performanca e ndËrmarrjeve tË vogla dhe tË mesme … · zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës ......
TRANSCRIPT
UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU”, DURRËS
FAKULTETI I BIZNESIT
PROGRAMI I DOKTORATURËS “SHKENCA EKONOMIKE”
Disertacion
Në kërkim të gradës Doktor Shkencash
PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË
VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI
(FOKUSI QYTETI I TIRANËS)
Doktoranti Udhëheqës Shkencor
MSc. Bitila SHOSHA Prof. Dr. Flutura KALEMI
Durrës, 2014
- 2 -
© Copyright
Bitila SHOSHA
Viti, 2014
- 3 -
Udhëheqësi i Bitila SHOSHA vërteton se ky është version i miratuar i
disertacionit të mëposhtëm:
PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË
VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI
(FOKUSI QYTETI I TIRANËS)
Prof. Dr. Flutura KALEMI
- 4 -
PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË
VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI
(FOKUSI QYTETI I TIRANËS)
Përgatitur nga MSc. Bitila SHOSHA
Disertacioni i paraqitur nё
Fakultetin e Biznesit
Universiteti “Aleksandёr Moisiu”, Durrёs
Nё pёrputhje tё plotё me kërkesat
Për gradën “Doktor”
Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës
Shtator, 2014
- 5 -
Prindërve të mi......
......Familjes sime
- 6 -
Mirënjohje dhe Falenderime
Përfundimi i disertacionit nuk do të ishte i mundur të finalizohej me sukses pa
inkurajimin, mbështetjen dhe ndihmën e disa personave ndaj të cilëve unë dua të
shpreh mirënjohjen time të thellë.
Falenderoj pafundësisht udhëheqësen time Prof. Dr. Flutura KALEMI që me mirësinë
e saj tregoi përkushtim dhe optimizëm për të më ndihmuar. Falë këshillave, nxitjes
dhe besimit që më dha, sot së bashku kemi arritur në kurorëzimin me sukses të kësaj
pune kërkimore shkencore.
Një falenderim të veçantë e kam për Prof. Dr. Myslym OSMANI, i jam shumë
mirënjohëse për mbështetjen profesionale që më shoqëroi dhe lehtësoi përfundimin e
këtij punimi.
Gjej rastin të falenderoj gjithë kolegët e Departamentit të Financë-Kontabilitetit të
Fakultetit të Biznesit, Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës të cilët kanë qenë një
mbështetje për mua gjatë gjithë periudhës si pedagoge dhe gjatë punimit të këtij
disertacioni.
Dua të shpreh mirënjohjen e thellë për të shtrenjtët prindërit e mi, të cilët qysh në
vogëli më edukuan me kulturën e vlerësimit për veten, dëshirën për punën, vullnetin
dhe këmbënguljen, pa të cilat nuk do t’ia kisha dalë mbanë.
Një mirënjohje dhe falënderim i veçantë shkon për bashkëshortin tim që më ka
mirëkuptuar, mbështetur dhe inkurajuar gjatë gjithë kohës së kryerjes së punimit.
Gjithashtu, nuk mund të lë pa falënderuar vajzën time të vogël, e cila ka qenë burim
frymëzimi për punën time dhe në ato raste kur lodhja mund të më mundte më
mjaftonte një përqafim i saj që unë të gjeja energjinë për të rifilluar.
- 7 -
Emri Mbiemri
Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të
tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.
Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej
ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicite
si të tilla.
Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së
është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e
kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë
(Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me
Vendimin Nr.16, datë 28.03.2013.
Durrës, më _________________
Firma
Bitila SHOSHA
- 8 -
Përmbledhje
Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme luajnë një rol të rëndësishëm në ekonominë
kombëtare dhe zhvillimin e vendit, kjo shprehet në ndikimin që ato kanë në treguesit e
punësimit në sektorin privat, në kontributin tek të ardhurat kombëtare dhe në nivelin e
mirëqenies së popullatës.
Në kushtet ekonomike dhe sociale në të cilat ndodhet Shqipëria, zhvillimi i
sipërmarrjeve të biznesit të vogël zë një vend parësor përveçse të rëndësishëm.
Studimi ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë në
suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në
performancën e tyre, si dhe të analizojë efektet që japin këta tregues në rritjen
ekonomike të NVM-ve.
Në këtë kërkim shkencor janë trajtuar disa çështje të rëndësishme dhe problematika të
përgjithshme të sistemit të financimit, të situatës financiare dhe rentabilitetit të
bizneseve të vogla dhe të mesme në Shqipëri. Gjithashtu, ky punim do të paraqesë, si
nga pikëpamja teorike dhe empirike, lidhjen ndërmjet këtyre treguesve kryesorë të
performancës, apo thënë ndryshe, të rritjes së NVM-ve.
Literatura e biznesit dhe sipërmarrjeve tregojnë se ka shumë faktorë që përcaktojnë
suksesin dhe rritjen e një sipërmarrje. Fitimi është një nga faktorët më të rëndësishëm
për mbijetesën e një sipërmarrje në një ambient konkurrues. Ai është një tregues i
rëndësishëm i performancës së NVM-ve.
Rentabiliteti i referohet mundësisë që një sipërmarrje të jetë financiarisht e
suksesshme. Kjo mund të vlerësohet para se të hyhet në biznes, ose mund të përdoret
për të analizuar një sipërmarrje që është aktualisht në funksionim.
Rentabiliteti i NVM-ve është matur nëpërmjet modeleve të ndryshme ekonometrike.
Të dhënat për këtë janë siguruar me anë të intervistës së drejtpërdrejtë të bizneseve
dhe të dhënave faktike nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të
ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).
Faktorët kryesorë që ndikojnë në Rentabilitetin dhe Aksesin për Kredimarrje të NVM-
ve në vendin tonë , analizohen nëpërmjet nivelit të signifikancës dhe arsyetimit
financiar që ato kanë. Bizneset e intervistuara kanë dhënë një ndihmesë të vlefshme
për mënyrën se si ato e perceptojnë rentabilitetin e biznesit të tyre.
Fjalë kyçe: Performanca e NVM-ve, rritja NVM-ve, Rentabiliteti i NVM-ve, Aksesi
për kredimarrje.
- 9 -
Summary
The Small and Medium Enterprises play an important role to the national economy
and country’s development. This fact proves the impact that they have on the
employment indicators of the private sector, on the contribution of national incomes
and on the level of population’s welfare.
In the economic and social conditions that Albania faces itself today, the development
of the small business enterprises occupies a primary place as well as an important
role, too.
The present investigation aims to identify and analyse the main indicators that affect
the success and the growth of the small and medium enterprises (SMEs), hereupon in
their performance, and how to analyse the effects that these indicators reflect in the
economic growth of the SMEs.
This scientific investigation approaches some important issues and general
problematic, as far as the financial system, financial situation and efficiency of small
and medium enterprises in Albania. Also this study will present, from the theoretical
and empiric point of view, the connection among these main indicators of
performance, or in other words, the growth of SMEs.
The business literature and enterprises show that there are many factors that determine
the success and the increasing of an enterprise. The profit is one of the most important
factors for an enterprise in order to survive in a competitive environment.
Consequently it is an important indicator of SMEs’ performance.
The profitability refers to the possibility for an enterprise to be financially successful.
This can be assessed prior to entering the business or can be used to analyze an
enterprise that currently is under operation.
The profitability of SMEs is being measured through different econometric models.
The data have been provided by means of direct interview of businesses and factual
data taken from the declaration forms of small business personal income tax payment
(DFITP).
The main factors, affecting the Profitability and the Loan Access for SMEs in our
country, are analyzed through significance level and financial reasoning. The invested
businesses have given valuable help regarding the way how they perceive their own
business profitability.
Keywords: Performance of SMEs, growing of SMEs, profitability of SMEs, Loan
Access.
- 10 -
Përmbajtja e lëndës
KREU I - HYRJE ...................................................................................................................................................................... - 15 -
HYRJE .............................................................................................................................................................................................. - 15 -
1.1. Qëllimi dhe objektivat e punimit.................................................................................................................................. - 16 -
1.2. Pyetjet bazë të kërkimit .................................................................................................................................................... - 17 -
1.3. Metodologjia dhe të dhënat ............................................................................................................................................ - 17 -
1.4. Struktura e punimit ............................................................................................................................................................. - 20 -
KREU II - RISHIKIMI I LITERATURËS ................................................................................................................ - 22 -
2.1. Rëndësia e NVM-ve ........................................................................................................................................................... - 22 -
2.2. Përkufizimi i NVM-ve ...................................................................................................................................................... - 23 -
2.2.1. Karakteristikat e NVM-ve ....................................................................................................... - 23 -
2.2.2. Probleme të përkufizimit të NVM-ve ...................................................................................... - 24 -
2.2.3. Përkufizime të raportit të Komitetit Bolton (1971).................................................................. - 25 -
2.2.4. Kritikat ndaj përkufizimit “ekonomik” të raportit të Komitetit Bolton ................................... - 27 -
2.2.5. Kritikat ndaj përkufizimit “statistikor” të raportit të Komitetit Bolton .................................... - 29 -
2.2.6. Përkufizimi i Komisionit Evropian .......................................................................................... - 29 -
2.2.7. Përkufizim i OECD ................................................................................................................. - 30 -
2.3. Përkufizimi i NVM-ve në Shqipëri ............................................................................................................................. - 32 -
2.3.1. Përcaktimi i NVM-ve në Shqipëri ........................................................................................... - 32 -
2.3.2. Identifikimi i tyre ..................................................................................................................... - 32 -
2.3.3. Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare ............................................................................... - 33 -
2.4. Matja e performancës së NVM-ve .............................................................................................................................. - 33 -
2.4.1. Rritja si matës i performancës ................................................................................................. - 35 -
2.4.2. Teori të rritjes së NVM-ve ....................................................................................................... - 35 -
2.4.2.1. Cikli i jetës së ndërmarrjeve të vogla e të mesme ................................................................. - 35 -
2.4.2.2. Lindja, zhvillimi dhe shuarja e biznesit të vogël .................................................................. - 36 -
2.4.2.3. Rritja e bizneseve të vogla .................................................................................................... - 38 -
2.4.3. Faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve ............................................................................. - 39 -
2.4.3.1. Personaliteti i sipërmarrësit .................................................................................................. - 39 -
2.4.3.2. Kapaciteti për të grumbulluar kapital ................................................................................... - 40 -
2.4.3.3. Faktorët ndërveprues dhe kombinues ................................................................................... - 40 -
2.4.4. Integrimi i modeleve kyç të rritjes ........................................................................................... - 42 -
2.4.5. Pengesat për rritjen e NVM-ve ................................................................................................ - 43 -
2.4.5.1. Faktorët e jashtëm ................................................................................................................. - 43 -
2.4.5.2. Faktorët e brendshëm............................................................................................................ - 44 -
2.4.5.3. Faktorët e kombinuar ............................................................................................................ - 45 -
2.5. Treguesit që ndikojnë në rritjen e NVM ................................................................................................................... - 45 -
- 11 -
2.5.1. Faktorët që ndikojnë në rritjen e NVM-ve në vendet në tranzicion ......................................... - 47 -
2.5.2. Studime të tjera ........................................................................................................................ - 49 -
2.6. Rentabiliteti si tregues i performancës ...................................................................................................................... - 50 -
2.6.1. Çfarë është rentabiliteti? .......................................................................................................... - 50 -
2.6.2. Përkufizim ............................................................................................................................... - 51 -
2.6.3. Nga se përcaktohet rentabiliteti i një biznesi? ......................................................................... - 51 -
2.6.4. Matja e rentabilitetit ................................................................................................................ - 52 -
2.6.5. Raportet e rentabilitetit ............................................................................................................ - 52 -
2.6.6. Inovacioni dhe rritja e NVM-ve .............................................................................................. - 54 -
2.7. Financimi dhe rritja e NVM-ve .................................................................................................................................... - 55 -
2.7.1 Burimet financiare të NVM-ve ................................................................................................. - 56 -
KREU III - MJEDISI EKONOMIK SHQIPTAR DHE KLIMA E BIZNESIT ................................... - 58 -
3.1. Mjedisi ekonomik shqiptar dhe klima e biznesit .................................................................................................. - 58 -
3.1.1. Ekonomia shqiptare në dinamikën e saj .................................................................................. - 58 -
3.1.2. Klima e Biznesit ...................................................................................................................... - 60 -
3.1.3. Ndikimi i treguesve kryesore makro-ekonomikë në klimën e NVM-ve në Shqipëri ............... - 62 -
3.1.4. Dinamika e faktorëve të tjerë që ndikojnë në klimën e biznesit. ............................................. - 63 -
3.1.5. Aktiviteti ekonomik dhe dinamika e ndërmarrjeve private në Shqipëri .................................. - 68 -
3.2. Roli dhe perspektiva e zhvillimit të NVM-ve. ....................................................................................................... - 72 -
3.3. Sistemi financiar dhe aktiviteti kreditues në vend ............................................................................................... - 74 -
3.3.1.Dinamika e sistemit financiar si një faktor bazë mbështetës për zhvillimin e biznesit shqiptar - 74 -
3.3.2. Zhvillimet në sektorin bankar .................................................................................................. - 76 -
3.3.3. Ecuria e kreditimit dhe depozitave .......................................................................................... - 77 -
3.4. Ecuria e zhvillimit ekonomik në qytetin e Tiranës .............................................................................................. - 79 -
3.4.1. Përshkrimi i përgjithshëm i qytetit të Tiranës .......................................................................... - 79 -
3.4.2. Dinamika e aktivitetit ekonomik dhe tiparet e bizneseve që operojnë në qytetin e Tiranës .... - 81 -
KREU IV - METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE INSTRUMENTET E PËRDORUR ............ - 83 -
4.1. Metodologjia ......................................................................................................................................................................... - 83 -
4.2. Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës .............................................................................................................................. - 85 -
4.3. Pyetësori .................................................................................................................................................................................. - 86 -
4.4.Grumbullimi dhe paraqitja e të dhënave .................................................................................................................... - 87 -
4.5.Analiza e të dhënave ........................................................................................................................................................... - 87 -
4.6. Ndërtimi i modelit dhe përcaktimi i variablave ..................................................................................................... - 87 -
4.7.Ngritja e Hipotezave statistikore ................................................................................................................................... - 89 -
4.5. Vlerësimi dhe Testimi i të dhënave statistikore .................................................................................................... - 89 -
KREU V- ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET .................................................................................. - 90 -
5.1.Studimi i lidhjes të rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve dhe rentabilitetit në përqindje ...... - 90 -
5.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues për të gjithë sektorët. .................................. - 93 -
- 12 -
5.2.1. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të parë. ............................ - 93 -
5.2.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të dytë. ............................ - 97 -
5.3. Studimi i lidhjes së rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues sipas sektorëve .............................................. - 99 -
5.4. Studimi i lidhjes të Aksesit për kredimarrje dhe variablave shpjegues. ................................................... - 104 -
5.5. Gjetjet përmbledhëse të testimit të hipotezave .................................................................................................... - 109 -
KREU VI – KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME.................................................................................. - 110 -
6.1. Konkluzione ......................................................................................................................................................................... - 110 -
6.2. Rekomandime ..................................................................................................................................................................... - 113 -
6.3. Kufizimet e punimit ......................................................................................................................................................... - 114 -
Bibliografia ................................................................................................................................................................................... - 115 -
Shtojca ............................................................................................................................................................................................. - 125 -
- 13 -
Lista e Tabelave
Tabela 2. 1. Përkufzime të ndryshme për NVM-të ............................................................................ - 25 -
Tabela 2. 2. Përkufizimet e Komitetit Bolton .................................................................................... - 26 -
Tabela 2. 3. Klasifikimi i Komisionit Evropian i NVM-ve ............................................................... - 30 -
Tabela 2. 4. Përkufizim i NVM-ve në vende të ndryshme të botës ................................................... - 31 -
Tabela 2. 5. Faktorët që ndikojnë në krijimin dhe ngritjen e bizneseve të vogla. .............................. - 37 -
Tabela 2. 6. Kuadri spekulativ i faktorëve të pavarur dhe motorët e rritjes për biznesin e vogël ...... - 41 -
Tabela 3.1. Treguesit ekonomikë për vendet e rajonit ....................................................................... - 59 -
Tabela 3.2. Të dhënat për eksport- importet në miliard lek (2009 - 2013) ........................................ - 60 -
Tabela 3.3. Eksportet Shqiptare sipas klasifikimit SITC në milion USD. ......................................... - 60 -
Tabela 3.4. Inflacioni mesatar vjetor 2009-2013 ............................................................................... - 62 -
Tabela 3.5. Treguesi i kursit mesatar të këmbimit te lekut 2009 - 2013. ........................................... - 63 -
Tabela 3.6. Ndërmarrjet sipas qarqeve dhe madhësisë ...................................................................... - 70 -
Tabela 3.7. Ndërmarrjet, Të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas madhësisë, 2012 .. - 70 -
Tabela 3.8. Ndërmarrjet, të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas aktivitetit, 2012 ..... - 71 -
Tabela 3.9. Ndërmarrjet aktive në qarkun e Tiranës sipas madhësisë, 2013 ..................................... - 82 -
Tabela 5. 1. Përmbledhja e Modelit...................................................................................................- 91 -
Tabela 5. 2. ANOVA e modelit ......................................................................................................... - 91 -
Tabela 5. 3. Koeficientet e variablave ............................................................................................... - 91 -
Tabela 5. 4. Koeficientet e variablave ............................................................................................... - 94 -
Tabela 5. 5. Koeficientet e variablave në Ekuacion .......................................................................... - 94 -
Tabela 5. 6. Koeficientet e variablave në Ekuacion .......................................................................... - 96 -
Tabela 5. 7. Koeficientet e variablave në ekuacion ........................................................................... - 97 -
Tabela 5. 8. Koeficientet e variablave në ekuacion ........................................................................... - 97 -
Tabela 5. 9. Koeficientet e variablave ............................................................................................... - 99 -
Tabela 5. 10. Koeficientet e variablave në ekuacion ....................................................................... - 100 -
Tabela 5. 11. Koeficientet e variablave në Ekuacion....................................................................... - 101 -
Tabela 5. 12. Koeficientet e variablave në Ekuacion....................................................................... - 101 -
Tabela 5. 13. Koeficientet e variablave ........................................................................................... - 102 -
Tabela 5. 14. Koeficientet e variablave ........................................................................................... - 103 -
Tabela 5. 15. Përmbledhja e Modelit ............................................................................................... - 104 -
Tabela 5. 16. ANOVA e modelit ..................................................................................................... - 104 -
Tabela 5. 17. Koeficientet e variablave ........................................................................................... - 104 -
Tabela 5. 18. Koeficientet e variablave në Ekuacion....................................................................... - 105 -
Tabela 5. 19. Vlerat që merr Aksesi për Kredimarrje ...................................................................... - 106 -
Tabela 5. 20. Koeficientet e variablave në ekuacion ....................................................................... - 106 -
Tabela 5. 21. Koeficientet e variablave në ekuacion ....................................................................... - 107 -
Tabela 5. 22. Rezultatet e testimit të hipotezave ............................................................................. - 109 -
- 14 -
Lista e grafikëve
Grafiku 2. 1. Modeli i Chandler (1962) .................................................................. - 36 -
Grafiku 3. 1. Konkurrueshmëria Globale ............................................................... - 65 -
Grafiku 3. 2. Renditja e Shqipërisë ......................................................................... - 66 -
Grafiku 3. 3. NVM sipas madhësisë ........ .................... ..........................................- 68 -
Grafiku 3. 4. NVM sipas sektorëve ........................................................................ - 68 -
Grafiku 3. 5. Shpërndarja e NVM-ve sipas rretheve .............................................. - 69 -
Grafiku 3. 6. Fluksi i mallrave për vitet 2007-2011 në milion euro ....................... - 71 -
Grafiku 3. 7. Eksportet sipas peshës specifike të vendit të destinacionit për vitin 2011 ..... - 72 -
Grafiku 3. 8. Ecuria e kreditimit dhe depozitave .................................................... - 77 -
Grafiku 5.1. Regresioni Linear ............................................................................... - 92 -
Grafiku 5.2 Histograma .......................................................................................... - 93 -
- 15 -
KREU I - HYRJE
HYRJE
Procesi i tranzicionit ka sjellë ndryshime të rëndësishme, duke bërë të domosdoshme
që Shqipëria të përshtatet me tendencat dhe nevojat për një zhvillim ekonomik të
qëndrueshëm, të aftë të operojë sipas rregullave të Tregut të Përbashkët Evropian. Në
të njëjtën kohë diferencimi i ekonomisë lokale, si pasojë e kërkesave të tregut të lirë,
rritjes së konkurrencës dhe dinamikes së zhvillimit, kërkon rregullime dhe rivlerësime
të prioriteteve dhe marrëdhënieve që ekzistojnë ndërmjet pushtetit dhe sipërmarrjeve
të biznesit, biznesit dhe komunitetit, si dhe brenda komunitetit të biznesit, në mënyrë
që të ngrihen struktura bashkëpunuese të cilat do të ndihmojnë në zhvillimin e
qëndrueshëm të ekonomisë së vendit dhe të rajonit tonë.
Në këtë situatë të re, ku ekonomia shqiptare përveç nevojës për tu përshtatur me
rregullat e reja të konkurrencës së lirë, kërkesave për tu përgatitur t’i bëjë ballë
sfidave të Tregut të Përbashkët Evropian, duhet të përshtatet edhe me sfidat që
shfaqen si pasojë e globalizimit të ekonomisë, hapjes ndaj konkurrencës
ndërkombëtare. Prandaj është me rëndësi që politikat ekonomike të përpiqen të
përqendrohen në përcaktimin e drejtimeve të ardhme për menaxhimin e mirë të
burimeve të disponueshme, në përcaktimin e qartë të rolit të faktorëve të zhvillimit,
dhe politikave të reja për zhvillimin e mëtejshëm të këtyre faktorëve që përcaktojnë
suksesin. Padyshim, në kushtet ekonomike dhe sociale në të cilat ndodhet Shqipëria,
zhvillimi i sipërmarrjeve të biznesit të vogël zë një vend të parësor përveçse të
rëndësishëm.
Në bazë të statistikave të INSTAT, ekonomia shqiptare vuan nga ritmet e ngadalta të
rritjes së biznesit dhe të evoluimit të bizneseve të vogla drejt atyre të mesme dhe të
mëdha. Është shumë e vështirë që ekonomia jonë të bëhet konkurruese me një
strukturë të tillë të bizneseve, ku 98% e tyre janë biznese të karakterit mikro-biznese.
Prandaj, nisur nga kjo gjendje, mendoj se problemi themelor (i cili ka qenë në qendër
të diskutimit të gjithë temës) është rritja dhe zgjerimi i bizneseve të vogla.
Një nga sfidat kryesore të tregut shqiptar aktualisht është përballja dhe mbijetesa e
suksesshme e sipërmarrësve shqiptarë të vegjël e të mesëm nga presionet e
prodhuesve/furnizuesve të tregut global të cilët mund të furnizojnë tregun shqiptar me
cilësi dhe çmime konkurruese. Nën këtë presion, sigurisht që është veçanërisht e
vështirë mbijetesa e prodhuesve të rinj, dhe e ndërmarrjeve/shoqërive të sapo
formuara apo të reja në moshë të cilat përballen me rrezikun potencial të mbylljes
gjatë 3-4 viteve të para të ekzistencës së tyre.
Për rrjedhojë, është një kërkesë jetike që prodhuesit, sipërmarrësit shqiptarë të
identifikojnë dhe të gjejnë mekanizmat që i bëjnë ata jo vetëm më konkurrues në
tregun vendas, por edhe të mbijetojnë më gjatë dhe të jenë të suksesshëm.
- 16 -
1.1. Qëllimi dhe objektivat e punimit
Ky studim ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë
në suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në
performancën e tyre, si dhe të analizojë efektet që japin këta tregues në rritjen
ekonomike të NVM-ve.
Ky studim kërkon në veçanti të konstatohet, studiohet dhe analizohet se cilët janë
faktorët që ndikojnë më shumë në rritjen ekonomike të NVM-ve. Identifikimi i këtyre
faktorëve do të bëjë të mundur shpjegimin e performancës së vetë NVM-ve.
Në këtë kërkim shkencor do të trajtohen disa çështje të rëndësishme dhe problematika
të përgjithshme të sistemit të financimit, të situatës financiare dhe rentabilitetit të
bizneseve të vogla dhe të mesme në Shqipëri. Gjithashtu, ky punim do të paraqesë, si
nga pikëpamja teorike dhe empirike, lidhjen ndërmjet këtyre treguesve kryesorë të
performancës, apo thënë ndryshe, të rritjes së NVM-ve.
Arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme janë:
Së pari, duke parë rëndësinë dhe peshën që zënë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në
zhvillimin ekonomik të vendit, do të ishte me vlerë studimi i tyre.
Së dyti, duke parë zhvillimin aspak homogjen të NVM-ve në qytetin e Tiranës,
vendosa të studioj shkaqet dhe arsyet se përse disa ndërmarrje zhvillohen më shpejt,
ndërsa disa qëndrojnë për një kohë të kufizuar në treg dhe me pas mbyllen.
Së treti, vendosa të analizoj më tej se cilat nga karakteristikat e brendshme
përcaktojnë ecurinë, dhe performancën e NVM-ve.
Në mënyrë të përmbledhur studimi synon të realizojë këto objektiva :
1. Të përcaktojë faktorët kryesorë të rritjes së NVM-ve në qytetin e Tiranës.
2. Të studiojë dhe analizojë lidhjen ndërmjet rentabilitetit sipas perceptimeve të
bizneseve dhe rentabilitetit në (%) sipas rezultateve faktike.
3. Të studiojë dhe analizojë secilin prej sektorëve, shërbim, prodhim dhe tregti,
dhe të identifikojë se cilët faktorë kanë një ndikim më të lartë në rentabilitetin
e bizneseve.
4. Të studiojë dhe analizojë faktorët që ndikojnë në aksesin për kredimarrje të
biznesit.
Të gjithë këta faktorë janë marrë objekt i kësaj analize me qëllim për të parë sa
efiçente janë NVM-të në Shqipëri, si performojnë ato, sa rentabël janë, etj.
- 17 -
1.2. Pyetjet bazë të kërkimit
1. Pse janë të rëndësishme NVM-të në Shqipëri?
2. A ekziston një lidhje midis rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve dhe
Rentabilitetit në % (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100),
të NVM-ve?
3. Pse ju duhet dhënë përparësi treguesve si Rentabiliteti dhe Aksesi për
Kredimarrje dhe faktorëve që ndikojnë tek këta tregues?
4. Cilët faktorë ndikojnë në rentabilitetin e bizneseve, sipas shpërndarjes së
sektorëve, prodhim, shërbim dhe tregti?
1.3. Metodologjia dhe të dhënat
Për realizimin e këtij punimi, një vend të veçantë ka metodologjia e përdorur. Vetëm
duke u mbështetur në një bazë të sigurt dhe orientim të qartë në fazat e konceptimit,
përpunimit metodologjik, u arrit të bëhej një punë shumë e mirë empirike.
Fazat kryesore nëpër të cilat ka kaluar realizimi i këtij punimi janë sa vijon:
Faza e parë: Përzgjedhja e Literaturës
Përzgjedhja e literaturës është një nga hapat parësorë dhe të rëndësishëm, pasi
konsiston në identifikimin dhe më pas rishikimin e literaturës ekzistuese në lidhje me
objektin e studimit. Ajo përfshin studimin e librave, artikujve, kumtesave të
konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare, etj. Në këtë proces u klasifikuan ato më
të përshtatshmet dhe në të njëjtën kohë u bë një inventarizim i atyre që kishin lidhje
me objektin e studimit të këtij punimi. Mbi këtë bazë, u parashtruan dhe u formuluan
një sërë çështjesh që lidhen me studimin.
Rishikimi i literaturës u shtri mbi një numër relativisht të konsiderueshëm autorësh
vendas e të huaj, gjë që bëri të mundur mbledhjen e shume informacioneve si për
vendin ashtu edhe për jashtë.
Rishikimi i literaturës ekzistuese kishte për qëllim përcaktimin e fushës së këtij
studimi. Por nga ana tjetër rishikimi i literaturës ndihmoi në evidentimin e asaj çka
është arritur dhe çfarë mbetet për t’u arritur nëpërmjet thellimit të njohurive.
Literatura e përzgjedhur ndihmoi në strukturimin e përmbajtjes së mjaft koncepteve të
nevojshme që u përfshinë në këtë punim. Një tjetër ndihmesë ishte gjenerimi i
pyetjeve kërkimore, një aspekt kyç i këtij kërkimi shkencor.
Literatura e rishikuar pati një vlerë të madhe, jo vetëm si burim reference, por edhe si
një bazë e shëndoshë mbështetjeje në trajtimin e çështjeve të studimit.
Faza e dytë: Mbledhja e të dhënave dytësore
Mbledhja e të dhënave konsistoi në grumbullimin e të dhënave nga burime dytësore
si:
- Publikime të Bankës së Shqipërisë;
- 18 -
- INSTAT;
- Banka Botërore;
- OECD; etj.
Këto të dhëna u përdoren si informacione dytësore.
Gjithashtu u shfrytëzuan pothuajse të gjitha të dhënat nga studimet e mëparshme të
kryera për qytetin, objekt të këtij studimi.
Disa prej këtyre studimeve të mëparshme janë:
- Studim i strategjisë afatmesme të zhvillimit të NVM në vendin tonë.
- Studim i strategjisë se zhvillimit ekonomik dhe social të vendit dhe në veçanti
të Bashkisë Tiranë, etj.
Vlen të theksohet se janë marrë në konsideratë opinionet e të gjithë grupeve të
interesuara në ketë fushë, çka e bën më të rëndësishëm dhe të prekshëm këtë studim.
- Takimet me drejtues të institucioneve financiare bankare dhe jo bankare, që
operojnë në fushën e mikro-kredisë me qëllim që të sigurohen të dhëna reale
mbi aktivitetet aktuale dhe strategjitë e tyre në fushën e kreditimit të biznesit
të vogël, qëndrimet e tyre mbi mundësitë dhe barrierat për mbështetje
kreditore, kushtet e kreditimit dhe mbështetjes së bizneseve.
- Takime me përfaqësues të Dhomës se Tregtisë dhe Industrisë, diskutim i
çështjeve normative që lidhen me problemet e rritjes të biznesit në vendin
tonë.
- Takime me përfaqësues të Drejtorisë së Përgjithshme të Tarifave dhe Taksave
Vendore, Bashkia Tiranë.
- Takime me financierë të bizneseve, organizuar nga K. K. Kontabilitetit.
Faza e tretë: Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës
Për realizimin e këtij studimi, faza empirike u mbështet në mbledhjen dhe përpunimin
e të dhënave në terren nëpërmjet metodologjisë së anketimit. Anketimi u mbështet në
plotësimin e pyetjeve të dhëna në një pyetësor të hartuar posaçërisht për këtë studim.
Mbi bazën e objektit të studimit, në bashkëpunim me udhëheqësen Prof. Dr. Flutura
Kalemi, u konceptua dhe u hartua një model pyetësori me 21 pyetje.
Pyetjet u hartuan në mënyrë të tillë që të ishin të kuptueshme, të qarta dhe të mos keq
interpretoheshin nga subjektet e anketimit.
Anketimi u realizua nëpërmjet modelit të anketimit të drejtpërdrejtë dhe të
plotësimit të pyetësorit nga vetë të anketuarit, gjë e cila ju dha atyre mundësinë për të
kërkuar edhe shpjegime shtesë lidhur me paqartësi në lidhje me pyetjet.
Faza e anketimit u zhvillua nga unë, duke u paraqitur personalisht pranë subjekteve,
duke i përzgjedhur ata në mënyrë rastësore. Anketimi i subjektit është kryer vetëm në
ato raste kur në subjekt ishte prezent sipërmarrësi/administratori. Kjo pasi pyetjet
- 19 -
synonin të mblidhnin informacion kontabël që mund ta japë vetë sipërmarrësi apo
administratori i subjektit.
Anketimi u realizua në akset kryesore të qytetit të Tiranës, ku shpërndarja e bizneseve
është më e madhe, kjo pasi është në proporcion edhe me shpërndarjen demografike të
popullsisë së qytetit. Gjithsesi, gjatë anketimit u mbajt parasysh një përfshirje e drejtë
e zonave të Tiranës. Nga ana tjetër, u tregua kujdes i veçantë që në anketim të
përfshiheshin në mënyrë të konsiderueshme biznese të të gjithë sektorëve kryesore.
Kjo është realizuar duke përzgjedhur zona të sektorëve heterogjene. Kjo mënyrë
përzgjedhje është bërë që të krijojë mundësinë e një pasqyrimi sa më real të situatës së
biznesit.
Për këtë studim u realizuan 300 pyetësorë duke anketuar 300 biznese të vogla dhe të
mesme, që operojnë në Qytetin e Tiranës.
Ky pyetësor kishte për qëllim mbledhjen e të dhënave reale nga subjekte të ndryshme
tregtare, të kategorisë ndërmarrje të vogla dhe të mesme në zonën e Tiranës.
Përmbajtja e Pyetësorit
Pjesa e parë e pyetësorit na jep një informacion të përgjithshëm të NVM , ashtu si për
nga forma ligjore e regjistrimit të bizneseve, apo nga sektori në të cilin zhvillojnë
aktivitetin.
Pjesa e dytë, si pjesa më e rëndësishme e pyetësorit, na shfaq në mënyrë të plotë
karakteristika të performancës të NVM-ve. Këto karakteristika janë:
• mosha e biznesit;
• numrit i të punësuarve;
• plani biznesit ;
• niveli i teknologjisë ;
• perspektiva e biznesit;
• xhiro vjetore;
• shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ;
• shpenzimet mesatare vjetore për promocion;
• Rentabiliteti në perceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e
Likertit.
Në pjesën e dytë është ngritur pyetja në formën e shkallëve të “Likertit” e cila tregon
nivelin e rentabilitetit, ku sipërmarrësit të përcaktojnë nivelin e performancës së
biznesit sipas këtij treguesi.
Pjesa e tretë na siguron informacion në lidhje me:
• sigurimin e burimeve të financimit të biznesit;
• sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM –ve;
• investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit;
• burimet e pronarit;
• nevojën për Cash
• situatën aktuale në raport me kredimarrjen
• formën e kredisë;
- 20 -
• kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset mund të absorbojnë ne vitet e
ardhshme;
• Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve duke përdorur
Shkallën e Likertit.
Faza e katërt: Analiza e të dhënave empirike
Të dhënat e mbledhura nëpërmjet pyetësorit dhe nga formularët e deklarimit dhe
pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT), u
grumbulluan dhe u përpunuan me metoda statistikore. Në total u përdorën një panel të
dhënash të nxjerra nga 300 pyetësorë dhe 271 deklarata.
Për analizimin e të dhënave sasiore dhe cilësore, është përdorur modeli i regresionit
linear dhe regresionit logjistik me të dhëna panel, nga ku do të tregohet lidhja midis
variablave të varur të Rentabilitetit dhe Aksesit për kredimarrje si tregues të
performancës të NVM-ve dhe variablave të tjerë shpjegues që ndikojnë në to. Këto të
dhëna, u vlerësuan nëpërmjet ekuacioneve të regresionit linear dhe regresionit
logjistik.
1.4. Struktura e punimit
Realizimi i këtij punimi është organizuar në gjashtë kapituj kryesorë. Kapitujt janë
ndërthurur me njëri-tjetrin duke krijuar kështu një vijueshmëri të mendimit dhe
qëllimit kryesor të punimit. Për studimin e Performancës së NVM-ve në vendin tonë,
punimi nis me një trajtim teorik të NVM-ve në përgjithësi.
Punimi vazhdon me ecurinë e NVM-ve në Shqipëri dhe kryesisht në qytetin e Tiranës.
Më tej punimi vazhdon me një studim empirik mbi performancën e NVM-ve dhe
faktorëve kryesore që ndikojnë në rritjen e tyre. Në fund ndalemi, te gjetjet apo
konkluzionet e studimit.
Në kapitullin e parë është dhënë qëllimi i studimit, pyetjet kërkimore të ngritura,
objektivat e përcaktuar si dhe një metodologji e shkurtuar për realizimin e tij.
Kapitulli i dytë bën një rishikim të literaturës për NVM-të. Vlerëson dhe studion
përfundimet e arritura dhe të ndeshura gjatë literaturës së shfletuar. Pra do të
analizohen, në mënyrë të përgjithshme, një shumëllojshmëri studimesh teorike dhe
empirike mbi performancën e NVM-ve :
-ato që studiojnë faktorët përcaktues dhe nivelin optimal të rentabilitetit të NVM-ve ,
-ato që studiojnë aksesin për kredimarrje të lidhur ngushtë me rritjen e NVM-ve.
Kapitulli i tretë jep një tablo të plotë të ecurisë së NVM-ve në Shqipëri, veçoritë që
mbartin dhe rolin që luajnë ato në ekonominë e vendit tonë.
Në kapitullin e katërt, është përcaktuar metodologjia e studimit dhe instrumentet e
përdorur për nxjerrjen e rezultateve dhe analizën e gjetjeve të punimit.
- 21 -
Kapitulli i pestë, nëpërmjet një anketimi të 300 bizneseve të sektorëve të ndryshëm
kryesisht të vogla dhe të mesme në qytetin e Tiranës, konsiston në analizën empirike
të performancës së NVM-ve dhe faktorëve kryesorë që ndikojnë në rritjen e tyre. Kjo
analizë propozon të njihemi me një grup variablash cilësore dhe sasiore që do të
shërbejnë si faktorët kryesorë që ndikojnë në Rentabilitetin e bizneseve sipas
sektorëve, dhe aksesit për kredimarrje.
Në kapitullin e fundit paraqiten konkluzionet e përgjithshme të nxjerra gjatë studimit,
rekomandimet e punimit si dhe kufizimet e tij për Performancën e NVM-ve në
Shqipëri.
- 22 -
KREU II - RISHIKIMI I LITERATURËS
2.1. Rëndësia e NVM-ve
Ndërmarrjet “mikro dhe ato të vogla” zënë një peshë të madhe në ekonominë e një
vendi. Kontributi që ato japin në rritjen, krijimin e punësimit dhe zhvillimit social
është për tu vlerësuar. Si studiuesit dhe mbarë opinioni publik kanë njohur rëndësinë e
madhe që ato kanë (Stanworth dhe Gray, 1991). Madje shpesh herë ato konsiderohen
si “lokomotiva e rritjes ekonomike”. Përgjithësisht rreth 65% e totalit të numrit të
punonjësve (Madsing, 1997) janë të punësuar pranë bizneseve të vogla dhe mikro.
Ndërsa në vendet në zhvillim NVM-të punësojnë rreth 22% të popullsisë në moshë
madhore.1
Gjatë viteve të mëparshme, pjesa më e madhe e studimeve kanë patur si objekt
studimi bizneset e mëdha. Kjo për arsye se, deri në 1970, zhvillimi ekonomik ishte
arritur kryesisht përmes prodhimit në masë që ofronin ato. Qysh atëherë, është vënë re
një tendencë e ndryshme drejt “zvogëlimit të prodhimit” dhe kjo ka rritur ndjeshëm
rëndësinë tregtare të bizneseve të vogla (Lèbre La Rovere, 1998). Për sa i përket
studimit të tyre, për një kohë të gjatë, ka mbizotëruar një hamendësim i heshtur se
teoritë dhe modelet organizative të zhvilluara mbi bizneset e mëdha ishin
drejtpërsëdrejti të zbatueshme edhe për NVM-të. Megjithatë, de Berranger dhe
Tucker (1999) kanë konstatuar se në ditët e sotme pranohet gjerësisht se bizneset e
vogla ndryshojnë shumë nga ato të mëdhatë. 2
Sipas Curran et al. (1986), nuk ka dyshim se bizneset e vogla mbeten ekonomikisht të
rëndësishme në çdo shoqëri të lirë të industrializuar. Ato marrin pjesë në pothuajse
çdo sektor të madh të ekonomisë, dhe sipas Binks dhe Coyne (1983) vazhdojnë të
sigurojnë një nivel të lartë punësimi jo vetëm në industritë tradicionale si ndërtimi,
por edhe në sektorë më të rinj siç janë shërbimet profesionale dhe shkencore.3
Sipas studimeve në nivel Bashkimi Evropian (BE), bizneset mikro, të vogla dhe të
mesme luajnë një rol të rëndësishëm në ekonomi. Ato janë një burim i madh aftësish
sipërmarrëse, risish dhe mundësi punësimi. Në bazë të një studimi të kryer në vitin
2005, në rang BE-je, rezultoi se rreth 23 milionë NVM ofronin rreth 75 milionë vende
pune dhe përfaqësonin 99% të të gjitha bizneseve.4 E siç do të thoshte edhe vetë
komisioneri për sipërmarrjet dhe industrinë, Günter Verheugen:
“Ndërmarrjet mikro, të vogla dhe të mesme (NVM) janë motori i ekonomisë
evropiane. Ato janë një burim thelbësor i vendeve të punës, krijojnë një frymë
1 Tongue, 2001, Part 1, fq.5.
2 Ibid.
3 Ibid.
4 EC, 2005, The New SME definition, User Guide and Model Declaration, fq. 5
- 23 -
sipërmarrëse dhe sjellin risi në BE dhe në këtë mënyrë janë të rëndësishme për nxitjen
e konkurrencës dhe punësimit.”5
Po ashtu edhe në rang global, bizneset e vogla përbëjnë shumicën e bizneseve në të
gjitha ekonomitë në botë. Ato gjithashtu japin një kontribut të madh në prodhimin dhe
punësimin në sektorin privat, një kontribut që me kalimin e kohës është në rritje
(Storey, 1994).
