορούμε να διεισδύσουμε στο κλίμα της εποχής

ενός λαού, συγκεκριμένα:

α) προβληματισμούς και ανησυχίες του λαού

β) συναισθηματικό του υπόβαθρο

γ) νοητικές δυνατότητες

δ) παιδεία, παράδοση, θρησκεία

ε) κοινωνικές δομές.

Σκοπός της τέχνης: εξυπηρετεί, εξιδανικεύει το ωραίο

δίνει πρότυπα

λυτρώνει τον άνθρωπο από την καθημερινότητα,

διέξοδος της ανθρώπινης ψυχής.

Ποια η σχέση του καλλιτέχνη με την εποχή του: είναι η ευαίσθητη

κεραία, ο σεισμογράφος της εποχής του. Η εποχή τον φορτίζει, τον

εμπνέει αλλά και ο καλλιτέχνης δημιουργεί συνειδήσεις, αφυπνίζει

συνειδήσεις.

Εδώ ενυπάρχει η αιτία για την χυδαιότητα που εκπέμπει η σύγχρονη

τέχνη

Γιατί η τέχνη μπορεί, περισσότερο από οποιαδήποτε δραστηριότητες

να «πιάνει» τα κοινωνικά προβλήματα και γιατί μπορεί να ενεργοποιεί

μάζες ανθρώπων για την επίλυσή τους;

Ο καλλιτέχνης, όντας από τη φύση του ‘δέκτης’ ευαίσθητος, μπορεί να

‘πιάνει’ εύκολα το σφυγμό της εποχής, να ‘νιώθει’ αυτό που

κυοφορείται αλλά δε φαίνεται, δεν τον αφήνουν αδιάφορο τα

προβλήματα της εποχής του.

Όμως λειτουργεί κι ως πομπός, στέλνει το μήνυμα που συνέλαβε σε

μάζες ανθρώπων που καταφέρνει να τις συγκινήσει, μια και ο

καλλιτέχνης ‘χτυπά’ στο συναίσθημα, στη καρδιά και όχι στην ψυχρή

λογική.

Τι κινδύνους εγκυμονεί η παραπάνω ικανότητα του καλλιτέχνη;

Υποβολής

3

«Αιχμαλωσίας» από τη «μαγεία» της Τέχνης

αν ο καλλιτέχνης έχει μια παρωχημένη ή επικίνδυνη ιδεολογία,

γίνεται επικίνδυνος, γιατί μπορεί να γίνει προπαγάνδα.

‘ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ – ΑΣΤΡΑΤΕΥΤΗ ΤΕΧΝΗ’

«στρατευμένους» θεωρούμε τους καλλιτέχνες που εθελοντικά και τίμια

συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική του τόπου τους και με την τέχνη τους

επιδοκιμάζουν κι αποδοκιμάζουν πολιτικές καταστάσεις, γίνονται φορείς

ενός πολιτικού – κοινωνικού μηνύματος.

«αστράτευτη» = η τέχνη που ασχολείται περισσότερο με τα όνειρα, τις

ελπίδες, τα συναισθήματα του ανθρώπου.

Σίγουρα δεν μπορεί να γίνει τέχνη ‘κατά παραγγελία’, δεν είναι

δυνατό, δηλαδή, να υπάρχει άμεσος κι έμμεσος εξαναγκασμός. Οι

όποιες δεοντολογικές προτροπές έρχονται σε αντίθεση με τη φύση του

καλλιτέχνη.

Όταν ένας καλλιτέχνης νιώθει έντονα κάτι το δηλώνει αυθόρμητα

χωρίς εξαναγκασμό (μιας και η τέχνη συνδέεται μα το

συναισθηματικό και, ευρύτερα, βιωματικό χώρο του ανθρώπου). Έτσι,

οι ιδεολογικές προτροπές ισχύουν μόνο όταν ο καλλιτέχνης

ενστερνίζεται αυτές τις απόψεις., όπότε δεν είναι καν «προτροπές».

Εξάλλου, η πολιτική με την ευρεία της έννοια, είναι κοινωνική

έκφραση, η τέχνη λοιπόν δεν μπορεί να εννοηθεί εκτός πολιτικής.

Ο καλλιτέχνης επηρεάζεται από τους αγώνες, τους πόθους, τα όνειρα

του λαού, της εποχής του. Δεν είναι λοιπόν αδυναμία του καλλιτέχνη

να αφοσιώνεται σε ένα ιδανικό που αναπόφευκτα βιώνει.

Όταν η στράτευση είναι ανάγκη ζωής, εσωτερική επιταγή, όταν με

αυτή ο καλλιτέχνης δεν προδίδει το καλλιτεχνικό του «πιστεύω», τότε

γίνεται πηγή δημιουργίας υψηλών έργων.

Η αδυναμία αρχίζει, όταν η στράτευση γίνεται υποταγή, καταπιεστική.

Ο στόχος και τα μέσα της καλλιτεχνικής έκφρασης δεν αποτελούν

ελεύθερη επιλογή του καλλιτέχνη.

Ποια η ευθύνη του καλλιτέχνη;

Ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να είναι αποκομμένος από την εποχή του,

δεν πρέπει να κατέχεται από ελιτισμό, είναι λάθος πως η τέχνη είναι

για τους λίγους και εκλεκτούς.

Η τέχνη θίγει κοινωνικά αλλά και αιώνια προβλήματα του ανθρώπου.

Να γνωρίζει τη δύναμη της τέχνης και να ξέρει πώς να τη

χρησιμοποιεί.

Αν η ιδεολογία που προωθεί είναι επικίνδυνη , τότε έχει κι αυτός

μερίδιο της ευθύνης ως «ηθικός αυτουργός».

4

Ο δέκτης θα πρέπει: να έχει παιδεία για να μπορέσει να απολαύσει την

τέχνη, να είναι κριτικός απέναντί της, να διαχωρίζει τα αισθητικά μέσα

από την ιδεολογία.

5

Διάγραμμα της έννοιας: Τέχνη.

Ορισμός: Τέχνη είναι η συνειδητή ενέργεια αλλά και η ιδιαίτερη

ικανότητα του ανθρώπου για δημιουργία έργων που προκαλούν

αισθητική συγκίνηση και αναπτύσσουν προβληματισμό. Μέσω της

τέχνης, δεν εκφράζεται μόνο το ιδεώδες του ωραίου, σύμφωνα με την

ιδιαίτερη αισθητική του καλλιτέχνη και της εποχής του, αλλά και ένας

κοινωνικής υφής προβληματισμός, ανάλογος με τις ιδεολογικές

αντιλήψεις, τους κοινωνικούς προσανατολισμούς, τις αξιολογικές

προσεγγίσεις του δημιουργού και τις ιδιαίτερες συνθήκες του καιρού του.

Αναπτύσσει μια βαθύτερη σύλληψη της πραγματικότητας και έτσι

πραγματοποιείται η μετουσίωση της σε άλλες εκφράσεις και μορφές, που

μπορούν να μεταβιβαστούν σε άλλους.

Mορφές τέχνης: α) εικαστικές ή πλαστικές. ( ζωγραφική, γλυπτική,

αρχιτεκτονική, διακοσμητική ) β) φωνητικές ή τονικές τέχνες ( μουσική,

λογοτεχνία) γ) κινητικές ή μιμητικές τέχνες (χορός , θέατρο,

κινηματογράφος).

Η κίνητρα της καλλιτεχνικής δημιουργίας

Το ταλέντο του ανθρώπου, η προδιάθεση, η ευλογημένη

κληρονομικότητα.

Η τάση του ανθρώπου για μίμηση.

Η τυχαία παραγωγή καλλιτεχνήματος.

Η λύτρωση του καλλιτέχνη από τα πάθη-εξαγνισμός.

Το ξύπνημα της φαντασίας ως αντίδραση από την επαφή του

καλλιτέχνη με την πραγματικότητα.

Η επιθυμία του καλλιτέχνη ν’ αλλάξει τη ζωή, να την αποδώσει

χωρίς ατέλειες, καλύτερη (εξιδανίκευση της ζωής).

Ο πόθος της αθανασίας.

Η ανάγκη για αναγνώριση και διάκριση.

Η ανάγκη για εξομολόγηση και επικοινωνία με τον κόσμο.

Η επιθυμία για αποδοχή του εαυτού μας και για προσωπική

ελευθερία.

Η ανθρωπιστική και κοινωνική συνείδηση.

Η επιθυμία για πρωτοτυπία και πρωτοπορία.

Η χρησιμοθηρία και ο ωφελιμισμός(χρήματα).

Ο συναγωνισμός ή ο ανταγωνισμός άλλων καλλιτεχνών.

6

αξία της τέχνης

Καλλιέργεια αισθητικών κριτηρίων , ανάπτυξη της ευαισθησίας και

της καλαισθησίας ( τάξη , ρυθμός , συμμετρία , αρμονία) , στοιχεία

πολύ απαραίτητα για τη βελτίωση της ζωής του σύγχρονου

ανθρώπου ) .

Ο άνθρωπος που έχει καλαισθησία αποζητά το ωραίο σε κάθε εκδήλωση

της ζωής του , από απλά καθημερινά θέματα , όπως για παράδειγμα το

ντύσιμό του ή η διακόσμηση του σπιτιού του , μέχρι το μέσο ψυχαγωγίας

που επιλέγει .

Ανάπτυξη της παρατηρητικότητας , της φαντασίας και της

πρωτοτυπίας .

Καλλιέργεια του λόγου , δηλαδή της σκέψης , της έκφρασης , του

μέτρου .

Προσφέρει ψυχαγωγία με την αισθητική συγκίνηση και την

απόλαυση, αλλά και ψυχική ισορροπία και γαλήνη, λυτρώνοντας

τον άνθρωπο από την πληκτική καθημερινότητα και το άγχος.

Μόρφωση με τη μετάδοση ιδεών, γνώσεων και προβληματισμών. Η

τέχνη δίνει ερεθίσματα για προβληματισμούς και ενισχύει την

κριτική αντίληψη ως αντίδοτο στην πνευματική οκνηρία και στη

μαζοποίηση.

Με το αγαθό , το ιδεώδες και το αληθινό , που μπορεί να

πυκνώνονται σε ένα καλό έργο Τέχνης , διαμορφώνεται το ήθος , η

αντίληψη της ζωής και οι αξίες του φιλότεχνου. Προβάλλει ιδανικά

και αρετές που αποτελούν υγιή πρότυπα σεβασμού και

ανιδιοτέλειας για τη διάπλαση των ανθρώπων με υψηλό αίσθημα

ευθύνης, ώστε να δράσουν ενάντια στην εκμετάλλευση και στην

απανθρωποποίηση.

Εξευγενίζει , εκλεπτύνει το χαρακτήρα , καταπραΰνει τα πάθη και

λυτρώνει. Οδηγεί στην αυτοκριτική και κατά συνέπεια στην

αυτογνωσία.

Γνώση της αξίας - άρα και σεβασμός - της πολιτιστικής κληρονομιάς και

της καλλιτεχνικής δημιουργίας .

Η κοινωνική της σημασία

Απελευθερώνει . Το καλλιτέχνημα είναι πάντα έργο ενός

ελεύθερου ανθρώπου που με την οξυδέρκεια και τη φαντασία του

μπορεί να διακρίνει περιορισμούς και αδικίες. Έτσι , η καλλιτεχνική

7

δημιουργία μετατρέπεται συχνά σε φωνή διαμαρτυρίας και

αντίστασης από την αυθαιρεσία της εξουσίας, καλώντας το

φιλότεχνο στην αναζήτηση και της δικής του ελευθερίας,

Στηλιτεύει την ανηθικότητα και την ασχήμια και δίνει στον

άνθρωπο το όραμα για έναν καλύτερο κόσμο , πιο δίκαιο , πιο

ελεύθερο , πιο όμορφο και ειρηνικό.