Fakti se ka kaq shumë biznese të vogla në ekonomitë më të zhvilluara çon në ngritjen
e një sërë pyetjesh, veçanërisht në atë se si mund të matim saktësisht sa biznese
ekzistojnë në një ekonomi në një kohë të caktuar. Shumë biznese të vogla qëllimisht
nuk regjistrohen pranë autoriteteve shtetërore. Të tjera kanë një jetëgjatësi aq të
shkurtër sa autoritetet shtetërore nuk arrijnë të regjistrojnë ekzistencën e tyre përpara
se ato të pushojnë së ekzistuari.
Së fundmi, shumë nga bizneset janë aq të vegjël sa shteti nuk mund të marrë në
konsideratë si të vlefshëm për t’i regjistruar, dhe këto ndërmarrje janë përjashtuar nga
detyrimi për tu regjistruar mbi bazë të madhësisë. Kjo gjë shkakton probleme në
aspektin e matjes së madhësisë së sektorit të bizneseve të vogla, kontributin e tyre në
prodhim dhe punësim, në bërjen e matjeve nëse ky fenomen ndryshon gjatë një
periudhe të caktuar kohe dhe në bërjen e krahasimeve me vende të tjera. Për të gjitha
këto arsye, statistikat e bizneseve të vogla kanë tendencë të jenë disi spekulative
(Storey, 1994).
E megjithatë kur flasim për ndërmarrjet e vogla e të mesme (NVM-të), mbi bazën e
një logjike të thjeshtë praktike është evidente se ato kanë një rëndësi të veçantë për
rritjen e sektorit privat. Përdorimi i gjerë i termit “NVM” në përcaktimin e politikave
të zhvillimit ekonomik ka lënë të kuptohet se segmenti i bizneseve që zënë hapësirën
ndërmjet sipërmarrjeve mikro dhe atyre të mëdha paraqet mundësi dhe sfida dukshëm
të ndryshme nga ato të dy grupeve të tjera. Pretendimi se NVM-të janë shtylla
kryesore e ekonomisë, është theksuar e trumbetuar shumë nëpër gazeta, prezantime,
dhe artikuj në lidhje me zhvillimin e sektorit privat.6
2.2. Përkufizimi i NVM-ve
2.2.1. Karakteristikat e NVM-ve
Përpara se të japim një përkufizim të NVM-ve le të shohim cilat janë karakteristikat
tipike të tyre sipas disa studiuesve. Në mënyrë të përmbledhur ato janë si më poshtë:
Janë shumë fleksibël. Përparësia kryesore konkurruese e NVM-ve është
fleksibiliteti i tyre; shpesh ato janë të afta të përmbushin shpejt kërkesat dhe
nevojat e konsumatorëve (Temperley, Galloway et al, 2004. Antony, Kumar et
al 2005. Edwards, Delbridge et al 2005. Murphy dhe Ledwith 2007).
5Günter Verheugen, Member of the European Commission, Responsible for Enterprise and Industry.
6 Guibson & van der Vaart, Defining SMEs: A Less Imperfect Way of Defining Small and Medium
Enterprises in Developing Countries, 2008, bookings website, fq. 4
- 24 -
Sjellin inovacion. Inovacioni përmes një programi kërkimi dhe zhvillimi është
jetik për ekzistencën e një NVM-je tipike. (Temperley, Galloway et al, 2004.
Oke, Burke et al 2007) .
Të shpejta në zbatimin e vendimeve të marra. Ato karakterizohen nga zbatim
i shpejtë i vendimeve të marra për të zbutur kërcënimet e jashtme dhe për të
kapitalizuar mundësitë (Antony, Kumar et al 2005. Murphy dhe Ledwith
2007).
Integrim vertikal. NVM-të janë më tepër të integruara vertikalisht se sa
kategoritë e tjera të bizneseve, pasi ka më pak nivele administrimi dhe
burokraci. Kjo lehtëson menaxhimin e tyre, por nga ana tjetër kjo ka një
mangësi, pasi bën që NVM-të të përqendrohen më tepër në çështjet operative
(Antony, Kumar et al. 2005; Deros, Yusof et al. 2006; McAdam, Keogh et al.
2007).
Suksesi varet nga aftësitë e shefit ekzekutiv. Personaliteti i shefit ekzekutiv të
një NVM-je ose drejtori ekzekutiv është një element kyç në menaxhimin,
rritjen, dhe suksesin e biznesit. Kështu, NVM-të janë më shpesh të orientuara
nga njerëzit (Temperley, Galloway et al. 2004).
Mungesa e pajtueshmërisë me kërkesat për marrëdhëniet e punës. Tek
NVM-të, marrëdhëniet e punës janë shpesh të lira dhe informale; mungon
procesi i standardizimit (Antony, Kumar et al. 2005).
Procedura politikë-bërëse tërësisht të ndryshme nga ato të bizneseve të
mëdha. Procedurat e hartimit të politikave dhe shfrytëzimi i burimeve që janë
të përshtatshme për bizneset e mëdha nuk janë doemos të përshtatshme për
NVM-të (Welsh dhe White 1981; Deros, Yusof et al. 2006).
2.2.2. Probleme të përkufizimit të NVM-ve
Nëse do të duam të japim një përkufizim se çfarë quajmë ndërmarrje të vogla e të
mesme do të shohim se jo vetëm që është shumë e vështirë, por edhe që nuk ka
pajtueshmëri mendimesh ndër studiues, ekonomistë e politikë-bërës.
Sipas Storey (1994), vihet re një mungesë njëtrajtshmërie në lidhje me përkufizimin.
Përkufizime që përdorin përmasat (si numri i punonjësve, xhiro, rentabiliteti dhe
fitimi neto) nëse i përdorim në një sektor mund të ndodhë që të gjitha bizneset të
klasifikohen si të vogla ndërsa të njëjtat përmasa kur aplikohen në një sektor tjetër
mund të çojnë në rezultate të ndryshme. Kjo pasi një biznes i vogël në sektorin e
shërbimeve, ka kapital, xhiro dhe punëson një numër të caktuar punonjësish të
ndryshme nga ato që ka një biznes i vogël në sektorin e prodhimit të lëndëve të para.
Pra, nëse do të krahasojmë sektorët e ndryshëm, bizneset e vogla e të mesme të këtyre
sektorëve nuk paraqesin cilësi të njëjta për sa i përket kapitalit, xhiros dhe numrit
personave që punësojnë. Kjo ka sjellë ide dhe qasje të ndryshme të autorëve të
ndryshëm për sa i përket përkufizimit të NVM-ve (Storey, 1994).
- 25 -
Në praktikë, mund të hasen kuptime të ndryshme që aplikohen në kontekste të
ndryshme. Realisht, Curran et al. (1991), kur diskutohet për çështjen e përkufizimit,
duke iu referuar dhe autorëve të tjerë, thonë se është një “çështje problematike”.
Ndërkohë teoricienë dhe studiues të tjerë janë përpjekur të bëjnë një përkufizim të
biznesit të vogël, por pa rezultat të kënaqshëm. Të tillë kanë qenë Bolton (1971),
Binks dhe Coyne (1983), Curran dhe Stanworth (1984). 7
Një nga arsyet që nuk mund të arrihet në një përfundim të kënaqshëm është problemi i
përmasës. Një biznes që konsiderohet i vogël në sektorin e petrokimisë mund të ketë
nivel kapitali, të ardhurash dhe numër të punësuarish shumë herë më të lartë se një
biznes që konsiderohet i vogël në sektorin e riparimit të makinave. Për pasojë,
përkufizimi në nivel sektori që merr për bazë përmasat objektive të madhësisë, si
numri i të punësuarve, xhiroja, fitimi dhe kapitali neto, na çon në përfundimin se, në
disa sektorë, të gjitha bizneset mund të konsiderohen të vogla, ndërsa në sektorë të
tjerë ndoshta nuk ka aspak biznese të vogla (Storey, 1994). Këto përkufizime që
marrin në konsideratë numrin e punonjësve, xhiron, fitimin, të ardhurat neto, etj.,
quhen përkufizime objektive (Storey, 1994).
Tabela 2.1. Përkufizime të ndryshme për NVM-të
Shteti Kriteri i
ndarjes
Mikro
Të vogla
Mesme
Mëdha
Australi Nr. punonjësve 1-4 5-19 20-199
> 200
Kinë Nr. punonjësve E ndryshme
sipas industrisë
së prodhimit
< 300 300-2000 > 2000
BE Nr. punonjësve
dhe
xhiro vjetore
< 10
< 2 mil €
<50
< 10 mil €
<250
< 50 mil €
> 250
OECD Nr. punonjësve 1-9 10-49 50-499 > 500
Burimi: Temperley et al., (Temperley, Galloway et al. 2004), UN-ECE (1996) , NBSC (2003)
2.2.3. Përkufizime të raportit të Komitetit Bolton (1971)
Raporti i Komitetit Bolton për biznesin e vogël (1971) është një nga burimet
gjerësisht të përmendura nga përkufizimet dhe kuptimet në lidhje me sektorin e
biznesit të vogël. Bolton (1971) u përpoq të kapërcejë problemin e përkufizimit të
bizneseve të vogla. Pas shumë sugjerimesh, ai nxori dy formulime përkufizimesh
duke i quajtur ato: 1)përkufizim “ekonomik” dhe 2) përkufizim “statistikor”.
Përkufizimi ekonomik i konsideron bizneset si të vogla në rast se përmbushen tre
kriteret e mëposhtme:
− kur zotërojnë një pjesë relativisht të vogël të tregut të tyre;
7 Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq. 6
- 26 -
− kur menaxhohen nga vetë pronarët ose gjysmëpronarët e tyre në mënyrë
personale, dhe jo nëpërmjet një strukture formale menaxhimi;
− kur janë të pavarura, d.m.th. që nuk janë pjesë e një biznesi të madh.8
Ndërsa përkufizimi statistikor, nga ana tjetër, u formulua për të trajtuar tri çështje
kryesore. Së pari të përcaktohej madhësia aktuale për sektorin e bizneseve të vogla
dhe kontributi i tyre në agregatet ekonomikë, si prodhimi i brendshëm bruto,
punësimi, eksportet dhe inovacioni. Së dyti, të krahasonte shtrirjen e ndikimit në
ekonomi të sektorit të bizneseve të vogla dhe si kishte ndryshuar ky ndikim me
kalimin e kohës. Së treti, në parim, përkufizimi statistikor do të bënte të mundur
krahasimin ndërmjet kontributit që japin në ekonominë e një vendi bizneset e vogla
me atë të një vendi tjetër (Tongue, 2001).9
Përkufizimet e dhëna nga Komiteti Bolton, jepen në mënyrë të përmbledhur në
tabelën e mëposhtme:
Tabela 2.2. Përkufizimet e Komitetit Bolton
Sektori Përkufizimi
Industria prodhuese 200 punonjës ose më pak
Ndërtimi 25 punonjës ose më pak
Miniera dhe gurore 25 punonjës ose më pak
Tregtia me pakicë Xhiro 50,000 £ ose më pak
Të ndryshme Xhiro 50,000 £ ose më pak
Shërbimet Xhiro 50,000 £ ose më pak
Tregtia e automjeteve Xhiro 100,000 £ ose më pak
Tregtia me shumicë Xhiro 200,000 £ ose më pak
Transporti rrugor Pesë automjete ose më pak
Shërbimi katering Të gjitha përjashtuar zinxhirët e
dyqaneve dhe birraritë
Burimi: Bolton (1971)
Siç mund të vihet re nga tabela, në dy grupe sektorësh, ai i industrisë prodhuese dhe
ndërtimi, dhe miniera dhe gurore, kriteri dallues është numri i punonjësve. Në tre
sektorët e shërbimeve, kriteri dallues është xhiroja, dhe vetëm në një sektor, ai i
kateringut, kriteri është pronësia. Së fundi, në transportin rrugor, kriteri është “asetet
fizike të biznesit”, marrë kjo për numër automjetesh (Storey, 1994).
E megjithatë sipas Storey (1994), raporti i Komitetit Bolton ka vlera pasi solli shumë
risi pozitive në lidhje me sektorin e biznesit të vogël, pavarësisht se mori një numër të
madh kritikash për të dyja përkufizimet si për atë “ekonomik” edhe për atë
“statistikor”.
8 Tongue, 2001, Part 1, fq.7
9 Ibid.
- 27 -
2.2.4. Kritikat ndaj përkufizimit “ekonomik” të raportit të Komitetit
Bolton
Nëse marrim në analizë përkufizimin ekonomik, Raporti Bolton përdor si kriter që një
biznes të quhet i vogël, faktin që duhet të administrohet nga vetë pronarët ose
gjysmëpronarët e tij personalisht, dhe jo përmes një strukture formale menaxhimi. Ky
kriter “është i papajtueshëm me përkufizimin “statistikor” që bizneset e vogla të
industrisë së prodhimit kanë deri në 200 punonjës (Storey, 1994).
Nga njëra anë Raporti Bolton pranon se disa biznese më të vogla mund të kenë një ose
më shumë nivele administrative të ndërmjetme, të tilla si supervizorët apo përgjegjësit
të cilët interpretojnë vendimet e menaxherëve të tyre që njëkohësisht janë edhe
pronarë dhe i transmetojnë këto vendime tek punonjësit e tjerë. Por nga ana tjetër e
konsideron këtë gjë si të jenë vetë pronarët e bizneseve ata që marrin vendimet
kryesore dhe ushtrojnë funksionet kryesore të menaxhimit.
Megjithatë, puna e Atkinson dhe Meager (1994) tregon se emërimet e menaxherëve
bëhen kur bizneset arrijnë një madhësi ndërmjet 10 ose 20 punonjës. Në këto
përmasa, pronarët nuk janë burimi ekskluziv i vendimeve menaxheriale (Storey,
1994). Kur një biznes punëson mbi 100 punonjës, pronarët e saj fillojnë të rekrutojnë
ekipe të rëndësishme menaxherësh të cilave iu caktojnë edhe përgjegjësi. Është e
pamundur që një biznes me më shumë se 100 punonjës të mund të menaxhohet në
mënyrë “personale”, dhe kërkohet një strukturë më formale menaxhimi, gjë që na bën
të mendojmë se përkufizimi “ekonomik” dhe “statistikor” i raportit Bolton janë të
papajtueshëm me njëri tjetrin (Storey 1994).
Aspekti i dytë që lë hapësirë për diskutim në lidhje me përkufizimin “ekonomik”
është theksi që ai vendos mbi paaftësinë e një biznesi të vogël të ndikojë në mjedisin e
tij, veçanërisht paaftësia për të influencuar duke ndryshuar sasinë që prodhon, çmimin
me të cilin shitet në treg një produkt apo shërbim. Sipas Storey (1994) është e
dukshme se këtu Raporti Bolton është influencuar nga koncepti ekonomist i
konkurrencës së përsosur. Megjithëse në praktikë shumë biznese të vogla ofrojnë një
shërbim ose produkt shumë të specializuar, ndoshta në një zonë gjeografikisht të
izoluar, dhe shpesh nuk e perceptojnë veten e tyre në konkurrencë të qartë. Si rezultat,
në terma afat-shkurtër dhe afat-mesme, ato mund të mbajnë çmime më të larta dhe
fitim më të lartë se “norma” e industrisë në përgjithësi. Sipas një studimi të Bradburd
dhe Ross (1989) 10
, në Shtetet e Bashkuara, bizneset e mëdha në përgjithësi kanë më
shumë fitim se sa ato të voglat, por ndërkohë në ato industri heterogjene ku ka
boshllëqe, ndodh e kundërta.
Ndërkohë, Wynarczyk et al (1993)11
na ofrojnë një alternativë tjetër të përkufizimit
“ekonomik” të një biznesi të vogël, të ndryshëm nga përkufizimi i Raportit Bolton.
Duke u mbështetur në vëzhgimin e Penrose (1959) i cili thoshte se bizneset e vogla
ndryshojnë nga ato të mëdhatë aq sa janë të ndryshme larvat nga fluturat, Wynarczyk
et al (1993) u përpoqën të identifikojnë karakteristikat e bizneseve të vogla që i bëjnë
ato të dallueshme nga bizneset e mëdha; karakteristika këto të ndryshme nga
madhësia. Po ashtu, Wynarczyk et al (1993) argumentojnë se ka tre aspekte qendrore
10
Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.10. 11
Ibid.
- 28 -
ku ndryshojnë bizneset e vogla nga ato të mëdha. Dhe ato janë: pasiguria, inovacioni
dhe evolucioni.
a. Pasiguria
Dallimi kryesor ndërmjet një biznesi të vogël dhe një të madhi është pasiguria e
madhe e mjedisit ku operon një biznes i vogël së bashku me përmbajtjen e brendshme
të motiveve dhe veprimeve (Storey, 1994).
Sipas Tongue (2001), pasiguria e sektorit të bizneseve të vogla e të mesme,
identifikohet në 3 aspekte:
Së pari, pasiguria qëndron në faktin se ne nuk e dimë me siguri që është subjekti
ai që vendos çmimin, gjë që mund të konsiderohet si në kundërshtim me
përkufizimin që na jep Raporti Bolton. Kjo gjë njëkohësisht vë në pah edhe
pjesën e vogël të tregut që ato zënë.
Së dyti, pasiguria e bizneseve të vogla qëndron tek numri i kufizuar i
konsumatorëve dhe i bazës së produktit. Një shembull klasik në këtë rast është
kur kemi biznese të vogla që thjesht veprojnë si nënkontraktorë të bizneseve të
mëdha. Këto biznese kanë gjasa që të preken nga “dobësia e nënkontraktorit”
(Lyons dhe Bailey, 1993)12
. Kjo dobësi krijohet jo vetëm prej varësisë nga
konsumatorët dominantë, por edhe nga shkalla e specializimit të produktit për
konsumatorë të veçantë, specifika e vendimeve për investime, dhe probabiliteti që
konsumatori mund të heqë dorë nga porosia. Edhe për nënkontraktorët në tërësi,
bizneset e vogla e kanë të qartë që janë më tepër të prekshme se bizneset e mëdha
dhe veprojnë sipas rastit (Lyons dhe Bailey, 1993).
Së treti, pasiguria ka të bëjë me diversitetin më të madh të objektivave që kanë
pronarët e bizneseve të vogla, krahasuar me bizneset e mëdha. Shumë pronarë të
bizneseve të vogla kërkojnë të marrin vetëm një nivel minimal të ardhurash se sa
të maksimizojnë shitjet apo fitimin (Storey 1994). Pronarët e bizneseve të vogla
nuk kanë pse të bezdisen nga raportimet për aksionarët e jashtëm dhe për
rrjedhojë “monitorimi i performancës” në praktikë nuk ekziston. Tek bizneset e
vogla, marrëdhënia ndërmjet biznesit dhe pronarit është shumë më e ngushtë se
sa ndërmjet aksionarit dhe biznesit të madh. Prandaj motivimi i pronarit tek
bizneset e vogla është një ndikim kyç mbi punën e vetë biznesit (Storey, 1994).13
b. Inovacioni
Aspekti i dytë kryesor që shënjon dallimin ndërmjet bizneseve të vogla dhe atyre të
mëdha është roli në inovacion. Sipas Storey (1994), tradicionalisht, bizneset e vogla
kanë qenë të afta të sjellin diçka të ndryshme në produkte apo shërbime, që dallon nga
standardet që ofrohen nga bizneset e mëdha (Storey, 1994: 11-12). Kjo tendencë e
bizneseve të vogla për të sjellë risi të ndryshme nga ato të bizneseve të mëdha është
mbështetur edhe nga Pavitt et al. (1987).
12
Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.10. 13
Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.11
- 29 -
c. Evolucioni
Aspekti i tretë ku dallojnë bizneset e mëdha nga ato të vogla, sipas Storey (1994)
është mundësia shumë herë më e madhe e evolucionit dhe ndryshimit që ka një biznes
i vogël. Teoricienët e menaxhimit (p.sh. Scott dhe Bruce, 1987) e shohin tranzicionin
që bëjnë bizneset e vogla tek ato të mëdha si një ndryshim me shumë stade, ndryshe
nga Penrose (1959), i cili e sheh këtë fenomen si një ndryshim vetëm me një fazë.
Bizneset e vogla që bëhen të mëdha kalojnë nëpër një numër stadesh ndyshimi që
ndikojnë në rolin dhe stilin e menaxhimit, si dhe në strukturën e organizimit (Scott
dhe Bruce, 1987). Pika kyçe këtu është se struktura dhe organizimi i biznesit të vogël
ka më shumë gjasa të jenë në ndryshim, pasi biznesi lëviz nga një fazë në një tjetër, se
sa tek bizneset më të mëdha (Storey, 1994).
Pra, pasiguria, inovacioni dhe evolucioni i biznesit janë dimensionet thelbësore ku
ndryshojnë bizneset e vogla nga ato të mëdhatë. Në aspektin teorik, bizneset e vogla
duhet të vëzhgohen nga poshtë-lartë dhe jo të supozohet se një biznes i vogël është një
version në shkallë të vogël i një biznesi të madh (Wynarczyk et al., 1993).14
2.2.5. Kritikat ndaj përkufizimit “statistikor” të raportit të Komitetit
Bolton
Ashtu sikurse përkufizimi ekonomik, edhe përkufizimi statistikor i Raportit Bolton u
përball me një sërë kritikash (Storey, 1994). Të cilat në mënyrë të përmbledhur
paraqiten më poshtë:
• Së pari, nuk ka një përkufizim të vetëm apo qoftë edhe një kriter të vetëm të
“vogëlsisë”. Ndërkohë, përdoren katër kritere të ndryshme në përkufizimin
statistikor: numri i punonjësve, xhiroja, pronësia dhe aktivi.
• Nëse analizojmë kriteret e ndryshme, shohim që nuk ka njëtrajtësi në sektorë
të ndryshëm. Në lidhje me nivelin e xhiros, shohim se janë identifikuar tre
nivele të ndryshme xhiroje për sektorë të ndryshëm; për numrin e punonjësve
janë të identifikuar dy nivele të ndryshme. Këto ndryshime i bëjnë
përkufizimet tepër komplekse për të mundësuar krahasime ndërmjet shteteve
apo edhe në periudha të ndryshme kohore (Storey, 1994).
• Përkufizimet statistikore që bazohen në njësi monetare, me kalimin e kohës e
bëjnë krahasimin mjaft të vështirë, pasi duhet të ndërtohen shifra indeksimi të
duhura duke marrë parasysh edhe ndryshimet në çmim. Gjithashtu, ato bëjnë
që krahasimet ndërkombëtare të jenë akoma edhe më të vështira për shkak të
luhatjeve në vlerën së monedhës (Storey, 1994).
2.2.6. Përkufizimi i Komisionit Evropian
Dhënia e një përkufizimi të caktuar e të pranueshëm se cilat do të konsiderohen
ndërmarrje të vogla e të mesme është shumë e rëndësishme edhe për aktorët
politikëbërës. Duke patur një kategorizim të caktuar ata e kanë më të lehtë të bëjnë
14
Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.12
- 30 -
politika dhe të adresojnë probleme. Ndërkohë Komisioni Evropian, për ti dhënë
zgjidhje problemit të përkufizimit të ndërmarrjeve të vogla e të mesme, ndërmori
nismën për të njehsuar një përkufizim të vetëm në nivel BE-je.
Për herë të parë në shkurt 1996, Komisioni miratoi komunikimin ku prezantonte një
përkufizim për NVM-të i cili hyri në fuqi në dhjetor 1997. Komunikimi përfshinte
edhe një rekomandim jo të detyrueshëm për Shtetet Anëtare, Bankën Evropiane të
Investimeve dhe Fondin Evropian të Investimeve. Pas gati një dekade lindi e
nevojshme rishikimi i këtij përkufizimi të Komisionit Evropian dhe kështu në 2005, u
miratua një përkufizim i ri për NVM-të.15
Sipas përkufizimit të ri të NVM-ve, shumica e tyre janë autonome pasi janë krejtësisht
të pavarur ose kanë një ose më shumë ortakë të pakicës. Një sipërmarrje është një
subjekt i angazhuar në një aktivitet ekonomik pavarësisht nga forma e saj ligjore. Ky
përkufizim është dhënë paraprakisht nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë. Pra, është
veprimtaria ekonomike, faktori përcaktues dhe jo forma ligjore e biznesit.16
Përkufizimi i ri i BE-së i miratuar në vitin 2005 merr parasysh këto tre kritere: 1)
numrin e punonjësve, 2) xhiron vjetore, dhe 3) bilancin vjetor. Mbi bazën e këtyre tre
kritereve, bizneset ndahen në 3 kategori, me karakteristika si mëposhtë:
Tabela 2.3. Klasifikimi i Komisionit Evropian i NVM-ve
Kategoria Nr. i
punonjësve
Xhiro vjetore Bilanci vjetor
Të mesme <250 <€ 50 milion
(përkufizimi i 1996: 40
milion €)
<€ 43 milion
(në 1996 27 milion
€)
Të vogla <50 ≤ €10 milion
(në 1996, 7 milion €)
≤ € 10 milion
(në 1996, 5 milion
€)
Mikro <10 ≤ € 2 milion
(nuk ishte përcaktuar më
parë)
≤ € 2 milion
(nuk ishte
përcaktuar më parë)
Burimi: Rekomandim i Komisionit Evropian, 6 Maj 2003, për përkufizimin e
ndërmarrjeve mikro, të vogla dhe të mesme.
2.2.7. Përkufizim i OECD
Sipas OECD, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë një grup shumë heterogjen. Ato
shtrihen në tërë sektorët tregtarë, duke filluar nga zejtaria dhe artizanati, prodhimet
bujqësore dhe blegtorale për tregun e fshatit, bar-kafene, internet-kafe në një qytet të
vogël, deri tek biznese të vogla e të sofistikuara inxhinierie ose biznese që shesin
programe softuerë në tregjet jashtë shtetit, apo edhe biznese të mesme prodhuese të
15
EC, 2005, The Neë SME definition, User Guide and Model Declaration, fq. 5 16
EC, 2005, The New SME definition, User Guide and Model Declaration, fq.12
- 31 -
pjesëve të automjeteve që shesin tek prodhuesit shumëkombësh të automjeteve në
tregjet e brendshme dhe të jashtme.
Pronarët mund të jetë të varfër ose jo; bizneset operojnë në tregje shumë të ndryshme
(urbane, rurale, lokale, kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare); përfshijnë nivele të
ndryshme të aftësive, kapitalit, sofistikimit dhe orientimit drejt rritjes, dhe mund të
jenë pjesë e ekonomisë formale ose informale (OECD 2004).17
Përkufizimi i NVM-ve ndryshon nga shteti në shtet dhe zakonisht bazohet në numrin
e të punësuarve, dhe vlerën e shitjeve dhe/ose vlerën e aktiveve. Për shkak të lehtësisë
në grumbullim, variabli më i përdorur është numri i punonjësve. BE-ja dhe një numër
i madh vendeve të OECD18
, vende në tranzicion dhe në zhvillim e kanë caktuar
kufirin maksimal të numrit të punonjësve për NVM-të në 200-250, me disa
përjashtime: të tilla si Japonia (që e çon deri në 300 punonjës) dhe në SHBA (500
punonjës) (OECD 2004).19
Tabela 2. 4. Përkufizim i NVM-ve në vende të ndryshme të botës
Vendi Viti Përkufizimi i një NVM-je
Kina Fillim viteve 1990 < 100 punonjës
Kore 1995 < 300 punonjës
Vietnam Fillim viteve 1990 < 200 punonjës
Indi 1991/1992 < 30 milion investime në makineri dhe
impiante
Singapor Fillim viteve 1990 < 100 punonjës
Malajzi Fillim viteve 1990 < 75 punonjës
Tailandë Fillim viteve 1990 < 100 punonjës
Tanzani 2002 < 50 punonjës
Malaui 2003 < 50 punonjës
OECD
Danimarkë Fillim viteve 1990 < 500 punonjës
Francë 1994 < 500 punonjës
Suedi Fillim viteve 1990 < 200 punonjës
Finlandë 1991 < 500 punonjës
Japoni 1991 < 300 punonjës
SHBA 1994 < 500 punonjës
Mesatarja për 6 shtetet e OECD
Burimi: Wignaraja, Ganesh (2003) cituar në OECD (2004), fq.12
Ndërsa për sa i përket nivelit minimal të numrit të punonjësve tek NVM-të, një numër
i madh vendesh përcakton një grup, i cili është një përzierje e bizneseve me të vetë-
punësuar dhe “mikro”, që punëson më pak se 10 punonjës.
Pavarësisht nga niveli i zhvillimit të një ekonomie, qoftë ajo e zhvilluar, në zhvillim
apo e prapambetur, një pjesë e konsiderueshme e ndërmarrjeve mikro dhe të vogla
veprojnë në mënyrë informale ose siç thuhet ndryshe ekonomi në hije (in shadow).
17
OECD 2004, fq. 10 18
OECD 2002, fq. 4 19
OECD 2004, fq. 10
- 32 -
Schneider (2003)20
ka krahasuar madhësinë e sektorit informal në 22 shtete në
tranzicion (vendet e ish-Bashkimit Sovjetik dhe Evropës Qendrore dhe Lindore) dhe
21 vende të OECD-së nga viti 2000-2002 dhe konstatoi se madhësia e sektorit
informal arrin në një mesatare prej 16.7%, 29.2% dhe 44.8% e PBB-së përkatësisht në
ekonomitë e vendeve të OECD-së, Evropës Lindore dhe në vendet e ish Bashkimit
Sovjetik (OECD 2004).21
2.3. Përkufizimi i NVM-ve në Shqipëri
2.3.1. Përcaktimi i NVM-ve në Shqipëri
Ndërsa më sipër analizuam NVM-të në botë, në këtë pjesë do të shohim si trajtohen
NVM-të në Shqipëri, duke u përqendruar tek çështje si: rëndësia dhe pesha që ato
kanë në ekonomi, si i identifikojmë ato dhe çështje të përkufizimit të tyre.
2.3.2. Identifikimi i tyre
Burime të ndryshme brenda vendit na japin përkufizime të ndryshme në lidhje me
NVM-të. Kështu për shembull INSTAT përdor klasifikimin e mëposhtëm të
ndërmarrjeve:
Klasa e madhësisë I, punëson 1 deri 4 punonjës
Klasa e madhësisë II, punëson 5 deri 9 punonjës
Klasa e madhësisë III, punëson 10 deri 19 punonjës
Klasa e madhësisë IV, punëson 20 deri 49 punonjës
Klasa e madhësisë V, punëson mbi 50 punonjës.
Nga ana tjetër, Ligji nr.8957, datë 17.10.2002, “Për ndërmarrjet e vogla dhe të
mesme” përdor klasifikimin e mëposhtëm:
− Mikro njësitë, punësojnë deri 5 punonjës
− Ndërmarrjet e vogla, punësojnë 6 deri 20 punonjës
− Ndërmarrjet e mesme, punësojnë 21 deri 80 punonjës
Madhësia e ekonomisë shqiptare është shumë e vogël në krahasim me madhësinë
mesatare të vendeve të tjera evropiane, dhe për rrjedhojë kemi konsideruar si
ndërmarrje të mëdha ato të cilat mesatarisht punësojnë mbi 50 vetë. Ndërmarrjet e
tjera konsiderohen të vogla dhe të mesme. Mbi bazën e një studimi të kryer për
periudhën kohore 1997-200222
, rezulton se mikro-ndërmarrjet punësojnë 1-4 vetë.
Ndërsa ndërmarrjet e mesme punësojnë 20-49 vetë.
20
Cituar në OECD 2004 21
OECD 2004, fq. 10 22
QKZH, 2002, fq.19
- 33 -
2.3.3. Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare23
Sektori i NVM ka një kontribut substancial në rritjen ekonomike dhe punësim. Nëse i
referohemi një studimi që ka patur në fokus periudhën kohore 1997-2002, 24
rezulton
se 91.1% e ndërmarrjeve punësojnë më pak se 4 vetë. Për këtë arsye mund të thuhet se
struktura e ndërmarrjeve në Shqipëri bazohet në mikro njësitë. Mbi bazën e
indikatorëve si shifra e afarizmit (Sh.Af), vlera e shtuar (V.Sh), punësimi dhe numri i
ndërmarrjeve sipas madhësisë, studimi del në përfundimin se ndërmarrjet e mesme
janë ndërmarrjet më dinamike dhe kanë ndikuar më shumë në rritjen ekonomike gjatë
periudhës 1997-2000.
Sipas INSTAT, kontributi i NVM-ve në PBB është më shumë se 73% dhe më shumë
se 71% në sektorin e punësimit. Numri i sipërmarrjeve aktive në fund të 2011, sipas të
dhënave të INSTAT-it, ishte rreth 106.503. Krahasuar me sipërmarrjet aktive në vitin
2005 ka një rritje prej 65%.Sipas strukturës së sipërmarrjeve aktive në vitin 2011
është vënë re që NVM më së shumti dominohen nga mikro-ndërmarrjet me nga 1 deri
në 9 punonjës, që përbëjnë rreth 95.2% të numrit të përgjithshëm të sipërmarrjeve
aktive.
Në totalin e bizneseve, dominuese janë ato shumë të vogla (mikro- njësitë me 1-4
punonjës) që zënë përqindjen më të madhe me 91% kundrejt totalit. Ndërmarrjet e
vogla me 5 deri në 19 punonjës zënë rreth 7 % të totalit, ndërmarrjet e mesme me 20
deri në 80 punëtorë zënë rreth 2% të numrit total.
Ndërsa duke iu referuar të dhënave të INSTAT-it në fund të 2013, numri i
sipërmarrjeve aktive ishte rreth 111.083. Numri i ndërmarrjeve të reja të krijuara gjatë
vitit 2013 është 12.131.25
2.4. Matja e performancës së NVM-ve
Matja e performancës është procesi i mbledhjes, analizimit dhe/ose të raportimit të
informacionit në lidhje me performancën e një individi, grupi, organizate, sistemi apo
komponenti. Ajo mund të përfshijë procesin e studimit brenda organizatave, ose
studimin e proceseve inxhinierie, parametrave, fenomeneve, etj., për të parë nëse
produkti është në përputhje me atë që kishte për qëllim ose që duhej të arrihej.
Performanca e mirë është një kriter mbi bazën e të cilit përcaktohet aftësia e një
sipërmarrje për të mbijetuar.26
Sot përdoren disa sisteme matjeje të performancës dhe secili ka mbështetësit e vet. Për
shembull modeli “Karta e Balancuar e Pikëve”27
(Kaplan dhe Norton, 1993, 1996,
2001), Prizmi i Performancës28
(Neely, 2002), dhe modeli i Procesit të Matjes së
Performancës i Kembrixh29
(Neely, 1998) janë hartuar për një zbatim të gjerë.
23
Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare do të trajtohet gjerësisht në kapitullin e tretë. 24
QKZH, 2002, fq.19 25
Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2013 26
http://en.wikipedia.org/wiki/Performance_measurement 27
Në anglisht Balanced Scorecard 28
Në anglisht Performance Prism 29
Në anglisht Cambridge Performance Measurement Process
- 34 -
Përgjatë historisë, matja e performancës është përdorur për të vlerësuar suksesin e
sipërmarrjeve. Kuadri modern i kontabilitetit daton në mesjetë dhe që nga ajo kohë
vlerësimi i performancës kryesisht bazohet në kriteret financiare (Bruns, 1998)30
.
Sistemet e dyfishta të kontabilitetit u zhvilluan për të shmangur mosmarrëveshjet dhe
shlyerjen e pagesave ndërmjet tregtarëve (Johnson, 1983). Deri në fillim të shekullit të
njëzetë natyra e bizneseve kishte evoluar dhe pronësia dhe menaxhimi ishin të ndara.
Si rezultat, u aplikuan raporti i kthimit të investimeve (ROI) në mënyrë që pronarët të
mund të monitoronin punën e kryer nga administratorët (Johnson, 1983). Që nga ajo
kohë pjesa më e madhe e matjes së performancës bëhej mbi aspektet financiare.
Nga vitet 1980 pati një ndërgjegjësim mbi modelet tradicionale të matjes së
performancës të cilat nuk ishin më të mjaftueshme për të menaxhuar bizneset në
tregjet moderne (Johnson dhe Kaplan, 1987). Duke patur një numër më të madh
konsumatorësh si dhe tregje shumë konkurruese, lindi nevoja për përgjegjshmëri më
të madhe dhe vëmendje nga jashtë për aktivitetet. Shumë autorë pranojnë se, ndërsa
sistemet tradicionale të kontabilitetit financiar tregojnë punën që rezulton nga
aktivitetet e një sipërmarrje, ata japin pak tregues se si është arritur performanca ose si
mund të përmirësohet.
Autorët sugjerojnë se matësit tradicionalë financiarë të performancës janë nga natyra
historikë (Dixon et al., 1990); na japin pak informacion mbi performancën në të
ardhmen (Hayes dhe Abernathy, 1980; Kaplan, 1986); janë të brendshëm (Kaplan dhe
Norton, 1992; Neely et al., 1995).
Sistemet tradicionale të matjes së performancës, sipas Knight (1998, fq.173)31
janë
“sisteme matje të performancës të projektuara për të matur besueshmërinë dhe për të
konfirmuar se njerëzit përmbushin buxhetin e vënë në dispozicion dhe se kanë
ndjekur urdhrat e dhëna. Qasjet e menaxhimit bazuar mbi vlerën (VBM), teknika e
vlerës neto aktuale, qarkullimin e parasë dhe koston e kapitalit, kanë si objektiv
kryesor maksimizimin e vlerës së aksionarëve. Menaxhimi bazuar mbi vlerën doli nga
disiplina e menaxhimit strategjik në fund të 1970 (A. K. Sharma, 2012).
Për të kapërcyer problemet që lidhen me vlerësimin bazuar mbi të ardhurat, disa
studiues propozuan teori alternative dhe moderne të performancës. Si pasojë, qasja e
vlerës së ortakut u zhvillua në fund të viteve 1980 dhe fillim të viteve 1990. Metoda e
matjes së vlerës së ortakëve vlerëson vlerën ekonomike të një investimi duke zbritur
qarkullimin e parashikuar të parasë nga kostoja e kapitalit (Rappaport, 1998, fq. 32)32
.
Përkrahësit e metodës së vlerës së ortakut e bazojnë analizën e tyre në qarkullimin e
lirë të parasë (FCF) dhe koston e kapitalit dhe prodhuan një shumëllojshmëri masash
të tilla. Variantet më të shpeshta të përmendura të këtyre masave janë: (a) vlera e
shtuar e ortakëve (SVA) (Rappaport, 199833
, (b) kthimi i fluksit të parasë nga
investimi (Black, Wright dhe Bachman, 1998; Madden, 1999, Barker, 2001)34
, (c)
vlera e shtuar e parasë (CVA) (Ottoson dhe Weissenrieder, 1996; Madden, 1999,
30
Bruns (1998), fq. 14-17 31
Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq. 2. 32
Ibid 33
Ibid 34
Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq. 3.
- 35 -
Barker, 2001)35
, dhe (d) Vlera e shtuar ekonomike (EVA) (Stewart 1991, 1999; Stern
et al , 1995)36
.
Një nga modelet në fushën e matjes së performancës së brendshme dhe të jashtme
është një variant i të ardhurave që mbeten i njohur si modeli “Vlera e Shtuar
Ekonomike” (VSHE)37
. VSHE-ja është një matës i performancës financiare që
reflekton me saktësi fitimin real të shoqërisë (Stewart, 1991)38
. VSHE-ja llogaritet
pasi zbritet kostoja e kapitalit dhe borxhi nga fitimi operacional. VSHE-ja është një
variant i rishikuar i të ardhurave të mbetura (Residual Income) me një dallim në
mënyrën e llogaritjes së fitimit ekonomik dhe kapitalit ekonomik. Ky model merr
parasysh fitimin ekonomik dhe kapitalin ekonomik për të ditur më pas vlerën e krijuar
dhe të harxhuar nga një sipërmarrje gjatë një periudhe të caktuar (Worthington dhe
West, 2001).
Matësit tradicionalë të matjes së vlerës së biznesit kanë qenë matësit kontabël, të tillë
si fitimi neto, fitimi për aksion dhe kthimi i kapitalit të investuar. Arsyeja është e
thjeshtë, pasi shifrat janë një gjuhë e përbashkët për të raportuar performancën e një
biznesi.
2.4.1. Rritja si matës i performancës
Për të matur performancën e NVM-ve duhet të identifikojmë elementet që
kontribuojnë në të, gjë që do të thotë të analizojmë një sërë treguesish, të tillë si
rentabiliteti dhe rritja. Pra thënë ndryshe duhet të shohim rentabilitetin dhe rritjen e
një sipërmarrje për të parë nëse ka një performancë të mirë, të dobët apo të keqe. Por
për të përcaktuar rritjen apo rentabilitetin duhet që ti analizojmë dhe matim ato
veçmas, gjë që çon në lindjen e të tjera problematikave. Së pari për të matur
rentabilitetin lind e nevojshme të dimë se me çfarë matet rentabiliteti. Po e njëjta gjë
vlen edhe për rritjen (Foreman-Peck et al, 2006).
Rritja subjektive, si matës i performancës së NVM-ve, është një tregues i rritjes reale
mesatare. Rritja mund të tregohet si rritje e xhiros, e numrit të punonjësve. Literatura
na sugjeron se rritja përcaktohet nga strategjia e biznesit, karakteristikat e menaxhimit
dhe karakteristikat e biznesit (Storey 1994)39
. Këtu mund të shtohet edhe mjedisi i
përgjithshëm i biznesit, si legjislacioni (politika fiskale, tatimet, subvencionet
shtetërore) dhe konkurrenca. Ndërkohë disa autorë sugjerojnë si nxitës të rritjes edhe
orientimin ndaj konsumatorit, inovacioni, përdorimi i TIK, aftësitë dhe trajnimi i
punonjësve, forma ligjore (Foreman-Peck et al, 2006).
2.4.2. Teori të rritjes së NVM-ve
2.4.2.1. Cikli i jetës së ndërmarrjeve të vogla e të mesme
35
Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq. 3. 36
Cituar në Worthington and West, 2001, fq. 3-4 37
Në anglisht: Economic Value Added (EVA) 38
Cituar në Worthington and West, 2001, fq. 3-4 39
Cituar në Foreman-Peck et al, 2006, fq. 310
- 36 -
Pasi analizuam rëndësinë që kanë NVM-të në ekonomi dhe pasi diskutuam se çfarë
quajmë një ndërmarrje të vogël dhe të mesme, është e udhës të shohim teoritë e rritjes
së ndërmarrjeve.
Një numër i madh studimesh trajtojnë çështjen e rritjes së bizneseve si problem i
cikleve të jetës së zhvillimit të tyre (të tillë si Chandler, 1962; Greiner, 1972; Quinn &
Cameron, 1983, Hanks, Watson, Jensen & Chandler, 1993; Lester, Parnell &
Carraher, 2003).40
Duke i përshtatur konceptin e shkencës së biologjisë, një numër kërkuesish kanë
propozuar ciklin e jetës së zhvillimit organizativ nga lindja deri tek vdekja (pra
Chandler, 1962; Greiner, 1972; Galbraith, 1982; Churchill, 1983; Smith, Mitchell &
Summer, 1985; Hanks, Watson, Jensen & Chandler, 1993; Lester, Parnell & Carraher,
2003).41
Si një nga kontribuesit më të hershëm, Chandler (1962) paraqiti stadet e modelit të
ciklit të jetës ku argumentonte se stadet ndryshonin e për pasojë ndryshonin edhe
strategjitë dhe strukturat e bizneseve. Ai identifikoi një model me 5 stade.42
1- Stadi start-up (i nisjes)
2- Stadi i rritjes
3- Stadi i zvogëlimit të rritjes- qëndrueshmëria
4- Rënia
5- Shuarja
Grafiku 2.1. Modeli i Chandler (1962)
Burimi: Chandler (1962), Cituar në Wang, 2002, fq. 2
2.4.2.2. Lindja, zhvillimi dhe shuarja e biznesit të vogël
Krijimi dhe mbyllja e bizneseve tregtare ndodhin në një masë të gjerë. Ato mund të
krijohen lehtësisht, të rriten dhe të mbijetojnë gjatë në treg, por edhe mund të mos
arrijnë deri në mbyllje. Numri i përgjithshëm i bizneseve në çdo kohë referohet si
40
Cituar në Wang, 2002, fq. 2 41
Ibid. 42
Ibid.
- 37 -
“stoku” i bizneseve. Me kalimin e kohës, ky stok ndryshon si rezultat i bizneseve të
reja që krijohen rishtazi, lindjeve të reja, dhe mbylljes së bizneseve të tjera, (Tongue,
2001, Pjesa 2).
Arsyet pse bizneset krijohen janë të shumta. Një sërë faktorësh ndikojnë në nxitjen e
krijimit të tyre, të tillë si: të qenit i papunë, edukimi, eksperienca e mëparshme,
mosha, gjinia, etj. Një numër studimesh janë bërë në lidhje me këtë çështje, të cilat po
i japim në mënyrë të përmbledhur në tabelën 2.5, më poshtë.
Tabela 2.5. Faktorët që ndikojnë në krijimin dhe ngritjen e bizneseve të vogla.
Faktorët Evans dhe
Leighton
(USA)
Dolton dhe
Makepeace
(UK)
Blanchflower
dhe Oswald
(UK)
Blanchflower
dhe Meyer
(Australia)
Martuar + x o x
Divorcuar + o o o
Edukimi + x x +
Fëmijë x x x o
Papunë + x + o
Me pagë të
mëparshme
- x o o
Eksperienca x o o +
Mosha x + x x
Etnia x x x x
Gjinia x + x x
Klasa sociale o + o o
Lloji i shkollës o + o o
Rajoni/urban x o x +
Trashëgimia/
likuiditeti
+ o + o
Personaliteti o o + o
Drejtues o o x x
Familja në të
njëjtin biznes
o o x o
Burimi: Storey (1994)43
Çelësi:
+ = variabli është nga ana statistikore pozitivisht domethënës në studim.
- = variabli është nga ana statistikore negativisht domethënës në studim.
x = variabël i përfshirë në ekuacion por që nuk tregohet të jetë domethënës.
o = variabël i pa përfshirë në ekuacion.
Blanchflower dhe Oswald (1990)44
, në studimin e tyre të kryer në Britaninë e Madhe
konstatuan një lidhje domethënëse dhe pozitive ndërmjet statusit si i papunë dhe
43
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 14
- 38 -
dëshirës për tu vetë-punësuar në një biznes vetjak, paçka se të vogël. Studimi i tyre
konstatoi gjithashtu se ka një lidhje të ngjashme ndërmjet personalitetit dhe zotërimit
të trashëgimisë financiare apo likuiditetit dhe krijimit të një biznesi të vogël.
Nga ana tjetër, Dolton dhe Makepeace (1990)45
konstatuan se mosha, gjinia, dhe klasa
sociale ishin gjithashtu domethënëse për krijimin e një biznesi të vogël.
Sipas një studimit të kryer në SHBA nga Evans dhe Leighton (1990)46
, u arrit në
përfundimin se statusi martesor, arsimimi, dhe mbështetja financiare, ndikojnë në
mënyrë domethënëse dhe pozitive në krijimin dhe themelimin e një biznesi të vogël.
Këto studime na shërbejnë për të treguar larmishmërinë dhe kombinimin e faktorëve
që ndikojnë në krijimin e bizneseve të vogla, duke përfshirë edhe ato faktorë që kanë
lidhje si me sipërmarrjen ashtu edhe me mjedisin (Tongue, 2001, Pjesa 2).
2.4.2.3. Rritja e bizneseve të vogla
Literatura e biznesit dhe sipërmarrjeve tregojnë se ka shumë faktorë që përcaktojnë
suksesin dhe rritjen e një sipërmarrjeje (të tillë janë Storey, 1994; Watson et al, 1998;
Perren, 1999; Thompson dhe Gray, 1999)47
. Gjithashtu ka dallime të mëdha në
performancën e bizneseve të vogla që mbijetojnë, gjë që na vë në dukje se sektori i
biznesit të vogël nuk mund të konsiderohet si një grup homogjen (Storey, 1994).
Një pjesë e madhe e bizneseve kanë gjasa të pushojnë së ekzistuari në terma afat-
shkurtër, ndërsa biznese të tjera mund të lëvizin në drejtim të zhvillimit duke u
shndërruar në biznese të mesme. Megjithatë, sipas Storey-t (1994) numri më i madh i
bizneseve vogla që mbijetojnë dhe ekzistojnë ende sot, mbeten biznese të vogla
(Storey, 1994).
Vetëm një pjesë e vogël e bizneseve të vogla kanë në plan dhe ja arrijnë të rriten në
termat e numrit të punonjësve që rekrutojnë. Bizneset që rriten shpejt paraqesin një
interes të veçantë për specialistët konsulentë të sektorit, si ekspertët kontabël,
konsulentët e menaxhimit, etj., për shkak se ato kanë më shumë gjasa të kërkojnë një
gamë të gjerë të shërbimesh e konsultimesh se bizneset e tjera (Storey, 1994).
Jo të gjitha bizneset e vogla janë të orientuara drejt rritjes (Curran, 1986; Stanworth
dhe Curran, 1986)48
. Megjithatë, studiues të ndryshëm kanë identifikuar një
shumëllojshmëri karakteristikash që mund të ketë një biznes i vogël për të arritur një
rritje të lartë (Smallbone et al, 1995)49
.
44
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 14 45
Ibid 46
Ibid 47
Ibid 48
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 15 49
Ibid
- 39 -
2.4.3. Faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve
2.4.3.1. Personaliteti i sipërmarrësit
Një nga faktorët më kyç që ndikon në rritjen e një biznesi të vogël është angazhimi i
drejtuesit të shoqërisë për të arritur rritjen (Smallbone et al., 1995), së bashku me
mjedisin dhe aksesin në burime (Storey, 1994; Watson et al, 1998)50
.
Duke përdorur rezultatet e tetëmbëdhjetë studimeve, Storey (1994) merr në shqyrtim
pesëmbëdhjetë karakteristikat e sipërmarrësit dhe analizon sa nga këto elemente mund
të ndikojnë në rritjen e biznesit. Pesëmbëdhjetë karakteristikat e përdorur nga Storey
(1994) janë:
1. motivimi,
2. nxitja nga papunësia,
3. arsimimi,
4. përvoja në menaxhim,
5. numri i themeluesve,
6. vetë-punësimi i mëparshëm,
7. historiku i familjes,
8. marxhinalizimi shoqëror (etnik),
9. aftësitë funksionale,
10. trajnimi,
11. mosha,
12. dështimi i mëparshëm në biznes,
13. përvoja e mëparshme në sektor,
14. përvoja e mëparshme në biznese të kësaj madhësie, 15. gjinia.
Ndër motivimet që nxit më tepër themelimin e biznesit duket se një ka më shumë
rëndësi, ajo është tërheqja nga një mundësi e tregut. Bizneset që rriten shpejt kanë
gjithashtu më shumë gjasa të krijohen nga një grup njerëzish se sa nga një individ i
vetëm, nga pronarë të moshave mesatare dhe nga ata që kanë nivel arsimi të lartë dhe
me përvojë të mëparshme në menaxhim (Storey, 1994). Përveç kësaj, Gibb (1996)51
,
duke analizuar sipërmarrjen dhe menaxhimin e biznesit të vogël, identifikon sjelljet,
aftësitë dhe cilësitë që karakterizojnë zakonisht një person që ka prirje të ndërmarrë
një iniciativë sipërmarrëse, duke përfshirë edhe aftësinë për të kërkuar mundësi dhe
për të bindur të tjerët (Tongue, 2001, Pjesa 2).
Megjithatë, Ray (1993)52
na sugjeron se nuk ka një tip ideal të personalitetit apo një
set të caktuar karakteristikash që garantojnë sukses për një sipërmarrje të re.
Gjithashtu, më tej Ray (1993) shton se për të kuptuar se pse disa individë bëhen
sipërmarrës dhe pse disa janë më të suksesshëm se të tjerët, duhet të shohim tri
elemente kyç:
- personaliteti ose karakteristikat e personalitetit,
- ambienti dhe eksperienca, si dhe
50
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 15 51
Ibid 52
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 16
- 40 -
- aftësitë.
Probabiliteti për të filluar një sipërmarrje të suksesshme biznesi nuk bazohet në një
grup të caktuar tiparesh të individit, por në një shumëllojshmëri të pafund
kombinimesh ku tiparet pozitive të një individi mbizotërojnë mbi ato negative (Ray,
1993)53
.
2.4.3.2. Kapaciteti për të grumbulluar kapital
Disa autorë e shohin suksesin e biznesit nga një perspektivë krejtësisht e ndryshme.
Në një studim që ka për objekt suksesin e bizneseve, Osborne (1993)54
hedh poshtë
idenë se suksesi i biznesit është varet në mënyrë të drejtpërdrejtë apo njehsohet me
kompetencat e vetë sipërmarrësit. Osborne ndërkohë rekomandon se duhet t’i
kushtojmë më shumë rëndësi, jo personalitetit ose karakteristikave të themeluesit të
biznesit, por konceptit bazë të tij dhe kapacitetit për të grumbulluar sa më shumë
kapital (Tongue, 2001, Pjesa 2).
Osborne, gjithashtu, sugjeron se për të filluar një biznes, sipërmarrësi duhet të nisë, të
themelojë një biznes të ri, ose të blejë një biznes ekzistues që ka një ambient
mikpritës; të kuptojë si e vlerësojnë konsumatorët përfitimin që marrin nga
produkti/shërbimi; dhe të shmangin tregjet e dominuara nga një apo disa shoqëri, një
produkt apo çmim dominant. Sipërmarrësi duhet të kuptojë bazat ekonomike mbi të
cilat operon biznesi dhe duhet të jetë i kujdesshëm në lidhje me fillimin e tij, ku
kërkesat për kapital shtypin ose eliminojnë qarkullimin e lirë të parasë (Tongue, 2001,
Pjesa 2).
2.4.3.3. Faktorët ndërveprues dhe kombinues
Në bazë të literaturës në përgjithësi mbi biznesin e vogël, Perren (1999)55
ndërtoi
gjashtëmbëdhjetë faktorë të pavarur që mund të ndikojnë në rritjen e biznesit të vogël
(shih Tabelën 2.7). Duke marrë parasysh anën subjektive të vetë
pronarit/biznesmenit, përfshihen elementë si: dëshira për të qenë “zot i vetvetes” dhe
për të patur sukses, guximi për të marrë parasysh rrezikun në mënyrë aktive,
kapaciteti për të zotëruar asete inovative kapital personal të transferueshëm, të
zotërosh aftësi dhe shkathtësi, si dhe një rrjet kontaktesh ose siç thuhet rëndom, “të
kesh njohje”. Gjithashtu, elemente të rëndësishme janë familja dhe miqtë që
investojnë, punonjësit kyç apo partneri, si dhe këshilltarët profesionistë. Si faktorë të
tjerë të pavarur përfshihen roli i debitorëve dhe kreditorëve, faktorët shoqërorë dhe të
jashtëm, sektori i produktit dhe segmentet e tregut, dhe dinamika konkurruese.
Gjendja e ekonomisë dhe qeverisja e ekonomisë janë gjithashtu një faktorë që
ndikojnë (Tongue, 2001).
Secili nga këta faktorë mund të ndërveprojnë me katër nxitësit ndërhyrës të rritjes
Sekaran (1992)56
që janë: motivimi i pronarit për tu rritur, ekspertiza në menaxhimin e
zhvillimit, qasje në burime dhe kërkesa për produkte apo shërbime. Megjithatë, Perren
(1999) argumenton se është e mundur të spekulohet nga literatura ekzistuese për
53
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 16 54
Ibid 55
Ibid 56
Ibid
- 41 -
rëndësinë e këtyre faktorëve dhe natyrën ndërvepruese ndërmjet faktorëve të pavarur
dhe nxitësve të përkohshëm të rritjes (Tongue, 2001, Pjesa 2).
Tabela 2.6. Kuadri spekulativ i faktorëve të pavarur dhe motorët e rritjes për
biznesin e vogël
Faktorët e pavarur Nxitësit e rritjes së
ndërmjetme
Faktorët
e varur
Dëshira për të qenë shef i
vetvetes
(p.sh. Brockhaus dhe Horwitz,
1986; Caird, 1990; Chell et a.,
1991)
Dëshira për të patur sukses
(p.sh. McCelland, 1961; Chell
et al, 1991)
Marrja aktive e riskut
(p.sh. McCelland, 1961;
Timmons et al.,. 1985; Chell
et a., 1991)
Inovacioni,(p.sh. Schumpter,
1934; Rotheell dhe Zegveld.
1982)
Kapitali personal
transferueshëm (p.sh. Bolton,
1971; Mason dhe Harrison,
1994)
Aftësi kryesore të
transferueshme(p.sh.
Stanworth dhe Gray 1991)
Motivimi i pronarit për tu rritur
(p.sh. Stanworth dhe Curran, 1986)
Aftësi mbështetëse të
transferueshme(p.sh. Hofer
dhe Charan, 1984)
Rrjet i transferueshëm
kontaktesh (p.sh. Johanisson,
1986; Blackburn et al., 1990)
Eksperiencë në rritjen menaxheriale
(p.sh. Penrose, 1959; Williamson,
1967)
Familje dhe miq që investojnë
(p.sh. Gill, 1985)
?
?
Rritja e
biznesit
Punëmarrës kyç ose partner
(p.sh. Bosworth dhe Jacobs,
1989)
Akses në burime (p.sh. Bolton, 1971;
Mason dhe Harrison,1994)
Këshilltarë profesionistë (p.sh.
Robertson, 1987)
Debitorë dhe kreditorë (p.sh.
Slatter, 1992)
Kërkesa për produkte apo shërbime
(p.sh. Hassid, 1977; Birley dhe
Westhead, 1990)
Faktorë shoqërorë dhe të
jashtëm (p.sh. Andrews, 1980;
Fahey dhe Narayanan, 1986)
Gjendja e ekonomisë dhe
qeverisja e ekonomisë (p.sh.
Keeble et al, 1993; Lean dhe
Chaston, 1995)
- 42 -
Sektori i produktit dhe
segmentimi i tregut (p.sh.
Porter, 1980; Joyce et al.,
1990)
Dinamikat e konkurrencës
(p.sh. Porter, 1980;
Cambridge Small Business
Research Centre, 1992)
Burimi: Perren (1999) cituar në Tongue, 2001, Pjesa 2, fq. 16
2.4.4. Integrimi i modeleve kyç të rritjes
Pavarësisht se literatura e biznesit të vogël na sugjeron një mori faktorësh të
mundshëm që ndikojnë në rritjen e këtyre bizneseve, ka pak studime që janë përpjekur
të integrojnë faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve të vogla në formën e një
modeli. Në fakt, Perren (1999)57
i bën një rishikim literaturës ekzistuese dhe nxjerr në
pah vetëm shtatë modele. Ato janë:
Modeli i Shkollës së Biznesit të Universitetit Durham (DUBS) Gibb dhe Scott
(1985);
Teoria e performancës së biznesit të vogël e Keats dhe Bracker’s (1988);
Modeli i procesit sipërmarrës i Bygrave-s (1989) i përshtatur nga Moore
(1986);
Modeli sipërmarrës i Covin dhe Slevin (1991);
Modeli i rritjes së sipërmarrjes i Davidssonit (1991);
Modeli i motivimit të sipërmarrjes i Naffziger et al (1994);
Perspektiva menaxhuese e performancës e Jennings dhe Beaver (1997);
Shumë modele të faktorëve ndikues mbi rritjen e biznesit të vogël identifikojnë
faktorë (si p.sh. Cragg dhe King, 1988; Box et al; 1993)58
ose përqendrohen në një
aspekt specifik të rritjes (p.sh. Merz et al, 1994)59
. Shtatë modelet e mësipërme bëjnë
një përpjekje reale për të shprehur në mënyrë sintetike faktorët ndikues në një formë
domethënëse duke i integruar në një model (Perren, 1999).
Së pari, me përjashtim të modelit Davidsson (1991), modelet nuk kanë për qëllim të
kuptojnë zhvillimin e bizneseve shumë të vogla apo mikro-bizneset.
Së dyti, ka mungesë të mbështetjes në praktikë të modeleve ekzistuese (Perren, 1999).
Për shembull, modelet e Keats dhe Bracker (1988), dhe Jennings dhe Beaver (1997) të
gjitha mbështeten në literaturën ekzistuese dhe logjikën deduktive por pa u
mbështetur në kërkime empirike. Në të vërtetë, Keats dhe Bracker (1988), Bygrave
(1989) dhe Covin dhe Slevin (1991), të gjithë shpjegojnë se modeli i tyre është shumë
i vështirë për tu testuar.
Së treti, vetëm modelet e Gibb dhe Scott (1985), Bygrave (1989) dhe Jennngs dhe
Beaver (1997) përpiqen të trajtojnë të gjithë gamën e faktorëve që ndikojnë në
57
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 18. 58
Ibid. 59
Ibid.
- 43 -
zhvillimin e biznesit. Modelet e mbetura përqendrohen më shumë në ndërveprimin e
ndikimeve në procesin dhe sjelljen sipërmarrëse (Perren 1999).
Së katërti, modelet kryesisht komentojnë se faktorë të ndryshëm të identifikuar
bashkëveprojnë së bashku për të ndikuar në zhvillimin e biznesit.
Këto modele identifikojnë faktorët dhe sugjerojnë një lidhje shkakësore ndërmjet tyre,
por ato shqyrtojnë mënyrën si, në raste individuale, faktorët përzihen së bashku apo
kryhet procesi i ndërveprimit të tyre (Perren 1999). Në përfundim, këto modele
integruese (me përjashtim të Davidsson, 1991 dhe Jennings dhe Beaver, 1997)
përcaktojnë një etapë disi të thjeshtë në procesin e zhvillimit (Perren 1999).60
Kimberly et al, (1980) theksojnë se nuk ka sekuenca të pashmangshme të stadeve në
jetën organizative, një kritikë kjo e mbështetur edhe nga Perren (1999), i cili sugjeron
se: “Zhvillimi shpesh është shumë herë më tepër një proces i ngadalshëm përshtatjeje
ndaj rrethanave të reja, se sa një sekuencë e hapave radikalë të qarta apo pikave
vendimmarrëse” (Perren, 1999: 381). Bizneset nuk lëvizin nëpër një seri stadesh në
mënyrë rritëse (Smallbone et al., 1995).
Përkundrazi, rritja mund të shihet tek ndodh si rezultat i një përzierjeje faktorësh, ku
ndikimi i kombinuar i faktorëve në të katër nxitësit e përkohshëm të rritjes duhet të
jetë pozitive që një biznes të rritet përtej fazës së mikro-njësisë (Perren 1999).61
2.4.5. Pengesat për rritjen e NVM-ve
Literatura që studion pengesat e rritjes së biznesit, sugjeron një perspektivë të
ndryshme për t’i dhënë përgjigje çështjes së rritjes së bizneseve (Storey, 1994). Kjo
perspektivë sugjeron se një pjesë e bizneseve të vogla dëshirojnë të rriten, por
pengohen nga një sërë “pengesash” apo thënë ndryshe barriera. Suksesi apo dështimi i
një biznesi të ri shpesh varet nga fakti nëse i kapërcen një seri pengesash të
mundshme, të tilla si sigurimi i mbështetjes financiare, udhëzimi dhe trajnimi i duhur
dhe i përshtatshëm (Fielden et al, 2000).
Literatura mbi pengesat për rritjen mund të përmblidhen në tre kategori: literatura e
menaxhimit dhe motivimit; burimet dhe mundësitë dhe struktura e tregut (Barber et al,
1989). Një çështje që vlen të theksohet këtu është shkalla në të cilën barrierat
themelore të biznesit janë të brendshme, të tilla si mungesa e motivimit, në krahasim
me ato të jashtme, të tilla si mungesa e financave, kontrollet qeveritare dhe mungesa e
punës së kualifikuar (Storey, 1994).
2.4.5.1. Faktorët e jashtëm
Një studim i ndërmarrë nga Qendra e Kërkimit për Biznesin e Vogël e Universitetit të
Cambridge (CSBRC, 1992) mori në pyetje 1.933 biznese dhe iu kërkoi që të renditnin
njëmbëdhjetë kufizimet e mundshme dhe aftësinë e tyre për të përmbushur objektivat
e tyre të biznesit. Studimi konstatoi se faktorët më të rëndësishëm ishin faktorët e
60
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 19. 61
Ibid.
- 44 -
jashtëm të biznesit, dhe veçanërisht ato në lidhje me çështjet e financave. Ky faktor
pasohej nga niveli i kërkesës për produktin apo shërbimin, dhe natyrën e
konkurrencës në treg. Pronarët e bizneseve të dështuara shpesh vinin theksin mbi
mungesën e kapitalit të punës si shkakun kryesor të dështimit të biznesit (Brough
1970, Hall dhe Young, 1991; Hall, 1992).62
Pengesat e jashtme për zhvillimin e shoqërive janë ato që prekin subjektin sipërmarrës
nga jashtë (dmth., kufizime te politikës ekonomike, dështime në legjislacion, mjedis
tregu i pazhvilluar). Barriera të jashtme mund të jenë:
• kushte të paqëndrueshme makroekonomike që lidhen ngushtë me mungesën e
ekuilibrit makroekonomik të vendit, sigurimi i mjeteve financiare, gjë që
lidhet me problemet e financimit dhe të rrjetit të pazhvilluar të institucioneve
që ofrojnë kapital për krijimin dhe zhvillimin e NVM-ve;
• barra e rëndë financiare që lidhet me barrën e lartë tatimore;
• pengesa legjislative që rrjedhin nga ndryshime të shpeshta në legjislacion;
• pengesa të informacionit që lidhen me mungesën e sistemit të informacionit
veçanërisht në fushën e marketingut dhe të marrëdhënieve bashkëpunuese,
lidhjet me biznesin dhe dhomat e industrisë;
• pengesa arsimore që nënkuptojnë një sistem arsimor të pamjaftueshëm dhe të
pa orientuar drejt edukimit të sipërmarrësve.63
2.4.5.2. Faktorët e brendshëm
Menaxhimi i parave është pengesa më shpesh e cituar nga ata që fillojnë një biznes të
ri (Fielden et al, 2000; Bevan et al, 1987)64
. Kjo përfshin mungesën e të kuptuarit të
taksave, TVSH-së, sigurimit kombëtar dhe kontabilitetit, si dhe vështirësi në marrjen
e kapitalit dhe shqetësim në lidhje me mungesën e garancisë së të ardhurave. Mungesa
e aksesit në fondet fillestare të përshtatshme gjithashtu ka një efekt ndikim tronditës
në kufizimin e zhvillimit dhe rritjen e biznesit të vogël duke reduktuar fondet në
dispozicion për aktivitete të tilla si reklamat, publiciteti dhe ambiente të përshtatshme
(Fielden et al, 2000). Këto kufizime janë perceptuar si faktorëve të brendshëm, të
identifikuara në aspektin e qasjes në aftësi marketing, aftësi të shitjes, dhe aftësi
menaxhimi (CSBRC, 1992).
Studime që fokusohen në problemet e përjetuara nga bizneset e vogla, dhe si i kanë
kapërcyer këto probleme pronarët-menaxherët e suksesshëm, ofrojnë një mbështetje
për argumentet e (Osborne 1993)65
, i cili hedh poshtë idenë se suksesi është i barazuar
me kompetencat sipërmarrëse. Në vend të kësaj, Osborne rekomandon lëvizjen nga
fokusi mbi personalitetin ose karakteristikat e themeluesit të biznesit në konceptin
themelor të biznesit dhe kapacitetin për të grumbulluar kapital. Kjo ka të bëjë
veçanërisht me kompetencën menaxheriale të nevojshme për të kuptuar natyrën e
tregjeve të veçanta (Tongue, 2001).
62
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 19. 63
Marián Gál, 2007, fq. 39. 64
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 20. 65
Ibid.
- 45 -
Dëshira e fortë e shumë pronarëve të biznesit të vogël për të mbajtur nën kontroll në
varësinë personale biznesin ka qenë gjithashtu e njohur si një faktor kyç që kufizon
rritjen e shumë bizneseve që potencialisht janë të suksesshme (Gray, 1990). Pronarët e
mundshëm të rinj të biznesit gjithashtu identifikuan si shqetësim në lidhje me
funksionimin e biznesit të tyre, gjetjen dhe krijimin e kontakteve fillestare me klientë
të mundshëm (Fielden et al, 2000).66
Pengesat e brendshme mund të vijnë edhe nga vetë sipërmarrësi. Shumë njerëz që
angazhohen në një sipërmarrje kanë mungesë njohurish dhe eksperiencë në bizneset
private. Shpesh ata kanë mungesa në njohuri specifike, kompjuter, gjuhë të huaja,
marketing, etj.67
2.4.5.3. Faktorët e kombinuar
Këto studime spikasin për rëndësinë që i japin faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm
të cilët ndikojnë në performancën e biznesit. Për shembull, në një studim të pronarëve
meshkuj dhe femra të bizneseve të reja, në fazën ndërmjet fillimit dhe kalimit në një
rritje të qëndrueshme (faza e futjes në treg) Cromie (1991) konstatoi se organizatat e
reja përjetojnë probleme kryesisht në aspekte të jashtme, të tilla si kontabiliteti dhe
financat, dhe aspekte të brendshme, si marketingu dhe menaxhimi i njerëzve. Po
ashtu, kur hetohen problemet me të cilat përballen bizneset e reja të vogla, Smallbone
(1991) konstatoi se problemet më shpesh të përmendura janë faktorët e brendshëm, si
marketingu ose shitja e produktit apo shërbimit, pasuar nga kontrolli financiar dhe
ambientet e papërshtatshme.68
Modeli i përgjithshëm për rritjen e shpejtë të bizneseve të vogla është se kufizimet
kryesore të rritjes janë të lidhura si me faktorët e brendshëm ashtu edhe me ato të
jashtëm, që kryesisht kanë të bëjnë me çështjet e financave, punësimin dhe tregjet
(Storey, 1994), si dhe produktet e dobëta dhe të marketingun jo-eficent (Hall, 1992;
Cromie, 1991; Smallbone, 1991; Watson et al, 1998).69
2.5. Treguesit që ndikojnë në rritjen e NVM
Shumë teori të ndryshme janë përpjekur të identifikojnë cilët janë faktorët kryesorë që
përcaktojnë rritjen e biznesit. Këto teori mund t’i ndajmë në dy drejtime apo shkolla
kryesore:
1. e para, trajton ndikimin që ka tek rritja e biznesit madhësia e mosha e vetë
biznesit, ndërsa
2. e dyta, trajton ndikimin që kanë variabla të tillë si strategjia, organizimi dhe
karakteristikat e pronarëve/menaxherëve të biznesit.
66
Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 21. 67
Marián Gál, 2007, fq. 39. 68
Tongue, 2001, Part 2, fq. 21. 69
Ibid.
- 46 -
Në fakt, një numër i madh studimesh kanë pasur objekt shqyrtimi marrëdhëniet
ndërmjet rritjes dhe të madhësisë e moshës së biznesit.70 Kështu, Evans (1987) mori
në shqyrtim efektet e madhësisë dhe moshës së biznesit mbi rritjen, duke përdorur të
dhëna të bizneseve të prodhimit në SHBA. Ndërkohë që, në një studim të mëparshëm,
Gibrat kishte hedhur hipotezën se rritja është e pavarur nga madhësia, Evans ( 1987)
doli në përfundimin se rritja e biznesit ulet në varësi të madhësisë dhe moshës së
biznesit.
Megjithatë, literatura empirike na sugjeron se rritja e biznesit përcaktohet jo vetëm
nga cilësi tradicionale si madhësia dhe mosha e tij, por edhe nga karakteristika të tjera
specifike të vetë biznesit. Heshmati (2001), duke përdorur të dhëna të bizneseve
suedeze mikro dhe të vogla, konstatoi se niveli i borxhit ndikon pozitivisht në rritjen e
shitjeve. Ndërsa Becchetti dhe Trovato (2002), duke analizuar industrinë prodhuese
italiane, nxorën në pah se, përveç përcaktuesve tradicionalë si mosha dhe madhësia,
ato që ndikojnë në rritjen e biznesit janë edhe financat e jashtme.
Elston (2002), në bazë të studimit të bizneseve të regjistruara në Gjermani, paraqet
evidenca se qarkullimi i parasë (cash flow) ka ndikim në rritjen e bizneseve. Në një
studim të kohëve të fundit Morone dhe Testa (2008), duke përdorur një mostër me
2.600 NVM italiane dolën në përfundimin se, mesatarisht, bizneset e reja kanë më
shumë gjasa të përjetojnë rritje pozitive; për më tepër, rritja e xhiros vjetore është e
lidhur pozitivisht me madhësinë e tyre, procesin e inovacionit, risitë e produktit, dhe
ndryshimet organizative. Në të kundërt, inovacioni në marketing nuk ndikon në
mënyrë domethënëse në rritjen e NVM-ve italiane.
Një pjesë e konsiderueshme kërkimesh shkencore kanë patur objekt studimi të tyre
përcaktuesit e rritjes tek bizneset e mëdha, dhe shumë pak dihet mbi NVM-të,
veçanërisht për ato të sektorit të prodhimit. Ndërkohë që kemi parasysh që rritja dhe
begatia e tyre, janë më shpesh dhe potencialisht objekt i kufizimeve të ndryshme dhe
të papritura që lidhen me specifikat e tyre si shoqëri tregtare (Raymond, Bergeron dhe
Blili, 2005).
Karakteristikat e veçanta që dallojnë rrënjësisht NVM-të nga bizneset e mëdha kanë të
bëjnë me mjedisin e tyre, strukturën, strategjinë dhe procesin e vendimmarrjes.
Gjithashtu kanë të bëjnë me fleksibilitetin e tyre, afërsinë me tregjet, dhe shpejtësinë
për të reaguar dhe për të riorientuar vetveten71
. Disa studime të kohëve të fundit
(Markovics, 2005; dhe Lesáková, 2009) theksojnë gjithashtu rolin e inovacionit si
70
Rritja e biznesit kërkon kapital për ta financuar. Pavarësisht përmasës apo moshës, aksesi në kapital
është një çështje me rëndësi të madhe. Sipas Timmons (1994) bizneset e vogla e të reja kanë tendencën
të marrin kapital nga burime të brendshme, burime personale dhe investime informale. Me rritjen,
biznese përballet me kërkesa për kapital dhe duhet të drejtohet në burime të jashtme të tilla si bankat
dhe borxhi publik dhe tregjet e kapitalit. Në të njëjtin përfundim kanë dalë edhe Myers dhe Majluf
(1984), të cilët thonë se NVM-të kanë preferenca për burimet e kapitalit sipas “një renditje” në të cilën,
fitimet e mbledhura vijën të parat, pastaj borxhi ndaj bankave, kapitali privat i jashtëm dhe në fund
borxhi apo kapitali publik. 71
Wiboonchutikula (2002) konstaton se në kohë normale jo të gjitha bizneset e vogla dhe të mesme në
Tajlandë janë të afta të gjenerojnë më shumë punësim se bizneset e mëdha. Më saktë, kjo varet nga
teknikat e prodhimit që përdorin bizneset. Për industritë e orientuara në eksport dhe që janë të
orientuara ndaj punës intensive, bizneset janë në gjendje të ofrojnë punësim të lartë, pavarësisht nga
madhësia. Për industritë që kërkon kapital intensive, bizneset më të vogla janë më pak produktive se
bizneset e mëdha, dhe zgjerimi i tyre nuk është në gjendje të gjenerojë punësim të lartë, pavarësisht
numrit të madh të bizneseve të vogla.
- 47 -
faktor i rritjes së aftësisë konkurruese të biznesve të vogla dhe të mesme në ekonomitë
në tranzicion në tregun evropian.
Në kuadër të analizës së rritjes së bizneseve, financimi i rritjes analizohet përmes
marrëdhënieve rritje - madhësi - rentabilitet. Një pjesë e madhe e literaturës trajton
këtë çështje duke analizuar marrëdhëniet ndërmjet rritjes dhe strukturës financiare të
biznesit. Nëse të gjitha bizneset kanë akses të barabartë në tregjet e kapitalit, fondet e
jashtme mund të jenë një zëvendësim perfekt për kapitalin e brendshëm, i cili
nënkupton që struktura financiare nuk është domethënëse për investimet dhe rritjen.
Shpesh diskutohet se bizneset hasin probleme në financimin nga burime të jashtme
për shkak të problemit të informacionit asimetrik të tregjeve të kapitalit. Në fakt një
numër studimesh për “papërsosmëritë” e tregut marrin në shqyrtim mënyrën si
ndikojnë kufizimet financiare mbi vendimin e biznesit për investime dhe rritjen e tyre.
Kështu, Fazzari et al (1988) argumenton se kufizimet financiare në tregjet e kapitalit
ndikojnë mbi investimet, duke theksuar se lidhja ndërmjet kufizimeve financiare dhe
investimeve ndikohen nga lloji i biznesit.
Në një studim të kohëve të fundit, Wagenvoort (2003) përdor të dhëna financiare të
më shumë se 200 mijë bizneseve Evropiane të sektorit të prodhimit dhe ndërtuese, ku
konstatoi se NVM-të Evropiane vuajnë nga një problem strukturor të financave që
pengon rritjen e tyre. Në mënyrë të veçantë, kufizimet financiare kanë tendencë të
pengojnë rritjen tek bizneset e vogla dhe ato shumë të vogla, ndërkohë që ndikon më
pak tek bizneset e mesme. Nëse i krahasojmë me bizneset e mëdha, NVM-të janë më
të kufizuara nga gjendja e financave të brendshme se ato të mëdhatë.
Studime të tjera empirike (si p.sh Becchetti dhe Trovato, 2002; Carpenter dhe
Petersen, 2002) kanë konfirmuar se disponueshmëria e kufizuar e financave ndikon në
rritjen e bizneseve të vogla. Pavarësisht se bizneset e vogla kërkojnë të arrijnë një
shkallë minimale të efiçencës, ato kanë më shumë tendencë të marrin kapital të
mjaftueshëm nga burime të jashtme për të zgjeruar bizneset e tyre. Në veçanti, në
kushtet aktuale të krizës ekonomike, financat e brendshme mund të kenë një ndikim
më të madh në rritjen e NVM-ve. Për më tepër, përdorimi intensiv i financave të
brendshme minimizon kostot e rritjes duke qenë se burimet e brendshme kushtojnë
më pak se burimet e jashtme. Kjo ndodh për shkak të faktit se aksesi në tregjet
financiare dhe sigurimi i burimeve të jashtme janë më shumë problematike për
bizneset e vogla (Sarno, 2008).72
2.5.1. Faktorët që ndikojnë në rritjen e NVM-ve në vendet në
tranzicion
Ndërkohë kërkime të tjera mbi rritjen e bizneseve dalin në përfundimin se rritja e lartë
ka tendencë të shoqërohet me sjelljen sipërmarrëse të tyre. Prandaj, rritja konsiderohet
72
Kërkimi empirik që trajton rritjen e NVM-ve dhe financimin e tyre ka konstatuar se proceset e rritjes
ndikohen në mënyrë domethënëse nga disponueshmëria e parasë për financimin e tyre. Në studimin e
tij për NVM-të në italianë e jugut, Sarno (2008) tregon se, arsyet për ndikimin domethënës të rritjes
ndaj qarkullimit të parasë shtrihen jo vetëm në kushtet e veçanta të lidhjes së bizness me tregjet
financiare, por edhe nga ndikimet e pakësimit të pasurisë gjë që dekurajon financimin nëpërmjet
emetimit të kapitalit.
- 48 -
si pasojë logjike e inovacionit, sjelljes pro-aktive dhe marrjen përsipër të rrezikut nga
ana e tyre, pasi këto janë dimensione të cilat përcaktojnë një orientim sipërmarrës.
Marrëdhënia ndërmjet orientimit sipërmarrës të biznesit dhe performancës së tij është
studiuar gjerësisht nga pikëpamja konceptuale (Lumpkin dhe Dess, 1996) si dhe nga
pikëpamja empirike (Lumpkin dhe Dess, 2001; Wiklund dhe Bariu, 2005).
Moreno dhe Casillas (2008) konstatojnë se orientimi sipërmarrës dhe rritja janë të
lidhura pozitivisht, pavarësisht se marrëdhënia e tyre është më komplekse. Ata
pohojnë se tendenca për inovacion bën që bizneset të ndërmarrin një strategji
zgjerimi, duke i nxitur ato të zhvillojnë produkte apo teknologji të reja. Kjo sjellje
strategjike është forca kryesore lëvizëse që qëndron mbrapa rritjes. Së bashku me të,
ndikojnë në rritjen edhe kushtet e mjedisit (nëse është një mjedis shumë dinamik dhe
jo armiqësor) dhe disponueshmëria e burimeve.
Freel dhe Robson (2004) morën një mostër të madhe të NVM-ve në Skoci dhe
Anglinë veriore, dhe për të testuar nëse ka lidhje pozitive ndërmjet inovacionit të një
produkti dhe rritjes së punësimit dhe, për bizneset e sektorit të prodhimit, të paktën në
terma afat-shkurtër, nëse ka lidhje negative ndërmjet inovacionit në produkt dhe rritje
së shitjeve apo produktivitetit. Në të kundërt, rritja të shitjeve dhe produktivitetit
shfaqen të lidhura pozitivisht me procesin e paraqitjes së risive në shërbimet e
bizneseve.
Disa studime empirike e lidhin rritjen e NVM-ve me karakteristikat personale të
pronarëve të tyre dhe mjedisin ku ato operojnë. Për shembull, një studim i hershëm i
Miller (1988) përqendrohet në ndikimin e mjedisit në një kompani e cila operon me
strategjinë e saj. Ai pohon se mjedise të jashtme të ndryshme kërkojnë strategji të
ndryshme që përkojnë me mjedise të brendshme dhe struktura plotësuese për të nxitur
suksesin.
Strategjia e lidershipit të kostos lidhet me mjedise të qëndrueshme dhe të
parashikueshme dhe lidhet me përdorimin e kontrollit. Zgjidhja e drejtë e strategjisë
dhe mjedisit ku duhet zbatuar ajo paracakton edhe rritjen e biznesit. Një studim nga
Reuber dhe Fischer (1997) shqyrton efektet e përvojës ndërkombëtare të ekipit
drejtues të biznesit në rritjen ndërkombëtare të një NVM-je. Ata konstatuan se nuk
ndikon sa kohë ka një biznes që shet në tregjet e huaja, por më tepër ndikon sa kohë
biznesi vonohet përpara se të shesë në tregjet e huaja.
Studimi i Reuber dhe Fischer (1997) doli në disa konkluzione për zgjedhjen e
variablave shpjegues. Së pari, për të kuptuar më mirë përcaktuesit e rritjes së NVM-
ve në ekonomitë në tranzicion, është thelbësore që të specifikohet një model empirik
që lejon kombinimin e karakteristikave tradicionale të biznesit (si madhësia dhe
mosha) me faktorë përcaktues më specifikë (si p.sh., totali i aktivit, leva, fondet e
brendshme të gjeneruara, mundësitë e zhvillimit në të ardhmen, dhe faktori i
produktivitetit). Të gjitha këto variabla janë të lidhura ngushtë me modelet teorike që
shpjegojnë rritjen e NVM-ve. Së dyti, vendet e Evropës qendrore e lindore nuk janë
homogjene si për nga niveli i zhvillimit dhe i rritjes së NVM-ve, që ndryshojnë nga
vendi në vend. Për këtë arsye, na lind një tjetër pyetje kyç për faktorët e përbashkët që
mund të shpjegojnë rritjen dhe performancën e NVM-ve.