Ενισχύει τα φιλειρηνικά αισθήματα, επισημαίνοντας την κοινή

μοίρα των ανθρώπων και αντιμάχεται το ρατσισμό και τον

εθνικισμό.

Εμπνέει την αγάπη για τη φύση.

Φέρνει κοντά τους ανθρώπους :"τίποτε δε μας ενώνει καλύτερα

,λέει ο Σεφέρης από μια καλλιτεχνική συγκίνηση''. Λυτρώνει το

άτομο από τη μοναξιά και την αντικοινωνική συμπεριφορά και

προτάσσοντας το κοινό καλό, συμβάλλει στην καλλιέργεια της

ομαδικότητας , της κοινωνικής συνείδησης.

Δεν αποτελεί μόνο σημαντικό στοιχείο του πολιτισμού ενός έθνους

, αλλά και διακριτικό του γνώρισμα . Έτσι , συμβάλλει στη

διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και στην εδραίωση της

δημοκρατίας.

ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Το κάθε έργο τέχνης εκφράζει μία πραγματικότητα. Είναι το δημιούργημα

ενός ανθρώπου, του καλλιτέχνη, που έχει ως στόχο να επικοινωνήσει με

το κοινό. Γι’ αυτό και, όταν ολοκληρώνεται, παύει να ανήκει στο

δημιουργό του και γίνεται κτήμα των θεατών του.

Η τέχνη έχει ως αποστολή να εξυψώνει την αισθητική καλλιέργεια των

ανθρώπων, ώστε να γίνεται εφικτή μια ανώτερη ποιότητα ζωής. Το

στοιχείο αυτό μάλιστα είναι ιδιαίτερα σημαντικό σήμερα, όταν οι

γρήγοροι ρυθμοί εξέλιξης συμβάλλουν κατασταλτικά στην κατανόηση

της ουσίας όσων μας περιβάλλουν, γεγονός που δεν επιτρέπει στο

σύγχρονο άνθρωπο να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα και να οδηγηθεί

στην ευδαιμονία.

Η ευδαιμονία συνιστά τον επιτυχημένο και ανιδιοτελή συνδυασμό

λογικής και αρετής, με σημαντικό συνεκτικό στοιχείο την τέχνη. Ο

καλλιτέχνης με το δημιούργημά του δίνει εκείνο το απαραίτητο ερέθισμα,

για να ''κινητοποιηθεί'' η κριτική ικανότητα, αλλά και για να αγγιχθούν οι

ευαίσθητες χορδές του κάθε ανθρώπου. Ιδιαίτερα στις σύγχρονες

κοινωνίες, όπου κυριαρχεί η στείρα τεχνοκρατική αντίληψη και το

χρησιμοθηρικό πνεύμα, ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι ακόμα πιο

8

σπουδαίος. Είναι εκείνος που με τη γνησιότητά του και την πηγαία

έκφρασή του, έχοντας συνείδηση της κοινωνικής του αποστολής θα

εκφράσει μέσα από το έργο του τον προβληματισμό του και θα

επισημάνει άμεσα ή έμμεσα τα μειονεκτήματα της εποχής του. Με τον

τρόπο αυτό θα ευαισθητοποιήσει τους γύρω του και θα τους

ενεργοποιήσει, ώστε τελικά να γίνει εφικτός ο εξανθρωπισμός της

κοινωνίας.

Η αναγωγή εξάλλου της κοινωνίας στην εξανθρωπισμένη της

μορφής σχετίζεται άρρηκτα και με την ψυχαγωγική λειτουργία του έργου

τέχνης. Η τέχνη έχει ως κέντρο τον άνθρωπο και σκοπό της την απόδοση

ανθρωπίνων προτύπων με καθολική εμβέλεια, καθώς και την κάθαρση

του θεατή. Με βάση τη διαδικασίας της ''εντελέχειας'' η τέχνη έχει ως ύλη

τον άνθρωπο και τα βιώματά του και προσπαθεί απο '' δυνάμει ον'' να τον

καταστήσει σε '' ενεργεία ον'', με απώτερο σκοπό την ψυχική του

ανύψωση. Γι’ αυτό εξάλλου ο θεατής ενός γνήσιου έργου παρακινείται να

στοχαστεί, να οξύνει την κρίση του και πραγματικά να ψυχαγωγηθεί.

Η αγωγή όμως που επιτυγχάνεται μέσω ενός έργου τέχνης έχει διπλή

φύση: από τη μια πλευρά μορφώνει το θεατή, από την άλλη όμως

αναπλάθει και τον ίδιο τον καλλιτέχνη, καθώς τον βοηθάει να εμβαθύνει

στην πραγματικότητα από την οποία αντλεί την έμπνευσή του, να την

κατανοήσει καλύτερα και μέσω αυτής της κατανόησης να οδηγηθεί στην

αυτογνωσία .

Η τέχνη λοιπόν που συναρμόζει το κάλλος, το μέτρο, την αρμονία και

την ευαισθησία μπορεί να σταθεί αρωγός στην προσπάθεια

αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου. Η τέχνη διαπαιδαγωγεί τον άνθρωπο.

Για το λόγο αυτό εξάλλου και η αισθητική καλλιέργεια πρέπει να κατέχει

σημαντική θέση στη ζωή κάθε ανθρώπου.

Παραβολή γνήσιας και νόθης τέχνης

Γνήσια τέχνη Κίβδηλη τέχνη

Κομίζει μήνυμα κοινωνικό, ηθικό,

φιλοσοφικό, πολιτικό, υψηλές

αξίες, προβάλλει την εικόνα ενός

καλύτερου κόσμου.

Ασαφές ή ανύπαρκτο μήνυμα που

αναδίδει ρηχότητα, αναπαραγωγή

«κακώς κειμένων».

Πρωτοτυπία στη σύλληψη του

θέματος, ευρηματικότητα.

Κοινότοπο, τετριμμένο έργο.

Καλοδουλεμένο έργο. Προχειροφτιαγμένο, εύκολο έργο.

Ελεύθερη και δημιουργική

έκφραση.

Τυποποιημένη, μαζική παραγωγή ή

αρνητική στράτευση, δουλεία.

Απλή, λιτή. Πομπώδης, βαρύγδουπη.

Αισθητική συγκίνηση,

καλαισθησία.

Ακαλαισθησία, ασχήμια.

9

Αυθεντικότητα, ειλικρινής

πρόθεση.

Υποκρισία, επίφαση, πρόφαση

τέχνης.

Ευγένεια, ευπρέπεια. Χυδαιότητα.

Κλασικό. Επικαιρικό, της μόδας.

Ψυχαγωγία. Διασκέδαση, αφιονισμός του

πλήθους.

Αναβαθμίζει και παιδαγωγεί. Υποβαθμίζει και ναρκώνει.

Αποτέλεσμα :Λαϊκότητα Αποτέλεσμα: Λαϊκισμός

Σημασία της γνήσιας τέχνης

1.Συμβάλλει στην πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου:

α)καλλιεργεί τις πνευματικές δυνάμεις και ασκεί τις διανοητικές

ικανότητες του ανθρώπου. (κρίση, αντίληψη, φαντασία, επινοητικότητα

κ.α.)

β)διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες και τα ενδιαφέροντά του με

άμεση συνέπεια την άνοδο του πνευματικού επιπέδου και της

πολιτιστικής στάθμης. Τον καθιστά ικανό να προσεγγίζει

πολυπρισματικά την πραγματικότητα και να διεισδύει στις εσώτερες

πτυχές της.

γ) ενδυναμώνει την πολιτιστική του συνείδηση καθώς τον φέρνει σε

επαφή με άγνωστες πτυχές του ιστορικού του παρελθόντος και

παράλληλα τον διδάσκει από τα μεγαλουργήματα των προγόνων του.

2. Διδάσκει στο άτομο να βλέπει τα πράγματα μέσα από ένα διαφορετικό

πρίσμα που ξεφεύγει απ’ τη χρηστική αντίληψη της ζωής.

3. Αναπτύσσει την επικοινωνία ανάμεσα στο δημιουργό και στο κοινό και

ανάμεσα στους ανθρώπους όλου του κόσμου και όλων των εποχών.

Βοηθά τον καλλιτέχνη να εξωτερικεύσει τον ψυχικό του κόσμο.

4. Υπερασπίζει τα πανανθρώπινα ιδανικά και εναντιώνεται σε κάθε

μορφή αυθαιρεσίας, εκμετάλλευσης και αδικίας.

5. Σημαντική είναι η επίδρασή της στην κοινωνικοπολιτική ζωή:

α) δεν αποτελεί μόνο μέσο επικοινωνίας και σύσφιξης των

διαπροσωπικών σχέσεων αλλά προβάλλει και πρότυπα ζωής και

συμπεριφοράς, κοινωνικο-πολιτικές αξίες, όπως είναι η ισότητα, η

δικαιοσύνη, η ελευθερία, η ειρήνη κ.α.

β) αφυπνίζει τις συνειδήσεις των πολιτών και τους ευαισθητοποιεί για

σοβαρά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα.

6. Επηρεάζει τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς του ανθρώπου:

α) προβάλλει υψηλές αξίες και ανώτερα ιδανικά

β) συντελεί σε μια επανιεράρχηση αξιών και τονώνει την έφεσή του να

αγωνιστεί για την πραγμάτωση υψηλών στόχων.

10

7. Επιδρά θετικά στον ψυχισμό του ατόμου:

α) εκλεπτύνει τον ψυχικό κόσμο και εξευγενίζει τα συναισθήματα μέσω

της αισθητικής συγκίνησης

β) απαλλάσσει από το άγχος της καθημερινότητας και την υπερένταση,

λειτουργώντας ως μορφή εκτόνωσης που απελευθερώνει από την

εσωτερική πίεση και ένταση

γ)προκαλεί την κάθαρση στο δημιουργό και στο δέκτη.

8. Αποτελεί μέσο που εκφράζει την ιδιαιτερότητα της προσωπικής

δημιουργίας:

α) αναδεικνύει τις ιδιαίτερες κλίσεις και ικανότητες του ατόμου και τις

μετατρέπει σε ταλέντο.

β) ικανοποιεί την ανάγκη του ανθρώπου να εξωτερικεύει τις ιδέες και τις

ανησυχίες του, να αισθητοποιεί τα οράματά του.

9. Συμβάλλει στην ηθική αρτίωση του ανθρώπου:

α) προβάλλει ανθρωπιστικές αξίες και πρότυπα ηθικής ζωής

β) υποστασιοποιεί και απαθανατίζει τις μεγάλες ηθικές πράξεις.

10. Η τέχνη κάθε λαού αποτελεί το κυριότερο στοιχείο της φυσιογνωμίας

και της πολιτιστικής του ταυτότητας:

α) τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα ενός λαού αντιπροσωπεύουν την

ιδιαίτερη αισθητική του και χαρακτηρίζουν την ποιότητα του εθνικού του

πολιτισμού.

β) η λαϊκή κυρίως τέχνη εκφράζει την πολιτιστική ταυτότητά του.

11. Ευνοεί την επικοινωνία των λαών:

α) καταλύει τα τοπικά όρια. Είναι γλώσσα διεθνής με διαχρονική αξία.

β) συμβάλλει στη διαμόρφωση πνεύματος οικουμενικής συνείδησης.