- 49 -
2.5.2. Studime të tjera
Gjithashtu, në literaturën ekzistuese ka shumë diskutim mbi mënyrën e matjes së
rritjes, ndërkohë që studiuesit kanë përdorur një shumëllojshmëri faktorësh të
ndryshëm. Këto masa përfshijnë, për shembull, rritja e shitjeve, numri i punonjësve,
aktivi, fitimi, kapitali, dhe të tjera (Davidsson dhe Wiklund, 2000). Gjithashtu, rritja
është matur në terma absolute ose relative. Ndoshta matësit më të zakonshëm të rritjes
së biznesit janë karakteristikat relativisht objektive dhe të matshme, të tilla si rritja e
xhiros, totali i aktiveve dhe rritja e numrit të punonjësve.
Këto matës janë relativisht të pakundërshtueshëm (metodologjikisht) dhe të dhënat
priren të jenë lehtësisht të disponueshme (Freel dhe Robson, 2004). Në këtë studim
janë përdorur modele të rritjes për të shqyrtuar në mënyrë më të saktë efektin e
variablave shpjegues që literatura empirike (Honjo dhe Haranda, 2006;
Wiboonchutikula, 2002; Wiklund, Patzelt dhe Bariu, 2009; Sogorb-Mira, 2005, Hall,
Hutchinson dhe Michaelas, 2000, 2006; Garcýa-Martýnez-Teruel dhe Solano, 2008)
sugjeronte si përcaktues të rëndësishëm të rritjes. 73
Një numër karakteristikash specifike të bizneseve: të tilla si financat e brendshme,
struktura e kapitalit, leva, efikasiteti i prodhimit, mundësitë e rritjes në të ardhmen,
mosha dhe madhësia, mund të ndihmojnë në shpjegimin e rritjes së ndërmarrjeve të
vogla dhe të mesme. Siç është diskutuar, NVM-të hasin vështirësi për të hyrë në
tregjet e kapitalit, dhe kufizimet financiare janë më të detyrueshme për NVM-të. Për
këtë arsye, burimet e brendshme luajnë një rol të rëndësishëm në rritjes së NVM-ve
duke i bërë ato të kapërcejnë pengesat e kufizimeve financiare. Sipas teorisë të
hierarkisë (Myers dhe Majluf , 1984 ), bizneset preferojnë të financojnë vetveten me
burime të prodhuara nga brenda përpara se t’i drejtohen tregut. Në këto rrethana,
bizneset me një qarkullim më të lartë të parasë kanë më shumë gjasa të rriten më
shpejt, dhe kështu pritet që të gjendet një lidhje pozitive ndërmjet qarkullimit të
parasë dhe rritjes së biznesit.
Dëshmitë empirike tregojnë sa më i madh biznesi (në drejtim të aktivit ose të numrit
të punonjësve) aq më i madh është potenciali që ai të rritet (Wiklund dhe Shephard,
2005). Kështu, ne presim që madhësia e biznesit të jetë pozitivisht e lidhur me
performancën e tij.
73
Variablat do të trajtohen gjerësisht në kapitullin e katërt.
- 50 -
2.6. Rentabiliteti si tregues i performancës
2.6.1. Çfarë është rentabiliteti?
Fitimi është i rëndësishëm për mbijetesën e një sipërmarrje në një ambient
konkurrues. Ai është një tregues i performancës së NVM-ve. Rentabiliteti afat-gjatë
rrjedh nga marrëdhëniet ndërmjet kostos dhe të ardhurave; ky është një kusht i
nevojshëm por jo i mjaftueshëm për rritjen. Të ardhurat mund të mbahen nga pengesat
e futjes në treg dhe kostot të reduktohen nga mprehtësia e administratorëve. Një
biznes me fitim të ulët nuk ka mjetet e duhura financiare për tu zgjeruar, ndërsa një
biznes me fitim të lartë mund të marrë përsipër riskun e zgjerimit. Investimet e herë
pas hershme fillimisht rezultojnë me fitim të ulët me qëllim marrjen e fitimeve më të
larta në të ardhmen.
Realizimi i fitimit është qëllimi kryesor i të gjitha sipërmarrjeve të biznesit, ose thënë
ndryshe që sipërmarrja të jetë rentabël/fitimprurëse. Pa rentabilitetin biznesi nuk do të
mbijetojë për afat të gjatë. Prandaj matja e rentabilitetit aktual dhe atij të mëparshëm
si dhe projektimi i rentabilitetit të ardhshëm është me shumë rëndësi.
Rentabiliteti matet nga të ardhurat dhe shpenzimet. Të ardhurat janë përfitimet bruto
të marra gjatë periudhës kontabël, si rezultat i rrjedhjes normale të veprimtarisë së
njësisë ekonomike raportuese, ku këto përfitime çojnë në rritjen e kapitalit.74
Pra të
ardhurat janë paratë e gjeneruara nga aktivitetet e biznesit. Megjithatë, paratë që vijnë
nga aktivitete si huamarrja nuk krijojnë të ardhura. Ato janë thjesht një transaksion të
hollash ndërmjet huadhënësit dhe biznesit për të gjeneruar të holla për funksionimin e
tij ose për blerjen e aktiveve.
Shpenzimet janë flukse dalëse (pakësimet e përfitimeve ekonomike) gjatë periudhës
raportuese, që rezultojnë në pakësimin e aktiveve apo rritjen e detyrimeve (pasive)
dhe që zvogëlojnë kapitalin e njësisë ekonomike. 75
Shlyerja e kredisë financiare nuk është shpenzim, ajo është thjesht një transferim të
hollash ndërmjet biznesit dhe huadhënësit. Rentabiliteti matet me anë të pasqyrës së të
ardhurave dhe shpenzimeve. Në thelb kjo është një listë e të ardhurave dhe
shpenzimeve të kryera gjatë një periudhe kohore (zakonisht një vit) për të gjithë
biznesin.
Matja e rentabilitetit është mjeti më i rëndësishëm për të matur suksesin e biznesit.
Një biznes që nuk është fitimprurës/rentabël, nuk mund të mbijetojë. Në të kundërt,
kur biznesi është shumë fitimprurës ka aftësi të shpaguajë pronarët me kthim të
investimit të kryer.
Rritja e rentabilitetit është një nga detyrat kryesore të administratorëve të bizneseve.
Administratorët kërkojnë mënyra për të ndryshuar biznesin dhe për të përmirësuar
rentabilitetin.
74
Standardet Kombëtare të Kontabilitetit fq. 289 75
Standardet Kombëtare të Kontabilitetit fq. 71
- 51 -
Rentabiliteti mund të përcaktohet ose si fitim kontabël ose si fitim ekonomik. Shpesh
rentabiliteti ngatërrohet me qarkullimin e parasë, por, pavarësisht janë të lidhura
ngushtë me njëra tjetrën, ato janë dy gjëra të ndryshme. Shpesh njerëzit besojnë se
bizneset rentabël nuk kanë probleme me qarkullimin e parasë. Pasqyra e të ardhurave
dhe shpenzimeve e cila quhet pasqyra e performancës (suksesit të biznesit) liston të
ardhurat dhe shpenzimet ndërkohë që pasqyra e qarkullimit të parasë liston hyrjet dhe
daljet e parasë. Deklarata e të ardhurave tregon rentabilitetin ndërsa pasqyra e
qarkullimit të parasë tregon likuiditetin.
2.6.2. Përkufizim
Rentabiliteti është aftësia e një biznesi për të krijuar fitim. Fitimi është ai që mbetet
nga të ardhurat që biznesi gjeneron pasi të jenë paguar të gjitha shpenzimet që lidhen
drejtpërdrejt me gjenerimin e të ardhurave, të tilla si: prodhimi i një produkti, dhe
shpenzimet e tjera që lidhen me zhvillimin e aktiviteteve të biznesit.
Rentabiliteti i referohet mundësisë që një sipërmarrje të jetë financiarisht e
suksesshme. Kjo mund të vlerësohet para se të hyhet në biznes, ose mund të përdoret
për të analizuar një sipërmarrje që është aktualisht në funksionim. Pavarësisht se
mund të konstatohet se një grup faktorësh nuk kanë gjasa të jenë të suksesshëm apo
që nuk kanë patur sukses, kjo nuk është një arsye për të braktisur sipërmarrjen,
ndoshta mund të jetë e udhës të ndryshohen faktorët operativë si çmimi apo
shpenzimet.
Ka tri situata themelore që mund të përshkruajnë gjendjen financiare të një biznesi:
biznesi është fitimprurës, rentabël ose biznes që operon me humbje. Në shumicën e
rasteve, qëllimi i një organizate është që të realizojë fitim.
Kur ka qarkullim konstant të parasë ose qarkullim të bollshëm, mund të jetë e vështirë
të përcaktohet rentabiliteti. Është e lehtë që të bëhet gabim duke lidhur transaksione të
shumta hyrëse dhe dalëse me fitimin. Shpenzimeve dhe marrja e parave nuk do të
thotë që një biznes është në një gjendje të shëndetshme financiare.
Për të përcaktuar rentabilitetin, është e nevojshme të kemi çmimin e mallrave ose
shërbimeve të ofruara. Ka disa gjëra që duhet të merren parasysh kur vendosen
çmimet. Këtu përfshihen kostot e ndryshueshme si karburanti, puna, dhe inventari,
dhe gjithashtu përfshin kostot fikse si hipoteka, riparimet, dhe taksat.
2.6.3. Nga se përcaktohet rentabiliteti i një biznesi?
Në një treg konkurrues, një pronar biznesi duhet të mësojë të arrijë një nivel të
kënaqshëm fitimi. Rritja e rentabilitetit nënkupton përcaktimin e pikave të strategjisë
financiare që funksionojnë dhe atyre që kanë nevojë për përmirësim. Kuptimi i
faktorëve kyç që përcaktojnë rentabilitetin ndihmon administratorët në zhvillimin e
një strategjie efektive për përfitimin e biznesit të tyre.
- 52 -
Shitjet
Shitjet janë një faktor i rëndësishëm në përcaktimin e rentabilitetit. Të ardhurat nga
shitjet matin fitimin pas taksave bazuar mbi shitjet e vitit aktual. Nëse shifra e shitjeve
është e lartë, atëherë shoqëria është e mirë përgatitur për të përballuar kushtet jo të
favorshme të tregut dhe trendet negative ekonomike. Marzhi i fitimit bruto është një
masë e fitimit bruto i fituar nga shitjet. Një strategji efektive e shitjeve është
thelbësore në rritjen rentabilitetit të biznesit.
Çmimet
Vendosja e çmimit është një faktor kyç në përcaktimin e fitimit. Këtu është e
nevojshme ndërmarrja e një analize të kujdesshme për përcaktimin e strategjisë së
duhur të çmimeve. Një pronar i biznesit duhet të shikojë se çfarë çmimesh kanë
konkurrentët dhe të përcaktojë se çfarë çmimi duhet të vendoset për të maksimizuar
fitimet e tij.
Shpenzimet
Që një shoqëri të jetë rentabël, të ardhurat duhet të tejkalojnë shpenzimet. Shpenzimet
mund të përkufizohen si kostoja e burimeve të përdorura në aktivitetet e një biznesi.
Fitimi përcaktohet duke analizuar atë që mbetet pas zbritjes së shpenzimeve nga totali
i të ardhurave. Çdo masë për reduktimin e kostove do të sjellë reduktimin e
shpenzimeve dhe rritjen e rentabilitetit të përgjithshëm.
Kostoja e qëndrimit në biznes
Një aspekt që merret parasysh nga bizneset është kostoja e qëndrimit në biznes. Vlera
e fitimit neto tregon se sa fitim gjeneron një biznes mbi pjesën e kapitalit që kanë
investuar ortakët. Vlera e fitimit neto duhet të jetë të paktën e barabartë me normën që
një biznes mund të marrë hua para nga kreditorët e saj për të përballuar koston e
qëndrimit në biznes. Një shoqëri që merr fitim, por ka një kthim të ulët në vlerë neto
ende ka probleme me rentabilitetin.
2.6.4. Matja e rentabilitetit
Një nga aspektet më sfiduese të drejtimit të biznesit është vlerësimi i rentabilitetit të
tij. Të matësh rentabilitetin është e njëjta gjë si të matësh suksesin e një biznesi.
Deklarata e të ardhurave tregon një ndarje të të ardhurave dhe shpenzimeve gjatë vitit.
Një masë e rentabilitetit të biznesit është raporti i rentabilitetit. Raportet e rentabilitetit
analizojnë gjendjen financiare të një biznesi. Një raport rentabiliteti shikon se si është
marrë fitimi në lidhje me shitjet, totalin e aktiveve dhe vlerën neto.
2.6.5. Raportet e rentabilitetit
Matësit apo treguesit më të zakonshëm të rentabilitetit janë kthimi në pasuri, kthimi
në kapital, të ardhurat për aksion, dhe marzhi i fitimit. Ato tregojnë rentabilitetin e
shoqërisë në mënyra të ndryshme. Për shembull, raporti i kthimit në pasuri mat
aftësinë e shoqërisë për të kthyer aktivet e saj në fitim, ndërsa raporti i kthimit në
- 53 -
kapital mat sa fitim ka realizuar biznesi duke përdorur investimet e ortakëve. Fitimi
për aksion është fitimi që ka gjeneruar biznesi për çdo aksion të kapitalit.
Raporti i rentabilitetit të një biznesi reflekton aftësinë e tij për të gjeneruar fitim
përgjatë një periudhe të caktuar kohe, si p.sh gjatë një viti. Thënë ndryshe, raportet e
rentabilitetit na tregojnë nëse biznesi po krijon para apo jo.
Në përgjithësi, raportet e rentabilitetit matin efikasitetin me të cilin një biznes kthen
veprimtarinë e tij në fitim. Marzhet e fitimit vlerësojnë aftësinë e tij për të kthyer të
ardhurat në fitime. Kthimi në pasuri mat aftësinë e tij për të përdorur pasuritë për të
prodhuar të ardhura neto. Kthimi në kapital krahason të ardhurat neto me kapitalin
aksionar.
Rentabiliteti mund të vlerësohet në mënyra të shumta, por dy nga matësit më të njohur
janë marzhi i fitimit dhe kthimi në kapital (ROA). Marzhi i fitimit tregon sa është
fitimi i një biznesi i realizuar nga shitjet. ROA mat raportin e të ardhurave neto të
biznesit në ndaj totalit të pasurisë.
Marxhi i Fitimit
Marzhi i fitimit bruto është një nga tre raportet që rrjedhin nga pasqyra e të ardhurave
dhe shpenzimeve të një biznesi. Megjithatë, për një pronar biznesi ai nuk është raporti
më i rëndësishëm, por një nga mjetet më të rëndësishme të analizës financiare. Marzhi
bruto është fitimi bruto pjesëtuar me të ardhurat. Në thelb, kjo tregon aftësinë e
biznesit për të bërë para, pasi janë zbritur kostoja e mallrave të shitura apo
shërbimeve. Kur marzhi bruto është i më i lartë se normat e industrisë dhe në mënyrë
të qëndrueshme në rritje tregon që biznesi është në gjendje të mirë financiare. Fitimet
bruto i lartë rrit mundësinë e fitimeve të mundshme.
Fitimi neto është i barabartë me të ardhurat e realizuara nga shoqëria minus koston e
biznesit. Në kosto përfshihen taksat, interesi, kosto e mallrave të shitura dhe
zhvlerësimi.
Të ardhurat pjesëtohen me shitjet vjetore dhe shumëzohen me 100. Ky është marzhi i
fitimit të një biznesit i nxjerrë në përqindje. Sa më e madhe vlera e nxjerrë aq më
efiçent është biznesi në realizimin e fitimit.
Marzhi operativ dhe marzhi i fitimit neto
Dy raporte të tjera të zakonshme të marzhit të fitimit janë marzhi operativ dhe marzhi
neto. Ato llogariten duke pjesëtuar fitimin operativ me të ardhurat dhe fitimin neto me
të ardhurat. Fitimi operativ është i barabartë me fitimin bruto minus kostot fikse.
Fitimi neto është fitimi përfundimtar para tatimit pasi të jenë përfshirë të ardhura jo të
zakonshme dhe shpenzimet. Fitimet e larta operative nënkuptojnë se biznesi është
efiçent në gjenerimin e fitimit. Marxhi i lartë i fitimit neto me kohën nënkupton se
biznesi është efiçent në gjenerimin e fitimit.
Kthimi nga aktivet (ROA)
Totali i pasurisë përbëhet nga çdo gjë që zotëron apo që biznesi ka në pronësi dhe që
ka një vlerë. Këto pasuri mund të jenë të luajtshme ose të paluajtshme, materiale dhe
- 54 -
jo-materiale. Këtu mund të përfshihen makineritë, pajisjet, paratë, investimet apo toka
që ka në pronësi biznesi.
Për të matur rentabilitetin, ne duhet të pjesëtojmë të ardhurat neto me totalin e
pasurisë (aktiveve) dhe pastaj ta shumëzojmë me 100. Kjo do të japë raportin ROA të
biznesit. Sa më i lartë të jetë numri, aq më efikas është biznesi në gjenerimin e fitimit.
Kthimi nga kapitali (ROE)
Kthimi në kapital është një matje e rëndësishme për ortakët e një biznesi, sepse tregon
sa efikas është biznesi në përdorimin e investimeve për të marrë fitime. Të ardhurat
neto pjesëtohen me kapitalin aksionar, ose totalin e kuotave të ortakëve. Një kthim i
lartë në kapital do të thotë që investimet e ortakëve po rriten, gjë që rrit vlerën e
kuotave të zotëruara në biznes.
Kthimi nga investimet (ROI)
Kthimi në investim (return on invesmment, ROI), është një raport që del nga fitimi i
biznesit i realizuar për një periudhë të caktuar kontabël (zakonisht një vit)
përpjesëtuar me kapitalin e investuar, të matur nga pasqyrat financiare. Kapitali i
investuar llogaritet nga aksionet dhe borxhi afat-gjatë. ROI është një matës që tregon
efikasitetin e administrimit në përdorimin e kapitalit të disponueshëm për të gjeneruar
fitim, dhe për rrjedhojë rezulton në gjenerimin e kthimit të asaj çka është investuar. Sa
më i lartë të jetë ROI, aq më e mirë është performanca.
2.6.6. Inovacioni dhe rritja e NVM-ve
Inovacion është një tjetër tregues i rritjes dhe zhvillimit të NVM-ve. Përmirësimi i
sistemit të shkëmbimit të informacioni nxit vënien në punë të teknologjive të reja.
Sipas Hughes (1997), NVM-të që ishin të suksesshme dhe që ishin rritur kishin
paraqitur produkte të reja ose procese prodhimi inovative. Disa prej tyre kishin
zhvilluar rrjete bashkëpunimi dhe i kishin bërë ballë kërkesave të administrimit dhe
riorganizimit me rritjen e tyre. Fatkeqësisht këto janë vështirësi të brendshme dhe
varen nga aftësia për të vlerësuar se çfarë duhet shkëmbyer përpara në kohë. Në rastin
e informacionit, vlerësimi nuk mund të bëhet. Kur një blerës potencial e di se sa është
i vlefshëm informacioni i shitësit, ai di edhe se cili është informacioni, dhe prandaj
nuk e ka të nevojshme të japë asgjë në shkëmbim të tij. Por për shkak se s’mund të
krijojnë të drejtat e autorit mbi informacionin dhe njohurinë, këto biznese mund të
dështojnë. Në një studim të bërë në vitin 1990 në Angli, NVM-të nuk sollën asnjë risi,
por kjo mungesë në risi u shoqërua me rritjen e tyre (North dhe Smallbone, 2000).
Aftësitë dhe trajnimi. Bizneset mbijetojnë dhe rriten në një mjedis konkurrues nëse
arrijnë diçka që tregu e kërkon. “Kompetencat” e bizneseve në këtë mënyrë mund të
jenë çelësi i rritjes (Kay, 1993). Kështu mund të mendojmë se nëse biznesi investon
dhe i kushton rëndësi njohurive dhe aftësive specifike si dhe trajnimit të duhur, kjo do
të çojë në rritjen e tij. Kështu Cosh et al. (2000, fq.1) vuri re se “trajnimi lidhet
pozitivisht me rritjen e punësimit, sidomos kur e ke vendosur në një gamë më të gjerë
të praktikave të marrëdhënieve të njerëzore”. Një tregues i përshtatshëm i trajnimit
është standardi i “investimit tek njerëzit”.
- 55 -
Punonjësit e kualifikuar ndikojnë në rritjen e produktivitetit të biznesit dhe për pasojë
në konkurrueshmërinë e bizneseve, individëve dhe të shteteve. Rritja e boshllëkut në
diferencat e pagave në SHBA dhe Mbretërinë e Bashkuar, si dhe rritja e papunësisë në
Evropë duket se vjen si pasojë e globalizimit dhe e ndryshimit të aftësive bazuar në
anën teknike (Acemoglu, 2002). Prandaj bizneset që kanë një fond të caktuar për
trajnimin e punonjësve kanë më shumë gjasa të kenë rritje më të madhe.
Forma ligjore. Ndër strategjitë më themelore është zgjedhja e formës ligjore për
NVM-të. Partneriteti është ndoshta forma më e rrezikshme, sepse secili ortak
përgjigjet për gabimet e tjetrit, ndërkohë që mund të ketë kontroll të vogël mbi ta
(ortakëria nuk është e lidhur në mënyrë të konsiderueshme me rritjen në modelin në
shqyrtim). Ortakut të vetëm të paktën i mungon kjo dobësi (ka një lidhje të dobët
negative me rritjen). Dega e biznesit mëmë mund të jetë më pak e rrezikshme për
shkak të mbështetjes që ajo mund të japë. Por ndërkohë shoqëria mëmë mund të
shqetësohet për rentabilitetin.
Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar redukton rrezikun e administratorit ortak, duke i
dhënë njëfarë mbrojtje për pronat personale. Leland (1972) tregon se një rritje e vogël
e rrezikut zvogëlon si prodhimin ashtu edhe çmimin. Prandaj nëse do të zgjidhet kjo
formë e shoqërisë, ka të ngjarë që fitimi të jetë i ulët, ashtu si edhe çmimi dhe
produkti.
2.7. Financimi dhe rritja e NVM-ve
Shpesh diskutohet se NVM-të, në krahasim me bizneset e mëdha, kanë mesatarisht
një normë rritje më të lartë, janë financiarisht më të kufizuara, dhe janë më të varura
nga huatë bankare kur kanë nevojë për financim të jashtëm. Për një bankë,
informacioni i kufizuar i disponueshëm mbi NVM-të rrit rrezikun e dhënies së
financimit, gjë që i bën bankat të reduktojnë maturimin e huave dhe të rrisin normat e
interesit.
Për pasojë NVM-të kanë një stimul të ndërtojnë një marrëdhënie me bankën me
qëllim minimizimin e asimetrisë së informacionit. Lidhja ndërmjet bankës dhe
biznesit është studiuar gjerësisht nga Ortiz-Molina dhe Penas, 2004 për bizneset e
SHBA-ve; dhe Hernández-Cánovas dhe Kowter-Kant, 2008 për bizneset e BE-së.
Hernández-Cánovas dhe Kowter-Kant (2008) dolën në përfundimin se, pas verifikimit
të karakteristikave specifike të bizneseve, si madhësia, mosha, borxhi dhe situata
financiare, marrëdhëniet e ngushta biznes-bankë rrisin gjasat e marrjes së kredive
bankare afatgjata.
Ozkan dhe Ozkan (2004) argumentojnë se ndërtimi i marrëdhënieve me institucionet
financiare përmirëson aftësinë e bizneseve për të patur akses në financime të jashtme.
Kjo sugjeron se bizneset me një përqindje më të lartë të borxhit bankar janë në
gjendje të marrin më lehtë financim të jashtëm. Megjithatë, NVM-të e kanë shumë të
vështirë të marrin financim të jashtëm. Në këtë rast, ruajtja e marrëdhënieve bankare i
ndihmon ato të përmirësojnë disponueshmërinë e fondeve, pasi vuajnë më pak
racionimin e kredisë në tregun e kredive bankare.
- 56 -
2.7.1. Burimet financiare të NVM-ve
Sipërmarrja e veprimtarive të biznesit është e lidhur ngushtë me financimin, marrjen e
mjeteve financiare dhe investimin. Sipërmarrësi hyn në shumë marrëdhënie të
ndryshme financiare, kredie, sigurimi, buxheti etj. Aksesi në financim është një nga
çështjet themelore të sipërmarrësit, kudo qoftë që të jetë selia e ushtrimit të
veprimtarisë së tij (Marián Gál, 2007). Detyrat kryesore të administrimit janë:
të marrë mjete financiare dhe kapital të nevojshëm për financimin e nevojave
aktuale
të shpërndajë kapitalin
të shpërndajë fitimin
të arrijë ekuilibrin e likuiditetit të sipërmarrjes.76
Sipas Marián Gál (2007), një nga detyrat më të rëndësishme të administrimit është të
përcaktojë mjetet e nevojshme financiare dhe të marrë burimet më efektive të
mundshme. Që performanc afatgjatë e NVM-ve në treg të jetë e suksesshme kërkohet
produkt konstant dhe inovacion teknologjik. Investimet në inovacion kërkojnë shumë
kapital gjë që i bën sipërmarrësit të kërkojnë për forma të reja financimi.
Është e qartë se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme nuk disponojnë garancitë e
kërkuara për të marrë kredi bankare. Duke qenë se është shumë e vështirë për to për të
marrë kredi bankare, ato kanë nevojë për burime, burime jo-tradicionale financiare
dhe ndihmë shtetërore (Marián Gál, 2007).
Ndarja e burimeve financiare për NVM-të
Burimet e financimit mund t’i ndajmë sipas rrethanave të financimit, periudhës së
financimit, pronësisë së marrëdhënies dhe mënyrës së marrjes së burimeve.
a) Financimi sipas rrethanave
Financimi sipas rrethanave tregon se kur dhe cilat janë rrethanat në të cilat kërkohet
kapital dhe cilat janë ato veprimtari që kërkojnë financim në një moment të caktuar
(Marián Gál, 2007).
Financimi aktual është financimi konstant i biznesit ekzistues. Kjo mënyrë financimi
është e lidhur me aktivet. Financimi aktual mund të ndahet në (ndarja sipas Marián
Gál, 2007):
-Financimi i operacioneve: ofron financim për aktivitetet e zakonshme të
sipërmarrjes. Këto aktivitete përfshijnë blerjen e materialeve, karburantit,
energjisë, pagat, pagesa e transportit, pagesa e taksave dhe sigurimi. Është e
rëndësishme që të sigurohet kapital në masën dhe kohën e duhur.
-Financimi i investimeve: nënkupton përdorimin e financave për rikuperimin
dhe zhvillimin e biznesit. Zakonisht sipërmarrjet kanë nevojë për burime
financimi në një vëllim dhe strukturë të caktuar që mund të jetë një
disavantazh për NVM-të. Është e rëndësishme që ato të kenë një kapital fiks.
76
Marian Gal, 2007, fq. 40
- 57 -
Financimi ekstra realizohet në situata të jashtëzakonshme, ekstra. Kjo ka të bëjë me
financimin e sipërmarrjeve të krijuara, bashkimet e sipërmarrjeve apo likuidimin e
tyre. Nisja e një sipërmarrje kërkon burime financiare për të paguar autorizimet,
blerjen apo marrjen me qira të ndërtesës, teknologjitë e reja, makineritë, pajisjet,
inventarin, pagat, etj. (Marián Gál, 2007).
b) Financimi sipas kohëzgjatjes së kapitalit (sipas Marián Gál, 2007).
Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme marrin kapital financiar kryesisht nga burime të
marra hua. Kapitali i përftuar është afatshkurtër, afatmesëm ose afatgjatë.
Financimi afatshkurtër merret nga burime të përdorura jo më të gjatë se një vit. Këto
burime merren nga kredi të furnizuesit ose linjë kredie. Përveç këtyre formave të
financimit, sipërmarrësit mund të përdornin kredi bankare ose depozitën e pronarit
apo ortakut.
Financimi afatmesëm është metoda më e shpeshtë e përdorur. Ai fokusohet në
kreditë afatmesme me 3 deri në 5 vjet maturim. NVM-të hasin vështirësi në aksesin
tek këto kredi dhe në rastin e fillimit të një sipërmarrje ato janë pothuajse të
paarritshme.
Financimi afatgjatë sigurohet kryesisht nga kreditë bankare me afat maturimi nga 5
deri më shumë vjet. Këto kredi iu ofrohen bizneseve të mëdha. NVM-të e kanë shumë
të vështirë të marrin kredi të tilla dhe për këtë arsye ata përdorin metoda të ndryshme
të financimit afatgjatë si subvencionet, leasing, etj.
c) Financimi sipas pronësisë së marrëdhënies dhe mënyrës së marrjes së burimit
Zhvillimi i sipërmarrjes bazohet në burime të mjaftueshme e të disponueshme për tu
përdorur për investime. Në ekonomitë në tranzicion, problemi që ndeshet më
zakonisht është mungesa e kapitalit të vet në fazën e fillimit të një biznesi. Burimet e
financimit të biznesit mund të klasifikohen në bazë të marrëdhënieve të pronësisë. Ato
mund të jenë burime të veta ose të marra hua (Marián Gál, 2007).
Burime e veta, të cilat i përkasin kapitalit të dhënë nga ortaku/ortakët, si dhe ato në
formën e pronës së investuar në një biznes, zhvlerësimi pasurisë, fitimi i
pashpërndarë, etj. ndër burimet e veta futet fitimi, zhvlerësimi, shitja e pasurisë,
depozita e pronarit (Marián Gál, 2007
Kapital i marrë hua janë burimet e marra nga të tretët. Ai mund të jetë i formave të
ndryshme, në varësi të burimeve dhe kushteve të marrjes. Të tilla janë: huaja, titujt e
kredive, parapagesat, mbështetja shtetërore (subvencionimi), huaja bankare, linja e
kredisë bankare, etj. Më e përdorura është kredia bankare (Marián Gál, 2007).
- 58 -
KREU III - MJEDISI EKONOMIK SHQIPTAR DHE
KLIMA E BIZNESIT
3.1. Mjedisi ekonomik shqiptar dhe klima e biznesit
3.1.1. Ekonomia shqiptare në dinamikën e saj
Gjatë 22-viteve të fundit ekonomia shqiptare ka pësuar ndryshime rrënjësore si në
drejtim të bazës së funksionimit të saj ashtu edhe në drejtim të strukturës dhe
zhvillimit të saj. Ecuria e ekonomisë në këto vite është karakterizuar nga luhatje mjaft
të mëdha në drejtim të stabilitetit, ristrukturimit, ritmeve të rritjes etj., duke pësuar
shumë transformime.
Shqipëria pas transformimeve të mëdha politike-ekonomike dhe sociale si dhe pas
ndërmarrjes së një sërë reformash strukturore, ku ndër më kryesoret mbeten
privatizimi, reforma e tokës, reformat në tregun financiar, etj., vazhdon rrugën e saj
drejt reformave ekonomike dhe atyre të tregut për të garantuar një rritje të
qëndrueshme, me synim përafrimin e standardeve të mirëqenies së popullatës me ato
të vendeve të Bashkimit Evropian. Ajo po zbaton tashmë marrëveshje të tregtisë së
lirë me vendet e Bashkimit Evropian dhe të Evropës Juglindore. Efekti i këtyre
marrëveshjeve në ekonominë e vendit është ende jo shumë i ndjeshëm.
Ritmet e larta të rritjes se PPB prej 5-7 % gjatë 10 viteve të fundit (përjashto vitin
2009 me rritjen më të ulet ekonomike), niveli i kontrolluar i inflacionit 3.6%- 4%, ulja
e papunësisë e cila për vitin 2010 raportohet në 13.49%, ulja e deficitit të
përgjithshëm buxhetor, rritja e investimeve të huaja direkte nga rreth 250 milion $ për
vitin 2005, në 400 milion $ për vitin 2006, dhe në rreth 900 milion $ në vitin 2008,
niveli i qëndrueshëm i këmbimit të monedhës kombëtare, janë fakte që konfirmojnë
se programet makro-ekonomike të ndërmarra gjatë këtyre viteve kanë krijuar stabilitet
makro-ekonomik, duke mundësuar rritje ekonomike me ritme të kënaqshme vjetore77
.
Rritja e PBB-së i dedikohet kryesisht zgjerimit të sektorit privat (i cili zë rreth 80 % të
PPB), ndërsa roli që luan sektori publik në nivelin e PBB-se nga viti në vit ka ardhur
në rënie.78
Krahasuar me vendet e tjera të rajonit, por edhe me gjerë situata e disa prej
treguesve kryesore paraqitet në vijim.
77
Raporte Banka e Shqipërisë 2012 78
Ibid
- 59 -
Tabela 3.1. Treguesit ekonomikë për vendet e rajonit
Vendet Ndryshimi i PBB-së Inflacioni vjetor Norma e
papunësisë
2012 2013 2013 2013
Itali -2.4 -2.8 1.6 11.6
Greqi -6.4 -5.7 -0.2 27.2
Maqedoni -0.3 0.2 3.1 30.6
Serbi -1.7 -2.0 11.2 22.4
Kroaci -2.0 -2.3 3.7 21.9
Turqi 2.2 1.6 7.3 10.6
Shqipëri 1.6 1.7 2.4 12.81
Burimi: Banka e Shqipërisë, Raport i politikës monetare viti 2013
Analizat dhe përballimi me sukses i situatave të rrezikut të diskutuara edhe nga kriza
financiare globale e cila goditi fort tregjet financiare të vendeve të zhvilluara,
konfirmojnë që sektori bankar në Shqipëri është në gjendje të mirë për të përballuar
rreziqet e ndryshme që mund të rrjedhin si rezultat i lëvizjeve të padëshirueshme që
mund të pasojnë krizën financiare ndërkombëtare.
Sektori financiar jo-bankar, megjithëse me zhvillime pozitive, është ende larg
parametrave optimale dhe ka mjaft potenciale për ritme më të larta rritjeje në vitet që
vijnë. Përmirësimet e ndjeshme administrative dhe reforma tatimore, të ndërmarra
gjatë viteve të fundit po synojnë jo vetëm rritjen e nivelit të të ardhurave për buxhetin
e shtetit, por edhe rritje të cilësisë së shërbimit ndaj taksapaguesve dhe veçanërisht
ndaj biznesit. Gjatë vitit 2006 tatimi mbi fitimin u ul nga 20% në 10%, tatimi i
thjeshtuar mbi fitimin u ul nga 3% në 1.5 %, ndërkohë që duke filluar nga 1 janari i
vitit 2008 hyri në fuqi aplikimi i taksës së sheshtë në nivelin 10%, dhe kontributi i
sigurimeve shoqërore u ul nga 30% në 15%79
. Gjithashtu kanë pësuar rënie të
ndjeshme një sërë taksash kombëtare dhe lokale. Këto reforma u shoqëruan dhe me
ndryshime në ligjin për procedurat tatimore duke e vendosur sistemin e nxjerrjes së
taksave në një fazë të re. Të gjitha këto kanë synuar që të renditin Shqipërinë mes
vendeve me liri fiskale të lartë dhe me barrë fiskale të ulët.
Mungesa e tregut të kapitaleve, mos funksionimi i mjaft instrumenteve të tregut
financiar, kapaciteti absorbues i financimeve nga ana e biznesit ende i ulët, aftësitë në
menaxhimin financiar të bizneseve ende të dobëta, transparenca e ulët e ndërmarrjeve
private, problemet e të drejtës se pronësisë, probleme të zbatimit të ligjit,
infrastruktura e dobët, etj., janë disa nga shkaqet kryesore të nivelit të ulët të
kreditimit.
Pavarësisht arritjeve, parametrat standarde të mirëqenies ekonomike, tregojnë se
Shqipëria vazhdon të jetë një vend i varfër krahasuar me vende të Bashkimit
Evropian80
. Të ardhurat neto për frymë vlerësohet të jenë rreth 2000 $ ose më pak se
20% e mesatares së BE, dhe bilanci tregtar është ende negativ, pavarësisht
përpjekjeve për rritjen e eksporteve.
79
Sistemi tatimor në Shqipëri 80
Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020).
- 60 -
Tabela 3.2. Të dhënat për eksport- importet në miliard lek (2009 - 2013)
Burimi: INSTAT
Tabela 3.3. Eksportet Shqiptare sipas klasifikimit SITC në milion USD.
Importe Eksporte
3M -1
2013
3M -2
2013
3M -3
2013
3M -4
2013
3M -1
2013
3M -2
2013
3M -3
2013
3M -4
2013
Gjithsej 33.350 39.032 67.509 73.942 15.876 20.294 34.004 38.163
Ushqime, pije,
duhan 6.487 6.025 12.407 11.747 794 1.095 1.641 2.131
Minerale, lëndë
djegëse, en.el. 4.916 7.724 12.033 14.204 5.098 6.805 12.580 12.955
Produkte kimike
dhe plastike 4.674 4.802 8.849 8.927 213 233 383 423
Lëkurë dhe artikujt
prej tyre 590 939 1.325 1.872 257 247 484 428
Prodhime druri dhe
letre 1.301 1.482 2.519 3.107 517 794 1.018 1.538
Tekstile dhe këpucë 3.685 4.769 7.221 9.051 5.638 7.523 11.093 13.975
Materiale ndërtimi
dhe metale 4.172 5.058 8.521 9.291 2.434 2.608 5.001 4.880
Makineri, pajisje
dhe pjesë këmbimi 6.307 6.992 12.533 13.484 688 716 1.262 1.298
Të tjera 1.217 1.241 2.102 2.258 237 274 543 534
Burimi: INSTAT
3.1.2 Klima e Biznesit
Gjatë pesë viteve të fundit Shqipëria ka ndërmarrë shumë reforma për reduktimin e
pengesave administrative ndaj biznesit që kanë dhënë rezultatet e mëposhtme:
- Qendra Kombëtare e Regjistrimit. QKR-ja e quajtur si "One stop shop".
Regjistrimi në QKR bëhet brenda një dite pune dhe me një kosto minimale prej
100 lekë. Regjistrimi me një sportel të vetëm ofrohet në 32 zyra në të gjithë
territorin e Republikës së Shqipërisë me qëllim lehtësimin në maksimum të
procedurës së regjistrimit81
.
81
Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020).
Viti Eksporte (ml lekë) Importe (ml lekë) Bilanci
tregtar
Rap.
Mbulimit(ne%)
2009 104.515 428.839 -324.324 24,4
2010 161.548 477.768 -316.220 33,8
2011 196.897 544.004 -347.107 36,2
2012 213.029 528.491 -315.462 40,3
2013 246.389 515.153 -268.764 47,8
- 61 -
- Qendra Kombëtare e Licencimit. QKL-ja e quajtur si "One stop shop", punon
mbi parimin e vetë-deklarimit dhe miratimit të heshtur. Licencat e grupit I dhe II
jepen nga QKL-ja brenda 2-4 ditëve. Licencat e grupit III, të cilat iu janë kaluar
ministrive përkatëse, kërkojnë nga 10-30 ditë procedura licencimi. Që nga 9
Qershori 2010, brenda QKL-së ka filluar funksionimi i sportelit të aplikimeve për
projektet në fushën e energjetikës, si një objektiv madhor zhvillimi për qeverinë
Shqiptare.82
- Shërbimi "on line" për deklarimin dhe pagesën e taksave. Gjatë vitit 2011 e në
vazhdim, shërbimeve elektronike të ofruara nga autoritetet tatimore u është shtuar
gjithashtu deklarimi "on line" i:
listë pagesave, kontributeve shoqërore dhe shëndetësore edhe tatimit mbi të
ardhurat nga punësimi,
punonjësve të rinj, atyre të punësuar rishtas dhe i të larguarave nga puna,
deklarimi i pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale nga biznesi i vogël,
- Shërbimi "on line" në dogana: Me kompjuterizimin e të gjitha pikave doganore
dhe përdorimin e programit ASYCUDA shërbimi ndaj biznesit është përmirësuar
në mënyrë të ndjeshme, duke reduktuar kohën e kryerjes së kontrollit të
dokumentacionit dhe atë të mallrave. Që nga viti 2010 deklaratat doganore
përpunohen duke përdorur 100% të kohës sistemin ACA ASYCUDA (100% DTI
- Direct Trader Input) që shtrihet në të gjithë territorin doganor.
- Teknologjia e informacionit. Gjatë viteve të fundit Qeveria ka ndërmarrë politika
nxitëse mbi zhvillimin e teknologjisë së informacionit që nga shkollat e deri tek
sipërmarrjet për të rritur konkurrueshmërinë e bizneseve Shqiptare në tregun
rajonal dhe atë global. 83
Krijimi i një klime të përshtatshme për biznesin lidhet në radhë të parë me situatën e
favorshme makroekonomike, krijimin e një infrastrukture ligjore dhe fizike
stimuluese për biznesin duke i ofruar atij mundësi për uljen e kostos së biznesit dhe
zhvillim të aktivitetit të lirë dhe pa pengesa. Raporti i Bankës Botërore "Doing Biznes
2014" e vlerëson Shqipërinë si një vend që ka përmirësuar ndjeshëm klimën e biznesit
dhe ku është lehtë të bësh biznes. Në renditjen botërore për klimën e biznesit, në
raportin e vitit 2013, Shqipëria renditet në vendin e 90 nga rreth 189 vende të
klasifikuara84
.
Rritja e shpejtë ekonomike kryesisht nëpërmjet sipërmarrjeve private, politikave
ekonomike që kanë mundësuar stabilitet të çmimeve, si dhe vlera e konsiderueshme e
remitancave, kanë bërë që Shqipëria gjatë 22 viteve të fundit, të përmirësojë në
mënyrë të ndjeshme situatën e saj sociale dhe ekonomike. Shqipëria ka avantazhe
krahasuar me vendet e tjera, në procedurat e thjeshtuara dhe kostoja e ulët për hapjen
e një biznesi, lehtësia për të siguruar një kredi dhe mbrojtja që u garantohet
investitorëve.