Θεωρίες για το ρόλο της τέχνης

1) « Η τέχνη για την τέχνη» ( η τέχνη ως αυτοσκοπός): Θεωρία που

πρεσβεύει την αντίληψη πως αποκλειστικός σκοπός της τέχνης είναι το

φανέρωμα της ομορφιάς. Όμως η προσπάθεια αφαίρεσης οποιουδήποτε

ιδεολογικού περιεχομένου από ένα έργο τέχνης καταργεί τη διάσταση του

βάθους και οδηγεί στο στείρο φορμαλισμό.( στην εμμονή στη μορφή

έναντι του περιεχομένου.) Είναι ανέφικτο να υπάρξει τέχνη

αποστειρωμένη από ιδεολογικά στοιχεία διότι οι αντιλήψεις και οι

πολιτικές πεποιθήσεις του δημιουργού διαπερνούν συνειδητά ή

ασυνείδητα το έργο του. Παράλληλα, η στάση ουδετερότητας απέναντι

στα πολιτικά ζητήματα μεταφράζεται σε στάση αδιαφορίας απέναντι στα

11

κοινωνικά προβλήματα και οδηγεί τον καλλιτέχνη και το έργο του στην

απομόνωση. Η άρνηση συμμετοχής στα κοινωνικά δρώμενα συνιστά

έμμεση αποδοχή της καθεστηκυίας τάξης και συνεργεί στην διαιώνιση

της αδικίας, άρα δεν αποτελεί ούτε πολιτικά ουδέτερη ούτε κοινωνικά

ωφέλιμη στάση.

2) « Στρατευμένη τέχνη»: Θεωρία που πρεσβεύει την ανάγκη ιδεολογικής

και πολιτικής στράτευσης του καλλιτέχνη και χρήσης του έργου του ως

μέσου για την επίτευξη ιδεολογικών, πολιτικών ή κοινωνικών

σκοπιμοτήτων. Και η παραπάνω θεωρία αποτελεί παρέκκλιση από την

ουσία της τέχνης διότι η πρόταξη της κοινωνικής λειτουργίας της τέχνης

οδηγεί στην υποτίμηση της αισθητικής της διάστασης ενώ η προσπάθεια

προώθησης πολιτικών σκοπιμοτήτων μπορεί να μετατρέψει το

καλλιτεχνικό έργο σε όργανο προπαγάνδας. Ταυτόχρονα η υπαγωγή του

δημιουργού κάτω απ’τον έλεγχο πολιτικών κέντρων περιστέλλει τα όρια

της καλλιτεχνικής ελευθερίας του. Υπηρετεί πολλές φορές με τρόπο

δογματικό πολιτικές ιδεολογίες , ηθικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις,

επιδιώκοντας να μεταδόσει ανάλογα ερεθίσματα και μηνύματα.

3) Εμπορευματοποιημένη τέχνη: Ονομάζεται η καλλιτεχνική παραγωγή

έργων χαμηλής αισθητικής αξίας που ως κύριο σκοπό δεν έχει την

έκφραση του ωραίου αλλά την εξασφάλιση του κέρδους. Σήμερα η τέχνη

δε βρίσκει πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί, καθώς είναι άγνωστος ο

σκοπός της και είναι γνωστή η σύνδεσή της μ΄όλα τα επίπεδα με τη

μαζική κουλτούρα. Η τέχνη στην εποχή της καλπάζουσας εξέλιξης της

πληροφορικής, χάνει την αυθεντικότητά της, το προσωπικό της ύφος και

αναγκάζεται να προσαρμοστεί στις αλλοτριωτικές

εμπορευματοποιημένες απαιτήσεις μιας κοινωνίας, που δεν προλαβαίνει

να βιώσει τις εξελίξεις της. Η εμπορευματοποιημένη τέχνη εξυπηρετεί

την προχειρότητα, το γρήγορο, το επιφανειακό και επουσιώδες. Στερείται

συναισθήματος και ευαισθησίας ενώ δημιουργεί περισσότερα δυσεπίλυτα

ερωτηματικά από όσα καλείται να λύσει. Λειτουργεί μόνο στο βωμό

εξυπηρέτησης των οικονομικών απαιτήσεων και των υψηλών

προσωπικών προσδοκιών, που παραβιάζουν τα ανθρώπινα όρια. Συντελεί

στον πνευματικό σκοταδισμό. Γίνεται πολλές φορές φορέας στυγνής και

νόθης διασκέδασης.

Η ανάπτυξη της εμπορευματοποιημένης τέχνης οφείλεται :

▪ στη λειτουργία της πολιτιστικής βιομηχανίας (δισκογραφικές,

κινηματογραφικές, κτλ. εταιρείες) που παράγει με μαζικό τρόπο

καλλιτεχνικά προιόντα ευτελούς αξίας.

12

▪ στη συνεχή προβολή των καλλιτεχνικών υποπροιόντων απ’τα μέσα

μαζικής ενημέρωσης και τη διαφήμιση. Μέσα από τα έτοιμα πολιτιστικά

στοιχεία που προβάλλουν και καθιερώνουν άκριτα, ενισχύονται η

νέκρωση της φαντασίας και του προβληματισμού.

▪ στην ελλιπή αισθητική αγωγή του κοινού και στη μη εξοικείωσή του με

την υψηλή τέχνη. Οι φορείς αγωγής όπως το σχολείο και η οικογένεια δεν

προάγουν την καλλιτεχνική ευαισθησία και παιδεία.

▪ στο χαμηλό αισθητικό επίπεδο των καλλιτεχνικών υποπροιόντων και

στη προσφορά εύκολης διασκέδασης, ακάματης τέρψης και απλής

εκτόνωσης.

▪ στην ταχύτατη εξέλιξη των μηχανικών δημιουργημάτων του

ανθρώπου, που αντικατέστησαν πια την αυθόρμητη και αυθεντική

δημιουργία με το χέρι, την ψυχή και το συναίσθημα.

▪ στην απουσία ερεθισμάτων και παραστάσεων στις απρόσωπες

μεγαλουπόλεις.

▪ στην κυριαρχία των ειδώλων, των λανθασμένων και εφήμερων

προτύπων αλλοιώνει την αυθεντικότητα της τέχνης.

▪ στην ανάγκη για ξεκούραση και εκτόνωση από την πραγματικότητα

που δημιουργεί τις κατάλληλες προυποθέσεις για ανάπτυξη μόνο

μορφών νόθας ψυχαγωγίας.

▪ στην αδιαφορία της πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας για την

προβολή της ιστορίας, του ρόλου και της αναγκαιότητας της τέχνης μέσα

στη σύγχρονη εποχή.

Επιπτώσεις της εμπορευματοποιημένης τέχνης: ▪ μετατροπή της

τέχνης σε καταναλωτικό προιόν και υποβάθμιση της αισθητικής της

αξίας

▪ περιστολή της αισθητικής

ελευθερίας και των ορίων της καλλιτεχνικής έκφρασης, τυποποίηση της

έμπνευσης και της δημιουργίας.

▪ υποβιβασμός του αισθητικού

κριτηρίου του κοινού και άσκηση αρνητικής πνευματικής και ψυχικής

επίδρασης.

▪ επικράτηση της μαζικής

κουλτούρας και συνακόλουθη πολιτιστική υποβάθμιση.

Τρόποι αντιμετώπισης των συνεπειών της εμπορευματοποιημένης

τέχνης: ▪ αισθητική αγωγή του κοινού μέσω της εκπαίδευσης και της δια

βίου παιδείας.

▪ προβολή

της αληθινής τέχνης από τα ΜΜΕ και όλους τους φορείς αισθητικής

παιδείας.

13

Η απουσία της τέχνης από τη ζωή του ανθρώπου

Η απουσία της τέχνης από τη ζωή του ανθρώπου και ενός λαού

αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην εξέλιξή του.

▪ Σηματοδοτεί την έλλειψη της ομορφιάς ,της αρμονίας, του μέτρου

,του ωραίου.

▪ Αιχμαλωτίζει τη σκέψη σε στεγανά.

▪ Καθιστά δυσχερή την επικοινωνιακή προσέγγιση ατόμων και λαών

καθώς η τέχνη είναι παγκόσμια γλώσσα.

▪ Ενισχύει εντάσεις, συγκρούσεις, πάθη, επιθετικά ένστικτα διότι, η

απουσία της σημαίνει την αδυναμία εκλέπτυνσης των ενστίκτων.

▪ Επιτείνει την απουσία οραμάτων, υψηλών ιδανικών, προοπτικών για

ποιότητα ζωής.

▪ Συντελεί στην κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική και πολιτισμική

οπισθοδρόμηση, ατόμων και λαών.

Συνεπώς: Το αληθινό έργο τέχνης αποκρυσταλλώνει το ωραίο και

αισθητοποιεί το βαθύτερο πνεύμα μιας εποχής. Επομένως, ούτε έξω

απ’την εποχή μπορεί να είναι ούτε υποταγμένο στην καθημερινότητά

της. Η τέχνη όμως είναι η δίοδος μέσω της οποίας τελικά ο άνθρωπος

μπορεί να εξυπηρετήσει αλλά και να γνωρίσει ουσιαστικά τον εαυτό του,

τους άλλους και το περιβάλλον. Η τέχνη είναι δημιούργημα της σχέσης

του καλλιτέχνη με την κοινωνία, μέσα στην οποία ζει και αναπτύσσεται.

Παίρνει τα έρεθίσματα από αυτήν και προβάλλει μέσα από τα έργα του

τις θέσεις. Επομένως το να είναι η τέχνη αστράτευτη θεωρείται υπόθεση

δύσκολη, και μάλλον αδύνατη. Άλλωστε όπως υποστηρίζουν οι οπαδοί

της στρατευμένης τέχνης, κάθε εκδήλωση της που δεν απορρέει και δεν

αγγίζει τη ζωή, τις αλλαγές και τα αδιέξοδά της είναι άχρηστη, ανούσια,

ουδέτερη και αδιάφορη. Δεν φαίνεται να έχει αποστολή άρα δεν μπορεί να

εκπληρώσει και τον ιστορικό της ρόλο στην ανθρώπινη εξέλιξη.

Συνώνυμα: φιλοτεχνία, καλλιτεχνία, επιδεξιότητα.

Αντίθετα: Ατεχνία, αδεξιότητα, κακοτεχνία.

Προυποθέσεις για την καλλιέργεια της τέχνης

Η τέχνη αποτελεί το μέσο της τελείωσης, ηθικής και πνευματικής

ολοκλήρωσης του ανθρώπου. Για να μυηθεί σ’αυτήν και να την

κατακτήσει χρειάζεται: ▪ να συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα και την

αξία της.

▪ να επαναπροσδιορίσει ο ίδιος το ρόλο της σ’αυτήν.

▪ να επιδιώξει να κινητοποιηθεί στο πλαίσιό της

▪ να διαθέτει ανθρωπιστική παιδεία, η οποία θα προάγει την

αισθητική του αγωγή και πραγμάτωση, και την καλλιτεχνική του

ευαισθησία.

14

▪ να επιδιώκει τη μελέτη των διάφορων μορφών τέχνης, οι

οποίες θα προάγουν το καλλιτεχνικό του συναίσθημα.

H τέχνη για να εξελιχθεί χρειάζεται το δημοκρατικό πολίτευμα, στο

πλαίσιο του οποίου, θα είναι εφικτή η ελευθερία της σκέψης, της

έκφρασης και της δράσης. Επιβάλλεται λοιπόν να:

▪ Αντιτίθεται στον εκχυδαισμό και την εμπορευματοποίησή της,

που την έχουν μετατρέψει σε μαζική κουλτούρα.

▪ Απαιτεί δημιουργικούς κοινωνικούς και πολιτικούς φορείς, οι

οποίοι θα συμβάλλουν οικονομικά και ηθικά στη βελτίωση και πρόοδο

των καλών τεχνών.

▪ Επιζητεί τη σωστή μετάδοσή της από όλους τους πολιτιστικούς

συλλόγους ιδιαίτερα στη νέα γενιά, προκειμένου η δεύτερη να

γαλουχηθεί σωστά για να συμβάλλει στη συνέχειά της.

▪ Απαιτεί την πνευματική καλλιέργεια των ατόμων μέσα από τη

σωστή αξιοποίηση της παράδοσης, την ευόδωση των αξιών και την

αναθεώρηση των προσανατολισμών της.