82
Ibid. 83
Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020) 84
Doing business 2014
- 62 -
Krijimi i një klime të përshtatshme për biznesin do të thotë në radhë të parë një situatë
e favorshme makroekonomike, si dhe krijimi i një infrastrukture ligjore dhe fizike për
biznesin e aftë që t'i sigurojë këtij të fundit, mundësi për uljen e kostos së
transaksioneve dhe zhvillimit të një aktiviteti të lirë dhe pa pengesa.
Një rol parësor luan situata e stabilitetit të treguesve makro-ekonomikë në vend,
stabilitet i cili është një parakusht për zhvillimin e qëndrueshëm dhe afatgjatë të
biznesit. Ndryshimet e papritura dhe sidomos përkeqësimi i situatës makro-
ekonomike ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në "tkurrjen" e biznesit dhe
shkurajon biznesmenët për rritjen e investimeve.
3.1.3. Ndikimi i treguesve kryesore makro-ekonomikë në klimën e
NVM-ve në Shqipëri
Inflacioni
Politika monetare në Shqipëri ka qenë kryesisht e orientuar drejt ruajtjes së stabilitetit
të çmimeve, duke ruajtur inflacionin brenda kufijve të kontrolluar. Pakësimi i fuqisë
blerëse që çon në pakësimin e kërkesës për mallra konsumi të prodhuara nga NVM,
ndikon drejtpërdrejt në perspektivën dhe në nivelin e investimeve kapitale në vend.
Kjo është një nga arsyet kryesore pse në qendër të politikave të çdo banke qendrore
është lufta kundër inflacionit dhe mbajtja e treguesit të çmimeve brenda kufijve të
kontrollueshëm, pa pasoja mbi biznesin.
Tabela 3.4. Inflacioni mesatar vjetor 2009-2013
Vitet 2009 2010 2011 2012 2013
Inflacioni vjetor 2.3 3.6 3.45 2.04 1.96
Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti statistikor 2013
Ky nivel inflacioni është rezultat i një politike monetare shumë efektive dhe fleksibël
të ndjekur nga Banka e Shqipërisë, dhe kjo ka minimizuar efektet negative që mund të
kishte biznesi nga presionet inflacioniste. Pavarësisht situatës së qëndrueshme,
zhvillimet e pas krizës ekonomike botërore te vitit 2009, flasin për prezencën
kërcënuese të presioneve inflacioniste në Shqipëri, presione kryesisht të ndikuara nga
zhvillimet e fundit në vendet përreth (kryesisht në Greqi), të cilat janë edhe vendet që
zënë peshën më të madhe në marrëdhëniet tregtare me vendin tonë.
Kursi i këmbimit
Kursi i këmbimit ka një ndikim të ndjeshëm mbi ecurinë e biznesit në përgjithësi dhe
në veçanti në nxitjen apo frenimin e eksporteve. Një monedhe kombëtare "e fortë"
pakëson mundësitë financiare të bizneseve të cilat, nga shitja e produkteve apo
shërbimeve te tyre, sigurojnë të ardhura në valutë, ndërkohë që një pjesë dërrmuese të
shpenzimeve që kryejnë janë shpenzime në lekë.
Ecuria e kursit të këmbimit gjatë 10-vjeçarit të fundit tregon për një luhatje në kufij të
ngushtë dhe një qëndrueshmëri relative të lekut krahasuar me monedhat kryesore
- 63 -
EURO dhe USD, të cilat për pjesën e dytë të vitit 2009-2013 janë luhatur
respektivisht në kuotat 1€ = 137 - 140 lek, dhe 1 USD = 94 -109 lek. Kursi mesatar i
lekut kundrejt monedhave kryesore Euro dhe USD, për vitet 2009 - 2013 në mënyrë
më të detajuar jepet në tabelën 3.5.
Tabela 3.5. Treguesi i kursit mesatar të këmbimit te lekut 2009 - 2013.
Vitet 2009 2010 2011 2012 2013
Kursi mesatar USD/lek 94.0 105.0 103.8 109.0 102.4
Kursi mesatar euro/lek 137.2 138.8 138.3 139.7 140.0
Burimi: INSTAT, Banka e Shqipërisë
Synimi i politikës ekonomike për nxitjen e eksporteve kërkon një politikë të
kujdesshme nga ana e Bankës së Shqipërisë për ruajtjen stabël të vlerës së lekut, pasi
rivlerësimi i lekut ndaj monedhave kryesore Euro dhe USD, përtej kufijve normale do
të dekurajonte prodhuesit shqiptarë që prodhojnë për eksport, ashtu si dhe një
zhvlerësim i pakontrolluar i lekut do të rriste ndjeshëm koston e jetesës, gjë e cila do
të pasohej me një raport të ulët kursimi dhe si rrjedhim dekurajim të qytetarëve për të
investuar në sipërmarrje biznesi.
Përgjithësisht nga ekspertët e ekonomisë, vlerësohet se treguesit makro-ekonomikë,
dhe klima e biznesit kanë qenë favorizuese për biznesin në tërësi dhe për NVM-të në
veçanti.
3.1.4 Dinamika e faktorëve të tjerë që ndikojnë në klimën e biznesit.
Funksionimi i biznesit në përputhje me orientimin e vendit drejt një ekonomie tregu të
hapur është mbështetur nga një kornizë ligjore dhe akte normative që stimulojnë
zhvillimin. Aktualisht ekziston një bazë e mirë ligjore në sfera si: regjistri tregtar,
shoqëritë tregtare, tregu i sigurimeve, pasuria e paluajtshme, paketa fiskale,
marrëdhëniet në tregun e punës, procedurat administrative, lufta ndaj informalitetit,
etj.
Tërësia e reformave rregullatorë dhe e programeve në përgjithësi, kanë qenë dhe
vazhdojnë të jenë të orientuara drejt krijimit të një ambienti tërheqës për investime
vendase dhe të huaja, dhe të udhëhequra nga objektivi i plotësimit të standardeve për
integrim në Bashkimin Evropian.
Në drejtim të lirive ekonomike ekonomia shqiptare është një ekonomi e hapur, me
tregti të liberalizuar dhe mbizotërim të sektorit privat ne të gjitha sferat. Politikat
doganore, tarifat tatimore, sistemi dhe procedurat e licencimit, barrierat administrative
dhe në përgjithësi regjimi tregtar janë mjaft liberale. Shqipëria është aktualisht një nga
vendet me nivelin më të ulët të taksave në rajon. Indeksi i lirive ekonomike e rendit
Shqipërinë në vendin e 57 në botë, indeks i cili nga viti në vit ka ardhur në rritje. Në
strategjinë e zhvillimit afatmesëm 2013-2020 janë përcaktuar dhe mjaft objektiva të
reja në drejtim të përmirësimit të mëtejshëm të klimës dhe lirive ekonomike në vend.
Privatizimi si një nga elementët që krijon kushte për nxitje të investimeve,
pavarësisht problemeve që ai mbart, ka ecur me ritme të shpejta dhe së fundi ai ka
- 64 -
përfshirë edhe sektorët strategjike si energjetika, nafta, telekomunikacioni,
infrastruktura etj.
Konkurrueshmëria e Ekonomisë
Konkurrueshmëria e ekonomisë shqiptare është një nga pikat më të dobëta të saj.
Aktualisht Shqipëria renditet në vendin e 82 në botë. Mos plotësimi i standardeve që
kërkojnë tregjet ndërkombëtare për produktet dhe shërbimet, kultura e pakët të bërit
biznes ndërkombëtar, mbizotërimi i bizneseve mikro dhe ritmet e ulëta të kalimit drejt
bizneseve të mesme dhe të mëdha, janë disa nga faktorët kryesore në ketë
prapambetje. Ndërkombëtarizimi i biznesit të vogël dhe të mesëm, si dhe nevoja për
koordinimin e dimensioneve që kërkon ky ndërkombëtarizim, janë pothuaj
inekzistente.
Një nga kolonat më të forta që garanton zhvillim ekonomik të qëndrueshëm është
barazia në treg dhe e drejta e sipërmarrësve për të ushtruar aktivitetin ekonomik në
kushte të një konkurrence të drejtë. Me gjithë progresin e bërë nga viti në vit biznesi
shqiptar vazhdon të vuajë nga konkurrenca e pandershme. Kjo duket qartë po ti
referohemi treguesve të informalitetit në ekonomi, kryesisht në formën e informalitetit
në tregun e punës dhe informalitetit të transaksioneve financiare.
Dëmi që informaliteti i sjell buxhetit të shtetit, dhe rrjedhimisht edhe ushtrimit të
përgjegjësive të tij sociale, është i konsiderueshëm, aq sa në kuptimin ekonomik do të
justifikonte investime në mekanizma dhe struktura sado të kushtueshëm që të ishin.
Por është i pallogaritshëm dëmi që pëson biznesi, qoftë në kuptimin e presionit
frenues për mos zhvillim qoftë në drejtim të krijimit të një kulture sipërmarrjeje jo
bashkëkohore. Brenda kuadrit të luftës ndaj informalitetit, gjatë viteve të fundit po
merren masa efikase, një ndër më të rëndësishmet e të cilave, është përpjekja për
kanalizimin e transaksioneve financiare të operatorëve ekonomike nëpërmjet sistemit
bankar, duke synuar të ulet në një masë të ndjeshme ajo që njihet si ekonomia e cash-
it.
Kështu PBB për frymë në vitin 2010, sipas EUROSTAT, në Shqipëri ishte në masën
28% të PBB për frymë, 10% krahasuar me PBB-në për frymë më të lartë që e ka
Luksemburgu dhe 64% e PBB-së për frymë krahasuar me vendin me nivelin më të
ulët në BE që është Bullgaria, në rajon Shqipëria renditet e fundit për këtë tregues85
.
Sipas raportit të Konkurrueshmërisë Globale të Forumit Ekonomik Botëror 2011-
2012, Shqipëria renditet e 78-a nga 142 vende ekonomi duke përmirësuar pozicionin e
saj në një vit me 10 vende në indeksin e përgjithshëm krahasuar me renditjen 2010-
2011 (88 nga 139 vende ekonomi). Nga tri dimensionet e zhvillimit, klasifikimi i
raportit për stadin në të cilin janë vendet (kërkesat bazë, nxitësit e efiçencës dhe
faktorët e inovacionit dhe të sofistikimit), Shqipëria ka shënuar pikët më të larta në të
parin me (4.1 pikë), (Rezultatet janë në shkallën prej 1 deri 7. Sa më e madhe vlera aq
më e mirë performanca) dhe renditet në vendin e 7186
.
Faktorët më problematikë për të bërë biznes sipas raportit janë: aksesi për financim,
niveli i taksave, korrupsioni, dhe rregullimi i taksave.
85
Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020). 86
Ibid.
- 65 -
Grafiku 3.1. Konkurrueshmëria Globale
Burimi: Doing Business 2012
Si konkluzion për konkurrueshmërinë e ekonomisë shqiptare mund të themi se
Shqipëria është në etapën e 2-të të zhvillimit, ku ekonomia karakterizohet si “e nxitur
nga efikasiteti” në të cilin zhvillimi udhëhiqet nga cilësia e mallrave dhe proceset me
efiçente të prodhimit. Është evidente ecuria pozitive e pozicionimit të Shqipërisë, si
në terma absolutë ashtu edhe në ato relativë, duke u barazuar me Kroacinë dhe
Maqedoninë dhe duke u renditur vetëm prapa Malit të Zi dhe duke lënë prapa në
renditje Serbinë dhe Bosnjën që janë në të njëjtin grupim. Kjo i dedikohet në një mase
të madhe reformave të qeverisë e reflektuar në tregues të ndryshëm të
konkurrueshmërisë, por që nga ana tjetër që vendi të jetë më konkurrues kërkohet të
vihet theksi në faktorët e inovacionit, gatishmërisë teknologjike, përmirësimin e
mëtejshëm të infrastrukturës dhe konsolidimin e institucioneve.
Sipas “Indeksit të Lirisë Ekonomike 2012” të raportit të Heritage Foundation dhe
Wall Street Journal, e cila mbulon 10 liritë nga të drejtat e pronës, deri në
sipërmarrjen në mes 184 vendeve të botës, Shqipëria shënoi (65,1 pikë), (Shkalla e
matjes nga 1-100, ku 100 përfaqëson lirinë maksimale), duke u renditur në vendin e
57-të në botë dhe në vendin e 26 mes 43 vendeve evropiane. Shqipëria klasifikohet në
kategorinë e vendeve me liri ekonomike të moderuar mbi mesataren botërore (59.5)
dhe u rrit me një pike në renditje krahasuar me vitin e kaluar, kryesisht për
përmirësim në luftën kundër korrupsionit dhe lirisë së biznesit. Dimensionet me
renditje më të lartë të lirisë ekonomike mbeten ‘liria fiskale’ (91.4 pikë), e ndjekur
nga ‘liria tregtare’ (79.8 pikë), ‘liria monetare’ (78.6 pike), ‘liria e biznesit’ (78.2
pike), e cila ka një përmirësim nga viti i kaluar, më të lartin ndër dimensionet me
+11.1 pikë.87
87
Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020).
30
50
70
90
110
130
2009-2010 2010-2011 2011-2012
Renditja e vendeve të Ballkanit Perëndimor sipas
raportit të Konkurrueshmërisë Globale
Shqiperi
Serbi
Maqedoni
Kroaci
B & H
Mali I Zi
- 66 -
Lehtësia e të bërit biznes 2012.
Sipas raportit të Bankës Botërore ‘Të bërit Biznes 2012’, Shqipëria renditet e 82-ta
nga 183 ekonomi, një renditje më e mirë se vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor, të
tilla si Greqia dhe Bosnje & Hercegovina. Shifrat tregojnë se renditja e Shqipërisë ka
qenë gati e pandryshueshme në tre vitet e fundit, por hap cilësor dhe të rëndësishëm
ka shënuar nga viti 2007 në 2009, vit në të cilin pati një përmirësim në renditje prej
gati 2 herë, nga pozicioni i 136 në atë të 82.
Megjithatë, në të dhjetë kriteret ka një diversifikim shumë të madh të arritjeve, duke
shënuar pozitivisht në aspektin e mbrojtjes së investitorëve, marrjes së kredisë,
fillimin e një biznesi dhe duke theksuar nevojën për përmirësime të mëtejshme
substanciale në: lejet e ndërtimit, lidhjen me energji dhe regjistrimin e pronës.
Grafiku 3.2. Renditja e Shqipërisë
Burimi: Doing Business 2012
Aspekti fiskal
Shqipëria ka bërë përparime mbresëlënëse, si për sa i takon institucionalizimit të
marrëdhënieve shtet - biznes, sjelljes së administratës tatimore etj., por ajo që është
më kryesore, Shqipëria sot aplikon një bare fiskale mjaft stimuluese për sipërmarrësit
vendas apo të huaj.
Pavarësisht lehtësimit të barrës fiskale dhe lehtësirave procedurale, një faktor me
ndikim frenues, që shkurajon sipërmarrësit, është ndryshimi i shpeshtë i klasifikimit
të ndërmarrjeve dhe i trajtimit tatimor për çdo kategori biznesi. Ndryshimet e
shpeshta, përveçse rritin pasigurinë e biznesit, sjellin kosto shtesë dhe pengojnë
administratën tatimore të mirë administrojë në mënyrë profesionale raportet me
biznesin. Për këtë arsye është e nevojshme që hartimi i politikave fiskale të hyjë në
një fazë të re konceptimi, me synim aplikimin e standardeve të qëndrueshëm për një
periudhë afatmesme dhe afatgjate mbi 5 vite, si dhe orientimi i politikave fiskale në
mënyrë të tillë që në një të ardhme të afërt, të shkohet drejt një sistemi tatimor me
125
100
82
80
56
51
22
0 50 100 150
B&H
Greece
Albania
Croatia
Montenegro
Hungary
Macedonia, FYR
Renditja e Shqipërisë në Doing Business 2012
- 67 -
trajtim tatimor të njëjtë (ose maksimalisht me dy- tre grupe) për të gjitha kategoritë e
biznesit.
Aplikimi i TVSH, të shkallëzuar (me dy nivele: një nivel me tarifa tatimore më të
ulëta për produktet apo shërbimet prioritare: si p.sh produktet dhe shërbimet bazë të
jetës, dhe niveli i dytë për gjithë gamën e produkteve apo shërbimeve te tjera).
Diferencimi në trajtimin tatimor sipas produktit apo shërbimit që ofrohet dhe jo sipas
subjekteve, apo sipas madhësisë së biznesit, mendoj se do të jetë një mekanizëm më
efikas në disa drejtime:
- Krijon mundësinë e një identifikimi të qartë të qëndrimit te politikave
ekonomike në raport me mirëqenien e popullatës.
- Bëhet më i qartë qëndrimi i një grupimi politik në raport me biznesin.
- Prioritetet e politikave ekonomike bëhen më të qarta dhe më të efektshme.
- Përmirësohet klima e biznesit dhe ndikon në reduktim të informalitetit.
- Ka mundësi të një kontrolli tatimor më të mire duke ulur evazionin fiskal.
- Krijohet më tepër siguri tek biznesi.
Aspekti Kontabël
Sistemi i kontabilitetit bazohet në Standardet Kombëtare të Kontabilitetit (SKK) dhe
Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK). Aktualisht, organizimi i
kontabilitetit bazohet në ligjin nr. 9228, datë 29.04.2004 "Për Kontabilitetin dhe
Pasqyrat Financiare", sipas të cilit të gjitha biznesit e vogla dhe të mesme të
regjistruara në Shqipëri janë të detyruara të zbatojnë Standardet Kombëtare të
Kontabilitetit (SKK). Ligji përcakton edhe subjektet që janë të detyruara të zbatojnë
Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK), që janë bizneset e mëdha si
shoqëritë e sigurimit, bankat etj.
Me qëllim realizimin e detyrave dhe objektivit të tij KKK, me mbështetjen e Qeverisë
Shqiptare, nëpërmjet një projekti me financim dhe asistence të Bankës Botërore,
realizoi një set me 14 standarde kombëtare të kontabilitetit, të cilat janë hartuar në një
linjë me standardet ndërkombëtare dhe që zbatohen nga të gjitha njësitë ekonomike
private dhe publike fitimprurëse nga data 1 janar 2008, përjashto bizneset e mëdha të
cilat përfshihen në listën e subjekteve që zbatojnë SNK në mënyrë të plotë. Seti i 14
Standardeve Kombëtare të Kontabilitetit, është i përgatitur për tu zbatuar sipas bazës
"konstatuese" (të drejtave të konstatuara) dhe jo baza "Cash", gjë e cila kërkon
marrjen e masave për të vënë në zbatim këtë metodë.
Implementimi me korrektësi i SKK, të përditësuara dhe në një linjë me SNK dhe të
Raportimit Financiar (IAS/IFRS), ka çuar në një përmirësim të rëndësishëm të cilësisë
së raportimit financiar nga njësitë ekonomike fitimprurëse private dhe publike. Kjo ka
bërë të mundur përmirësimin e vendimmarrjes, të efiçencës së drejtimit, rritjen e
transparencës dhe do të zvogëlimin e informalitetit ekonomik.
Raportimi financiar aktual paraqet një pamje të kufizuar dhe shpesh jo të saktë të
situatës reale financiare të bizneseve. Kjo është veçanërisht e vërtetë për bizneset,
integriteti i informacionit financiar të të cilave është i diskutueshëm. Kjo mund të jetë
e vërtetë edhe për bizneset e mëdha, të cilat duhet të përdorin SNK. Megjithëse është
bërë një progres i konsiderueshëm që nga vitet 90 e në vazhdim, akoma janë të
- 68 -
domosdoshme përmirësime në sistemit e kontabilitetit në tërësi dhe atë të raportimit
financiar në veçanti.
E gjitha kjo ka nevojë të shoqërohet me një fushate intensive në drejtim të trajnimit të
sipërmarrësve me njohuritë bazë në menaxhimin financiar dhe në kontabilitet,
kryesisht lidhur me ndërtimin dhe interpretimin e pasqyrave bazë financiare. Problem
shqetësues mbetet përdorimi dhe besueshmëria e faturave të cilat në Shqipëri atëherë
kur përdoren, janë një instrument i dobët pagese.
Në kuadrin e këtij përmirësimi një projekt i Bankës Botërore po punon për përkthimin
dhe përshtatjen e Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit për NVM-të.
3.1.5. Aktiviteti ekonomik dhe dinamika e ndërmarrjeve private në
Shqipëri
Në funksion të krijimit të një ambienti normal për zhvillimin e biznesit Shqipëria ka
ndërmarrë një sërë reformash për të ulur kostot për biznesin, për të reduktuar pengesat
administrative dhe për të përmirësuar efiçencën e shërbimeve që ofron administrata
publike.
Sektori i NVM ka një kontribut substancial në rritjen ekonomike dhe punësimin.
Kontributi i NVM-ve në PBB është më shumë se 73% dhe më shumë se 71% në
sektorin e punësimit. Duke iu referuar të dhënave të INSTAT-it numri i sipërmarrjeve
aktive në fund të 2011 ishte rreth 106.503. Krahasuar me sipërmarrjet aktive në vitin
2005 ka një rritje prej 65%.
Sipas strukturës së sipërmarrjeve aktive në vitin 2011 është vënë re që NVM më së
shumti dominohen nga mikro-ndërmarrjet me nga 1 deri në 9 punonjës, që përbëjnë
rreth 95.2% të numrit të përgjithshëm të sipërmarrjeve aktive.
Grafiku 3.3. NVM sipas madhësisë Grafiku 3.4. NVM sipas sektorëve
Burimi: ASN – INSTAT 2011
- 69 -
Shpërndarja e sipërmarrjeve aktive sipas sektorëve ekonomikë është: tregtia 43.8%,
hotelet dhe restorantet 16.1%, transporti dhe komunikacionet 10.2%, industria 9.8 %,
ndërtimi 4.3 %, bujqësia dhe peshkimi 1.8% ndërsa shërbimet e tjera zënë 14.1 %.
Është për tu theksuar se sektorët e tregtisë, hoteleve, bareve dhe restoranteve
dominohen nga sipërmarrjet vendase me një zhvendosje të lehtë në vitet e fundit drejt
tregtisë ndërkombëtare, veçanërisht gjatë periudhës së verës si pasojë e rritjes së
turizmit në vend.
Mbi 50% e sipërmarrjeve aktiveve operojnë në rajonin e Tiranës dhe të Durrësit. Në
prefekturën e Elbasanit, Dibrës dhe Korçës është vënë re vetëm një rritje e vogël e
sipërmarrjeve duke e lënë situatën pothuajse në gjendjen e një viti më parë.
Grafiku 3.5. Shpërndarja e NVM-ve sipas rretheve
Burimi: ASN - INSTAT 2011
Mbizotëruese në numër janë aktivitetet në fushën e tregtisë dhe në sektorin e hoteleri
– restorante me 60 %. 43.8 % e sipërmarrjeve janë në fushën e tregtisë me një rënie
të vogël prej 0.6 % krahasuar me 2010. Prodhuesit e mallrave përbëjnë vetëm 16 %.
Dominimi i ofruesve të shërbimeve është fenomen i zakonshëm në të gjitha
prefekturat.
Krahasuar me vitin e kaluar xhiroja për vitin 2011 u rrit me 8 %. Kjo rritje prej 32.3
% erdhi nga sipërmarrjet në fushën e ndërtimit. Krahasuar me vitin 2010 prodhuesit e
mallrave u rritën me 6.3 %, ndërsa ofruesit e shërbimeve, krahasuar me të njëjtin vit u
rritën me 5.7 %.
Karakteristikë e sipërmarrjeve private në Shqipëri është pesha e lartë specifike që zë
sektori i tregtisë dhe shërbimeve në totalin e ndërmarrjeve ekonomike të regjistruara,
si dhe rritja e ndjeshme në vitet e fundit e numrit të bizneseve të reja të huaja. Sipas të
dhënave të mara nga regjistri ekonomik 2012 i ndërmarrjeve që operojnë në Shqipëri
na jep pamjen në vijim.
- 70 -
Tabela 3.6. Ndërmarrjet sipas qarqeve dhe madhësisë
Qarku Gjithsej Total Grupuar sipas numrit të të punësuarve
1-4 5-9 10-49 50+
104,275
94,025
5,396
3,898
956
Berat 4,418 4,171 102 119 26
Dibër 1,875 1,540 199 118 18
Durrës 11,537 10,502 513 411 111
Elbasan 7,184 6,701 237 211 35
Fier 9,438 8,792 317 276 53
Gjirokastër 2,581 2,327 106 118 30
Korçë 6,498 6,068 201 190 39
Kukës 914 768 62 72 12
Lezhë 2,883 2,635 116 107 25
Shkodër 6,377 5,308 726 288 53
Tiranë 41,742 37,044 2,457 1,723 518
Vlorë 8,828 8,169 358 265 36
Burimi: Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2012
Mjedisi ekonomik
Tabela 3.7. Ndërmarrjet, Të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas
madhësisë, 2012
Numri të
punësuarve
Ndërmarrje Të punësuar Shifra e
afarizmit
Investimet
1-4 73.297 110.255 215.718 7.735
5-19 5.738 49.350 341.205 39.474
Mbi 20 1.687 136.317 937.008 95.679
Totali 80.722 295.922 1.493.931 142.888
Burimi: INSTAT, “Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012”
Tabela 3.7 paraqet ndërmarrjet, të punësuarit, shifrën e afarizmit, dhe investimet sipas
madhësisë së ndërmarrjeve për vitin 2012 sipas INSTAT (2012). Ndërmarrjet me 1-4
të punësuar kanë pasur gjithashtu ecuri pozitive edhe në treguesit e tjerë. Numri i të
punësuarve është rritur 6,5 për qind, ndërsa shifra e afarizmit dhe investimet janë
rritur përkatësisht me 11,1 për qind dhe 42,4 për qind.
Numri i ndërmarrjeve ekonomike në vitin 2012 ishte 80.722 duke u rritur me 2,9 për
qind krahasuar me vitin 2011. Sipas aktivitetit ekonomik, ndërmarrjet që operojnë në
sektorin e tregtisë, zënë 46,8 për qind, ndërsa sipas madhësisë, ndërmarrjet me 1-4 të
punësuar, zotërojnë me 91 për qind.88
88
Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012
- 71 -
Tabela 3.8. Ndërmarrjet, të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas
aktivitetit, 2012
Aktiviteti
ekonomik
Ndërmarrje Të punësuar Shifra e
afarizmit
Investimet
Industri 9.322 88.760 370.636 69.338
Ndërtim 3.285 32.979 169.720 17.491
Transport 8.301 28.332 134.544 15.038
Tregtia 37.775 81.669 731.034 23.070
Shërbimet 22.039 64.182 87.997 17.951
Totali 80.722 295.922 1.493.931 142.888
Burimi: INSTAT, Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012
Tabela 3.8 paraqet numrin total të sipërmarrjeve të klasifikuara sipas sektorëve të
ndryshëm, shifrën e afarizmit si dhe vlerën monetare të investimeve të realizuara prej
tyre. Në ndërmarrjet gjithsej janë punësuar 295.922 persona, ku ato me 20 e më
shumë të punësuar kanë 46 për qind të numrit gjithsej të të punësuarve.
Ndërmarrjet në sektorin e industrisë punësojnë 30 për qind të numrit të të punësuarve.
Në vitin 2012, krahasuar me 2011, numri i të punësuarve gjithsej është rritur 5,4 për
qind. Në aktivitetet e shërbimeve në vitin 2012 vihet re se numri i të punësuarve ka
një rritje prej 9,4 për qind në krahasim me 2011. Veçojmë sektorin e tregtisë ku numri
i të punësuarve në 2012 u rrit me 8.694 persona ose 11,9 për qind krahasuar me
201189
Zhvillimi i Eksporteve
Volumi tregtar i Shqipërisë në vitin 2011 ka pësuar një rritje prej 16.1%. Në vitin
2011, volumi i përgjithshëm i tregtisë përbëhet 74% nga importet dhe 26% nga
eksportet. Gjatë vitit 2011 eksportet janë rritur me 21.9% dhe importet janë rritur me
14.2%. Që nga vitit 2006, eksporti është rritur mesatarisht me 28%90
.
Grafiku 3.6. Fluksi i mallrave për vitet 2007-2011 në milion euro
Burimi: INSTAT
89
Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012 90
Shifrat e vitit 2009 nuk janë përfshirë në ketë vlerësim.
-3000
-2000
-1000
0
1000
2000
3000
4000
5000
2007 2008 2009 2010 2011
Export Import Balance Trading
-3000
-2000
-1000
0
1000
2000
3000
4000
5000
2007 2008 2009 2010 2011
Export Import Balance Trading
- 72 -
Shkalla e hapjes se ekonomisë si raport i volumi tregtar ndaj PBB-së ka qenë në rritje
të vazhdueshme. Në vitin 2011 ajo është rreth 58% ndaj 42% që ishte në vitin 2006.
Viti 2009 është i vetmi vit ne te cilin raporti i eksportit dhe importit në PBB patën një
rënie të lehte. Që nga 2010, ky raport është rritur ndjeshëm duke arritur në vitin 2011,
rreth 15% për eksportet dhe 43% importet.
Përqindja e mbulimit te eksportit ndaj importit ka shënuar rritje në favor të eksportit
në 5 vitet e fundit. Përqindja e mbulimit të eksportit ndaj importit për vitin 2011 është
36 % ose 1 me 3, raporti i cili deri në vitin 2008 ka qene ne shifrat 1 me 4.
Eksportet drejt vendeve të BE-së përbëjnë 72.5% të të gjithë eksporteve me një rritje
prej 26.5% krahasuar me fundin e vitit 2010. Eksportet kryesore të vendit shkojnë në:
Itali, Greqi, Spanjë, Gjermani, Maltë, etje. Siç shihet edhe nga grafiku i mëposhtëm,
një nga partnerët kryesor të eksporteve tona me 53% është Italia, pastaj vjen Greqia
me 5.2% etj.
Grafiku 3.7. Eksportet sipas peshës specifike të vendit të destinacionit për vitin 2011
Burimi: METE
3.2. Roli dhe perspektiva e zhvillimit të NVM-ve.
Krijimi i një ambienti të përshtatshëm biznesi dhe mbështetja e zhvillimit të
qëndrueshëm të NVM- ve janë kushte themelore për zhvillimin ekonomik dhe rritjen
e mirëqenies sociale si dhe një burim punësimi, rinovimi dhe produktiviteti. Për këtë
arsye këto objektiva janë sot në qendër të politikave ekonomike të qeverive të shumë
vendeve, ndër to edhe Shqipërisë.
Mjedisi ekonomik për bizneset e vogla dhe të mesme është përmirësuar vazhdimisht
edhe në Shqipëri, si rezultat i ndikimit të disa faktorëve ku më kryesorë mund të
përmendim: vëmendjen e veçante që është treguar për këtë sektor, stabilitetin makro-
ekonomik, ecurinë në procesin e privatizimit të ekonomisë, përmirësimet ligjore,
krijimin e një klime gjithnjë e më të mirë për investime vendase dhe të huaja, reformat
fiskale etj. Arsyeja e një vëmendje kaq të madhe për bizneset e vogla dhe të mesme
është se pjesa më e madhe e subjekteve të biznesit që ushtrojnë aktivitetin e tyre ne
Shqipëri futen në kategorinë e ndërmarrje të vogla e të mesme, bazuar në numrin e të
punësuarve, dhe në xhiron e tyre vjetore.
Turkey
Bullgari
Spain
Kine
Italy
7.5 0.52 0.7 1.3
0.5 1.2
3.5 2.7 2.9 2.5
7.4 5.2
53 2.4
8.72
Eksportet sipas peshes specifike (%) te vendeve te destinacionit per vitin 2011
- 73 -
-
7
3
-
Në Shqipëri si bazë klasifikimi përdoret niveli i xhiros vjetore e cila klasifikon biznes
të madh ato biznese me një xhiro vjetore mbi 8 ml. lek në vit. Në totalin e bizneseve,
dominuese janë bizneset shumë të vogla (mikro- njësitë me 1-4 punonjës) që zënë
përqindjen më të madhe me 91. % kundrejt totalit. Bizneset e vogla me 5 deri në 19
punonjës zënë rreth 7 % të totalit, bizneset e mesme me 20 deri në 80 punëtorë zënë
rreth 2% të numrit total.
Duke ju referuar të dhënave të ekonomisë shqiptare në tërësi, por edhe të qytetit të
Tiranës, i cili është zgjedhur për të bërë një analizë më të detajuar, kuptojmë se të
flasësh për sektorin privat të ekonomisë shqiptare do të thotë të bësh një paralelizëm
me sektorin e NVM-ve, roli i të cilave në Shqipëri është më i rëndësishëm krahasuar
me vende të tjera të rajonit dhe të Evropës, veçanërisht për sa i takon punësimit pasi
ato në tërësi (NVM), punësojnë rreth 70% të totalit të forcës punëtore.
-Ndër karakteristikat kryesore të zhvillimit te NMV-ve përmendim:
Ritme shumë të larta të krijimit të sipërmarrjeve të reja private. Numri i ndërmarrjeve
të reja të krijuara gjatë vitit 2013 është 12.131 ndërmarrje91
.
Sipas aktivitetit ekonomik ndërmarrjet e reja në vitin 2013 kanë këtë shpërndarje:
36,9 % e ndërmarrjeve të reja janë tregtare, ku në grupin e tregtisë
mbizotërues me 72,5% është tregtia me pakicë;
84,8 % e ndërmarrjeve aktive janë prodhues të shërbimeve. Gjatë vitit 2013,
në këtë grup operojnë 3.817 ndërmarrje më shumë se viti 2012.92
Shqipëria krahasuar me vendet e tjera te rajonit ka një orientim të ndryshëm për sa i
takon sektorëve ekonomike që zënë peshën më të madhe. Vetëm 13-14% e
ndërmarrjeve janë përqendruar në sektorin e industrisë ndërkohë që dominojnë
ndërmarrjet e sektorit të tregtisë. Statistikat flasin për një vete orientim të theksuar të
ekonomisë shqiptare drejt shërbimeve dhe jo drejt sipërmarrjeve prodhuese.
Gjatë viteve të fundit, sipas të dhënave nga QKR (Qendra Kombëtare e Regjistrimit),
është rritur ndjeshëm përqindja që zënë bizneset e reja të financuara me kapital të
huaj. Në numrin e bizneseve që vazhdojnë të krijohen çdo vit NVM-të vazhdojnë të
zënë një % shumë të lartë. Vetëm për vitin 2010, 95% e bizneseve të reja të krijuara
(rreth 18700) ishin ndërmarrje të vogla dhe të mesme (kryesisht mikro-njësi).
Një karakteristikë tjetër është përqindja e lartë e aktiviteteve të cilat pushojnë
veprimtarinë e tyre, e cila për vitin 2010, në rang vendi ishte 15-20 %. Kjo është më e
theksuar për mikro-njësitë , kryesisht në aktivitete shërbimi.
Ndryshimi i shpeshtë i aktivitetit është një karakteristike tjetër e këtij sektori të
ekonomisë, ndryshim i cili në pjesën më të madhe të rasteve vlerësohet të jetë i nxitur
nga dëshira për fitime më të larta. Nga 300 bizneset e vogla të anketuara në Tiranë
rezulton se 80 prej tyre kanë ndryshuar aktivitet më tepër se një herë, në 44 prej tyre
arsye e ndryshimit të aktivitet kanë qenë normat e ulëta të fitimit.
91
Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2013. 92
Ibid.
- 74 -
-
7
4
-
Struktura menaxhuese e bizneseve të vogla vazhdon të karakterizohet nga ushtrimi i
vetëm i "kompetencave" të pronarit, ndërsa në bizneset e mesme vërehet një
përmirësim gradual në aspektin e strukturës së menaxhimit, në drejtim të futjes së rolit
të menaxherit, kryesisht në aspekte të menaxhimit të marketingut dhe operacionale.
Përqendrimi në zona të caktuara gjeografike është një karakteristikë e biznesit të
vogël në Shqipëri kryesisht në zonën e Tiranës. Sipas statistikave rreth 70% e NVM
janë të përqendruara në zonën qendrore të Shqipërisë, dhe kjo është e lidhur me
shpërndarjen gjeografike të popullatës dhe me tendencën e lëvizjeve demografike në
vend.
Po ti referohemi të dhënave në zonën e Tiranës rreth 85 % e bizneseve të vogla janë të
përqendruara në zonën urbane, dhe arsyeja kryesore është ambienti më i përshtatshëm
për biznes, infrastruktura, popullsia e përqendruar në këto zona, faktorë të cilët
mundësojnë realizimin e fitimeve më të larta.
3.3.Sistemi financiar dhe aktiviteti kreditues në vend
3.3.1. Dinamika e sistemit financiar si një faktor bazë mbështetës për
zhvillimin e biznesit shqiptar
Sistemi financiar është katalizatori i zhvillimeve ekonomike të një vendi, duke
realizuar funksione esenciale ekonomike. Niveli i zhvillimit të tregut financiar,
institucioneve dhe instrumenteve financiare dhe roli i tyre në ekonominë e një
vendi, përcakton fazën në të cilën ndodhet zhvillimi ekonomik. Sistemi financiar
është midis sektorëve më të mbikëqyrur dhe të rregulluar të ekonomisë në vendet e
zhvilluara, i cili po inkurajohet edhe nga politika me qëllim: përmirësimin e kontrollit
mbi politikën monetare, sigurimin e informacionit për investitorët dhe inkurajimin e
investimeve në sipërmarrje private, duke rritur njëkohësisht sigurinë dhe
transparencën në transaksionet financiare.
Bota e financës dhe në veçanti industria e shërbimeve financiare ka ndryshuar shumë
gjatë dekadës së fundit. Midis ndryshimeve më të rëndësishme përmendim:
- globalizimi i botës së financës;
- rritja shumë e madhe e volumit të fondeve dhe masës së industrisë të shërbimeve
financiare;
- gama shumë e gjerë e instrumenteve financiare në përdorim;
- përdorimi i teknologjisë së informacionit në shërbimet financiare;
- tendenca e liberalizimit dhe heqjes së barrierave në sektorit financiar;
- inovacionet financiare të cilat synojnë:
- tërheqjen e investitorëve të rinj,
- menaxhimin e riskut,
- reduktimin e kostos,
- përmirësimin e mekanizmave të tregut për shpërndarjen e produkteve
financiare.
- 75 -
Ndryshimet politike dhe shoqërore që ndodhën në Shqipëri në fillimet e viteve 90 e
bënin të domosdoshme kryerjen e reformës në ekonomi me qëllim transformimin nga
një sistem i ekonomisë së planifikuar drejt sistemit të ekonomisë së lirë të tregut. Një
aspekt i rëndësishëm në kuadrin e reformave strukturore në vend ishte edhe reforma
në fushën e sistemit financiar e atij bankar. Efiçenca dhe shpejtësia e reformimit të
sistemit financiar ka një rëndësi mjaft të madhe për procesin e transformimit, pasi ajo
ka një influencë vendimtare në shpejtësinë e procesit të transformimit edhe në sektorë
të tjerë të ekonomisë.
Pavarësisht kushteve jo të favorshme financiare, makro-ekonomike, dhe prapambetjes
së trashëguar zhvillimet e dy dekadave të fundit janë karakterizuar nga vazhdimësi e
reformave në sistemin financiar dhe kryesisht në atë bankar. Reformat kanë pasur si
pikësynim rritjen e efikasitetit të sistemit financiar nëpërmjet ristrukturimit dhe
privatizimit të institucioneve financiare.
Aktualisht në Shqipëri janë hedhur bazat e një Sistemi Bankar modern me dy nivele.
Banka e Shqipërisë (niveli i parë) është institucioni kryesor financiar i vendit, i cili
zhvillon veprimtarinë e vet bazuar ne ligjin “Për Bankën e Shqipërisë” si dhe
ndryshimet që i bëhen këtij ligji. Një progres të ndjeshëm ka edhe ne institucionet
financiare jo bankare, të cilat operojnë në fushën e kreditimit, të sigurimeve dhe
shërbimeve të tjera financiare për klientët.
Pavarësisht progresit shumë të madh, zhvillimi në industrinë e shërbimeve financiare
në Shqipëri karakterizohet nga një sërë problemesh. Ndër to mund të përmendim:
- Pamundësia e sistemit për integrimin e financave personale në sistemin
financiar të vendit.
- Mungesa e kushteve për të tregtuar dhe bashkuar kapitalet që do të ndihmonin
në krijimin e burimeve për financimin e ndërmarrje të mëdha.
- Mungesa e besimit në mjaft segmente të sistemit financiar ku spikat sidomos
tregu i sigurimeve.
- Mungesa e logjikës ekonomike në mjaft raste në drejtim të adresimit të
fondeve publike dhe të administrimit të fondeve publike.
- Mungesa e transparencës dhe shpejtësisë në dhënien e informacionit mbi
çmimet dhe koston e kapitaleve në ekonomi ( përjashto bankat).
Sistemi financiar është akoma i brishtë dhe ka nevojë për reforma të mëtejshme,
ekonomia shqiptare është ende një ekonomi “cash"', tregjet financiare shqiptare janë
ende të pazhvilluara në atë masë që të sigurojnë një shpërndarje efiçente të burimeve,
besimi i publikut në përdorimin e monedhës kombëtare nuk është ende në nivelin e
duhur, për ketë arsye ndihet ende i fortë roli i monedhës evropiane EURO dhe USD.