▪ Οδηγεί την ενεργοποίηση των κοινωνικών φορέων της

οικογένειας και του σχολείου, οι οποίοι οφείλουν να προσφέρουν τα

ερεθίσματα, που απαιτούνται για την αισθητική καλλιέργεια της νέας

γενιάς.

▪ Επιβάλλει την παρουσία και τη συμβολή της πνευματικής

ηγεσίας, η οποία σε συνεργασία με τους πνευματικούς φορείς θα

δημιουργήσει και θα προβάλλει την ποιοτική τέχνη, καθιστώντας δυνατή

τη μύηση της νέας γενιάς σ’αυτήν.

« Δεν κατασκευάζονται έργα τέχνης σύμφωνα με

τις αντιλήψεις κάποιας δημόσιας υπηρεσίας. Μόνο μπότες φτιάχνονται

επί μέτρω. Πολλοί άνθρωποι, μορφωμένοι πολιτικά είναι αμόρφωτοι

καλλιτεχνικά, κι έτσι η κρίση τους δεν έχει κύρος.» Brecht

Προτάσεις για την αναβάθμιση της σχέσης σύγχρονου ανθρώπου

και τέχνης:

1.Αναβάθμιση της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και αγωγής με εισαγωγή

κατάλληλων μαθημάτων στο ωρολόγιο πρόγραμμα των σχολείων.

2.Ο εφοδιασμός του νέου ανθρώπου απ’ την οικογένεια με τα κατάλληλα

αισθητικά πρότυπα και την ενίσχυση της δημιουργικότητας και των

αισθητικών αναζητησεων των παιδιών.

3.Η αναζήτηση ουσιαστικής ψυχαγωγίας και η απόρριψη της εύκολης

διασκέδασης από όλους και ιδίως από τα Μ.Μ.Ε.

4.Η γενναία χρηματοδότηση από την πολιτεία του πολιτισμού και η

δημιουργία θεσμών που θα συμβάλλουν πραγματικά στην αναβάθμιση

της τέχνης.

15

5.Η αντίδραση και η αντίσταση εκ μέρους των καλλιτεχνών απέναντι

στην εμπορευματοποίηση και τον ευτελισμό που επικρατεί σήμερα μέσω

της πρόταξης της ποιότητας έναντι της ποσότητας.

16

Κριτική έργων τέχνης

Κριτική: Η τεκμηριωμένη αξιολόγηση ενός έργου και των συντελεστών

του, η θετική ή αρνητική αποτίμησή του με βάση συγκεκριμένα κριτήρια.

Κριτικός: Πρόσωπο που σχολιάζει και αξιολογεί καλλιτεχνικά έργα.

Τα έργα τέχνης -όπως και κάθε άλλη ανθρώπινη πράξη και δημιουργία-

τίθενται υπό κριτικό και αξιολογικό έλεγχο, προκειμένου να διαγνωστεί η

ιδιαίτερη αξία τους, αλλά και να επισημανθούν τυχόν ελλείψεις ή

μειονεκτήματα. Η κριτική των έργων τέχνης πραγματοποιείται από

άτομα που έχουν εξειδικευμένες γνώσεις, μεγάλη εμπειρία στο χώρο που

δραστηριοποιούνται και αυξημένη ευαισθησία, καθώς η τέχνη δεν μπορεί

να προσεγγίζεται μόνο με τεχνικά κριτήρια.

Τα έργα τέχνης, βέβαια, κρίνονται υπό μία έννοια και από το κοινό στο

οποίο απευθύνονται, αλλά η κρίση αυτή περιορίζεται συνήθως στο

επίπεδο της αρέσκειας και της απαρέσκειας. Η κριτική ανταπόκριση του

κοινού είναι ενδεικτική της απήχησης που έχει τη δεδομένη στιγμή το

έργο τέχνης, αδυνατεί όμως να εντοπίσει και να αξιολογήσει την ιδιαίτερη

εκείνη ποιότητα του έργου, που ενδεχομένως να το καθιστά μη δημοφιλές

κατά το χρόνο εμφάνισής του, αλλά να του διασφαλίζει μια θετικότερη

αποτίμηση στο μέλλον. Έργο του ειδικευμένου κριτικού, λοιπόν, είναι να

αποδεσμεύεται, ως ένα βαθμό, από τις τρέχουσες τάσεις και να αποζητά

τα στοιχεία εκείνα του έργου που τείνουν προς τη διαχρονικότητα, και

μπορούν ίσως να εγγυηθούν μια μεταγενέστερη αναγνώριση της

πραγματικής αξίας του.

Προϋποθέσεις για την ορθή κριτική έργων τέχνης

Ο ρόλος που αναλαμβάνει ο κριτικός τέχνης έχει ιδιαίτερη βαρύτητα

καθώς η γνώμη του επηρεάζει σημαντικά τόσο το κοινό, και άρα το βαθμό

αποδοχής του κρινόμενου έργου, όσο και τον καλλιτέχνη που δέχεται την

κριτική. Θα πρέπει, άλλωστε, να λαμβάνεται υπόψη πως ο δημιουργός

είναι ένα μεμονωμένο άτομο με τις προσωπικές του ανησυχίες και

ανασφάλειες, που επιλέγει μεν να δημοσιοποιήσει την ατομική του

καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά δεν παύει να είναι ευάλωτος απέναντι

στην αρνητική κριτική, που μπορεί ακόμη και να τον αποτρέψει από την

περαιτέρω ενασχόληση με την τέχνη του. Πρέπει, επομένως, να γίνεται

πάντοτε σεβαστή εκείνη η λεπτή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην

αυστηρή, αλλά εποικοδομητική κριτική και την απορριπτικά αυστηρή

κριτική, που μπορεί να ζημιώσει αντί να ωφελήσει τον δημιουργό.

Ο κριτικός έργων τέχνης θα πρέπει, λοιπόν, να έχει ορισμένα

χαρακτηριστικά και ατομικές ποιότητες, που θα διασφαλίζουν την ορθή

άσκηση του ιδιαίτερου έργου του. Ειδικότερα:

17

- Υψηλή κατάρτιση και άρτια γνώση του αντικειμένου

Η άσκηση καλλιτεχνικής κριτικής απαιτεί βαθιά γνώση της κρινόμενης

καλλιτεχνικής έκφανσης, αλλά και των γενικότερων ζητημάτων της

τέχνης, ώστε το άτομο που ασκεί την κριτική να έχει υπόψη του το

ιστορικό σύνολο της αντίστοιχης καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως και

γνώση των σύγχρονων τάσεων στον χώρο. Ένα έργο τέχνης, άλλωστε, θα

πρέπει να εξετάζεται τόσο σε σχέση με τα αντίστοιχα του παρελθόντος

όσο και σε σχέση με τις αντίστοιχες σύγχρονες δημιουργίες, για να είναι

εφικτή και η αναγνώριση της πιθανής συνομιλίας με το παρελθόν, αλλά

και η ενδεχόμενη πρωτοπορία του.

Συνάμα, ο κριτικός θα πρέπει να έχει πολύχρονη εμπειρία στο χώρο

της τέχνης, διότι πρόκειται για μια μορφή της ανθρώπινης δημιουργίας

που δεν μπορεί να εκτιμηθεί σε όλο της το εύρος και δεν αποκαλύπτει

πλήρως την αξία και τις σημασιολογικές τις προεκτάσεις, αν δεν υπάρξει

ικανός χρόνος ωρίμανσης στη σκέψη και στα συναισθήματα του δέκτη.

Σαφές παράδειγμα ως προς αυτό αποτελούν οι ποικίλες αναγνώσεις ενός

έργου που μπορούν να γίνουν ανάλογα με την ηλικία του δέκτη, καθώς

και το βάθος κατανόησης στο οποίο φτάνει σταδιακά το άτομο όσο

ωριμάζει και συνειδητοποιεί πτυχές του ίδιου έργου που δεν τις είχε

αντιληφθεί σε νεότερη ηλικία.

- Αυξημένη ευαισθησία του κριτικού

Παρά το γεγονός ότι κάθε μορφή τέχνης έχει τους δικούς της τεχνικούς

κανόνες και τα δικά της κριτήρια ποιότητας, που ο κριτικός τέχνης τα

μαθαίνει κατά τη διάρκεια των σπουδών και της ενασχόλησής του με την

τέχνη, δεν παύει να υπάρχει κι εκείνη η καίρια πτυχή της τέχνης που δεν

μπορεί να κριθεί με τέτοιου είδους συγκεκριμένα ή τυποποιημένα

κριτήρια. Πρόκειται, βέβαια, για την ανθρώπινη διάσταση της τέχνης, για

το βαθμό στον οποίο μεταφέρεται στο έργο και μέσω του έργου μέρος της

αλήθειας του δημιουργού. Ας μην παραγνωρίζουμε, άλλωστε, πως ένα

έργο τέχνης μπορεί να συγκινεί βαθύτατα τους αποδέκτες του, ακόμη κι

αν δεν είναι τεχνικώς άρτιο, ακριβώς διότι κατορθώνει να μεταφέρει

συναισθηματικά βιώματα και ψυχικές διεργασίες του δημιουργού, που

βρίσκουν το ανάλογό τους στην ψυχή και στον εσωτερικό κόσμο των

αποδεκτών.

Η ευαισθησία του κριτικού χρειάζεται, λοιπόν, για να μπορεί να

αναγνωρίζει τη συγκινησιακή αξία και τα στοιχεία εκείνα του έργου που

λειτουργούν πέρα από τους κανόνες και τα τεχνικώς αναμενόμενα. Ενώ,

κρίνεται εξίσου αναγκαία και για τη διασφάλιση του ζητούμενου

σεβασμού απέναντι στον καλλιτέχνη και το έργο του.

- Ηθική αρτιότητα και πνευματική αυτονομία

18

Ο κριτικός έργων τέχνης οφείλει να στοχεύει πάντοτε στην

αντικειμενικότητα και όχι στην εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων

μέσα από τη στήριξη προσώπων ή εταιρειών που μπορούν να του

προσφέρουν οικονομικά ή άλλα ανταλλάγματα. Ζητούμενο για τον

κριτικό είναι να αναδείξει και να ενισχύσει τις πραγματικά αξιόλογες

προσπάθειες, μένοντας μακριά από προσωπικές συμπάθειες ή εμπάθειες.

Έργο του, άλλωστε, είναι η αντικειμενική αποτίμηση της αξίας ενός

καλλιτεχνήματος και όχι η προώθηση εκείνων που έχουν τη στήριξη ή την

έγκριση εμπορικών παραγόντων.

Είναι, βέβαια, προφανές πως ο κριτικός θα έρθει συχνά αντιμέτωπος μ’

εκείνους τους δημιουργούς που βρίσκουν σημαντική εμπορική απήχηση,

χωρίς να έχουν απαραίτητα την καλλιτεχνική εκείνη ποιότητα που

προσφέρει σ’ ένα έργο διαχρονική διάρκεια και καθολική εκτίμηση. Θα

είναι τότε εξαιρετικά σημαντικό να μπορέσει ο κριτικός να αντισταθεί

τόσο στα τυχόν οικονομικά ανταλλάγματα που ίσως του προσφερθούν

για μια δική του θετική κριτική, όσο και στην τρέχουσα αισθητική που

επηρεασμένη από τη δημοτικότητα του δημιουργού αδυνατεί να

αναγνωρίσει τις καλλιτεχνικές αδυναμίες του έργου.

Θα πρέπει, επομένως, ο κριτικός να μπορεί να αντικρίσει κάθε έργο

ανεπηρέαστος από τις τρέχουσες αρέσκειες του κοινού, καθώς και να έχει

το σθένος να εκφράσει την άποψή του, ακόμη κι αν αυτή είναι αντίθετη ή

διαφορετική από την κρίση της πλειονότητας.

- Διαλλακτικότητα και σεβασμός απέναντι στον καλλιτέχνη

Ο κριτικός έργων τέχνης, παρά τις γνώσεις και την εμπειρία του, θα

πρέπει πάντοτε να έχει υπόψη του πως υπάρχει το ενδεχόμενο η άποψή

του να μην είναι απολύτως ορθή ή δίκαιη σε σχέση με την αξία του έργου.

Μια τέτοια επίγνωση θα τον προφυλάξει από τη διατύπωση απόλυτων

κρίσεων, που πιθανώς να διαψευσθούν στην πορεία ή ακόμη και να

αναθεωρηθούν από τον ίδιο, ύστερα από μια πιο ψύχραιμη θεώρηση του

κρινόμενου έργου.

Η κριτική έργων τέχνης δεν μπορεί να γίνεται με δογματικούς ή

απόλυτους όρους, μιας και η τέχνη έχει συχνά την ικανότητα να

δημιουργεί νέου είδους ευαισθησίες ή να διαφοροποιεί εκ βάθρων την

έννοια της καλαισθησίας και του καλλιτεχνικώς άρτιου. Είναι εκείνη η

τέχνη που θέτει σε δοκιμασία τα μέχρι τότε δεδομένα και σταδιακά με την

πρωτοτυπία και την τολμηρή πρόσληψη της πραγματικότητας που

επιτυγχάνει ανανεώνει πλήρως τις επικρατούσες καλλιτεχνικές απόψεις

και τάσεις.

Υπό αυτή την έννοια, κι έχοντας συνάμα κατά νου τον αντίκτυπο που έχει

η κριτική στην ψυχοσύνθεση του δημιουργού, ο κριτικός τέχνης θα πρέπει

να αντιμετωπίζει πάντοτε με σεβασμό τον καλλιτέχνη που κρίνει. Είναι,

δίχως άλλο, ανεπιθύμητη η πρόκληση βαθιάς απογοήτευσης σ’ έναν νέο

19

δημιουργό, που, αν λάμβανε τη σωστή στήριξη, θα μπορούσε να

προσφέρει κάτι το ουσιαστικά καινοτόμο στην τέχνη του. Η κριτική, άρα,

θα πρέπει να γίνεται χωρίς ακρότητες και υπερβολική αυστηρότητα, αλλά

με τεκμηρίωση και σεβασμό απέναντι στον δημιουργό.

Αντιστοίχως, βέβαια, προκειμένου η κριτική να είναι εποικοδομητική, δεν

θα πρέπει να είναι υπερβολικά επιεικής, διότι ο δημιουργός ενδέχεται να

μην αντιληφθεί εγκαίρως τις τυχόν ελλείψεις ή αδυναμίες του έργου του.

Η αξία και η προσφορά της κριτικής έργων τέχνης

Ο κριτικός έργων τέχνης λειτουργεί ως προνομιακός δέκτης του

καλλιτεχνικού δημιουργήματος χάρη στην κατάρτιση και την εμπειρία

του∙ είναι σε θέση δηλαδή να κατανοήσει σε βάθος τις νοηματικές

προεκτάσεις του εξεταζόμενου έργου και με την κριτική του τοποθέτηση

να ωφελήσει τόσο τον καλλιτέχνη όσο και το κοινό. Ο κριτικός, άλλωστε,

μπορεί να αντιληφθεί την αξία του δημιουργήματος και των μηνυμάτων

που αυτό επιχειρεί να περάσει προς τους δέκτες του, κατά τρόπο

πολλαπλώς πληρέστερο απ’ ό,τι το ευρύ κοινό που έρχεται σ’ επαφή με το

έργο.

Μέσα, λοιπόν, από την κριτική του έργου τέχνης, προκύπτουν οφέλη και

για τον ίδιο τον δημιουργό, αλλά και για το κοινό. Ειδικότερα:

- Ο δημιουργός έχει την ευκαιρία να γνωρίσει πώς γίνεται αντιληπτό το

έργο του από έναν έμπειρο και με υψηλή κατάρτιση δέκτη. Μια πρόσληψη

που του φανερώνει σε ποιο βαθμό εκπληρώνονται οι επιδιώξεις που είχε

θέσει ο ίδιος, αλλά και σε ποιο βαθμό παραμένουν αφανείς πτυχές του

έργου που είχε θεωρήσει πως θα γίνουν αντιληπτές από το κοινό.

Αντιστοίχως, βέβαια, μέσα από την κριτική προσέγγιση του έργου

έρχονται στην επιφάνεια στοιχεία του έργου και επιδράσεις που ασκεί

αυτό, οι οποίες μπορεί να μην ήταν καν στις προθέσεις του δημιουργού,

αλλά επικυρώνουν την ικανότητα της τέχνης να λαμβάνει μια νέα μορφή

στα μάτια κάθε δέκτη, και να του μεταδίδει μηνύματα ανάλογα με τις

ευαισθησίες και τις προσλαμβάνουσες του. Είναι προφανές, άλλωστε,

πως η ανάγνωση και η πρόσληψη των έργων τέχνης επηρεάζεται από την

καλλιέργεια, τα βιώματα και τις προσδοκίες του εκάστοτε δέκτη,

ξεπερνώντας συχνά τις επιδιώξεις του ίδιου του δημιουργού τους.

- Ο δημιουργός, επίσης, έχει την ευκαιρία να γνωρίσει πώς αποτιμάται το

έργο του και ποια θέση λαμβάνει δίπλα στα έργα των ομοτέχνων του.

Μαθαίνει, δηλαδή, αν η δημιουργία του αποτιμάται θετικά ή όχι, κι

αναλόγως μαθαίνει ποια στοιχεία κρίνονται ως αδύναμα και ποια ως

ποιοτικώς άρτια. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική διαδικασία που

επιτρέπει στον καλλιτέχνη να βελτιώσει την τεχνική του, να αποφύγει

20

πιθανά σφάλματα και να δώσει στην πορεία έργα ανώτερης ποιότητας

και αξίας.

- Σε ό,τι αφορά το κοινό, η κριτική έργων τέχνης αποτελεί έναν καίριο

φορέα καλλιτεχνικής αγωγής, καθώς μέσα από την οπτική ενός έμπειρου

γνώστη, αντλούνται σημαντικές πληροφορίες και διαπιστώσεις σχετικά

με το ποια έργα πληρούν τα αναγκαία κριτήρια ποιότητας και ποια

καταφεύγουν σε εμπορικές κοινοτοπίες προκειμένου να ικανοποιούν

ευρύτερα αισθητικά κριτήρια.

Το κοινό έχει την ευκαιρία να διακρίνει μέσα στην πληθωρική

καλλιτεχνική δημιουργία της εποχής μας ποιοι είναι εκείνοι οι

καλλιτέχνες που σέβονται την τέχνη τους και προσφέρουν αυθεντικά και

πρωτότυπα δημιουργήματα, χωρίς να συμβιβάζονται με τις εμπορικές

αξιώσεις, και ποιοι όχι. Έχει, συνάμα, την ευκαιρία να μάθει πώς γίνεται η

αξιολογική αποτίμηση ενός έργου και ποιοι είναι οι δείκτες ποιότητας που

θα πρέπει να ελέγχει στο μέλλον, ώστε να ξεχωρίσει εγκαίρως τη γνήσια

καλλιτεχνική δημιουργία από την στοχεύουσα στο εμπορικό όφελος

παραγωγή.

- Το κοινό αποκτά, έτσι, όχι μόνο αισθητική παιδεία, αλλά αρχίζει να

αντιλαμβάνεται το πλήθος των στοιχείων που λαμβάνονται υπόψη σ’ ένα

έργο τέχνης, καθώς και τις ποικίλες προεκτάσεις που λαμβάνει αυτό σε

επίπεδο νοητικής και συναισθηματικής συγκίνησης. Ευαισθητοποιείται,

άρα, απέναντι στα έργα τέχνης και παρακολουθεί πλέον με πολύ

μεγαλύτερο ενδιαφέρον τις νέες καλλιτεχνικές δημιουργίες, χωρίς να

παρασύρεται -εύκολα- από τα εμπορικώς δημοφιλή έργα, που δεν έχουν

να προσφέρουν πραγματική καλλιτεχνική συγκίνηση.

- Η αγωγή που προσφέρει ο έμπειρος κριτικός τέχνης αφορά, βέβαια, όχι

μόνο το κοινό, αλλά και τους δημιουργούς, οι οποίοι δεν έχουν κατ’

ανάγκη την ευρύτητα παιδείας και τις γνώσεις που έχει τη δεδομένη

στιγμή ένας καταξιωμένος κριτικός έργων τέχνης.

Η στάση του δημιουργού απέναντι στην κριτική

Ο δημιουργός, παρά τη δεδομένη και εύλογη συναισθηματική εμπλοκή

του με το κρινόμενο έργο τέχνης, θα πρέπει να αντικρίζει την κριτική ως

μια πολύτιμη ευκαιρία για τη βελτιστοποίηση των καλλιτεχνικών του

δεξιοτήτων. Ακόμη κι αν η κριτική που δέχεται είναι κυρίως αρνητική, δεν

θα πρέπει να απογοητεύεται ή να τη δέχεται ως προσωπική επίθεση∙

αντιθέτως, θα πρέπει να διερευνά με προσοχή τις υποδείξεις του κριτικού

και να τις λαμβάνει υπόψη του.

Ο δημιουργός εννοείται πως δεν καλείται να ακολουθήσει κατά γράμμα

τις υποδείξεις του κριτικού, ούτε και να θεωρήσει πως ο κριτικός είναι

21

αλάνθαστος∙ καλείται, ωστόσο, να δεχτεί πως το έργο του δεν κατόρθωσε

να συγκινήσει ή να ικανοποιήσει αισθητικά τους αποδέκτες του. Μια

συνειδητοποίηση που μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει ως κινητήριο

ερέθισμα για μια ανώτερη επόμενη δημιουργία.

Ο κριτικός, άλλωστε, μέσα από τη δική του προσέγγιση λειτουργεί ως

ένας αντικειμενικός και αποστασιοποιημένος δέκτης που μπορεί πιο

ψύχραιμα να εντοπίσει τις αδυναμίες του έργου, αλλά και να αναγνωρίσει

εκείνες τις πτυχές του έργου που ενέχουν υψηλή αισθητική και

συγκινησιακή αξία. Είναι, υπό μία έννοια, ένας «νέος» δημιουργός, που

μέσα από τη δική του ματιά ανασυνθέτει το εξεταζόμενο έργο και

προσφέρει μια διαφορετική -κάποτε απροσδόκητη- θέασή του, που

υποδεικνύει και φανερώνει τις κορυφώσεις, αλλά και τις ελλείψεις.

ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ-ᾹΥΤΟΓΝΩΣΙΑ

Ορισμός

Με τον όρο αυτοκριτική εννοούμε τη - γνήσια ενδοσκόπηση και την

άσκηση γόνιμου αυτοελέγχου, ώστε να αξιολογήσουμε τις πράξεις μας,

επισημαίνοντας τα προτερήματα και τις αδυναμίες μας. Με την

αυτοκριτική στοχεύουμε στην αξιοποίηση των πρώτων και στην

καταπολέμηση των δεύτερων και έχουμε ως απώτερο σκοπό την

προσωπική μας βελτίωση και την επίδειξη της καλύτερης δυνατής

κοινωνικής στάσης.

Η αυτοκριτική οδηγεί στην αυτογνωσία δηλαδή στη γνώση του εαυτού

μας, στη συνειδητοποίηση των αρετών ή των αδυναμιών μας, των

προτερημάτων ή ελαττωμάτων μας. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν την

αυτογνωσία σημαντική αρετή. Το «γνωθι σαυτόν» ήταν χαραγμένο στην

είσοδο του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Σωκράτης δίδαξε πώς

«είναι γελοίο να εξετάζει κανείς τα ξένα πράγματα, ενώ αγνοεί τον εαυτό

του». Ο Μ. Αυρήλιος προέτρεπε «ένδον σκάπτε, ένδον η πηγή του

αγαθου».