Tregu financiar sundohet nga sektori bankar, por megjithatë shkalla e ndërmjetësimit
financiar të fondeve është akoma e ulët krahasuar me vende të rajonit dhe me
ekonomi të tjera ne tranzicion. Tregu financiar karakterizohet nga një përdorim i ulët i
kredive bankare nga ana e publikut, dhe normat e interesit nuk reflektojnë ekuilibrin
midis kursimeve dhe investimeve, apo kërkesës dhe ofertës, por janë të orientuara
drejt racionimit të kredisë dhe përzgjedhje e kujdesshme e klientëve.
Në vitet e fundit, ka rritje të ndërmjetësimit financiar nga institucionet financiare në
vend dhe kryesisht nga sektori bankar. Nivelet e larta të rritjes së portofolit të kredisë
kane ndikuar në rritjen e raportit të kredisë ndaj PBB-së. Por pakësimi i fondeve të
- 76 -
bankave (sidomos në valutë) dhe pasiguria në vend e nxitur nga konfliktualiteti shumë
i ashpër politik shpesh ndikojnë në optimizmin e sipërmarrësve vendas dhe të huaj,
dhe në një rritje artificiale të perceptimit të riskut të investimeve, gjë që reflektohet në
ngadalësim të dukshëm të ritmeve të rritjes të kredisë, ngadalësim i cili pasqyron
kryesisht tkurrjen e ofertës për kredi nga bankat dhe shtrëngim të kritereve në
kreditim, që sjellin si rezultat zvogëlimin e kërkesës për kredi dhe ngadalësimin e
aktivitetit ekonomik.
Në këto vite të tranzicionit tregu financiar ka ofruar mundësi të pakta për financim dhe
rritje ekonomike. Duke u bazuar dhe në statistikat e lart-përmendura ekonomia
shqiptare ka hyrë në fazën e dytë të zhvillimit të aktivitetit bankar tregtar. Raporti
kredi/depozita që vjen në rritje nga viti në vit është treguesi më i mirë për këtë
konkluzion. Rritja shumë e shpejtë e vlerës së tregut të aktiveve apo bizneseve të
veçanta, është një fenomen ende i pavlerësuar dhe si rezultat i pa përfshirë në
qarkullimin ekonomik të vendit.
3.3.2. Zhvillimet në sektorin bankar
Sistemi bankar në Shqipëri është elementi më i rëndësishëm i sistemit financiar në
vend, aktivet e të cilit zënë 97% te totalit të aktiveve të të gjithë sistemit93
.
Institucionet kredidhënëse në Shqipëri përbëhen nga bankat tregtare të nivelit të dytë,
dhe institucionet financiare jo-bankare, këto të fundit të mbështetura në pjesën më të
madhe me financime nga donatorë të huaj (si: USAID, Banka Botërore, SOROS, IFC
dhe që kryesisht ofrojnë shërbime të arkëtim pagesave dhe të ndërmjetësimit të
transaksioneve financiare, dhe më pak funksione të kreditimit).
Aktualisht në vitin 2013 në tregun shqiptar operojnë 17 banka të nivelit të dytë,
subjekte të tjera të cilat veprimtarinë e tyre kryesore kanë mikrokredinë dhe
financimin e NVM-ve.
Dekada e fundit është karakterizuar nga zhvillime intensive në sistemin bankar
shqiptar. Zhvillimet e kësaj periudhe dëshmuan se sistemi bankar shqiptar e ka kaluar
tashmë me sukses provën e tij të qëndrueshmërisë. Ky sistem, vijon të jetë i angazhuar
kryesisht në aktivitetin e grumbullimit të depozitave dhe rritjes së kredidhënies.
Megjithëse me ritme të moderuara, aktivet dhe burimet e sistemit janë rritur nga viti
në vit.
Bankat janë burimi kryesor zyrtar i kreditimit për bizneset e mesme dhe të mëdha.
Bizneset më të vogla shpesh sigurojnë financim përmes burimeve jo-bankare apo
informale pa lenë mënjanë këtu pjesën kryesore të përbërë nga financat personale.
Praktikat e kredidhënies në ditët e sotme reflektojnë disa nga karakteristikat e
zhvillimit të përgjithshëm ekonomik, politik dhe të biznesit në Shqipëri që nga fillimi
i viteve 1990.
Aktiviteti i dhënies së kredive tregtare filloi rreth vitit 1993 me bankat shtetërore të
cilat ofronin fonde për sipërmarrës që sapo kishin filluar aktivitetin e tyre. Megjithëse
bankat tani janë ngritur në një nivel me profesional të vendim-marrjes dhe se nuk ka
93
Banka e Shqipërisë
- 77 -
mbetur ndonjë bankë me pronësi të plotë shtetërore, fatkeqësisht, produktet e reja
financiare dhe instrumentet e kredisë po hyjnë shumë me ngadalë në treg. Aktiviteti
konsumator është kryesisht i orientuar në transaksione kesh ku kartat e kreditit kanë
përdorim të kufizuar.
Bizneset mikro dhe të vogla operojnë kryesisht në kesh. Pjesa më e madhe e kulturës
aktuale të kryerjes së transaksioneve të biznesit në cash, është reflektim i kolapsit të
skemave piramidale në 1997 i cili shërbeu për të ulur besimin e publikut në sistemin
bankar dhe rriti frikën e publikut ndaj marrjes së borxheve. Për më tepër, bankat
krijuan një mentalitet konservativ ndaj rrezikut të aktivitetit të kredidhënies duke i
drejtuar paratë e tyre në investime në bono thesari. Bankat nuk janë dhe aq
konservatore ndaj riskut sot sa ishin ne vitin 1997, por gjithsesi ekziston një qëndrim i
kujdesshëm nga ana a bankave të cilat ruajnë një nivel të lartë likuiditeti.
3.3.3. Ecuria e kreditimit dhe depozitave
Në perspektivën afatmesme ecuria e kreditimit të ekonomisë ka një rëndësi prioritare.
Për këtë arsye një ndër politikat me efikase do të ishte politika e stimulimit të
kërkesës së biznesit dhe konsumatorëve për fonde.
Të dhënat nga rezultatet e vrojtimit të aktivitetit kreditues vitet e fundit, tregojnë se
standardet vazhdojnë të jenë të shtrënguara. Sipas raporteve shtrëngimi i standardeve
rezulton më i fortë për NVM-të se sa për ndërmarrjet e mëdha, po ashtu këto
standarde janë më të forta për kreditë për investime sesa për kapital qarkullues.
Grafiku 3.8. Ecuria e kreditimit dhe depozitave
Burimi: Banka e Shqipërisë.
Deri në tetor të vitit 2013, stoku total i depozitave bankare u rrit me 1.7 për qind
krahasuar me tetorin e vitit 2012. Stoku total i depozitave në lekë është rritur me 6.6
për qind, ndërsa ai në valutë është ulur me 3.3 për qind (tetor 2013 / tetor 2012).
Në tetor 2013, rezulton se rreth 52.5 për qind e totalit të stokut të depozitave përbëhet
nga depozitat në lekë, ndërsa pjesa tjetër prej 47.5 për qind përbëhet nga depozitimet
në valutë të huaj. Stoku total i depozitave vetëm për muajin tetor 2013 shënoi një
rënie prej 7.3 miliardë lekë kundrejt muajit paraardhës (shtator 2013).
14.8
12.0 12.211.7
11.0 10.99.9
9.4
8.3
7.06.5
5.5
4.0 4.0
2.4 2.1 1.71.2 0.9
0.30.8
-0.9 -1.3-1.8
-2.2-4.0
-2.0
0.0
2.0
4.0
6.0
8.0
10.0
12.0
14.0
16.0
Te
t-2
01
1
Në
n-2
01
1
Dh
j-2
01
1
Ja
n-1
2
Sh
k-2
01
2
Ma
r-1
2
Pri-2
01
2
Ma
j-2
01
2
Qe
r-2
01
2
Ko
r-2
01
2
Gu
sh
-2
01
2
Sh
t-2
01
2
Te
t-2
01
2
Në
n-2
01
2
Dh
j-2
01
2
Ja
n-1
3
Sh
k-2
01
3
Ma
r-1
3
Pri-2
01
3
Ma
j-2
01
3
Ju
n-1
3
Ju
l-1
3
Au
g-1
3
Se
p-1
3
Oct-
13
Dinamika e rritjes së stokut total të kredive (në %)(krahasuar me të njejtin muaj të një viti me parë)
13.9
12.7
11.5
9.8
11.1 10.910.5
10.910.4 10.6
10.0
8.47.6
6.96.3 6.4 6.1
5.45.9
4.7
3.8
2.41.9
2.8
1.7
0.0
2.0
4.0
6.0
8.0
10.0
12.0
14.0
16.0
Te
t 2
01
1
Në
n 2
01
1
Dh
j 20
11
Ja
n-1
2
Sh
k 2
01
2
Ma
r-1
2
Pri 2
01
2
Ma
j 20
12
Qe
r 2
01
2
Ko
rr 2
01
2
Gsh
20
12
Sh
t 2
01
2
Te
t 2
01
2
Ne
n 2
01
2
Dh
j 20
12
Ja
n-1
3
Sh
k 2
01
3
Ma
r-1
3
Pri 1
3
Ma
j 13
13
-Ju
n
13
-Ju
l
13
-Au
g
13
-Se
p
13
-Oct
Dinamika e rritjes së stokut total të Depozitave (në %)(krahasuar me të njejtin muaj të një viti me parë)
- 78 -
Një ndër problemet që kërkon vëmendje është cilësia e portofolit të kredive pasi sipas
të dhënave të mara nga Banka e Shqipërisë është rritur ndjeshëm përqindja e huave të
këqija dhe atyre nën standard.
Bankat e ruajnë së tepërmi informacionin e tyre dhe shkëmbejnë informacion me
bankat e tjera mbi bazë tarifash. Si rrjedhim, është pothuajse e pamundur për një
institucion jo-bankar për të vlerësuar në mënyrë efiçente cilësinë e një biznesi.
Sistemi bankar Shqiptar është karakterizuar në mënyrë të qëndrueshme nga një
likuiditet i lartë (pavarësisht rënies në nivelin e tij gjatë vitit 2005), si rrjedhim,
disponueshmëria e parave për kredidhënie nuk ka qenë kurrë problem, por
gatishmëria e bankave për të dhënë kredi është kushtëzuar nga një strategji për
mosmarrjen përsipër të rrezikut.
Zakonisht, një pjesë e mirë e të ardhurave është siguruar nga investimet "pa risk" ne
Bono Thesari. Ekziston gjithashtu një ngurrim për të dhënë kredi për shkak të
vështirësive që hasin bankat për të ekzekutuar të drejtat e tyre mbi hipotekën, mbi
pronën e paluajtshme të kredimarrësit në rast të mos-shlyerjes së kredisë. Procedurat
janë tepër të gjata dhe të mundimshme.
Treguesi me ndikim të drejtpërdrejtë në aktivitetin ekonomik janë normat e interesit të
depozitave dhe kredive. Niveli i inflacionit në ekonominë shqiptare gjatë vitit 2012,
por edhe gjatë këtij viti, ka qenë i ulët. Norma mesatare vjetore e inflacionit në vitin
2012 ishte 2.0 për qind, ekzaktësisht sa kufiri i poshtëm i intervalit të tolerancës të
objektivit pikësor të politikës monetare (3+1 %). Norma mesatare e inflacionit për
periudhën janar-nëntor të vitit 2013 rezultoi gjithashtu 2.0 për qind.
Në reflektim të këtyre prirjeve disinflacioniste, norma bazë e interesit e përcaktuar
nga autoriteti monetar tashmë qëndron në minimumin historik të saj prej 3.25 për
qind.
Deri në muajin tetor të vitit 2013, niveli total i kredive bankare u ul me 2.2 për qind
krahasuar me tetorin e vitit 2012. Stoku i kredive në lekë është rritur me 1.1 për qind,
ndërsa ai në valutë ka rënë me 4.3 për qind (tetor 2013 / tetor 2012). Pjesa më e
madhe e kontributit në rënien e stokut total të kredisë gjatë kësaj periudhe ka ardhur
prej kredive akorduar biznesit privat.
Stoku i kredive akorduar biznesit privat deri në muajin tetor të vitit 2013 pësoi një
rënie prej 3.8 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar negativisht
me 2.5 pikë përqindje në ndryshimin e stokut total të kredisë.
Stoku i kredive akorduar individëve deri në muajin tetor të vitit 2013, ka pësuar një
rënie prej 0.2 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar negativisht
në ndryshimin e stokut total të kredisë me 0.1 pikë përqindje. Stoku i kredive
akorduar korporatave publike (kryesisht KESH-it) deri në muajin tetor të vitit 2013, u
rrit me 8.1 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar pozitivisht me
0.3 pikë përqindje në ndryshimin e stokut total të kredisë.
Në tetor 2013, rezulton se rreth 39.2 për qind e totalit të stokut të kredive përbëhet nga
kreditë në lekë, ndërsa pjesa tjetër prej 60.8 për qind përbëhet nga kreditë në valutë të
huaj. Niveli i kredive me probleme deri në muajin tetor 2013 ka shkuar në 24.2 për
qind, duke qëndruar në të njëjtin nivel me muajin paraardhës (shtator 2013), ndërsa
- 79 -
krahasuar me muajin tetor të një viti më parë, është rritur me 1.4 pikë përqindje
(Shoqata e Bankave, dhjetor 2013)94
.
Sistemi bankar në Shqipëri është i shëndetshëm, megjithatë, mbështetja e bankave në
investimet në bono thesari dhe përdorimi i pasurive të paluajtshme si kolateral në
përputhje me rregullat për kolateralin të Bankës Qendrore të Shqipërisë janë
kombinuar duke kufizuar kreditë për NVM-të. Pothuajse të gjitha aktivitetet e
kredidhënies mbështeten me pasuri të paluajtshme dhe shumë pak aktivitet kreditues,
mbështetet me kategori të tjera asetesh.
Standardet e kredisë dhënë bizneseve kanë mbetur të pandryshuara gjatë tremujorit të
tretë të vitit 2013. Sipas madhësisë së ndërmarrjeve, standardet e kredidhënies mbetën
të pandryshuara për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Sipas qëllimit të përdorimit të
kredisë, standardet u shtrënguan për kreditë me qëllim investimin dhe u lehtësuan për
kreditë me qëllim financimin e kapitalit qarkullues (balancat përkatëse rezultuan -
5.0% dhe 1.8%).
Standardet e kredisë për bizneset pritet që të shtrëngohen lehtë në tremujorin e katërt
të vitit 2013. Balanca neto e pritjeve shënoi vlerën -0.3% (shtrëngim). 95
3.4. Ecuria e zhvillimit ekonomik në qytetin e Tiranës
3.4.1. Përshkrimi i përgjithshëm i qytetit të Tiranës
Qyteti i Tiranës është qyteti më i madh i Shqipërisë dhe qendra më e madhe
ekonomike, administrative, politike, industriale, mediatike, akademike, sociale dhe
kulturore e vendit. Tirana është kryeqytet i vendit që prej 1924, për nga pozita që
gëzon është e veçantë, për të ardhur deri këtu, Tirana ka kaluar në disa etapa zhvillimi
urbanistik dhe ekonomik.
E vendosur mes pikave me vlerë të madhe territoriale e kombëtare, vetëm 40 km larg
detit dhe pranë malit të Dajtit, Tirana ka një pozite rajonale gjeografike të favorshme.
Kjo pozitë forcohet më tepër, nëpërmjet afërsisë me portin e Durrësit, më i madhi në
Shqipëri dhe me Aeroportin ndërkombëtar “Nënë Tereza”, si dhe qytetet të
rëndësishme si Elbasani në lindje dhe Kruja historike në veri, të cilët mund të
konsiderohen të rëndësishëm, parë nga këndvështrime të ndryshme të zhvillimeve
turistike apo ekonomike në tërësi.
Qarku i Tiranës ka një sipërfaqe totale prej 1288 km². Qyteti (brenda vijës kufizuese)
zë një sipërfaqe prej rreth 41.8 km² (nga 3 km² që ishte në 1920). Tirana është qendra
kryesore e Prefekturës së Tiranës dhe e Rrethit me të njëjtin emër. 96
Pas një periudhe të gjatë tranzicioni, 22 vjet pas ndryshimit të bazave ekonomike dhe
shoqërore në Shqipëri, ekonomia ka bërë një përparim të dukshëm si në pikëpamjen
sasiore ashtu edhe kualitative. Aktualisht struktura ekonomike në vend por edhe në
94
Banka e Shqipërisë 2013, Rezultatet e Vrojtimit të Aktivitetit Kreditues, 2013 95
Banka e Shqipërisë 2013, Rezultatet e Vrojtimit të Aktivitetit Kreditues, 2013 96
Faqja zyrtare e Bashkisë së Tiranës
- 80 -
qytetin e Tiranës ku zhvillojnë aktivitetin e tyre një numër i madh biznesesh, duke e
krahasuar me rrethet e tjera të vendit tonë vërtetojnë më së miri këtë progres.
Periudha e ndryshimeve të mëdha politike, sociale dhe ekonomike në fillim të viteve
të 90, përbën dhe fillesën e krijimit të ndërmarrjeve të para private ashtu si në të gjithë
vendin edhe në Tiranë. Ritmet më të larta të regjistrimit të tyre paraqiten në periudhën
1993-1996. Investimet e bëra në këto biznese janë financuar, kryesisht me resurse
vetjake dhe të emigrantëve jashtë vendit.
Ekonomia
Tirana është qendra më e rëndësishme industriale në Shqipëri. Për tu përmendur janë
industria e lehtë dhe ushqimore si dhe industria ndërtimore, por edhe industria e
ndërtimit të makinerive apo ajo e tekstileve dhe e përpunimit të qelqit. Si në të gjithë
vendin ashtu edhe kryeqyteti i Shqipërisë ndodhet në një periudhë tranzicioni.
Pas rrëzimit të diktaturës komuniste shumë vepra të dikurshme industriale kanë dalë
pjesërisht jashtë përdorimit dhe nuk funksionojnë rregullisht. Por ndërkohë po merren
masa të shpejta për rimëkëmbjen dhe vënien sa më të shpejtë në punë të veprave
ekzistuese dhe të reja. Shumica e popullsisë janë sot të punësuar në sektorin e tregtisë
dhe atë të ndërtimit, në sektorin e shërbimeve publike, atë turistik dhe si punonjës të
shtetit.
Në kontekstin e zhvillimit ekonomik, qarku i Tiranës, zë një vend mjaft të
rëndësishëm në ecurinë e zhvillimit të të gjithë vendit. Nëse do të shohim indikatorët
e tregut të punës për këtë qark, shohim se kemi një kontribut të lartë. Qarku i Tiranës
ka numrin më të madh të ndërmarrjeve që operojnë në republikën e Shqipërisë,
konkretisht 47.477 ndërmarrje aktive për vitin 2013.
Ndërtimi97
Tirana është qyteti që zë vendin kryesor në sektorin e ndërtimit në Shqipëri ku ritmi i
ndërtimit është 10 herë më i lartë se në çdo qytet tjetër. Zhvillimi i madh i këtij sektori
ka sjellë dhe hapjen e shumë bizneseve që prodhojnë materiale ndërtimi, që përbën
dhe 2.5% të bizneseve prodhuese në Tiranë.
Transporti
Tirana ndodhet rreth 40 km larg portit më të rëndësishëm të vendit, që ndodhet në
Durrës. Bashkia e Tiranës fillon ndërhyrjen në mjetet e transportit publik si pjesë e
paketës së masave të përmirësimit të shërbimit, hartuar në kuadër të strategjisë së
transportit, në të cilën u konsiderua parësore përmirësimi i kushteve të komoditetit
dhe të lëvizjes në shërbimin e Transportit Publik. E konsideruar si një revolucion i
madh në standardet e transportit të Tiranës, ky rinovim do të shtrihet në të gjitha linjat
urbane të kryeqytetit, me vënien në funksionim të autobusëve të niveleve më të larta
bashkëkohore.
97
Të dhënat janë marrë nga Drejtoria e Përgjithshme e Tarifave dhe Taksave Vendore, Bashkia Tiranë.
- 81 -
Transporti ajror në Rinas gjendet Aeroporti Ndërkombëtar "Nënë Tereza", i cili është
rreth 25 km larg nga Tirana. Linjat ajrore lidhin Tiranën direkt me metropolet e
Evropës Perëndimore, Evropën Lindore dhe prej andej me mbarë botën.
Infrastruktura
Investimet në infrastrukturë prej 10 vitesh kanë qenë investimet më të rëndësishme
dhe të konsiderueshme, sidomos për të krijuar mundësitë e lidhjeve të Tiranës me
qytetet e tjera brenda vendit por edhe me Kosovën e vende të tjera.
Problematike mbetet infrastruktura e cila, pavarësisht investimeve të konsiderueshme
që janë bërë, ende ka nevoje te vazhdueshme për përmirësime duke krijuar në ketë
mënyrë një minimizim një pengesat kryesore të zhvillimit ekonomik.
Sektori Financiar
Konkurrenca në sektorin bankar është gjithnjë e në rritje, dhe pse fitimi i bankave
mbetet i lartë. Bankat vazhdojnë të zgjerojnë ofrimin e produkteve të tyre si karta
debiti e krediti, karta viza, shitje obligacionesh, zgjerimin e portofolit të kredive etj.,
gjithashtu vazhdojnë të rrisin numrin e degëve si në Tiranë ashtu edhe në rrethe.
Në qytetin e Tiranës operojnë një rrjet prej 17 bankash të nivelit të dytë, si dhe disa
institucione të tjera financiare jo bankare të përqendruara në zonat urbane, ndërsa
vërehet një tendencë për te penetruar në zonat rurale nga institucionet e tjera jo
bankare, kryesisht institucione mikrofinanciare që operojnë në këtë rajon.
Programet rajonale të zhvillimit
Në qytetin e Tiranës janë prezentë një numër i madh programesh dhe projektesh
ndërkombëtare zhvillimi që kontribuojnë në zhvillimin ekonomik të saj. Përqendrimi
ekonomik në Tiranë, i ka mundësuar kësaj të fundit përfitimin nga tranzicioni dhe
modernizim më të shpejtë, krahasuar me pjesën tjetër të vendit.
3.4.2. Dinamika e aktivitetit ekonomik dhe tiparet e bizneseve që
operojnë në qytetin e Tiranës
Në qytetin e Tiranës, sipas të dhënave të mara në Drejtorinë Tatimore Rajonale për
vitin 2013 figurojnë të regjistruara për të ushtruar aktivitetin e tyre ekonomik rreth
47,477 ndërmarrje ose rreth 42.7% e totalit.
- 82 -
Tabela 3.9. Ndërmarrjet aktive në qarkun e Tiranës sipas madhësisë, 2013
Qarku Gjithsej Grupuar sipas numrit të të punësuarve
1-4 5-9 10-49 50+
Tiranë 47.477 41.701 2.920 2.104 752
Gjithsej 111.083 99.782 5.235 4.660 1.406
Burimi: Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2013
Që nga viti 2000 e në vazhdim vërehet një tregues i rritjes së qëndrueshme të numrit
të ndërmarrjeve me një normë mesatare vjetore rreh 14-15%, por numri i
ndërmarrjeve të regjistruara sipas vrojtimeve ka një mospërputhje të madhe me
numrin e ndërmarrjeve aktive.
Duke u bazuar në të dhënat e fundit të mara pranë Degës Tatimore Tiranë, aktualisht
numri i ndërmarrjeve të regjistruara në qytetin e Tiranës për fundin e vitit 2013 është
rreth 47,477 ndërmarrje.
Analiza strukturore e ndërmarrjeve private që operojnë në qytetin e Tiranës për vitin
2013, (bazuar mbi biznesin e regjistruar), tregon për një mbizotërim të ndërmarrjeve
të vogla dhe të mesme me rreth 41.701 afërsisht 89 %, dhe kryesisht ndërmarrjeve me
1-4 punonjës.
- 83 -
KREU IV - METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE
INSTRUMENTET E PËRDORUR
4.1 Metodologjia
Qëllimi i këtij disertacioni është analiza empirike e variablave kryesore që na
mundësojnë të shpjegojmë performancën e NVM-ve të cilat rriten shpejt në Shqipëri.
Nga ana teorike, rritja shpjegohet me anë të një kombinimi të karakteristikave
tradicionale si mosha, madhësia, plani biznesit, niveli i teknologjisë, etj., dhe atyre
specifike të bizneseve, si financat e brendshme, struktura e kapitalit, mundësitë e
rritjes, likuiditeti, etj.
Megjithatë, qëllimi kryesor i këtij studimi nuk është të japë një shpjegim të
drejtpërdrejtë të rritjes së bizneseve, por, të përcaktojë se cilat nga karakteristikat e
brendshme përcaktojnë ecurinë dhe performancën, e NVM-ve që rriten shpejt duke
marrë në shqyrtim bizneset e qytetit të Tiranës. Ky aspekt përcakton metodologjinë e
përdorur.
Studimi, duke përdorur të dhëna panel për 300 biznese në qytetin e Tiranës, nxjerr në
pah se rritja e bizneseve është e lidhur jo vetëm me përcaktuesit tradicional si
madhësia mosha, plani biznesit, niveli i teknologjisë, etj., por edhe nga karakteristika
të tjera të veçanta që lidhen me strukturën financiare të NVM-ve.
Në të njëjtën linjë me kërkime të mëparshme, ky studim konstaton se madhësia e
biznesit, e lidhur kjo me aktivin e saj në total, ka prirje të rrisë të ardhurat nga shitjet.
Një tjetër konstatim është se NVM-të në ekonomitë në tranzicion mbështeten
kryesisht në fondet e gjeneruara nga brenda vendit për të mbështetur rritjen e aktiveve
të tyre, por kanë nevojë për akses në kapital të jashtëm për rritur shitjet e tyre. Ky
rezultat mbështet idenë se bizneset me qarkullim të lartë të parasë kanë prirje të rriten
më shpejt.
Analiza është e bazuar në analizën ndër-sektoriale të të dhënave panel të një grupi
biznesesh të vogla dhe të mesme në qytetin e Tiranës. Në këtë studim, ne kemi
shqyrtuar nëse ka dhe në çfarë mase rritja e NVM-ve mund të shpjegohet nga këto
karakteristika të bizneseve.
Së pari: Në një linjë me kërkimet e mëparshme, ne argumentojnë se rritja e NVM-ve
në sektorin e prodhimit të shërbimeve dhe të tregtisë lidhet fort me karakteristikat
tradicionale të biznesit si madhësia, mosha, plani biznesit, niveli i teknologjisë etj.
Së dyti: Një numër karakteristikash të tjera specifike të NVM-ve, të tilla si rentabiliteti
dhe aksesi për kredimarrje duhet të luajnë një rol kryesor në shpjegimin e rritjes tek
këto biznese.
- 84 -
Në literaturën ekzistuese ka shumë diskutim mbi mënyrën e matjes së rritjes,
ndërkohë që studiuesit kanë përdorur një shumëllojshmëri faktorësh të ndryshëm,
duke përfshirë, rritjen e shitjeve, numrin e të punësuarve, aktivin, fitimin, kapitalin,
dhe të tjera (Davidsson dhe Wiklund, 2000). Gjithashtu, rritja është matur në terma
absolute ose relative. Ndoshta matësit më të zakonshëm të rritjes së biznesit janë
karakteristikat relativisht objektive dhe të matshme, të tilla si rritja e xhiros, totali i
aktiveve dhe rritja e numrit të punonjësve. Këto matës janë relativisht të
pakundërshtueshëm (metodologjikisht) dhe të dhënat priren të jenë lehtësisht të
disponueshme (Freel dhe Robson, 2004).
Në këtë studim ne përdorim modele të rritjes për të shqyrtuar në mënyrë më të saktë
efektin e variablave shpjegues në rritjen dhe performancën e një biznesi; rritjen e të
ardhurave dhe shitjes, numrit të të punësuarve dhe totalit të aktivit.
Në studimin tonë kemi zgjedhur disa variabla që literatura empirike (Haranda dhe
Honjo, 2006; Wiboonchutikula, 2002; Wiklund, Patzelt dhe Bariu, 2009; Sogorb-
Mira, 2005, Hall, Hutchinson dhe Michaelas, 2000, 2006; Garcýa-Martýnez-Teruel
dhe Solano, 2008) sugjeron se janë përcaktues të rëndësishëm të rritjes së NVM-ve.
Siç është shpjeguar, një numër karakteristikash specifike të bizneseve: të tilla si
financat e brendshme, struktura e kapitalit, leva, efikasiteti i prodhimit, mundësitë e
rritjes në të ardhmen, mosha dhe madhësia, mund të ndihmojnë në shpjegimin e rritjes
së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Siç është diskutuar, NVM-të hasin vështirësi
për të hyrë në tregjet e kapitalit, dhe kufizimet financiare janë më të detyrueshme për
NVM-të. Për këtë arsye, burimet e brendshme luajnë një rol të rëndësishëm në rritjes
së NVM-ve duke i bërë ato të kapërcejnë pengesat e kufizimeve financiare.
Sipas teorisë të hierarkisë (Myers dhe Majluf, 1984), bizneset preferojnë të financojnë
vetveten me burime të veta përpara se t’i drejtohen tregut. Në këto rrethana, bizneset
me një qarkullim më të lartë të parasë kanë më shumë gjasa të rriten më shpejt, dhe
kështu pritet që të gjendet një lidhje pozitive ndërmjet qarkullimit të parasë dhe rritjes
së tyre.
Dy përcaktues të njohur, si vlera absolute e totalit të aktivit dhe numri i të punësuarve
janë përfshirë si variabla të masës për të testuar efektet në shkallë në raport me rritjen
e përmasave të biznesit. Dëshmitë empirike tregojnë sa më i madh biznesi (në drejtim
të aktivit ose të numrit të punonjësve) aq më i madh është potenciali që ai të rritet
(Wiklund dhe Shephard, 2005). Kështu, ne presim që madhësia e biznesit të jetë
pozitivisht e lidhur me performancën e tij.
Struktura e grupit të të dhënave e siguruar me anë të të dhënave të pyetësorëve dhe të
dhënave të siguruara nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë,
nëpërmjet formularëve të deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale
të biznesit të vogël (FDPT), na ka mundësuar përdorimin e metodologjive statistikore
dhe matematikore të të dhënave panel për nxjerrjen e konkluzioneve mbi popullimin
heterogjen të NVM-ve.
Literatura të ndryshme që kanë studiuar rezultate të ngjashme mbi bizneset
heterogjene, siç është reduktimi i kolinaritetit të variablave (Arellano dhe Bover,
1990), na kanë shërbyer për një orientim dhe organizim të konkluzioneve të nxjerra.
- 85 -
Teknikat e përdorura kanë mundësuar eliminimin e paragjykimeve të mundshme në
vlerësimet që dalin ndërmjet efekteve individuale dhe variablave shpjeguese të
përfshira në model. Modelet e përdorura me të dhëna panel i kemi konsideruar
metodologji të dobishme dhe rezultative që mundësuan testimin e hipotezave në
analizën ndërfaktoriale dhe ndërsektoriale.
Metodologjitë e përdoruara i kemi konsideruar rezultate, pasi mundësuan konkluzione
dinamike për mikro të dhëna.
Të dhënat e studimit janë përpunuar nëpërmjet metodave statistikore, kryesisht
metodave lineare dhe logjistike te aplikuara ne prog SPSS, version 21. Interpretimi i
rezultateve është i ilustruar me anë të autputeve në trajtë tabele dhe grafike. Në këtë
punim janë përdorur disa modele të regresionit linear dhe regresionit logjistik për të
analizuar të dhënat e grumbulluara.
Metodologjia analizuese dhe konkluduese e përdoruar është testimi i qëndrueshmërisë
së hipotezave mbështetur në koeficientet e ekuacioneve lineare dhe logjistike, të
nxjerra për faktorët shpjegues të rëndësishëm statistikisht, gjykuar kjo nga niveli i
signifikancës.
Kemi përdorur një panel të dhënash të nxjerrë nga 300 pyetësorë ku janë përfshirë
anketimi i NVM-ve në qytetin e Tiranës. Të dhëna të tjera janë siguruar nga
Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë, nga formularët e deklarimit
dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).
4.2. Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës
Për këtë studim u realizuan 300 pyetësorë, anketimi i të cilave është bërë me 300
biznese të vogla dhe të mesme, që operojnë në qytetin e Tiranës.
Për përzgjedhjen e kampionit është përdorur metoda e zgjedhjes rastësore. Rastësia
është realizuar nga prezenca ose jo e sipërmarrësit të biznesit, d.m.th nga popullata e
bizneseve të anketuara është realizuar anketim në ato biznese ku sipërmarrësi ka qenë
vetë prezent. Kjo mënyrë përzgjedhjeje është bërë që të krijojë mundësinë e një
pasqyrimi sa më real të situatës së biznesit.
Anketimi është realizuar nëpërmjet modelit te anketimit të drejtpërdrejtë dhe të
plotësimit të pyetësorit nga të anketuarit, gjë e cila ju ka dhënë atyre mundësinë edhe
për të kërkuar shpjegime shtesë lidhur me përgjigjet e pyetjeve.
Studimi është kryer duke ruajtur një zonim që përfshin akset kryesore të qytetit të
Tiranës, ku shpërndarja e bizneseve ruan dhe parametra të proporcioneve të kategorisë
demografike të popullsisë. Jemi kujdesur që në mostrën e përzgjedhur të përfshihen
në mënyrë të konsiderueshme bizneset të të gjitha sektorëve kryesore kryesisht në
sektorin e prodhimit, shërbimit dhe sektorit të tregtisë. Kjo është realizuar duke
përzgjedhur zona të sektorëve heterogjene.
Ky pyetësor është realizuar në formën e intervistave të drejtpërdrejta me një nga
sipërmarrësit në një kohë intervistimi mesatarisht 10-15 minuta.
- 86 -
Te dhëna të tjera janë siguruar nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve
Tiranë, nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të
biznesit të vogël (FDPT).
4.3. Pyetësori98
Pyetësori është konceptuar në tre pjesë kryesore:
Pjesa e parë e pyetësorit na jep një informacion të përgjithshëm të NVM , ashtu si për
nga forma ligjore e regjistrimit të shoqërive, apo nga sektori në të cilin zhvillojnë
aktivitetin.
Pjesa e dytë si një nga pjesët më dominante të pyetësorit na shfaq në mënyrë të plotë
karakteristikat e performancës të NVM. Këto karakteristika janë:
• mosha e biznesit;
• numrit i të punësuarve;
• plani biznesit ;
• niveli i teknologjisë ;
• perspektiva e biznesit;
• xhiro vjetore;
• shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ;
• shpenzimet mesatare vjetore për promocion;
• Rentabiliteti në përceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e
Likertit.
Në pjesën e dytë është ngritur pyetja në formën e shkallëve të “Likertit” e cila tregon
nivelin e rentabilitetit, ku sipërmarrësi përcakton nivelin e performancës së biznesit
sipas këtij treguesi.
Pjesa e tretë na siguron informacion në lidhje me:
• sigurimin e burimeve të financimit të biznesit;
• sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM –ve;
• investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit;
• burimet të pronarit;
• nevojën për Cash (para në të holla)
• situatën aktuale në raport me kredimarrjen
• formën e kredisë;
• kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset të mund absorbojnë ne vitet e
ardhshme;
• Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve duke përdorur
Shkallën e Likertit.
98
Pyetësori është i paraqitur në anekset e këtij punimi.
- 87 -
4.4. Grumbullimi dhe paraqitja e të dhënave
Te dhënat e grumbulluara nga pyetësorët dhe nga formularët e deklarimit dhe pagesës
së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT), sipas strategjisë së
mësipërme, janë hedhur si fillim në një tabelë në programin Excel, duke identifikuar
llojin e të dhënave. Sikurse shihet në pyetësor përgjigjet janë të llojeve të ndryshme,
për sa i përket të dhënave, ne kemi :
Të dhëna nominale, siç janë ato që tregojnë llojin e sektorit, plan biznesin, format
ligjore, sigurimin e aktiveve.
Të dhëna ordinale, siç janë perspektiva, niveli i teknologjisë, forma e kredisë,
kapaciteti maksimal i kredisë, etj. .
Të dhëna numerike siç janë, mosha e biznesit, numri i të punësuarve, xhiro vjetore etj.
4.5. Analiza e të dhënave
Për analizimin e të dhënave sasiore dhe cilësore, është përdorur modeli i regresionit
linear dhe regresionit Logjistik me të dhëna panel, nga ku do të tregojmë lidhjen midis
variablave të varur të Rentabilitetit dhe Aksesit për kredimarrje si tregues të
performancës të NVM-ve dhe variablave shpjegues që ndikojnë në to.
Në varësi nga lloji i të dhënave marrëdhëniet midis dy veçorive që duam të studiojmë
dhe faktorëve studiues në to janë përzgjedhur modelet lineare që do të përdorim për të
studiuar këto marrëdhënie. Për të parë ndikimin e Rentabilitetit dhe Aksesit për
kredimarrje nga variablat e pavarur është ndjekur parimi: kemi përdorur regresionin
linear për variablat shpjegues me të dhëna numerike99
dhe regresionin logjistik për
faktorët shpjegues me të dhëna nominale100
dhe të dhëna ordinale101
.
Rezultatet e modelit të regresionit linear dhe regresionit Logjistik janë siguruar nga
program i specializuar ekonometrik spss versioni 21 i kombinuar gjithashtu me
programe të tjera kompjuterike, për të përpunuar në mënyrë sa më bashkëkohore të
dhënat si edhe për të përfituar rezultate sa më të sakta nga këto vrojtime të bëra.
4.6. Ndërtimi i modelit dhe përcaktimi i variablave
Për të përmbushur objektivat kryesor të studimit , fillimisht kërkimi është mbështetur
në metodat sasiore dhe cilësore, nga ku janë ndërtuar modele ekonometrike për të
identifikuar dhe matur kryesisht faktorët që ndikojnë në performancën e NVM-ve.
99
Ratio data, të dhëna numerike ku distancat midis të dhënave dhe pikës zero kanë kuptim real. 100
Nominal data, të dhëna që klasifikojnë apo kategorizojnë karakteristika. Ato mund të kodohen si
numër por numri nuk ka kuptim real. 101
Ordinal data, të dhënat mund të vendosen në një mënyrë renditjeje, por nuk kanë një vlerë numerike.
- 88 -
Teorikisht modelet e regresionit përdoren për të ekzaminuar lidhjet përbërëse midis
variablave në termat e rëndësive krahasuese të variablave të pavarur dhe vlerave të
parashikuara në variablat e varur.
Studimin e ndikimit të variablave shpjegues mbi variablin e varur e kemi realizuar
duke përdorur 2 metoda statistikore, regresioni linear102 dhe regresionin
logjistik103
në varësi të llojit të të dhënave. Të dhënat e vrojtuara i kemi grupuar në 2
grupe:
Grupi i parë, variabla me të dhëna numerike.
Grupi i dytë, variabla me të dhëna ordinale dhe nominale.
Për grupin e parë kemi përdorur metodën e regresionin linear, ndërsa për grupin e
dytë metodën e regresionit logjistik.
Duke u mbështetur në të dhënat e grumbulluara, për të testuar hipotezat e ngritura,
është përdorur modeli i mëposhtëm linear:
Y = α + βX + ε
α =termi konstant
Y = variabli i varur
X = X1, X2,X3…Xn, vektori i variablave të pavarur (shpjegues)
β = β1, β2, koeficienteve i variablave të pavarur (shpjegues)
ε = termi i gabimit
Ky është ekuacioni i funksionit të regresionit linear që përcakton lidhjen midis
variablave të marrë në studim. Ku α është termi konstant i modelit dhe β104
është
koeficienti i funksionit të regresionit linear. Vlera e funksionit të regresionit linear
varet nga koeficientet β që do të thotë që nëse koeficienti β është negativ atëherë
variabli parashikues ose i pavarur ndikon negativisht tek variabli i varur: një rritje me
një njësi në variablin e pavarur do të ulë variablin e varur me vlerën e koeficientit
përkatës.
Në të njëjtën mënyrë nëse koeficienti β është pozitiv, variabli i varur do të rritet me
vlerën e koeficientit përkatës. α është vlera e konstantes për të cilën parashikohet të
ketë variabli i varur nëse të koeficientet β të variablave të pavarur janë të barabartë me
0 (nëse β1= β2 = βn=0) atëherë Y=α. Ndërsa ε është termi i gabimit, i cili shpreh
efektin e të gjithë variablave të tjerë, përveç variablave të varur dhe të pavarur të
marrë në shqyrtim në funksionin e regresionit.
102
Gujarati, D.N, 1995. 103
The Logit Model: Estimation, Testing and Interpretation, Herman J. Bierens October 25, 2008 104
β- përfaqëson kontributin e çdo variabli të pavarur për parashikimin e variablit të varur.
- 89 -
4.7. Ngritja e Hipotezave statistikore
Testimi i hipotezave statistikore në një studim kërkimor përbën një procedurë shumë
me rëndësi. Mbi bazën e tyre mbështeten objektivat kryesorë të kërkimit. Hipoteza105
përcakton se çfarë kërkon vëmendje të mëtejshme studimi. Gjithashtu ajo ofron një
kornizë për organizimin e konkluzioneve që do të rrjedhin nga studimi.
Marrëdhënien midis variablit të varur dhe variablave shpjegues, në kuptimin e
ekzistencës do ta quajmë pozitive nëse koeficientet e regresit janë të ndryshëm nga 0,
me një nivel rëndësie të paracaktuar (p-value < 0.05).
Metoda statistikore që kemi ndjekur është kontrolli i hipotezave për ato variabla
shpjegues të cilat janë statistikisht të rëndësishëm në model. Pra do të trajtohen në
model ata faktorë të cilët nga të dhënat e vrojtuara sigurojnë nivel rëndësie (p-value <
0.05) ose në raste të veçanta (p-value < 0.1).