Αναγκαιότητα αυτοκριτικής — αυτογνωσίας

Η ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου απειλείται άμεσα λόγω

λανθασμένης ιεράρχησης αξιών και προτεραιοτήτων και λόγω της

γενικότερης επικράτησης του ωφελιμιστικού και τεχνοκρατικού

πνεύματος που μας συρρίκνωσε ηθικοπνευματικά. Η ανάγκη, επομένως,

της αυτοκριτικής είναι επιτακτική.

Πνευματικός τομέας

- ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τις ικανότητες και τις αδυναμίες του και

συγκροτεί καλύτερα τον εαυτό του (αυτογνωσία)

22

- αποβάλλει το φανατισμό, το δογματισμό και την προκατάληψη

- αποκτά αντικειμενικότητα και προσεγγίζει ασφαλέστερα την αλήθεια

- οργανώνει την προσωπική στάση και βιοθεωρία απέναντι στη ζωή και

κάνει σωστή επιλογή των προσωπικών του δρόμων

- βρίσκεται σε συνεχή εγρήγορση, σε αδιάρρηκτη σχέση με την εξωτερική

πραγματικότητα και προλαβαίνει αρκετά λάθη

- παύει να είναι παθητικός δέκτης, κινδυνεύοντας να αλλοτριωθεί.

Αντίθετα, συμμετέχει ο ίδιος στη διαμόρφωση των γεγονότων

Ανάλυση: Μέσα σε μια εποχή υλικού ευδαιμονισμού ο άνθρωπος αδρανεί

πνευματικά ή γίνεται μονομερής με το πρόσχημα της ειδίκευσης. Κατά

συνέπεια, όλη αυτή η πνευματική συρρίκνωση τον μετατρέπει συχνά σε

άθυρμα στα χέρια των επιτηδείων, οι οποίοι εξυπηρετώντας ποικίλες

σκοπιμότητες, προπαγανδίζουν σε βάρος του, διαστρεβλώνουν γεγονότα

και καταστάσεις και στοχεύουν στον αποπροσανατολισμό της κοινής

γνώμης. Με εφόδιο, ωστόσο, την αυτοκριτική, ο πολίτης αποφεύγει κάθε

απόπειρα χειραγώγησης, γιατί, έχοντας συναίσθηση της πνευματικής του

ανεπάρκειας, επιδιώκει τη διαρκή σφαιρική ενημέρωσή του, τη διεύρυνση

των οριζόντων του και την κατάκτηση της αληθινής παιδείας. Η

πνευματική του, λοιπόν, απελευθέρωση είναι το αποτέλεσμα της

πνευματικής του εγρήγορσης, της γόνιμης αμφισβήτησης και της

πνευματικής οργάνωσης στην οποία προβαίνει.

Ηθικός / Ψυχολογικός τομέας

- ενεργοποιεί τη συνείδηση σε πιθανές παρεκτροπές

- προβάλλει και επιβραβεύει τις ηθικές αξίες, δικαιοσύνη, ανιδιοτέλεια,

μετριοφροσύνη

- απαλλάσσει από πάθη και κάθε είδους μικρότητες και αδυναμίες με

αποτέλεσμα ο άνθρωπος να κατακτά την εσωτερική του ελευθερία

- το άτομο ηρεμεί ψυχικά, με την καταπολέμηση του άγχους

- αποκτά αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση, με την υλοποίηση των

στόχων του

Ανάλυση: Η άσκηση αυτοκριτικής αποτελεί ύψιστη ηθική αρετή, που

οδηγεί στην κατάκτηση της αυτογνωσίας, άρα και της ηθικής ελευθερίας.

Οδηγεί δηλαδή στην απαλλαγή από πάθη και αδυναμίες, με αποτέλεσμα

ο πολίτης να συμπεριφέρεται με εγκράτεια, αυτοκυριαρχία και σύνεση,

πολύτιμα εσωτερικά εφόδια, που τον απομακρύνουν από το πνεύμα του

υλικού ευδαιμονισμού και του γενικότερου αμοραλισμού της σύγχρονης

κοινωνίας. Σε μια εποχή υποκρισίας και ιδιοτέλειας, όπως τη σημερινή, η

αναζήτηση του εαυτού μας και της χαμένης εσωτερικής μας ισορροπίας

είναι καθοριστική. Έτσι μόνο με παρρησία και αποφασιστικότητα θα

23

μπορέσουμε να καταδικάσουμε την απευαισθητοποίηση του ανθρώπου

στον εικοστό αιώνα και να αρχίσουμε το δημιουργικό αγώνα για μια ζωή

χωρίς ατομικισμό, αδιαφορία και ψυχρότητες, αλλά στηριγμένη στην

αξιοπρέπεια, το σεβασμό και τον ανθρωπισμό.

Κοινωνικός τομέας

Συμβάλλει στην ορθή κοινωνικοποίηση του ανθρώπου με τη:

- σωστή συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους του και την αρμονική

συνύπαρξη

- αποβολή των αντικοινωνικών αισθημάτων (φθόνο, ζήλια, εγωισμό,

αδιαλλαξία)

- ανάπτυξη έντιμου διαλόγου, τη διαλλακτικότητα, τη συνεργασία, την

ευγενή άμιλλα

- στήριξη των ανθρώπινων σχέσεων στην ευθύτητα και στην ειλικρίνεια

- αποδοχή των λαθών και των αδυναμιών καθώς και την καλοπροαίρετη

κριτική των άλλων

Ανάλυση: Η ελευθερία σήμερα υπονομεύεται εξαιτίας της πολυκοσμίας

και της ανωνυμίας, που επιφέρει ο αστικός τρόπος ζωής. Η επικράτηση

του ατομικισμού και το στείρο ανταγωνιστικό πνεύμα θέτουν εμπόδια

στην ομαλή συνύπαρξη των ανθρώπων και υποδαυλίζουν φαινόμενα

κοινωνικής νοσηρότητας. Η προώθηση αδικιών και ανισοτήτων και

γενικά κάθε αντικοινωνική ενέργεια, που κλονίζει τα θεμέλια της

κοινωνίας και φαλκιδεύει τα κοινωνικά δικαιώματα, μπορούν να

αντιμετωπιστούν με αφετηρία την αυτοεξερεύνηση. Κατά αυτό τον τρόπο,

όχι μόνο ελαχιστοποιούνται οι συγκρούσεις και οι άγονες

αντιπαραθέσεις, αλλά ο άνθρωπος μπορεί να συνειδητοποιήσει την αξία

της πρόταξης του κοινού καλού και της αλληλεγγύης και θα είναι σε θέση

να αγωνιστεί για την εδραίωση των κοινωνικών ελευθερίων. Μέσω της

αυτοκριτικής και της αυτογνωσίας, λοιπόν, συνειδητοποιεί ο άνθρωπος

καλύτερα τη θέση του μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Έτσι, επέρχεται ο

σεβασμός στους νόμους και επιτυγχάνεται η γενικότερη κοινωνική

πρόοδος.

Οικονομικός τομέας

- επιλέγει το επάγγελμα που ταιριάζει στις κλίσεις και στις δεξιότητές του

- αποφεύγει ή διορθώνει τα σφάλματά του, με αποτέλεσμα την

οικονομική ανάπτυξη

Ανάλυση: Ο άνθρωπος που θεωρεί την αυτοκριτική περιττή και μάταιη

υπόθεση είναι εγωιστής και στείρος ομφαλοσκόπος. Μια τέτοια στάση

24

έχει σαφείς επιπτώσεις και στο επαγγελματικό πεδίο, καθώς η απουσία

αυτής της ηθικής αρετής οδηγεί στην άστοχη επιλογή επαγγέλματος με

κριτήρια τον προσωπικό πλουτισμό και τα κοινωνικά στερεότυπα. Όλες

αυτές οι καταστάσεις θα εγκλωβίσουν τον άνθρωπο στην άσκηση ενός

επαγγέλματος που δε θα τον εκφράζει και κατά συνέπεια δε θα μπορεί

μέσω αυτού να προσφέρει στο σύνολο.

Η ατομική, λοιπόν, ελευθερία περιορίζεται σημαντικά και έτσι το άτομο

χωρίς αυτοκυριαρχία και αυτοέλεγχο επιδίδεται ευκολότερα σε πράξεις

κερδοσκοπίας και παραοικονομίας, που σήμερα κλονίζουν την κοινωνική

- οικονομική ελευθερία και σταθερότητα. Καταντά υπερφίαλο και

ανερμάτιστο. Από την άλλη γίνονται πλέον πολύ δυσδιάκριτα τα όρια

μεταξύ καταβολής προσωπικού μόχθου και υποδούλωσης του ανθρώπου

στη μηχανή και την τυποποίηση. Αντίθετα, η ύπαρξη μέτρου, που

απορρέει από την ουσιαστική αυτοανάλυση, απομακρύνει την

υπερκαταναλωτική θεώρηση της ζωής στην οποία έχουμε οδηγηθεί στα

πλαίσια της τεχνολογικής κοινωνίας.

Πολιτικός τομέας

- ενεργοποιεί το άτομο στην πολιτική ζωή

- καλλιεργεί το σεβασμό στους θεσμούς και συμβάλλει στην αναβάθμιση

της λειτουργίας τους

- περιορίζει πράξεις αυταρχισμού και αυθαιρεσίας

- καταπολεμά τάσεις εθνικισμού, με τη συνειδητοποίηση της

συμπληρωματικότητας των πολιτισμών

- εδραιώνει τη δημοκρατία

Ανάλυση: Η σταθερότητα που παρέχει το δημοκρατικό πολίτευμα

υφίσταται, όταν τα άτομα προβαίνουν σε διαρκή και ουσιαστική

αυτοανάλυση, αντιλαμβάνονται τον πολιτικό τους ρόλο και διεκδικούν τα

δικαιώματά τους και τηρούν τις υποχρεώσεις τους ασκώντας έλεγχο στην

εξουσία. Ειδικά σήμερα, που οι πολίτες αδιαφορούν για τα κοινά και οι

πολιτικοί δημαγωγούν προβάλλοντας το κομματικό συμφέρον έναντι του

συνόλου - γεγονός που υπονομεύει τις πολιτικές ελευθερίες - είναι

αναγκαία η ύπαρξη αυτοκριτικής. Με αυτήν είναι δυνατόν να

επικρατήσει κλίμα διαλόγου και συναίνεσης, ώστε να μειωθούν οι

παραβιάσεις και να ενταθούν οι ενέργειες που συμβάλλουν στη

διασφάλιση της πολιτικής τάξης και κατ’ επέκταση της ελευθερίας.

Πολιτιστικός τομέας

- στροφή του ανθρώπου προς τις τέχνες και τα γράμματα

- απομάκρυνση από την προγονοπληξία

- αντιμετώπιση του κινδύνου της πολιτιστικής ή εθνικής υποδούλωσης

25

Ανάλυση: Ο αληθινός εξευγενισμός του ανθρώπου και η στροφή του προς

τις τέχνες, τα γράμματα και την παράδοση προϋποθέτουν τη γνήσια

αυτοκριτική του και ως μονάδας και ως πολίτη ενός κράτους με τέτοια

βαριά κληρονομιά όπως είναι η δική μας. Σήμερα μάλιστα που η τέχνη

εμπορευματοποιείται όλο και περισσότερο και μετατρέπεται σε

καταναλώσιμο είδος, που η γλώσσα φθείρεται συστηματικά, λόγω

ανευθυνότητας και απαιδευσίας, που η παράδοση παραγκωνίζεται

εξαιτίας της έντονης πολιτιστικής διείσδυσης και που η ξενομανία

γνωρίζει έξαρση, αποτελεί αδήριτη αναγκαιότητα η επιστροφή στις ρίζες

μας, στον πολιτισμό μας, μέσω μιας κατάλληλης αυτοκριτικής, που θα

μας προσγειώσει και προσωπικά και ως έθνος, ώστε να

συνειδητοποιήσουμε ότι κατευθυνόμαστε σε πολύ επικίνδυνες

καταστάσεις. Η εθνική αυτογνωσία, απόρροια της αυτοκριτικής μας ως

έθνους, θα μας απαλλάξει αφενός από την ανούσια εμμονή στις δάφνες

του παρελθόντος και αφετέρου θα μας απομακρύνει από τον κίνδυνο της

πολιτιστικής ή εθνικής υποδούλωσης και ισοπέδωσης.

Διακρατικός τομέας

- αφύπνιση του σύγχρονου πολίτη της παγκόσμιας κοινότητας και

αντιμετώπιση προβλημάτων όπως ο ρατσισμός, η βία, ο πόλεμος, η

καταστροφή του περιβάλλοντος

Ανάλυση: Γενικότερα, ο σύγχρονος άνθρωπος χρειάζεται την αυτοκριτική

σαν καθοδηγητικό φάρο στην πορεία του προς την καταπολέμηση όλων

των σύγχρονων προβλημάτων, όπως είναι ο ρατσισμός, η βία, ο πόλεμος

και η εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος. Με εφόδιο την

αυτοκριτική και κατά συνέπεια την αυτοσυνειδησία, ο σημερινός πολίτης

της παγκόσμιας κοινότητας είναι δυνατόν να αφυπνιστεί πραγματικά και

να παλέψει για έναν κόσμο καλύτερο, στηριγμένο στην ανθρώπινη

αλληλεγγύη και την αληθινή ελευθερία των λαών, μακριά από το πνεύμα

των όποιων συμφερόντων και σκοπιμοτήτων.

Δυσκολίες άσκησης αυτοκριτικής

Εμπόδια αποτελούν:

1. Η φυσική αδυναμία του ανθρώπου να προσπελάσει στον εσώτερο

ψυχικό του κόσμο (ασυνείδητο).

2. Ο εγωισμός και η μυθοποίηση του εαυτού του.

3. Η έλλειψη ψυχικού σθένους να αποδεχτεί τα σφάλματα και τις

αδυναμίες του.

26

4. Τα προσωπικά συμφέροντα και η ανάγκη για κοινωνικότητα που

αναγκάζουν τον άνθρωπο να συμμορφώνεται με τις κοινωνικές

απαιτήσεις.

5. Τα πρότυπα και οι αξίες που προβάλλει η σύγχρονη κοινωνία

υπαγορεύουν τρόπο ζωής που καλλιεργεί την εξωστρέφεια, τον υλισμό

και τον καταναλωτισμό.

Έλλειψη αυτοκριτικής

- έλλειψη αυτογνωσίας και υπερτονισμός ανύπαρκτων, πολλές φορές,

θετικών στοιχείων

- χρησιμοποίηση αθέμιτων μέσων, προκειμένου το άτομο να αναρριχηθεί

επαγγελματικά και να καταξιωθεί κοινωνικά

- απομάκρυνση από την πραγματικότητα και την αλήθεια

- μονόπλευρη θεώρηση των πραγμάτων με δογματισμό, φανατισμό και

προκαταλήψεις

- κυριαρχία των παθών (εγωισμός, φιλοπρωτία) και του

συμφεροντολογικού πνεύματος

- κατάργηση κάθε έννοιας συλλογικότητας, αλληλεγγύης και

ανθρωπισμού

- ηθική ανωριμότητα, κοινωνική και πνευματική αποτελμάτωση

- ασυνειδησία και στην ανευθυνότητα

- λανθασμένη επιλογή τρόπων δράσης

- κοινωνική και εθνική απομόνωση από εθνικιστικές και ρατσιστικές

επιλογές

- δυσλειτουργία της δημοκρατίας, από την κρίση των θεσμών και το

πνεύμα του ατομικισμού

Τρόποι (πώς θα οδηγηθεί το άτομο στην αυτοκριτική)

Άτομο

Η αυτοκριτική είναι θέμα προσωπικής αναζήτησης. Χρειάζεται άτομα

σκεπτόμενα, που αξιοποιούν δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο, που έχουν

οράματα και που αποφεύγουν κάθε υποκατάστατο που τους αλλοτριώνει.

- ωριμότητα, σύνεση, αντικειμενικότητα

- ισχυρή θέληση, αγωνιστικότητα, υπομονή

- ψυχολογική ελευθερία

Σημαντική, ωστόσο, είναι και η συνδρομή των φορέων αγωγής, οι οποίοι

οφείλουν να μεταδώσουν αξίες τέτοιες, ώστε να ενισχύσουν την

αυτοκριτική.

Οικογένεια

27

- διάλογος γονέων με παιδιά

- μετάδοση αξιών και ιδανικών

- ενθάρρυνση των παιδιών να ανακαλύψουν τα ενδιαφέροντα και τις

ικανότητές τους

- παροχή στοργής και ασφάλειας που επιτρέπουν στα παιδιά να

προχωρήσουν σε βαθιά ενδοσκόπηση

- καθοδήγηση των παιδιών ώστε να μυηθούν στη γνώση και να

καλλιεργήσουν την κρίση τους

Σχολείο

- συνεχής και ουσιαστικός διάλογος με το δάσκαλο

- ειλικρινής διάλογος με τους συμμαθητές σε επίπεδο προσωπικών

σχέσεων αλλά και στο πλαίσιο των μαθητικών κοινοτήτων

- μεγαλύτερη έμφαση στην ανθρωπιστική παιδεία, η οποία συνεπάγεται

πολύπλευρη καλλιέργεια και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του ατόμου,

ώστε να μπορέσει να μυηθεί σε αρετές και αξίες

- ενίσχυση του μαθήματος του ΣΕΠ

- μεγαλύτερη και συστηματικότερη επαφή με την τέχνη, έμφαση στην

αισθητική αγωγή, η οποία καλλιεργεί τον άνθρωπο, τον εξευγενίζει και

τον στρέφει στην εσωτερική αναζήτηση

28

Κοινωνική και Πολιτική Κριτική

Κριτική: Η τεκμηριωμένη αξιολόγηση ενός έργου, μιας πράξης, μιας

κατάστασης ή ενός προσώπου, κι η θετική ή αρνητική αποτίμησή του με

βάση συγκεκριμένα κριτήρια.

Η κριτική με την έννοια της έκφρασης γνώμης για κάτι και του

εντοπισμού θετικών και αρνητικών στοιχείων, διατρέχει το σύνολο της

ανθρώπινης δράσης, καθώς επί της ουσίας κάθε πράξη και κάθε άτομο

βρίσκονται υπό διαρκή έλεγχο από τους άλλους ανθρώπους. Πρόκειται

για μια διαδικασία ιδιαίτερης αξίας τόσο για την προώθηση των

συλλογικών επιτευγμάτων όσο και για τη βελτίωση της δράσης

μεμονωμένων ατόμων.

Κοινωνική κριτική: Η κοινωνική κριτική αφορά την αξιολόγηση και την

αποτίμηση κοινωνικών καταστάσεων, φαινομένων και συμπεριφορών,

και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο εφόσον επικεντρώνεται σε ζητήματα

που επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό το σύνολο σχεδόν των πολιτών.

Πολιτική κριτική: Η πολιτική κριτική στοχεύει κατά κύριο λόγο στις

ενέργειες των πολιτικών προσώπων και στις αποφάσεις των πολιτικών

παρατάξεων, με ιδιαίτερη βέβαια έμφαση στο έργο του κυβερνώντος

κόμματος. Αποτελεί καίριο στοιχείο κάθε δημοκρατικής κοινωνίας, καθώς

αφενός ελέγχει την πολιτική εξουσία και αφετέρου υποδεικνύει

επιτυχέστερες επιλογές εκεί όπου οι παρούσες αποτυγχάνουν ή δεν

αποδίδουν τα αναμενόμενα.

Η κριτική ασκείται από πρόσωπα της πολιτικής, από δημοσιογράφους,

αλλά και από κάθε ενεργό πολίτη που παρακολουθεί τα κοινωνικά και

πολιτικά δρώμενα.

Η σημασία της κριτικής

Η κριτική σε κάθε της έκφανση ενέχει ιδιαίτερη αξία, καθώς αποτελεί

στοιχείο ώθησης προς τη βελτιστοποίηση. Ιδίως, όμως, στον κοινωνικό και

πολιτικό τομέα θεωρείται όχι απλώς σημαντική, μα και απολύτως

αναγκαία, εφόσον κατορθώνει να προφυλάσσει τους πολίτες από

αποφάσεις και από φαινόμενα τα οποία πλήττουν το συλλογικά ωφέλιμο

και την αρμονική συνύπαρξη.

Ειδικότερα, στα οφέλη της κριτικής -κοινωνικής και πολιτικής-

καταγράφονται, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

- Διασφάλιση της ορθής δημοκρατικής λειτουργίας

Μέσω της πολιτικής κριτικής τα άτομα που ασκούν εξουσία ελέγχονται

κατά τρόπο αποτελεσματικό, ώστε να αποφεύγουν πράξεις που

παρεκκλίνουν προς την πολιτική αυθαιρεσία και τη διαφθορά.

Εξαναγκάζονται, έτσι, -αν δεν έχουν οι ίδιοι αυστηρό πλαίσιο ηθικών

29

αρχών- να τηρούν τους νόμους και να σέβονται το σημαντικό ρόλο που

τους έχει ανατεθεί.

Αντιστοίχως, ελέγχεται συνεχώς η αποτελεσματικότητα και η ορθότητα

των αποφάσεών τους, προκειμένου το κυβερνητικό έργο να είναι

αποδοτικό και συμβατό με τα συμφέροντα του συνόλου των πολιτών.

Είναι, άλλωστε, σύνηθες φαινόμενο στην πολιτική ζωή του τόπου, οι

πολιτικοί να λαμβάνουν αποφάσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των

ισχυρών ή τις επιδιώξεις εκείνων που τους στήριξαν προεκλογικά.

Η άσκηση κριτικής συνιστά, συνάμα, καίρια έκφανση της

δημοκρατικότητας, αφού φέρνει τους πολιτικούς σ’ έναν διαρκή διάλογο,

όπου καλούνται να παρουσιάσουν αναλυτικά το σκεπτικό των

αποφάσεών τους, να τεκμηριώσουν την ορθότητα αυτών των αποφάσεων,

αλλά και να λάβουν υπόψη τους τις αντίθετες ή τις εναλλακτικές

προτάσεις, που υποστηρίζονται από τους συνομιλητές τους.

- Ωθεί στην αντιμετώπιση αρνητικών κοινωνικών φαινομένων

Η άσκηση κοινωνικής κριτικής δίνει το έναυσμα για μια ουσιαστική

ευαισθητοποίηση απέναντι στα κακώς κείμενα της κοινωνικής

πραγματικότητας και, συχνά, αποκαλύπτει στοιχεία και καταστάσεις,

των οποίων η έκταση δεν ήταν πλήρως γνωστή σε όλους τους πολίτες.

Ωθεί κατ’ αυτό τον τρόπο τους πολίτες και την πολιτεία σε εγρήγορση για

την αποτελεσματική αντιμετώπιση των αρνητικών φαινομένων και των

συνεπειών τους.

Αν, μάλιστα, η κριτική ασκείται με ψύχραιμο και αναλυτικό τρόπο,

παρέχεται η ευκαιρία μιας σε βάθος διερεύνησης των αιτιών και των

παραγόντων εν γένει που συντείνουν στην εμφάνιση αρνητικών

κοινωνικών φαινομένων. Η συζήτηση, επομένως, που προκύπτει μέσω

μιας τέτοιας κριτικής επιτρέπει την πραγματική κατανόηση των υπό

έλεγχο καταστάσεων και απομακρύνει τις παρανοήσεις και τις εύκολες

προσεγγίσεις που δυσκολεύουν τον εντοπισμό των αληθινών

γενεσιουργών αιτιών.