4.5. Vlerësimi dhe Testimi i të dhënave statistikore
Për vlerësimin dhe testimin e këtyre të dhënave është përdorur modeli statistikor
mbështetur në metodën MKV106
me një nivel besueshmërie p=0.95 ose nivel rëndësie
0.05, duke shfrytëzuar rezultatet e përftuara nga anketimi për variablin e varur dhe
variablat e pavarur.
Për kryerjen e analizave të nevojshme të mardhënieve objekt të këtij studimi, jemi
mbështetur në këta tregues statistikor:
- Niveli i signifikancës, i cili ruan në model vetëm variablat statistikisht të
rëndësishëm.
- Koeficientet e regresionit me anë të të cilëve provojmë qëndrueshmërinë e
hipotezave statistikore.
- “Odd radios” me anë të të cilëve kemi arsyetuar shkallën e ndikimit të secilit.
Zgjedhja e modeleve më të përshtatshëm për të bërë analizat e nevojshme është
bazuar kryesisht në testet kryesore që matin përshtatshmërinë e modeleve si:
F-statistikore, për të testuar përshtatshmërinë e modelit,
T-test, për të testuar rëndësinë e lidhjes midis variablave,
R-katror, si matës i shpjegueshmërisë së variacionit të rentabilitetit nga
variablat e marrë në studim në model.
Si edhe teste të tjera diagnostikuese që do të vërtetojnë formën e
përshtatshme të lidhjes, korrelacionet midis tyre.
105
Hulley, S.; Cummings, S.; Browner, W, et al. Designing Clinical Research (3rd Ed.). Philadelphia,
PA: Lippincott Williams & Wilkins. 106
Metoda e katrorëve të vegjël.
- 90 -
KREU V- ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET
5.1. Studimi i lidhjes të rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve
dhe rentabilitetit në përqindje
Për një studim më të hollësishëm të lidhjes lineare të variablit të varur (Rentabilitetit)
nga variabli i pavarur (Rentabilitetit në përqindje) (ose shpjegues). Konkluzionet e
nxjerra për këtë marrëdhënie janë arsyetuar me anë të autputeve të regresionit linear,
sipas programit SPSS versioni 21.
Përcaktimi dhe shpjegimi i variablave
Variabli i varur (Rentabiliteti)
Një nga variablat e varur si pjesë e rëndësishme e performancës së NVM-e që është
përdorur në këtë studim është ai i rentabilitetit. Të dhënat për këtë janë siguruar me
anë te intervistimit të drejtpërdrejte të bizneseve si përgjigje të pyetjes 11 të
pyetësorit.
Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj?
Y- PERC.RENTAB (treguesi i rentabilitetit sipas perceptimeve te bizneseve).
Variabli i pavarur
Më poshtë kemi zgjedhur si variabël të pavarur Rentabilitetin në përqindje (matur
sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100). Te dhënat për variablin e pavarur
janë siguruar nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë.
Arsyeja e zgjedhjes të këtij variabli është pasi rentabiliteti në përqindje i matur sipas
këtij raporti na jep të dhëna faktike të siguruara nga formularët e deklarimit dhe
pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).
X- PERQ.RENTAB, Rentabiliteti në përqindje (matur sipas raportit fitim
bruto/ardhurat nga shitja*100).
Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe X- Rentabiliteti në
përqindje (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100) ndërtojmë
hipotezat e mëposhtme:
- 91 -
Hipoteza 1
H0 : Rentabiliteti në perceptimin e bizneseve nuk është i ndikuar nga rentabiliteti i
deklaruar sipas (FDPT).
β 1= 0
H1 : Rentabiliteti në perceptimin e bizneseve është i ndikuar nga rentabiliteti i
deklaruar sipas (FDPT).
β 1≠ 0
Tabela 5. 1. Përmbledhja e Modelit
Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate
1 .423a .179 .176 1.87552
Burimi: Llogaritje të autorit
Tabela 5. 2. ANOVA e modelit
Tabela 5. 3. Koeficientet e variablave
Model Unstandardized Coefficients Standardized
Coefficients
t Sig.
B Std. Error Beta
(Constant) 4.886 .208 23.482 .000
PERQ.RENTB .057 .007 .423 7.651 .000
Burimi: Llogaritje të autorit
Modeli ekonometrik i përftuar nga analiza e të dhënave të grumbulluara sipas tabelës
5.3 paraqitet si më poshtë:
PERC.RENTAB = 4.886 + .057 PERQ.RENTAB + 1.87552
Ky model është statistikisht i rëndësishëm sepse niveli i signifikancës është brenda
kufijve të rëndësisë, tabela 5.3 (p-value =0.000 < 0.05).
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1
Regression 205.929 1 205.929 58.543 .000b
Residual 946.226 269 3.518
Total 1152.155 270
Burimi: Llogaritje të autorit
- 92 -
Nga rezultatet e përpunimit statistikor me metodën e regresionit linear në programin
SPSS versioni 21 shohim se β1=0.057, tabela 5.3 d.m.th. β 1 ≠ 0, hipoteza H0 rrëzohet
dhe pranohet hipoteza alternative H1.
Sipas Hipotezës H1 kjo do të thotë që rentabiliteti në përqindje është një tregues real i
cili ndikon në nivelin e rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve të NVM-ve,
rezultate këto të mbështetura në ekuacionin e mësipërm.
Duke gjykuar nga ekuacionin i regresit linear të përftuar rritja me një njësi e
rentabilitetit në përqindje, matematikisht çon në rritjen me 0.057 njësi të rentabilitetit
sipas perceptimit të bizneseve.
Rezultatet e modelit të regresionit linear në vlerësimin e rentabilitetit sipas
perceptimeve të bizneseve në funksion të normës së fitimit (sipas raportit fitim bruto/
të ardhura nga shitja*100) tregojnë se ka përputhje ndërmjet perceptimeve të
bizneseve dhe rezultateve faktike të siguruara nga Formularët e deklarimit dhe
pagesës së tatimit mbi te ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).
Perceptimet në lidhje me Rentabilitetin duken qartë nga pyetje në formën e shkallëve
të “Likertit”. Te dhënat për këtë janë siguruar me anë te intervistimit të drejtpërdrejte
të bizneseve si përgjigje të pyetjes 11 të pyetësorit.
Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj?
Grafiku 5.1. Regresioni Linear
Burimi: Llogaritje të autorit
Duke parë grafikun 5.1, dalim në përfundimin se sjellja e vrojtimeve faktike ka një
qasje shumë të mirë kundrejt vijës së regresit linear të shprehur me ekuacionin e
mësipërm.
- 93 -
Grafiku 5.2 Histograma
Burimi: Llogaritje të autorit
Histograma 5.2 tregon përqasjen normale të vlerave të përpunuara. Vëmë re që
histograma ka sjellje përafërsisht normale.
5.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues për të
gjithë sektorët
Studimin e ndikimit të variablave shpjegues për të gjitha bizneset e marra në studim
mbi rentabilitetin e NVM-ve e kemi realizuar duke përdorur 2 metoda statistikore,
regresionin linear dhe regresionin logjistik në varësi të llojit të të dhënave. Të
dhënat e vrojtuara i kemi grupuar në 2 grupe:
Për grupin e parë (variabla me të dhëna numerike) kemi përdorur metodën e
regresionin linear, ndërsa për grupin e dytë (variabla me të dhëna ordinale dhe
nominale) metodën e regresionit logjistik. Si fillim kemi trajtuar të dhënat e bizneseve
në total për të gjithë sektorët. Metoda statistikore që kemi ndjekur është kontrolli i
hipotezave për ato variabla shpjegues të cilat janë statistikisht të rëndësishëm në
model. Pra do të trajtohen në model ata faktorë të cilët nga të dhënat e vrojtuara
sigurojnë nivel rëndësie (p-value < 0.05) ose në raste të veçanta (p-value < 0.1).
5.2.1. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të
grupit të parë
Për grupin e parë përdorim regresionin linear ku variabël i varur është rentabiliteti,
ndërsa si faktorë shpjegues të grupit të parë, variabla me të dhëna numerike janë:
Numri i viteve (Mosha); Numri i të punësuarve; Xhiro vjetore; Shpenzimet për
trajnimin e punonjësve; Shpenzimet për promocion.
- 94 -
Për të përcaktuar rëndësinë statistikore të variablave do të përdorim kufirin (p-value <
0.05) të signifikancës. Nga autputet që na mundëson programi me metodën enter
përcaktojmë si variabla të rëndësishëm ato variabla me nivel signifikance (p-value <
0.05), sipas tabelën 5.4 rezultojnë:
Numri i viteve (MOSHA) (p-value= 0.022)
Xhiro vjetore (XHIRO) (p-value= 0.002)
Tabela 5. 5. Koeficientet e variablave në Ekuacion
Model Unstandardized Coefficients Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std. Error Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1 (Constant) 5.539 .350 15.812 .000 4.959 6.118
XHIRO .000 .000 .339 4.638 .000 .000 .000
2
(Constant) 5.932 .362 16.410 .000 5.334 6.530
NRVITEVE -.086 .027 -.233 -3.250 .001 -.130 .042
XHIRO .000 .000 .371 5.174 .000 .000 .000
Burimi: Llogaritje të autorit
Duke përdorur metodën StepWise, realizojmë përfshirjen në model të variablave
statistikisht të rëndësishëm, sipas retultaveve të tabelës 5.5 përftojmë ekuacionin e
mëposhtëm:
PERC.RENTAB = 5.932 - .086 NRVITEVE + .000 XHIRO + ε
Ky model është statistikisht i rëndësishëm sepse niveli i signifikancës është brenda
kufijve të rëndësisë, tabela 5.5 (p-value < 0.05), na ruhen të rëndësishëm në model
faktorët:
Numri i viteve (MOSHA) (p-value = 0.003< 0.05)
Xhiro vjetore (XHIRO) (p-value = 0.000< 0.05)
Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe numrit të viteve,
xhiros vjetore të biznesit si variabla të pavarur ndërtojmë hipotezat e mëposhtme:
Tabela 5. 4. Koeficientet e variablave
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std. Error Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1
(Constant) 5.807 .363 16.015 .000 5.207 6.406
NRVITEVE -.067 .029 -.182 -2.307 .022 -.116 -.019
NRPUNONJ .070 .045 .123 1.555 .122 -.004 .144
XHIRO .000 .000 .263 3.140 .002 .000 .000
TRAIN .002 .001 .125 1.225 .222 -.001 .004
PROMOCION .001 .002 .051 .547 .585 -.002 .004
Burimi: Llogaritje të autorit
- 95 -
Hipoteza 2
H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga nga numri i viteve dhe xhiro vjetore e biznesit.
β 1= β 2 = 0
H1 : Rentabiliteti ndikohet nga numri i viteve dhe xhiro vjetore e biznesit.
β 1 ose β 2 ≠ 0
Nga rezultatet e përpunimit statistikor me metodën e regresionit linear në programin
SPSS versioni 21, nga tabela 5.5 shohim se β1= - 0.086 ≠ 0, mjafton një nga
koefiçientët i ndryshëm nga zero, hipoteza H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza
alternative H1.
Nga përpunimi statistikor me metodën e regresionit linear konfirmohet se ekziston një
lidhje negative ndërmjet rentabilitetit të bizneseve dhe numrit të viteve (Moshës). Kjo
tregon se numri i viteve të përfshirjes në biznes për NVM-të, sipas perceptimeve
endogjene të tyre ka një ndikim lehtësisht negativ në rentabilitetin e bizneseve.
Megjithatë, pavarësisht se një marrëdhënie e tillë nuk pritet të hasen gjithmonë, për sa
i përket ndikimit negativ të numrit të viteve në biznes ndaj rentabilitetit, mund të
arsyetohet se një ndikim i tillë negativ mund të jetë shkaktuar nga gjendja pesimiste e
bizneseve që ekziston sot në treg. Dihet se vitet e fundit bizneset po përballen me
shumë vështirësi si në likuiditet, kosto të larta të financimit me kredi, rritje në nivelin
e taksave, rritjen e ngadaltë të produktit të brendshëm bruto etj., të gjitha këto
ndikojnë në një perceptim pesimist të situatës nga ana e vetë sipërmarrësve.
Në ekuacion shikojmë që xhiro edhe pse është një faktor me nivel significance (p-
value < 0.05), prezantohet nga të dhënat me një koeficient të papërfillshëm 0.000. Të
krijohet përshtypja se variabëli ‘xhiro vjetore’ nuk ndikon në Rentabilitetin e
bizneseve. Kjo shpreh një konflikt financiar, padyshim që presim që xhiro vjetore të
ketë ndikim në Rentabilitetin e bizneseve. Për këtë arsye përsëri me anë të programit
SPSS version i 21 kontrollojmë korelacionin sipas Pearson107
, midis rentabilitetit dhe
xhiros vjetore. Na rezulton që xhiro vjetore është një variabël me korelim të fortë për
përcaktimin e nivelit të rentabilitetit.
Por për të dalë në një konluzion të rëndësishëm statistikisht dhe financiar, lidhur me
ndikimin e faktorit xhiro vjetore në rentabilitetin e bizneseve ndryshojmë shkallën e
vlerësimit të rentabilitetit nga shkallë likerti në dummy108
. Ripërpunimi i të dhënave
me metodën StepWise na jep autputin në tabelën 5.6.
107
Tabela e korelacionit gjëndet në shtojca të punimit 108
Vlerësimi nga 0-5 jo rentabël dhe nga 6-10 rentabël
- 96 -
Tabela 5. 6. Koeficientet e variablave në Ekuacion
Model Unstandardized Coefficients Standardized
Coefficients
t Sig.
B Std. Error Beta
1
(Constant) .727 .063 11.536 .000
XHIRO 3.569E-005 .000 .234 3.094 .002
Burimi: Llogaritje të autorit
Duke përdorur metodën StepWise, realizojmë përfshirjen në model të variablave
statistikisht të rëndësishëm, sipas retultaveve të tabelës 5.6 përftojmë ekuacionin e
mëposhtëm:
PERC.RENTAB = 0.727 + 3.569E-005 XHIRO + ε
Kontrolli i hipotezave mbi ndikimin e xhiros vjetore tek Rentabiliteti duke përdorur
koeficientin si tregues rezulton:
Hipoteza 3
H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga xhiro vjetore e biznesit.
β 1= 0
H1 : Rentabiliteti ndikohet nga xhiro vjetore e biznesit.
β 1≠ 0
Në tabelën 5.6 shikojmë se β xhiro vjetore = 3.569E-005, me një nivel signifikance
(p-value = 0.002), pranohet hipoteza alternative H1.
Dëshmi empirike të studimeve të tjera tregojnë se një nga matësit më të zakonshëm të
rritjes së biznesit, relativisht objektiv dhe i matshëm, është rritja e xhiros. Xhiro
vjetore është relativisht e pakundërshtueshme (metodologjikisht) dhe të dhënat priren
të jenë lehtësisht të disponueshme.109
Ashtu sikurse këto dëshmi dhe rezultatet tona tregojnë se nga studimi i lidhjes
ndërmjet Rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve dhe xhiros vjetore të deklaruar
në pyetësor, bizneset e kanë si faktor të rëndësishëm xhiron vjetore. Mbas
ripërpunimit të të dhënave xhiro vjetore na shfaqet si një variabël statistikisht i
rëndësishëm dhe me ndikim në rentabilitetin e bizneseve të të gjitha sektorëve.
109
Freel dhe Robson, 2004
- 97 -
5.2.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të dytë.
Le të fillojmë me studimin e marrëdhënies regresive midis rentabilitetit (pyetje 11 në
pyetësor) dhe faktorëve shpjegues të grupit të dytë variabla me të dhëna ordinale dhe
nominale : Sektori; Plan biznesi; Perspektiva e biznesit; Niveli i teknologjisë.
Më poshtë jepen tabelat e autputeve të regresionit Logjistik me metodën Enter, ku
trajtohet si variabël i varur rentabiliteti dhe variabla shpjegues Sektori; Plan biznesi;
Perspektiva e biznesit; Niveli i teknologjisë:
Tabela 5. 7. Koeficientet e variablave në ekuacion
B S.E. Wald df Sig. Exp(B)
Step 1a
SEKTORI -.619 .224 7.622 1 .006 .539
PLBIZNES .345 .486 .506 1 .477 1.412
PERSPEKT -1.033 .339 9.278 1 .002 .356
NIVTEKN 1.441 .720 4.000 1 .045 4.224
Constant 3.479 1.124 9.588 1 .002 32.424
Burimi: Llogaritje të autorit
Faktorët që janë statistikisht të rëndësishëm për nga kuptimi i nivelit të rëndësisë
përcaktohen në tabelën 5.7, në kolonën e signifikancës. Duke përdorur metodën enter
dhe kufi rëndësie (p-value= 0.05), na ruhen të rëndësishëm në model:
Sektori (SEKTORI) (p-value = 0.006 < 0.05)
Perspektiva e biznesit (PRESPEKT) (p-value = 0.002< 0.05)
Niveli i teknologjisë (NIVTEKN) (p-valu e= 0.045< 0.05)
Përjashtimin e variablave të parëndësishëm statistikisht në model i përjashtojmë duke
përdorur metodën StepWise Conditional.
Tabela 5. 8. Koeficientet e variablave në ekuacion
B S.E. Wald df Sig. Exp(B)
Step 1a PERSPEKT -1.041 .318 10.733 1 .001 .353
Constant 3.899 .694 31.579 1 .000 49.358
Step 2b
SEKTORI -.584 .218 7.172 1 .007 .558
PERSPEKT -1.001 .324 9.527 1 .002 .368
Constant 5.103 .863 34.931 1 .000 164.435
Step 3c
SEKTORI -.611 .223 7.477 1 .006 .543
PERSPEKT -.972 .327 8.830 1 .003 .378
NIVTEKN 1.475 .712 4.287 1 .038 4.371
Constant 3.704 1.071 11.965 1 .001 40.621
Burimi: Llogaritje të autorit
Duke përdorur metodën Step Wise Conditional në përpunimin e këtyre të dhënave , në
hapin e tretë përftojmë ekuacionin e mëposhtëm sipas tabelës 5.8 Step 3c.
o
- 98 -
Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe variablave
shpjegues që ruajnë nivelin e rëndësisë statistikore (p-value <0.05) ndërtojmë
hipotezat e mëposhtme:
Hipoteza 4
H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga lloji i sektorit, perspektiva e biznesit dhe niveli i
teknologjisë.
β 1= β 2= β 3= 0
H1 : Rentabiliteti ndikohet nga lloji i sektorit, perspektiva e biznesit dhe niveli i
teknologjisë.
β 1 ose β 2 ose β 3 ≠ 0
Shikojmë se të tre koeficientet e tyre janë të ≠ 0, rrëzohet hipoteza H0 dhe pranohet
hipoteza alternative H1.
Shkallën e ndikimit të secilit variabël e kemi nxjerrë duke u mbështetur në kolonën e
3-të nga fundi të tabelës 5.8, e cila paraqet “Odd Ratios” për secilën variabël
shpjegues.
- Niveli i teknologjisë: Nga studimi i lidhjes së rentabilitetit të bizneseve të të gjithë
sektorëve dhe nivelit të teknologjisë, rezulton se ekziston një lidhje pozitive ndërmjet
tyre. Variabli ‘niveli i teknologjisë’ rezulton me një “Odd ratios” me vlerë më të
madhe se 1 (një), që do të thotë se të gjitha ato biznese që kanë një nivel teknologjie
bashkëkohore do të ndihen më rentabël sesa ato biznese që kanë një nivel teknologjie
më të vjetër apo të amortizuar. Duke qenë se pasja e një nivel teknologjie
bashkëkohore ndikon në mënyrë të drejtpërdrejt në cilësinë dhe sasinë e produktit, kjo
bën që edhe sipërmarrësit të investojnë në teknologji të reja dhe eficente.
- Perspektiva e biznesit: Për sa i përket perceptimit të sipërmarrësve për të ardhmen e
biznesit të tyre, nga rezultatet vihet re se bizneset kanë një perceptim negativ. Nga
analiza rezulton se variabli ‘prespektiva’ ka një koeficient regresioni negativ β2 = -
0.972, Në pamje të parë ky rezultat na informon se sipërmarrësit kanë perceptim
endogjen negativ në lidhje me të ardhmen e veprimtarisë së tyre. Ky perceptim vetiak
negativ i prespektivës së biznesit reflekton edhe tendencën që kanë sipërmarrësit për
të përjetuar dhe për t’i parë situatat me këndveshtrim pesimist dhe për të patur një
pakënaqësi të lartë kronike me organet tatimore.
Ky paradoks ka ndikim me peshë, por që ne e korigjojmë duke dalë nga limitet e
analizës sasiore me atë (cilësore) racionale. Nëse vërtet do të ishte ashtu siç
perceptohet, sipërmarrësit do të kishin dalë nga biznesi. Por mbi bazën e anketimeve
plotësuese, takimeve me biznesese të kësaj bashkësie, përforcohet ideja se
sipërmarrësit janë të detyruar të qëndrojnë në biznes. Në spektrin e analizës financiare
kjo shpjegohet vetëm nga analiza e kostos së “zhytur” (sunk), si lidhësi kryesor në
këtë lloj “alkimie”. Kundër-peshat pro dhe kundër nuk na kanë motivuar ta heqim nga
modeli si faktor. Ndërkohë, u vu re se sipërmarrësit konsiderojmë si kosto më të ulët
të qëndrojnë në biznes sesa të rifillojnë një biznes tjetër nga e para.
- 99 -
5.3. Studimi i lidhjes së rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues sipas
sektorëve
Përpunimi i të dhënave u krye duke i klasifikuar ato sipas sektorëve prodhim, shërbim
dhe tregti. Kjo gjë na dha disa rezultate të kënaqshme të cilat arsyetojnë konkluzionet
në lidhje me specifikat e tyre.
Në fazën e intervistës, pavarësisht se në tërësi u përfshinë 300 biznese, 91 prej tyre
ishin nga sektori shërbimit. Studimi i faktorëve të këtij sektori që ndikojnë në
rentabilitet me anë të të dhënave të nxjerra nga intervistimi dhe përpunimi i tyre me
anë të programit SPSS versioni 21 nxjerr rezultate të rëndësishme, jo vetëm për këtë
sektor por edhe në krahasimin e këtij sektori me sektorët e tjerë.
Për grupin e parë, variablat me të dhëna numerike, u përdorën regresioni linear ku
variabël i varur është rentabiliteti, ndërsa si faktorë shpjegues janë: Nr. i viteve
(Mosha); Nr. i të punësuarve; Xhiro Vjetore; Shpenzimet për trajnimin e punonjësve;
Shpenzimet për promocion.
Për të përcaktuar rëndësinë statistikore të variablave do të përdorim kufirin (p-value =
0.05) të signifikancës. Autputet që na mundëson programi me metodën enter
përcaktohen si variabla të rëndësishëm me nivel signifikance (< 0.05)ose (<0.1), sipas
tabelës 5.9 :
Nr. i viteve (Mosha) (p-value =0.069)
Xhiro vjetore (XHIRO) (p-value =0.084)
Shpenzimet mesatare vjetore për promocion (PROMOCION) (p-value
=0.014)
Tabela 5. 9. Koeficientet e variablave
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std. Error Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1
(Constant) 6.629 .695 9.538 .000 5.467 7.791
NRPRON -.359 .458 -.109 -.783 .437 -1.125 .407
NRVITEVE -.119 .064 -.261 -1.852 .069 -.227 -.012
NRPUNONJ .026 .059 .061 .439 .663 -.073 .125
XHIRO .000 .000 .251 1.759 .084 .000 .000
TRAIN .000 .002 -.013 -.091 .928 -.004 .004
PROMOCION .006 .002 .351 2.550 .014 .002 .010
Burimi: Llogaritje të autorit
- 100 -
Tabela 5. 10. Koeficientet e variablave në ekuacion
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std. Error Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1
(Constant) 6.508 .222 29.339 .000 6.137 6.878
PROMOCION .008 .002 .455 3.991 .000 .005 .011
Burimi: Llogaritje të autorit
Duke përdorur metodën Step Wise, realizojmë përfshirjen në model të variablave të
rëndësishëm, tabela 5.10. na jep ekuacionin e mëposhtëm:
PERC.RENTAB = 6.508 + .008 PROMOCION + ε
Kontrolli i hipotezave mbi ndikimin e shpenzimeve për promocion tek Rentabiliteti
duke përdorur koeficientin si tregues rezulton:
Hipoteza 5
H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga shpenzimet për promocion të biznesit.
β 1 = 0
H1 : Rentabiliteti ndikohet nga shpenzimet për promocion të biznesit.
β 1 ≠ 0
Nga rezultatet e përpunimit statistikor me metodën e regresionit linear në programin
SPSS shohim se β1=0.008 d.m.th. β1≠ 0, për faktorin numri i viteve (mosha) hipoteza
H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza alternative H1.
Pra, nga ky përpunim rezulton se, rentabiliteti i bizneseve në sektorin e shërbimeve,
ndikohet nga shpenzimet për promocion. Lidhja midis rentabilitetit të bizneseve në
sektorin e shërbimeve me shpenzimet për promocion është pozitive, por me një
ndikim shumë të vogël. Duke qenë se kërkesa dhe shijet e konsumatorit ndryshojnë
me kohën, promocionet e zhvilluara nga bizneset e shërbimit për t’ju përgjigjur këtyre
kërkesave japin efekte të drejtpërdrejta në rentabilitetin e bizneseve të shërbimit.
Më tej, vazhdojmë analizën për sektorin e tregtisë. Nga bizneset e marra në
intervistim, 112 prej tyre ishin nga sektori tregtisë. Studimi i faktorëve të këtij sektori
që ndikojnë në rentabilitet me anë të të dhënave të nxjerra nga intervistimi dhe
përpunimi i tyre me anë të programit SPSS versioni 21 nxjerr rezultate të
rëndësishme.
- 101 -
Tabela 5. 11. Koeficientet e variablave në Ekuacion
B S.E. Wald df Sig. Exp(B) 90% C.I. for
EXP(B)
Lower Upper
Step 1a
NIVTEKN .247 .459 .290 1 .591 1.280 .602 2.721
PLBIZNES 1.537 .807 3.624 1 .057 4.651 1.232 17.549
PERSPEKT -.988 .501 3.890 1 .049 .372 .163 .849
Constant 1.051 1.281 .673 1 .412 2.862
Burimi: Llogaritje të autorit
Faktorët që janë statistikisht të rëndësishëm për nga kuptimi i nivelit të rëndësisë
përcaktohen në tabelën 5.11, në kolonën e signifikancës. Duke përdorur metodën
enter dhe kufi rëndësie (p-value= 0.05), na ruhen të rëndësishëm në model:
Plan Biznesi (PLBIZNES) (p-value =0.057 < 0.1)
Perspektiven e biznesit (PRESPEKT) (p-value =0.049 < 0.05)
Variablat e parëndësishëm statistikisht në model i përjashtojmë duke përdorur
metodën Step Wise Conditional.
Tabela 5. 12. Koeficientet e variablave në Ekuacion
B S.E. Wald df Sig. Exp(B) 90% C.I. for
EXP(B)
Lower Upper
Step 1a PLBIZNES 1.043 .196 28.293 1 .000 2.839 2.056 3.920
Step 2b PLBIZNES 2.111 .713 8.755 1 .003 8.253 2.553 26.678
PERSPEKT -.605 .368 2.710 1 .100 .546 .298 .999
Burimi: Llogaritje të autorit
Në tabelën 4.12 vihet re që konstantja nuk e plotëson kriterin e rëndësisë statistikore,
rezulton me një (p-value = 0.153), për këtë arsye përdorim metodën Step Wise
Conditional, duke përjashtuar edhe konstanten nga modeli.
Duke përdorur metodën Step Wise Conditional në përpunimin e këtyre të dhënave , në
hapin e tretë përftojmë ekuacionin e mëposhtëm sipas tabelës 5.12 Step 2b.
o
Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe variablave
shpjegues që ruajnë nivelin e rëndësisë statistikore (p-value <0.05) ndërtojmë
hipotezat e mëposhtme:
Hipoteza 6
H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga plan i biznesit dhe perspektiva e biznesit.
β 1= β 2 = 0
H1 : Rentabiliteti ndikohet nga plan i biznesit dhe perspektiva e biznesit
β 1 ose β 2 ≠ 0
- 102 -
Nga ekuacioni rezulton se variabli ‘plan biznesi’, ka një koeficient regresioni pozitiv
2.111 që reflekton me një “odd ratio” = 8.253. Kjo do të thotë se nëse ky variabël
rritet me një njësi, pra që biznesi operon sipas një plani sa më të plotë biznesi,
atëherë shansi i bizneseve të sektorit të tregtisë për tu ndier rentabël do të rritet
afërsisht 8 herë. Kjo u evidentua nga gjetjet statistikore ku bizneset që operojnë sipas
një plani sa më të plotë biznesi në sektorin e tregtisë ndihen më shumë të sigurt në
lidhje me rentabilitetin, performancën e tyre, sesa bizneset që nuk operojnë sipas një
plan-biznesi.
Plani biznesi i plotësuar sipas standardeve ndërkombëtare, që përfshin kapacitetet
prodhuese, fuqinë punëtore, mjetet e domosdoshme financiare, etj., i mbështetur në
burime financiare të qëndrueshme, jep efektivitet maksimal për ato biznese që
operojnë sipas një plani të tillë. Mungesa e planit të biznesit ose cilësia e dobët e tij
është edhe një nga arsyet më të shpeshta që çojnë në refuzimin e kërkesave për kredi
nga ana e bankave.
Gjithashtu, për sa i përket sektorit të tregtsë, na rezulton se përveç variablit ‘plan
biznesi’ ka ndikim të rëndësishëm statistikor edhe një variabël tjetër, ai i
‘perspektivës’. Sipas ekuacionit të mësipërm, rezulton se variabli ‘perspektiva’ ka një
koeficient regresioni negativ -0.605. Kjo vlerë do të thotë se bizneset e sektorit të
tregtisë kanë një perceptim endogjen negativ në lidhje me të ardhmen e biznesit të
tyre.
Për grupin e parë, atë të variablave me të dhëna numerike, përdorim regresionin linear
ku përsëri i variabël i varur është rentabiliteti, ndërsa si faktorë shpjegues janë: Nr. i
viteve (Mosha); Nr. i të punësuarve; Xhiro Vjetore; Shpenzimet për trajnimin e
punonjësve; Shpenzimet për promocion.
Tabela 5. 13. Koeficientet e variablave
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std.
Error
Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1
(Constant) .764 .196 3.894 .000 .435 1.094
NRPRON -.347 .134 -.557 -2.585 .013 -.572 -.122
NRVITEVE .021 .013 .284 1.642 .107 .000 .042
NRPUNONJ .065 .023 .500 2.886 .006 .027 .103
XHIRO 1.630E-006 .000 .008 .045 .964 .000 .000
TRAIN .002 .001 .794 2.629 .012 .001 .003
PROMOCION .000 .001 -.107 -.369 .714 -.002 .001
Burimi: Llogaritje të autorit
Për të përcaktuar rëndësinë statistikore të variablave do të përdorim kufirin p-value =
0.05 te signifikancës. Autputet që na mundëson programi me metodën enter
përcaktojmë si variabla të rëndësishëm me nivel signifikance (< 0.05)ose (<0.1), sipas
tabelës 5.13 janë:
- 103 -
Nr. pronareve (NRPRON) (p-value = 0.013)
Numri i të punësuarve (NRPUNONJ) (p-value = 0 .06)
Shpenzimet për trajnimin punonjësve (TRAIN) (p-value= 0.012)
Tabela 5. 14. Koeficientet e variablave
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std. Error Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1 (Constant) .656 .082 8.030 .000 .519 .793
NRPUNONJ .042 .017 .326 2.488 .016 .014 .071
Burimi: Llogaritje të autorit
Duke përdorur metodën step Wise, realizojmë përfshirjen në model të variablave të
rëndësishëm, tabela 5.14. na jep ekuacionin e mëposhtëm:
PERC.RENTAB = 0.656 + .042 NRPUNONJ + ε
Kontrolli i hipotezave mbi ndikimin e numrit të të punësuarve tek Rentabiliteti duke
përdorur koeficientin si tregues rezulton:
Rezultatet në studim tregojnë një lidhje pozitive të lidhjes së rentabilitetit të bizneseve
në sektorit e tregtisë dhe numrin e të punësuarve në biznes.
Hipoteza 7
H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga numri i të punësuarve në biznesit.
β 1= 0
H1 : Rentabiliteti ndikohet nga i të punësuarve në biznesit.
β 1≠ 0
Nga rezultatet e përpunimit statistikor me metodën e regresionit linear në programin
SPSS shohim se β1=0.042 d.m.th. β1≠ 0: për faktorin numri i të punësuarve, hipoteza
H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza alternative H1.
Për sa i përket madhësisë së biznesit, dëshmi empirike tregojnë se sa më i madh të jetë
biznesi (në aspektin e aktiveve ose të numrit të të punësuarve) aq më i madh është
potenciali që biznesi të rritet110
. Kështu, dalim në konkluzionin se madhësia e biznesit
është pozitivisht e lidhur me performancën e tij, sa më e madhe madhësia, aq më i
lartë rentabiliteti.
Ashtu sikurse këto dëshmi dhe rezultatet tona në studim , tregojnë një lidhje pozitive
të rentabilitetit të bizneseve në sektorin e tregtisë me numrin e të punësuarve në
biznes. Sa më i madh numri i të punësuarve, aq më i lartë volumi i shërbimeve të
ofruara, për rrjedhojë aq më e madhe do të jetë xhiro. Siç kemi thënë më lartë xhiro e
lartë lidhet pozitivisht me rritjen e biznesit.
110
Wiklund dhe Shephard, 2005
- 104 -
5.4. Studimi i lidhjes të Aksesit për kredimarrje dhe variablave
shpjegues.
Studimi i lidhjeve midis variablit të varur Aksesit për Kredimarrje dhe variablave
shpjegues sipas pjesës së dytë të pyetësorit. Sikurse në rastin e studimit të
Rentabilitetit edhe këtu variablat shpjegues i kemi ndarë në dy grupe:
Në grupin e parë variabla shpjegues me vlera numerike, ku përfshihen:
Investimin mesatar vjetor (INVESTIM)
Burimet të pronarit (FONDPERSON)
Kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset absorbojnë (KREDIMAX)
Në grupin e dytë variabla shpjegues me vlera ordinale dhe nominale, ku përfshihen:
Sigurimin e burimeve të financimit të biznesit ( BURIMFIN)
Sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM-ve ( BURIMAKT)
Situatën aktuale në raport me kredimarrjen ( KERKESKREDI)
Kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset absorbojnë (KREDIMAX)
Nevoja për Cash (NEVCASH)
Lidhja midis variablit të varur Aksesit për Kredimarrje dhe grupit të parë i kemi
studiuar duke përpunuar të dhënat me metodën e regresionit linear të programit SPSS
versioni 21.
Tabela 5. 15. Përmbledhja e Modelit
Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the
Estimate
1 .209a .044 .022 1.78661
Burimi: Llogaritje të autorit
Tabela 5. 16. ANOVA e modelit
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1
Regression 19.553 3 6.518 2.042 .111b
Residual 427.723 134 3.192
Total 447.275 137
Burimi: Llogaritje të autorit
Tabela 5. 17. Koeficientet e variablave
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std.
Error
Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1
(Constant) 6.710 .682 9.841 .000 5.581 7.840
INVESTIM .001 .001 .174 1.994 .048 .000 .002
FONDPERSON -.741 .864 -.074 -.857 .393 -2.172 .691
VLERKREDI -9.560E-005 .000 -.077 -.907 .366 .000 .000
Burimi: Llogaritje të autorit
- 105 -
Autputi i shprehur me tabelën 5.17, me metodën Enter e cila trajton gjithë variablat në
model na tregon se vetëm konstantja dhe Investimi janë statistikisht të rëndësishëm,
duke konkluduar nga niveli i signifikancës, përkatësisht :
Konstante (p-value = 0.000)
Investimin mesatar vjetor (INVESTIM) (p-value = 0.048)
Për të përftuar ekuacionin linear që shpreh lidhjen midis Aksesit për Kredimarrje dhe
elementëve të qëndrueshëm statistikisht, përpunuam të dhënat me metodën Step Wise
Tabela 5. 18. Koeficientet e variablave në Ekuacion
Model Unstandardized
Coefficients
Standardized
Coefficients
t Sig. 90.0% Confidence
Interval for B
B Std. Error Beta Lower
Bound
Upper
Bound
1 (Constant) 6.102 .275 22.178 .000 5.647 6.558
INVESTIM .001 .000 .181 2.143 .034 .000 .002
Burimi: Llogaritje të autorit
Në tabelën 5.18, kriteri i rëndësie statistikore ka ruajtur vetëm ‘Investimin’ si variabël
të rëndësishëm, duke shprehur qartë nivelin e signifikancës dhe koeficientet e lidhjes
lineare.
Për të testuar lidhjen ‘Aksesit për Kredimarrje’, variablit të varur dhe ‘Investimit’
variablit shpjegues ndërtojmë hipotezat statistikore të mëposhtme, qëndrueshmërinë e
të cilave e vlerësojmë sipas koeficienteve të regresionit linear, përkatësisht β-ta
Investim.
Hipoteza 8
H0 : Investimi nuk ka ndikim në Aksesin për kredimarrje
β 1 = 0
H1 : Investimi ka ndikim në Aksesin për kredimarrje
β 1 ≠ 0
Modeli ekonometrik i përftuar nga analiza e të dhënave të grumbulluara paraqitet si
më poshtë:
AKSES KREDI = 6.102 + .001 INVESTIM + ε
Nga rezultatet e përpunimit statistikor me metodën e regresionit linear në programin
SPSS shohim se β1=0.001 d.m.th. β 1≠ 0, hipoteza H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza
alternative H1. Dalim në përfundimin që investimet mesatare vjetore kanë ndikim në
Aksesin për kredimarrje. Ekuacioni linear që përftuam na tregon se në çfarë niveli real
ndikon Investimi mbi Aksesin për Kredimarrje.
Tabela 5.19 e ndërtuar më poshtë jep vlerat që merr Aksesi për Kredimarrje në varësi
të vlerave të Investimeve duke ekzistuar këto vlera në ekuacionin e përftuar.
- 106 -
Tabela 5. 19. Vlerat që merr Aksesi për Kredimarrje
Investimi Ekuacioni Aksesi për kredimarrje
100 6.102 + .001 *100 6.202
250 6.102 + .001 *250 6.325
750 6.102 + .001 *750 6.852
1000 6.102 + .001 *1000 7.102
Burimi: Llogaritje të autorit
Nga vlerat e tabelës 5.19 shikojmë që: nëse Investimi mesatar vjetor rritet nga niveli
minimal në nivelin maksimal, Aksesi për Kredimarrje rritet me gati 1 njësi, d.m.th
nga 6.202-7.102, që do të thotë që Nëse një biznes mendon të maksimizojë investimin
mesatar sipas shkallës së përdorur në pyetësor, Aksesi për kredimarrje do të rritet me
një njësi.
Nëse ne këtë do ta përkthejmë në terma ekonomikë, biznesi që mbështetet në
kredimarrje rrit performancën e tij. Në këtë pjesë u pa lidhja midis Aksesit për
kredimarrje dhe variablave shpjegues me vlera numerike.
Për të plotësuar tablonë e të gjithë faktorëve ndikues që kanë rëndësi sipas vrojtimit të
bërë, kemi studiuar me anë të regresionit logjistik lidhjen midis Aksesit për
Kredimarrje dhe variablave shpjegues të grupit të dytë.
Këtë lidhje e kemi studiuar duke u mbështetur në tre tregues statistikorë:
1. Niveli i signifikancës, i cili ruan në model vetëm variablat statistikisht të
rëndësishëm.
2. Koeficientet e regresionit me anë të të cilëve provojmë qëndrueshmërinë e
hipotezave statistikore.
3. “Odd radios” me anë të të cilëve kemi arsyetuar shkallën e ndikimit të secilit.
Këta tregues na i mundëson përpunimi i të dhënave me anë të regresionit logjistik.
Përpunimi i të dhënave me metodën e regresionit Logjistik Enter na jep autputin e
shprehur në tabelën 5.20.
Tabela 5. 20. Koeficientet e variablave në ekuacion
B S.E. Wald df Sig. Exp(B) 90% C.I. for
EXP(B)
Lower Upper
Step 1a
BURIMFIN .108 .091 1.403 1 .236 1.114 .959 1.294
AKTBIZN -.025 .127 .037 1 .847 .976 .791 1.203
BURIMAKT -1.456 .638 5.215 1 .022 .233 .082 .665
KERKESKREDI 2.740 .753 13.228 1 .000 15.489 4.486 53.481
LLOJKREDI -.387 .449 .740 1 .390 .679 .324 1.423
KREDIMAX .668 .450 2.203 1 .138 1.950 .930 4.085
NEVCASH .657 .331 3.940 1 .047 1.930 1.119 3.327
Constant -1.817 1.272 2.041 1 .153 .163
Burimi: Llogaritje të autorit
- 107 -
Në të duket qartë që :
Burimi i Aktiveve Fikse (BURIMAKT) (p- value = 0.022)
Kërkesë Kredi (KERKESEKREDI) (p-value = 0.000)
Nevoja për cash (NEVCASH) (p-value = 0.047)
Janë variblat shpjegues me rëndësi statistikore. Në tabelën 5.20 vihet re që konstantja
nuk e plotëson kriterin e rëndësisë statistikore, rezulton me një (p-value = 0.153), për
këtë arsye përdorim metodën StepWise Conditional, duke përjashtuar edhe konstanten
nga modeli.
Në këtë mënyrë përftojmë autputin në tabelën 5.20 ku në hapin e tretë shikojmë që të
tre variablat shpjegues vazhdojnë të qëndrojnë të rëndësishëm për modelin.