Κατ’ επέκταση η κοινωνική κριτική καθιστά εφικτή τη βελτίωση του

κοινωνικού γίγνεσθαι και τη διαρκή ανανέωση της κοινωνικής

πραγματικότητας, ώστε να βρίσκεται σε ανταπόκριση προς τις γοργές

αλλαγές που φέρνει η παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογία και η ρήξη με τις

παθογένειες του παρελθόντος.

- Συνιστά παράγοντα ωρίμανσης της πολιτικής συνείδησης και

σκέψης

Μέσα από την τεκμηριωμένη πολιτική και κοινωνική κριτική οι πολίτες

αντιλαμβάνονται το πλήθος των παραγόντων και το βάθος των αιτιών

που επηρεάζουν την εκάστοτε πολιτική και κοινωνική κατάσταση.

Προκύπτει, άρα, η εύλογη συνειδητοποίηση πως για την κατανόηση της

30

παρούσας πολιτικής πραγματικότητας δεν αρκούν οι επιφανειακές και

πρόχειρες αναγνώσεις, αλλά είναι αναγκαία η ουσιαστική εμβάθυνση.

Συντελεί, επομένως, η κριτική στην αφύπνιση των πολιτών και στη μύησή

τους στην άρτια επεξεργασία των δεδομένων της πραγματικότητας. Οι

πολίτες κατανοούν πλέον πως οφείλουν να εξετάζουν με μεγάλη

προσοχή όσα τους παρουσιάζονται ως ακέραιες αλήθειες ή ως δεδομένα

και ακριβή στοιχεία. Η πολιτική τους σκέψη λαμβάνει, άρα, ένα

σημαντικό ερέθισμα, ώστε να προχωρά σε προσεκτική και τεκμηριωμένη

κάθε φορά ανάλυση των καταστάσεων, και όχι στην αποδοχή όποιας

έτοιμης άποψης τους προσφέρεται από τα ΜΜΕ και τους πολιτικούς

αναλυτές.

Οι πολίτες αντιλαμβάνονται πως οφείλουν να διαμορφώνουν τη δική τους

άποψη, αποφεύγοντας τις συχνά προκατειλημμένες και σκόπιμα

παραποιημένες ερμηνείες που διατυπώνονται από πολιτικούς ή

δημοσιογράφους, που έχουν δικά τους συμφέροντα να εξυπηρετήσουν.

Κατανοούν πως με μόνο ασφαλές κριτήριο της δική τους

αντικειμενικότητα οφείλουν να αναζητούν ποικίλες πηγές ενημέρωσης

και να παραμένουν πάντοτε σε επιφυλακή απέναντι σ’ εκείνους που

επιχειρούν να κατευθύνουν τη γνώμη και την άποψή τους. Η

παραπληροφόρηση, ο δογματισμός, ο φανατισμός και η υποκρισία,

αποκτούν πλέον ορατά ίχνη στις μεροληπτικά παρουσιασμένες ειδήσεις

και στις ομιλίες των πολιτικών, και ο πολίτης αποκτά μια πραγματικά

κριτική στάση απέναντι στους φορείς διαμόρφωσης της κοινής γνώμης.

- Η κοινωνική κριτική συμβάλλει στην ηθικοποίηση των πολιτών. Με

δεδομένο το γεγονός ότι σκοπός της κοινωνικής κριτικής είναι η

αντιμετώπιση αρνητικών κοινωνικών φαινομένων, και άρα η διασφάλιση

των συνθηκών εκείνων που θα επιτρέπουν την αρμονική συνύπαρξη των

μελών της κοινωνίας, καθίσταται σαφές πως προβάλλει με συνέπεια

θετικά πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς. Το δίκαιο, ο σεβασμός του

άλλου ανθρώπου, η διάθεση αποδοχής, η καλοσύνη, η αίσθηση ευθύνης

και η τιμιότητα, αναδεικνύονται μέσω της κοινωνικής κριτικής ως

ζητούμενες αρετές για τους πολίτες προκειμένου η κοινή πορεία στο

πλαίσιο της πολιτείας να βρει το ιδανικό της πλαίσιο.

Προϋποθέσεις για την άσκηση ορθής κριτικής

Η άσκηση κριτικής, αν και αποτελεί δικαίωμα κάθε πολίτη, δεν μπορεί να

προσφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα αν δεν γίνεται υπό ορισμένες πολύ

σημαντικές προϋποθέσεις που διασφαλίζουν τον εποικοδομητικό της

χαρακτήρα.

- Το άτομο που ασκεί κριτική οφείλει να έχει ουσιαστική γνώση του

αντικειμένου και του θέματος επί του οποίου σκοπεύει να εκφέρει

31

άποψη. Απαιτείται, δηλαδή, πραγματική και εκτεταμένη μελέτη του

ζητήματος, ώστε τα συμπεράσματα στα οποία θα φτάσει να

αντικατοπτρίζουν μια σε βάθος κατανόηση, και όχι μια εσφαλμένη και

βιαστική παρανόηση.

- Η κριτική θα πρέπει να είναι απολύτως τεκμηριωμένη και με

αναλυτική παρουσίαση, ώστε να είναι σαφές πως το άτομο που την ασκεί

έχει αφενός γνώση του θέματος και αφετέρου τη δυνατότητα να

επιχειρηματολογεί με επάρκεια και σαφήνεια, συνεισφέροντας έτσι

ουσιαστικά στη συνολική συζήτηση του θέματος, κι όχι μηρυκάζοντας

κοινότοπες και επιφανειακές θέσεις.

- Το άτομο που ασκεί κριτική οφείλει να είναι απόλυτα αντικειμενικό

και όχι φανατικά προσηλωμένο στις δικές του απόψεις. Η κριτική δεν

είναι επωφελής αν αποτελεί την προσπάθεια ενός δογματικού να

παρουσιάσει τα πράγματα από τη δική του οπτική, θέλοντας μόνο και

μόνο να επηρεάσει την κοινή γνώμη κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τις

δικές του αντιλήψεις.

Αντιστοίχως, εκείνος που ασκεί πολιτική κριτική δεν θα πρέπει να

εμπλέκεται ο ίδιος ή κάποιος οικείος του στο υπό εξέταση ζήτημα, καθώς

θα υπάρχει εύλογα η σκέψη πως επιχειρεί απλώς να στηρίξει ατομικά

συμφέροντα.

- Είναι αναγκαία η παρουσίαση κάποιας αντιπρότασης ή

εναλλακτικής λύσης, όταν το περιεχόμενο της κριτικής είναι

απορριπτικό. Σε περίπτωση, λοιπόν, που κάποιος ασκεί κριτική σ’ ένα

πολιτικό ζήτημα, δεν μπορεί να ακολουθεί μια μηδενιστική προσέγγιση,

απορρίπτοντας κάθε υπάρχουσα πρόταση, χωρίς να παρουσιάζει μια

εναλλακτική λύση. Το ζητούμενο της άσκησης κριτικής δεν είναι να

οδηγούνται τα πράγματα σε αδιέξοδο, ούτε η έκφραση αντιρρήσεων και

αρνητικής διάθεσης απέναντι στα πολιτικά πρόσωπα. Το ζητούμενο είναι

να προσφέρεται σε κάθε πιθανή άρνηση και μια διαφορετική πρόταση,

ώστε να καθίσταται εφικτή η λύση του προβλήματος.

- Κρίνεται αναγκαία η συναισθηματική αποστασιοποίηση του

κρίνοντος, ώστε η άσκηση κριτικής να μην τρέπεται σε μια διαδικασία

επίθεσης ή σε μια συναισθηματικά φορτισμένη παρουσίαση από την

οποία θα απουσιάζει η αντικειμενικότητα και άρα η καθαρή σκέψη και

θέαση των πραγμάτων.

Το άτομο που κρίνει, επομένως, δεν θα πρέπει να αφήνει τα

συναισθήματά του ή την κρισιμότητα των καταστάσεων να επηρεάζουν

την κρίση του, διότι το αποτέλεσμα δεν πρόκειται να είναι ούτε επωφελές,

μα ούτε και εποικοδομητικό. Αντιστοίχως, θα πρέπει να αποφεύγει στη

32

στάση του τόσο την υπερβολική αυστηρότητα όσο και την υπερβολική

επιείκεια, καθώς και στις δύο περιπτώσεις δεν θα μπορέσει να ασκήσει

κριτική κατά τρόπο αμερόληπτο.

- Σημαντική, επίσης, προϋπόθεση είναι η εν γένει αγαθή προαίρεση

του κρίνοντος, υπό την έννοια πως, αν είναι σαφές ότι αυτός που ασκεί

κριτική το κάνει χωρίς να έχει ιδιοτελείς επιδιώξεις ή συμφέροντα, τότε η

γνώμη του θα ακουστεί με μεγαλύτερη προσοχή και με λιγότερες

επιφυλάξεις.

Αν, λοιπόν, αυτός που κρίνει δεν έχει ως κίνητρο την επιθυμία να λάβει

κάποιου είδους προσωπική αναγνώριση ή αντιστοίχως να βλάψει κάποιον

προσωπικό του αντίπαλο∙ αν στόχος της κριτικής δεν είναι ούτε η από

εμπάθεια προσπάθεια υπονόμευσης κάποιου άλλου, ούτε η από φιλία

προσπάθεια ενίσχυσης κάποιου άλλου, αλλά καταφεύγει στην άσκηση

κριτικής από ανάγκη να αντικρίσει, ως πολίτης, μια ουσιαστική βελτίωση

στην πολιτική κατάσταση του τόπου του, τότε το περιεχόμενο της κριτικής

θα είναι σαφώς αντικειμενικό και άξιο προσοχής.

Γενικότερες προϋποθέσεις:

Προκειμένου να είναι εφικτή η άσκηση πολιτικής και κοινωνικής κριτικής

θα πρέπει να υπάρχουν και ορισμένες προϋποθέσεις που δεν σχετίζονται

με το άτομο που επιχειρεί να ασκήσει κριτική.

- Δημοκρατικό πολίτευμα. Η άσκηση πραγματικής κριτικής μπορεί να

υπάρξει μόνο σε μια δημοκρατική κοινωνία, καθώς μόνο υπό τη σκέπη

της δημοκρατίας έχει το άτομο τη δυνατότητα να εκφράσει ελεύθερα την

άποψή του, δίχως να έχει το φόβο πως η πράξη του αυτή θα επιφέρει

κάποια τιμωρία ή δίωξη.

Σε μια δημοκρατική κοινωνία οι πολίτες έχουν από νωρίς εξοικειωθεί με

τη βασική αρχή του αντίλογου και της αντίθετης άποψης, κι έχουν

υιοθετήσει την αναγκαία διάθεση ανεκτικότητας και αποδοχής, ώστε

είναι πάντοτε διατεθειμένοι να ακούσουν και να αποδεχτούν μια

διαφορετική από τη δική τους τοποθέτηση.

Είναι εύλογο, ωστόσο, πως παρά το γεγονός ότι το δημοκρατικό ήθος των

ανθρώπων θεωρείται αναμενόμενο, δεν μπορεί να εκληφθεί ως δεδομένο,

διότι ακόμη και σε μια δημοκρατική κοινωνία υπάρχουν τα άτομα εκείνα

που δεν είναι δεκτικά στην άσκηση κριτικής.

Προκειμένου, επομένως, να μπορεί να ασκηθεί πραγματική και

εποικοδομητική κριτική, θα πρέπει οι αποδέκτες της κριτικής να έχουν

την αναγκαία πνευματική ωριμότητα, ώστε να μπορούν να αποδεχτούν

τη διαφορετική θέαση, και φυσικά να μπορούν να αποδεχτούν ότι έχουν

ενδεχομένως σφάλλει στην αρχική τους προσέγγιση.