Tabela 5. 21. Koeficientet e variablave në ekuacion
B S.E. Wald df Sig. Exp(B) 90% C.I. for EXP(B)
Lower Upper
Step 1a KERKESKREDI 1.473 .154 90.894 1 .000 4.362 3.383 5.624
Step 2b BURIMAKT -1.044 .369 8.023 1 .005 .352 .192 .645
KERKESKREDI
2.408 .409 34.693 1 .000 11.115 5.673 21.776
Step 3c
KERKESKREDI 2.168 .411 27.753 1 .000 8.737 4.440 17.189
BURIMAKT -1.757 .494 12.657 1 .000 .173 .077 .389
NEVCASH .591 .261 5.117 1 .024 1.806 1.175 2.777
Burimi: Llogaritje të autorit
Duke përdorur metodën StepWise Conditional në përpunimin e këtyre të dhënave , në
hapin e tretë përftojmë ekuacionin e regresit logjistik të mëposhtëm sipas tabelës 5.21
Step 3c.
o
Për të testuar lidhjen Aksesit për Kredimarrje variablit të varur dhe variablave
shpjegues që ruajnë nivelin e rëndësisë statistikore (p-value<0.05) ndërtojmë
hipotezat e mëposhtme:
Hipoteza 9
H0 : Kërkesë kredia, Burim i aktiveve, Nevoja për Cash nuk kanë ndikim në Aksesin
për kredimarrje
β 1= β 2= β 3= 0
H1 : Kërkesë kredia, Burim i aktiveve, Nevoja për Cash kanë ndikim në Aksesin për
kredimarrje
β 1 ose β 2 ose β 3 ≠ 0
Shikojmë se të tre koeficientet e tyre janë të ≠ 0 që do të thotë që rrëzohet hipoteza H0
dhe pranohet hipoteza alternative H1.
- 108 -
Shkallën e ndikimit të secilit variabël e kemi konkluduar duke u mbështetur në
kolonën 3-të nga fundi të tabelës 5.21, e cila paraqet “Odd Ratios” për secilin variabël
shpjegues.
- Shikojmë që variabli Kërkesë Kredie reflekton me një “Odd Ratios” të një niveli të
lartë, që do të thotë që variabli ordinal i shprehur me shkallën e Likertit, sa më të
madhe ta ketë vlerën variabli Kërkesë Kredie aq më e lartë do të jetë edhe vlera e
Aksesit për Kredimarrje.
Në të vërtetë kërkesë kredia merr vlerën =0 (nuk planifikon të marrë kredi)
=1 (planifikon të marrë kredi ose është në pritje)111
- Në këtë kolonë shikojmë se koeficienti Burimi i Aktiveve = -1.757, tregon se
interesi i bizneseve për të financuar aktivet e tyre me kredi ka ndikim negativ, që do të
thotë se bizneset janë të prirura drejt financimit të aktiveve të tyre me anë të burimeve
të veta sesa me kredi.
Burimi i Aktiveve ka ndikim negativ në kuptimin e shansit për të rritur nivelin e
Aksesit për kredimarrje, kur dy faktorët e tjerë të regresit qëndrojnë konstant, dhe
pikërisht:
o
BURIMAKT = 0
KERKESEKREDI =1
NEVCASH =1
o
BURIMAKT = 1
KERKESEKREDI =1
NEVCASH =1
Siç shikojmë nga ekuacioni i regresit logjistik të vlerave të Burimit të Aktiveve, duke
mbajtur konstante 2 të tjerat112
, vlera e logaritmit të raportit zvogëlohet kur vlera e
Burimit të Aktiveve rritet me një njësi.
Megjithëse logaritmi është funksion rritës matematikor, atëherë edhe vlera e raportit
do të zvogëlohet. Financiarisht kjo është logjike për faktin se vlerën 1(një), Burimi i
Aktiveve Fikse e merr kur biznesi i ka siguruar këto aktive me anë të kredisë. Kjo do
të thotë që ai nuk ndihet i sigurt për të marrë një kredi të 2-te, gjë e cila reflektohet në
Aksesin për Kredimarrje.
111
Pyetje numër 18 në pyetësor 112
Vlerat i kemi marrë 1 (një) për lehtësi përllogaritjeje
- 109 -
- Variabli Nevoja për Cash e shprehur në mënyrë ordinale rezulton me një “Odd
ratios” =1.806. Pra kjo do të thotë që Nëse Aksesin për Kredi e kuptojmë si nevojë
për kredimarrje, atëherë Aksesi për Kredimarrje ka nivele të larta vlerësimi kur
biznesi ka nevojë për likuiditete për shlyerjen e detyrime të ndryshme financiare si
(pagat, tatimet, furnitorët etj.).
Rezulton se probabiliteti për marrë kredi është më i lartë se probabiliteti për të mos
marrë kredi që tregon se aksesi për kredi është i lartë kur nevojitet “Cash” për pagesa
të ndryshme.
5.5. Gjetjet përmbledhëse të testimit të hipotezave
Tabela 5. 22. Rezultatet e testimit të hipotezave
Hipoteza Vlera e Sig
(p-value)
Domethënia
statistikore
Koeficienti i
regresit
Rezultati i
testimit të
hipotezës
Hipoteza 1 .000 p-value < 0.05 0.057≠ 0 Ndikohet
Hipoteza 2 .001; .000 p-value < 0.05 -.086 ≠ .000 Ndikohet
Hipoteza 3 .002 p-value < 0.05 3.569E-005 Ndikohet
Hipoteza 4 .003; .038; .001 p-value < 0.05 -.611; -.972; 1.475≠0 Ndikohet
Hipoteza 5 .000 p-value < 0.05 .008 ≠ 0 Ndikohet
Hipoteza 6 .003; .100 p-value < 0.05 2.111; -.605 Ndikohet
Hipoteza 7 .016 p-value < 0.05 .042 ≠ 0 Ndikohet
Hipoteza 8 .034 p-value < 0.05 .001 ≠ 0 Ndikohet
Hipoteza 9 .000; .000; .024 p-value < 0.05 -1.757;2.168; .591≠0 Ndikohet
Burimi: Llogaritje të autorit
- 110 -
KREU VI – KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
6.1. Konkluzione
Kështu në përmbushje të qëllimit dhe objektivave të përcaktuara në fillim të këtij
punimi gjetjet apo konkluzionet kryesore janë si më poshtë vijon:
Nga analiza të dhënave panel të një grupi prej 300 NVM me rritje të shpejtë në
Shqipëri, në lidhje me objektivin e parë për të përcaktuar faktorët kryesorë të rritjes
së NVM-ve në Qytetin e Tiranës na rezulton se: rritja e një biznesi është e lidhur jo
vetëm me përcaktues tradicionalë, të tillë si madhësia, mosha, plani biznesit, niveli i
teknologjisë, etj., por edhe me karakteristika të tjera të veçanta që lidhen me
strukturën financiare të NVM-ve.
Në lidhje me objektivin e dytë, kemi synuar të studiojmë dhe analizojmë lidhjen
ndërmjet rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve në terren dhe rentabilitetit në
përqindje sipas rezultateve faktike të siguruara nga formularët e deklarimit dhe
pagesës së tatimit mbi te ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).
Rezultatet e modelit të regresionit linear në vlerësimin e rentabilitetit sipas
perceptimeve të bizneseve në funksion të normës së fitimit (sipas raportit fitim bruto/
të ardhura nga shitja*100) tregojnë se ka përputhje nëpërmjet perceptimeve të
bizneseve dhe rezultateve faktike të siguruara nga Formularët e deklarimit dhe
pagesës së tatimit mbi te ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).
Në lidhje me objektivin e tretë për të identifikuar faktorët që kanë një ndikim më të
lartë në rentabilitetin e bizneseve, nga studimi kanë rezultuar si variabla statistikisht të
rëndësishëm xhiro vjetore, numri i viteve, niveli i teknologjisë, shpenzimet për
promocion, plani i biznesit, perspektiva e biznesit, madhësia e biznesit.
Për të realizuar këtë objektiv janë kryer testimet si me modelin e regresionit logjistik
ashtu edhe atë të regresionit linear. Shpjegimet për secilin prej këtyre konkluzioneve
janë si më poshtë:
- Numri i viteve: Nga përpunimi statistikor me metodën e regresionit linear
konfirmohet se ekziston një lidhje negative ndërmjet rentabilitetit të bizneseve dhe
numrit të viteve (Moshës). Kjo tregon se numri i viteve të përfshirjes në biznes për
NVM-të, sipas perceptimeve endogjene të tyre ka një ndikim lehtësisht negativ në
rentabilitetin e bizneseve. Megjithatë, pavarësisht se një marrëdhënie e tillë nuk pritet
të haset gjithmonë, për sa i përket ndikimit negativ të numrit të viteve në biznes ndaj
rentabilitetit, mund të arsyetohet se një ndikim i tillë negativ mund të jetë shkaktuar
nga gjendja pesimiste e bizneseve që ekziston sot në treg. Dihet se vitet e fundit
bizneset po përballen me shumë vështirësi si në likuiditet, kosto të larta të financimit
me kredi, rritje në nivelin e taksave, rritjen e ngadaltë të produktit të brendshëm bruto
etj., të gjitha këto ndikojnë në një perceptim pesimist të situatës nga ana e vetë
sipërmarrësve.
- 111 -
- Xhiro vjetore: Dëshmi empirike të studimeve të tjera tregojnë se një nga matësit më
të zakonshëm të rritjes së biznesit, relativisht objektiv dhe i matshëm, është rritja e
xhiros. Xhiro vjetore është relativisht e pakundërshtueshme (metodologjikisht) dhe të
dhënat priren të jenë lehtësisht të disponueshme113
. Ashtu sikurse këto dëshmi dhe
rezultatet tona tregojnë se nga studimi i lidhjes ndërmjet Rentabilitetit sipas
perceptimeve të bizneseve dhe xhiros vjetore të deklaruar në pyetësor, bizneset e kanë
si faktor të rëndësishëm xhiron vjetore. Xhiro vjetore na shfaqet si një variabël
statistikisht i rëndësishëm dhe me ndikim në rentabilitetin e bizneseve të të gjitha
sektorëve.
- Niveli i teknologjisë: Nga studimi i lidhjes së rentabilitetit të bizneseve të të gjithë
sektorëve dhe nivelit të teknologjisë, rezulton se ekziston një lidhje pozitive ndërmjet
tyre. Variabli ‘niveli i teknologjisë’ rezulton me një “Odd ratios” me vlerë më të
madhe se 1 (një), që do të thotë se të gjitha ato biznese që kanë një nivel teknologjie
bashkëkohore do të ndihen më rentabël sesa ato biznese që kanë një nivel teknologjie
më të vjetër apo të amortizuar. Duke qenë se pasja e një nivel teknologjie
bashkëkohore ndikon në mënyrë të drejtpërdrejt në cilësinë dhe sasinë e produktit, kjo
bën që edhe sipërmarrësit të investojnë në teknologji të reja dhe eficente.
- Perspektiva e biznesit: Për sa i përket perceptimit të sipërmarrësve për të ardhmen e
biznesit të tyre, nga rezultatet vihet re se bizneset kanë një perceptim negativ. Nga
analiza rezulton se variabli ‘prespektiva’ ka një koeficient regresioni negativ β2 = -
0.972. Në pamje të parë ky rezultat na informon se sipërmarrësit kanë perceptim
endogjen negativ në lidhje me të ardhmen e veprimtarisë së tyre. Ky perceptim vetiak
negativ i prespektivës së biznesit reflekton edhe tendencën që kanë sipërmarrësit për
të përjetuar dhe për t’i parë situatat me këndveshtrim pesimist dhe për të patur një
pakënaqësi të lartë kronike me organet tatimore.
Ky paradoks ka ndikim me peshë, por që ne e korigjojmë duke dalë nga limitet e
analizës sasiore me atë (cilësore) racionale. Nëse vërtet do të ishte ashtu siç
perceptohet, sipërmarrësit do të kishin dalë nga biznesi. Por mbi bazën e anketimeve
plotësuese, takimeve me biznesese të kësaj bashkësie, përforcohet ideja se
sipërmarrësit janë të detyruar të qëndrojnë në biznes. Në spektrin e analizës financiare
kjo shpjegohet vetëm nga analiza e kostos së “zhytur” (sunk), si lidhësi kryesor në
këtë lloj “alkimie”. Kundër-peshat pro dhe kundër nuk na kanë motivuar ta heqim nga
modeli si faktor. Ndërkohë, u vu re se sipërmarrësit konsiderojmë si kosto më të ulët
të qëndrojnë në biznes sesa të rifillojnë një biznes tjetër nga e para.
- Shpenzimet për promocion: Nga përpunimi statistikor me metodën e regresionit
linear rezulton se rentabiliteti i bizneseve në sektorin e shërbimeve, ndikohet nga
shpenzimet për promocion. Lidhja midis rentabilitetit të bizneseve në sektorin e
shërbimeve me shpenzimet për promocion është pozitive, por me një ndikim shumë të
vogël. Duke qenë se kërkesa dhe shijet e konsumatorit ndryshojnë me kohën,
promocionet e zhvilluara nga bizneset e shërbimit për t’ju përgjigjur këtyre kërkesave
japin efekte të drejtpërdrejta në rentabilitetin e bizneseve të shërbimit.
- Plani i biznesit: Nga studimi dhe analizimi i faktorëve që kanë ndikim më të lartë në
rentabilitetin e bizneseve në sektorin e tregtisë, rezulton se plani i biznesit është një
nga faktorët që ka ndikim në rentabilitetin e bizneseve të këtij sektori. Kjo u evidentua
113
Freel dhe Robson, 2004
- 112 -
nga gjetjet statistikore ku bizneset, që operojnë sipas një plani të plotë biznesi në
sektorin e tregtisë, ndihen tetë herë më shumë të sigurt në lidhje me rentabilitetin,
performancën e tyre, sesa bizneset që nuk operojnë sipas një plan-biznesi.
Plani biznesi i plotësuar sipas standardeve ndërkombëtare, që përfshin kapacitetet
prodhuese, fuqinë punëtore, mjetet e domosdoshme financiare, etj., i mbështetur në
burime financiare të qëndrueshme, jep efektivitet maksimal për ato biznese që
operojnë sipas një plani të tillë. Mungesa e planit të biznesit ose cilësia e dobët e tij
është edhe një nga arsyet më të shpeshta që çojnë në refuzimin e kërkesave për kredi
nga ana e bankave.
- Madhësia e biznesit: Për sa i përket madhësisë së biznesit, evidencat empirike të
studimeve të tjera tregojnë se sa më i madh të jetë biznesi (në aspektin e aktiveve ose
të numrit të të punësuarve) aq më i madh është potenciali që biznesi të rritet114
.
Kështu, dalim në konkluzionin se madhësia e biznesit është pozitivisht e lidhur me
performancën e tij, sa më e madhe madhësia, aq më i lartë rentabiliteti.
Ashtu sikurse këto dëshmi dhe rezultatet tona në studim tregojnë një lidhje pozitive të
rentabilitetit të bizneseve në sektorin e tregtisë me numrin e të punësuarve në biznes.
Sa më i madh numri i punonjësve, aq më i lartë volumi i shërbimeve të ofruara, për
rrjedhojë aq më e madhe do të jetë xhiro. Siç kemi thënë më lartë xhiro e lartë lidhet
pozitivisht me rritjen e biznesit.
Analiza e studimit të secilit prej sektorëve, shërbim, prodhim dhe tregti, rezulton se
testimet e parametrave të funksioneve logjistike, dhe testimet nga modeli i regresionit
përforcojnë konkluzionin se, marrëdhënia ndërmjet rentabilitetit dhe variablave të
tjerë të pavarur të përfshira në model nuk janë karakteristike vetëm për ndërmarrjet e
marra në studim, por mund të përgjithësohen në tërësi për të gjitha ndërmarrjet që
ushtrojnë aktivitetin e tyre në qytetin e Tiranës, pavarësisht sektorëve ku ato ushtrojnë
aktivitetin e tyre.
Për sa i përket objektivit të katërt, për analizimin e faktorëve që ndikojnë në aksesin
për kredimarrje të biznesit, rezulton se NVM-të mbështen kryesisht në burimet e veta
për të financuar rritjen e shitjeve, por nga ana tjetër ato kanë nevojë për burime të
huajtura (kredi) për të mbështetur rritjen e aktiveve të tyre.
Për të realizuar këtë objektiv, testimet u kryhen si me modelin e regresionit logjistik
ashtu edhe atë linear. Në analizë u morën në konsideratë një sërë faktorësh, por ato që
rezultuan të rëndësishëm statistikisht ishin: Burimi financimit të Aktiveve, Kërkesa për
Kredi, Nevoja për Cash, Investimi mesatar vjetor. Shpjegimet për secilin prej këtyre
variablave janë si më poshtë:
- Burimi financimit të Aktiveve: Referuar burimeve të financimit të aktiveve me
burime të veta dhe kredi, rezulton se bizneset preferojnë financimin e aktiveve më
shumë me fonde të veta sesa me kredi. E njëjta gjë është vënë re pothuajse në të gjitha
vendet në tranzicion. Ky rezultat konfirmohet nga ekzistenca e lidhjes negative
ndërmjet aktiveve dhe financimit me kredi, ndërsa e kundërta rezulton nga lidhja që
ekziston ndërmjet aktiveve dhe financimit të tyre me burimet e veta, ku konstatohet që
kjo marrëdhënie në këtë rast është pozitive.
114
Wiklund dhe Shephard, 2005
- 113 -
- Kërkesa për Kredi: rezulton me një “Odd Ratios” të një niveli të lartë, do të thotë që
variabli ordinal i shprehur me shkallën e Likertit, sa më të madhe ta ketë vlerën
variabli ‘Kërkesë Kredie’ aq më e lartë do të jetë edhe vlera e Aksesit për
Kredimarrje. Konkluzioni mbështetet në rezultatin e “Odd ratios”115
me vlerë më të
madhe se sa 1 (një).
- Nevoja për Cash: rezulton me një “Odd ratios” me vlerë më të madhe se 1 (një), që
tregon se probabiliteti për të marrë kredi është më i lartë se probabiliteti për të mos
marrë kredi. Pra nëse Aksesin për Kredi e kuptojmë si nevojë për kredimarrje, atëherë
Aksesi për Kredimarrje ka nivele të larta vlerësimi kur biznesi ka nevojë për
likuiditete për shlyerjen e detyrimeve të ndryshme financiare si (pagat, tatimet,
furnitorët, etj.).
-Aksesi për kredimarrje nga rritja e investimeve: Nga kjo marrëdhënie vërehet se
ndikimi i rritjes së investimeve me aksesin për kredimarrje është shumë i ulët, edhe
pse kjo marrëdhënie është pozitive. Numerikisht vërehet se nëse investimet rriten me
një njësi, aksesi për kredimarrje rritet me 0.001 njësi. Kur aksesi për kredimarrje është
i ulët edhe kur rriten investimet kjo vjen si rezultat i mbështetjes tek burimet e veta
për rritjen e investimeve, ose që proceduarat për përfituar kredi për financimin e
investimeve janë komplekse për ndërmarrjet.
6.2. Rekomandime
Pavarësisht se qëllimi dhe objektivat e qëllimit kanë qenë të një drejtimi tjetër, duke u
mbështetur në rezultatet dhe konkluzionet, mund të themi se punimi mund të jetë një
bazë e mirë mbështetje për hartimin e politikave mbi NVM-të. Për më tepër punimi
mund tu vijë në ndihmë si sipërmarrësve ashtu edhe hartuesve të politikave si më
poshtë:
Sipërmarrësve:
- për të rikonceptuar sipërmarrjet e tyre dhe për tu orientuar duke krijuar një ambient
ambicioz për rritjen e vlerës së bizneseve të tyre.
Politikë-bërësve:
- për të bërë një vlerësim sa më të plotë të gjendjes dhe problemeve me të cilat
ndeshet zhvillimi i biznesit të vogël në tërësi, dhe në veçanti në qytetin e Tiranës.
- për tu sugjeruar disa veprime që duhet të ndërmerren për zhvillimin e qëndrueshëm
të sektorëve më me peshë në zhvillimin e vendit.
- për të vlerësuar të dhënat për burimet aktuale të financimit, të përdorura nga
sipërmarrësit e bizneseve të vogla dhe aksesit për kredimarrje.
- për tu shërbyer si bazë për të dhënë më tej disa sugjerime për ndërmarrjen e
veprimeve të nevojshme për zhvillimin e qëndrueshëm të këtij sektori, si dhe në
rritjen e nivelit të mirëqenies.
115
Vlera e “ Odd ratios” tek tabela 4.21
- 114 -
Duke qenë se biznesi i vogël dhe i mesëm është me rëndësi jetike për zhvillimin
ekonomik të vendit, ashtu edhe mbështetja ndaj tyre është një proçes që kërkon
vëmendje të vazhdueshme nga të gjithë aktorët që lidhen me ekonominë dhe me
biznesin.
Për rrjedhojë Qeveria Shqiptare duhet t’i kushtojë rëndësi hartimit të politikave që
janë të orientuara dhe promovojnë zhvillimin e NVM-ve. Ajo duhet të bëjë ende
përpjekje për krijimin e një klime sa më të favorshme biznesi, për zhvillimin e
biznesit në tërësi dhe NVM-ve në veçanti.
6.3. Kufizimet e punimit
Përveç arritjeve të përmendura më sipër, ky punim karakterizohet edhe nga disa
kufizime, mungesa e të cilave, ndoshta do të kishte kontribuar në rezultate edhe më
pozitive, ose të ndryshme nga këto më sipër.
Së pari, kufizimi më i dukshëm ka të bëjë me mungesën e të dhënave të plota për disa
variabla.
Së dyti, mund të merreshin në shqyrtim ndikimi i variablave të ndryshëm
makroekonomikë (si PBB-ja për frymë, inflacioni dhe përqindja e taksave) që kanë
ndikim në përcaktuesit e rritjes së NVM-ve.
Së treti, për shkak të kufizimeve financiare dhe burimeve njerëzore, ishte e pamundur
të përfshihej në mostër një numër më i madh biznesesh. Mostra më e madhe do të
sillte rezultate më përfaqësuese për të kuptuar edhe më mirë natyrën tërësore të NVM-
ve në qytetin e Tiranës.
Së katërti, duke u kufizuar vetëm në qytetin e Tiranës, që për nga madhësia e
karakteristikat ndryshon me qytetet e tjera, mostra nuk është gjithëpërfshirëse dhe
përfaqësuese për Shqipërinë. Nëse mostra do të përfshinte biznese të shpërndara në të
gjithë territorin e Shqipërisë, ndoshta ky studim do të ofronte një panoramë më të
plotë e më përfshirëse të problematikave dhe ecurisë së zhvillimit të sipërmarrjeve të
vogla e të mesme në Shqipëri.
- 115 -
Bibliografia
A.K. Sharma, “Economic value added (eva) versus convenational performance measures –
empirical evidence from India”, ASBBS Annual Conference: Las Vegas, February 2012, fq
804- 815.
Acemoglu D. (2002) “Technical change, inequality, and the labor market”,Journal of
Economic Literature 40 , 7–72.
Antony, J., M. Kumar, et al. (2005). "Six sigma in small- and medium-sized UK
manufacturing enterprises." International Journal of Quality & Reliability Management"
22(8): 860-874.
Arellano, M. and Bond, S., 1991. "Some tests of specification for panel data: Monte Carlo
evidence and an application to employment equations". Review of Economic Studies, 58 (2),
277-297.
Atkinson, J. and Meager, N. (1994). “Running to stand still: the small business in the labour
market”. In Employment, the small firm and the labour market (Ed.) J. Atkinson and D.J.
Storey, London: Routledge.
Barber, J., Metcalfe, J.S. and Porteous, M. (1989). Barriers to growth in small firms. London:
Routledge.
Barker, R. (2001), Determining Value, London, Prentice-Hall.
Becchetti, L. and Trovato, G., 2002. "The determinants of growth for small and medium sized
firms: the role of the availability of external finance". Small Business Economics, 19 (4), 291-
306.
Bevan, J., Clark, G., Banerji, N. and Hakim, C. (1987). “Barriers to business start-up: a study
of the flow in and out of self-employment”, Department of Employment Research Paper No.
71.
Binks, M. and Coyne, J. (1983). “The birth of enterprise”. Hobart Paper 98, Institute of
Economic Affairs, London.
Black, A., Wright, P. and Bachman, J.E. (1998), In Search of Shareholder Value: “Managing
the Drivers of Performance”, Pitman Publishing, London.
Blanchflower, D. and Oswald, A. (1990). “What makes a young entrepreneur”? National
Bureau of Economic Research. Working Paper No. 3252.
Bolton, J.E. (1971). “Report of the Committee of Enquiry on small firms”. Bolton Report
Cmnd. 4811. London: HMSO.
Bollano,J (2010). Kontabiliteti dhe përgatitja e pasqyrave financiare në mikronjësitë,
(mikrondërmarrjet) sipas SKK 15 : ilustrime, Tiranë.
Box, T.M., White, M.A. and Barr, S.H. (1993). “A contingency model of new manufacturing
performance”. Entrepreneurship Theory and Practice. 18(2): pp. 31-45.
- 116 -
Bradburd, R.M. and Ross, D.R (1989). “Can small firms find and defend strategic niches”? A
test of the Porter hypothesis, Review of Economics and Statistics.Vol. LXXI, May,No. 2.
Brough, R. (1970). “Business failure in England and Wales”. Business Ratios, pp. 8-11.
Bruns, W. (1998), “Profit as a performance measure: powerful concept, insufficient
measure’’, Performance Measurement – Theory and Practice: the First International
Conference on Performance Measurement, Cambridge, July, pp. 14-17.
Carpenter, R. E. and Petersen, B. C., 2002. "Is the growth of small firms constrained by
internal finance?" Review of Economics and Statistics, 84 (2), 298-309.
Chandler, AD, 1962. “Strategy and Structure”. MIT Press: Cambridge, MA.
Churchill NC, Lewis VL. 1983. “The five stages of small business growth”. Harvard
Business Review61(3): 30-50.
COSH A., HUGHESA. and WEEKSM. (2000) “The Relationship Between Training and
Employment Growth in Small and Medium-Sized Enterprises “. WP188. Cambridge
University, Centre for Business Research, Cambridge.
Covin, J.G. and Slevin, D.P. (1991). “A conceptual model of entrepreneurship as firm
behaviour”, Entrepreneurship Theory and Practice, 16(1): pp. 7-25.
Cragg, P.B. and King, M. (1988). Organisation characteristics and small firms’ performance
revisited. Entrepreneurship Theory and Practice, 13(2): pp. 49-64.
Cromie, S. (1991). “The problems experienced by young firms”, International Small Business
Journal. 19 (3): pp. 43-61.
Curran, J. and Stanworth, J. (1984). “Small business research in Britain”. In Small business,
theory and policy. (Ed.) C. Levicki, London: Croom Helm.
Curran, J., Blackburn, R. and Woods, A. (1991). “Profiles of the small enterprise in the
service sector”. Paper presented at the University of Warwick, 18 April 1991.
Curran, J., Stanworth, J. and Watkins, D. (1986). The survival of the small firm 1 – the
economics of survival and entrepreneurship. Aldershot: Gower.
David J Storey,1994, “Understanding the Small Business Sector”, London: Routledge.
Davidsson, P. (1991). “Continued entrepreneurship: ability, need and opportunity as
determinants of small firm growth”, Journal of Business Venturing. 6: pp. 405-429.
Davidsson, P. and Wiklund, J., 2000. "Conceptual and empirical challenges in the study of
firm growth" in: D. Sexton and H. Landström, eds. The Blackwell handbook of
entrepreneurship. Oxford: Blackwell, 26-44.
de Berranger, P. and Tucker, D. (1999) “Successful e-commerce adoption within SMEs: a
field study”. Innovation Through Electronic Commerce. Proceedings of the 2nd International
Conference on IeC’99, Manchester, UK, 1999.
- 117 -
Deros, B. M., S. r. M. Yusof, et al. (2006). "A benchmarking implementation framework for
automotive manufacturing SMEs." Benchmarking: An International Journal 13(4): 396-430.
Dixon, J.R., Nanni, A.J. and Vollmann, T.E. (1990), “The New Performance Challenge –
Measuring Operations for World-Class Competition”, Dow Jones-Irwin, Homewood, IL.
Dolton, P. and Makepeace, C. (1990). “Self-employment among graduates”, Bulletin of
Economic Research, 42 (1): pp. 35-53.
EC, 2005, “The New SME definicion”, User Guide and Model Declaration.
Edwards, T., R. Delbridge, et al. (2005). "Understanding innovation in small and medium-
sized enterprises: a process manifest." Technovation 25(10): 1119-27.
Elston, J. A., 2002. "An examination of the relationship between firm size, growth and
liquidity in the Neuer Market". Discussion Paper, No 15. Frankfurt am Main: Economic
Research Center, Deutsche Bundesbank.
Evans, D. S., 1987. "The relationship between firm growth, size and age: estimates for 100
manufacturing industries". The Journal of Industrial Economics, 35 (4), 567-581.
Evans, D.S. and Leighton, L.S. (1990). “Small business formation by unemployed and
employed workers”, Small Business Economics, 2 (4): pp. 319-330.
Fazzari S. M., Hubbard, R. G. and Petersen, B. C., 1988. "Financing constraints and corporate
investment". Brookings Papers of Economic Activity, (1), 141-195.
Fielden, S.L, Davidson, M.J. and Makin, P.J. (2000). “Barriers encountered during micro and
small business start-up in North West England”, Journal of Small Business and Enterprise
Development, Vol.7. No. 4.
Foreman-peck. James, Makepeace. Gerry and Morgan. Brian, (2006), “Growth and
Profitability of Small and Mediumsized Enterprises”: Some Welsh Evidence, Routledge,
REgional studies. vol. 40.4, pp. 307–319.
Freel, M. S. and Robson, P. J. A., 2004. "Small firm innovation, growth and performance".
International Small Business Journal, 22 (6), 561-575.
Galbraith J. 1982. “The stages of growth”. Journal of Business Strategy 3(4): 70-79.
Garcýa-Teruel, P. J. and Martýnez-Solano, P., 2008. "On the determinants of SME cash
holdings: evidence from Spain". Journal of Business Finance and Accounting, 35 (1) and (2),
127-149.
Gibb, A.A. (1996). “Entrepreneurship and small business management: can we afford to
neglect them in the 21st century business school”? British Academy of Management,Vol. 7.
pp. 309-321.
Gibb, A.A. and Scott, M.G (1985). “Strategic awareness, personal commitment and the
process of planning in the small business”, Journal of Management Studies, 22(6):pp. 597-
632.
- 118 -
Gray, C. (1990). “Business independence – impediment or enhancement to growth in the
1990s”? Paper presented to the 13th National Small Firms Policy and Research Conference,
Harrogate 1990.
Greiner LE. 1972. ‘Evolution and revolution as organizations grow”. Harvard Business
Review76(3): 55-67.
Guibson & van der Vaart, 2008, “Defining SMEs: A Less Imperfect Way of Defining Small
and Medium Enterprises in Developing Countries”, www.brookings.edu.
Gujarati, D.N, 1995, “Basic Econometrics”, McGraw Hill, New York.
Hall, G. (1992). “Reasons for insolvency amongst small firms – a review and fresh evidence”,
Small Business Economics, 4 (3) September: pp. 237-250.
Hall, G. (1992). “Reasons for insolvency amongst small firms – a review and fresh evidence”,
Small Business Economics, 4 (3) September: pp. 237-250.
Hall, G. and Young, B. (1991). “Factors associated with insolvency amongst small firms”,
International Business Journal, 9 (2): pp. 54-63.
Hall, G., Hutchinson, P. and Michaelas, N., 2000. "Industry Effects on the Determinants of
Unquoted SMEs' Capital Structure". International Journal of the Economics of Business, 7
(3), 297-312.
Hall, G., Hutchinson, P. and Michaelas, N., 2006. “East and West: differences in SME capital
structure between former Soviet-bloc and non Soviet-bloc European countries”. Proceeding
of a conference on the international comparisons in the financing of SMEs, Warwick
Business School, The United Kingdom, 4-5 April.
Hanks SH, Watson CJ, Jansen E, Chandler GN. 1993. “Tightening the life-cycle construct:
Ataxonomic study of growth stage configurations in high-technology organizations”.
Entrepreneurship theory and Practice2: 5-29.
Hayes, R.H. and Abernathy, W.J. (1980), “Managing our way to economic decline”, Harvard
Business Review, July-August, pp. 67-77.
Hernández-Cánovas, G. and Kowter-Kant, J., 2008. "Debt maturity and relationship lending:
an analysis of European SMEs". International Small Business Journal, 26 (5), 595-617.
Heshmati, A. 2001. "On the growth of micro and small firms: evidence from Sweden". Small
Business Economics, 17 (3), 213-228.
Honjo, Y. and Harada, N., 2006. "SME policy, financial structure and firm growth: evidence
from Japan". Small Business Economies, 27 (4), 289-300.
Hoti, I. (2011), Amvisimi i Rrezikut dhe Industria e Sigurimeve, Instituti i Inxhinierisë
Financiare për Bankë dhe Sigurime, Tiranë.
Hoti, I. (2001), Fjalor enciklopedik tregjuhësh, anglisht, italisht, shqip, për bankën, biznesin,
ekonominë, etj, Tiranë.
- 119 -
HUGHES A. (1997) “Small Firms and Employment”. WP71. ESRC Centre for Business
Research, University of Cambridge,Cambridge.
Hulley, S.; Cummings, S.; Browner, W., Grady, D.; Newman, T. (2007). “Designing Clinical
Research (3rd
Ed.)”. Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins.
INSTAT, Rezultate mbi Anketën Strukturore prane Ndërmarrjeve 2012, Tiranë, Albania.
Jennings, P. and Beaver, G. (1997). “The performance and competitive advantage of small
firms: a management perspective”, International Small Business Journal, 15(2): pp. 63-75.
Johnson, H.T. (1983), “The search for gain in markets and firms: a review of the historical
emergence of management accounting systems”, Accounting, Organizations and Society, Vol.
2 No. 3, pp. 139-46.
Johnson, H.T. and Kaplan, R.S. (1987), “Relevance Lost – The Rise and Fall of Management
Accounting”, Harvard Business School Press, Boston,MA.
Kalemi, F. (2008). Bazat e Kontabilitetit dhe Kontabiliteti Financiar, Ushtrime, Tiranë
Kalemi, F. (2008). Kontabiliteti i Drejtimit, Tiranë
Kaplan, R. S. (1986), “Accounting lag – the obsolescence of cost accounting systems”,
California Management Review, Vol. 28 No. 2, pp. 174-199.
Kaplan, R. S. and D. P. Norton (1993). "Putting the balanced scorecard to work." Harvard
Business Review September-October: 134-147.
Kaplan, R. S. and D. P. Norton (1996). “The Balanced Scorecard: Translating Strategy into
Action”, the President and Fellows of Harvard College.
Kaplan, R. S. and D. P. Norton (2001). “The strategy-focused organization : how balanced
scorecard companies thrive in the new business environment”, Boston, Mass. : Harvard
Business School Press, 2001.
Kaplan, R.S. and Norton, D.P. (1992), “The balanced scorecard – measures that drive
performance”, Harvard Business Review, January-February,pp. 71-79.
KAY J. (1993) “Foundations of Corporate Success: How Business Strategies Add Value”.
Oxford University Press, Oxford.
Keats, B.W. and Bracker, J.S. (1988). “Toward a theory of small firm performance: a
conceptual model”, American Journal of Small Business, 12(4): pp. 41-58.
Kimberely, J.R. and Miles Associates (1980). “The organisational life cycle”, San Francisco:
Jossey-Bass.
Knight, J. (1998). “Value Based Management: Developing A Systematic Approach to
Creating Share holder Value”, McGraw- Hill, USA.
Lèbre La Rovere, R. (1998). “Small and medium enterprises and IT diffusion policies in
Europe”. In Small Business Economics. Vol.11. p.1-9.
- 120 -
LELAND H. E. (1972) “Theory of the firm facing uncertain demand”, American Economic
Review 62 , 278–291.
Lester DL, Parnell JA, Carraher S. 2003. ‘Organization life cycle: A five-stage empirical
scale”. The International Journal of Organizational Analysis11(4): 339-354.
Lumpkin, G. T. and Dess, G. G., 1996. "Clarifying the entrepreneurial orientation construct
and linking it to performance". Academy of Management Review, 21 (1), 135- 172.
Lumpkin, G. T. and Dess, G. G., 2001. "Linking two dimensions of entrepreneurial
orientation to firm performance: The moderating role of environment and industry life cycle".
Journal of Business Venturing, 16 (5), 429-451.
Lyons, B.R. and Bailey, A. (1993). “Small subcontractors in UK engineering:
competitiveness, dependence and problems”. Small Business Economics 5 (2) June 1993.
Madden, B.J. (1999), “CFROI Valuation: A Total System Approach to Valuing the Firm”,
Oxford. Butterworth-Heinemann.
Madsing, D. (1997). “NCC presentation on the information technology initiative”,
Manchester Metropolitan University, 1999.
Marián Gál, “Venture capital as financial source for smes in transitive economy of slovakia
and hungary”, University of Miskolc (hungary), 2007.
Markovics, K., 2005. "Competitiveness of domestic small and medium enterprises in the
European Union". European Integration Studies, 1, 13-24.
McAdam, R., W. Keogh, et al. (2007). "Implementing innovation management in
manufacturing SMEs: a longitudinal study." Journal of Small Business and Enterprise
Development 14(3): 385-403.
Merz, G.R., Weber, P.B. and Laetz, V.B. (1994). “Linking small business management with
entrepreneurial growth”, Journal of Small Business Management,32 (4): pp. 48-60.
METE. Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe investimeve ( 2013-2020).
Mike Kennerley and Andy Neely, “Measuring performance in a changing business
environment”, http://www.emeraldinsight.com/0144-3577.htm f. 2 &3.
Miller, D., 1988. "Relating Porter's business strategies to environment and structure: analysis
and performance implications". Academy of Management Journal, 31 (2), 280-308.
Moore, C. F. (1986). “Understanding entrepreneurial behaviour”, in Academy of Management
Best Papers Proceedings (Ed.) J. A. Pearce II and R.B. Robinson, 46th Annual Meeting of the
Academy of Management, Chicago 1986.
Moreno, A. M. and Casillas, J. C., 2008. "Entrepreneurial orientation and growth of SMEs: a
causal model". Entrepreneurship Theory and Practice, 32 (3), 507-528.
Morone, P. and Testa, G., 2008. "Firms' growth, size and innovation - an investigation into
the Italian manufacturing sector". Economics of Innovation and New Technology, 17 (4), 311-
329.
- 121 -
Murphy, G. B., J. W. Trailer, et al. (1996). "Measuring performance in entrepreneurship
research." Journal of Business Research 36: 15-23.
Myers, S. C. and Majluf, N. S., 1984. "Corporate financing and investment decisions when
firms have information that investors do not have". Journal of Financial Economics, 13 (2),
187-221.
Naffziger, D.W., Hornsby, J.S. and Kuratko, D.F. (1994). “A proposed researchmodel of
entrepreneurial motivation’, Entrepreneurship Theory and Practice, 18(3):pp. 9-42.
Neely, A. (1998). "Three models of measurement: theory and practice." International Journal
of Business Performance Management 1(1): 47-64.
Neely, A. (2002). “Business performance measurement: Theory and Practice”, Cambridge
University Press.
Neely, A., M. Gregory, et al. (1995). "Performance measurement system design, a literature
review and research agenda." International journal of operations & production management
15(4): 80-116.
North D. And Smallboned. (2000) ‘The innovativeness and growth of rural SMEsduring the
1990s”, Regional Studies 34,145–157.
OECD (2002) “Small and Medium Enterprise Outlook”, Paris.
OECD (2004), “Promoting SMEs for Development”, Instambul.
Oke, A., G. Burke, et al. (2007). "Innovation types and performance in growing UK SMEs."
International Journal of Operations & Production Management 27(7): 735-753.
Ortiz-Molina, H. and Penas, M. F., 2004. "Lending to small businesses: the role of loan
maturity in addressing information problems". Discussion Paper No.99. Tilburg: Center for
Economic Research.
Osborne, R.L. (1993). “Why entrepreneurs fail: how to avoid the traps’, Management
Decision, 31 (1): pp. 18-21.
Osmani. M, (2010) , Ekonometri (me zbatime), Tiranë, Albania.
Ottoson, E. and Weissenrieder, F. (1996), “Cash Value Added– A New Method for
Measuring Fina Performance”, Gothenburg, Gothenburg University Press.
Ozkan, A., and Ozkan, N., 2004. "Corporate cash holdings: an empirical investigation of UK
companies". Journal of Banking and Finance, 28 (9), 2103-2134.
Pavitt, K., Robson, M. and Townsend, J. (1987). “The size distribution of innovating” firms
in the UK: 1945-1983, Journal of Industrial Economics 58:pp. 58-66.
Penrose, E.T. (1959). “The theory of the growth of the firm”. London: Blackwell.
Perren, L. (1999). “Factors in the growth of micro-enterprises (Pjesa1): developing a
framework”, Journal of Small Business andEnterprise Development, Vol.6. No.4.
- 122 -
QKZH, (2002) “Studim mbi ndikimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në rritjen
ekonomike të Shqipërisë: 1997 – 2002”.
Quinn RE, Cameron K. 1983. “Organizational life cycled andshifting criteria of effectiveness:
somepreliminary evidence”. Management Science29(1): 33-51. Range Planning. 20 (3): 45-
52.
Rappaport, A. (1998), “Creating Shareholder Value, Second Ed., New York”: The Free Press.
Ray, D.M. (1993). “Understanding the entrepreneur: entrepreneurial attributes, experience
and skills’, Entrepreneurship and Regional Development, 5: pp. 345-357.
Raymond, L., Bergeron, F. and Blili, S., 2005. "The assimilation of E-business in
manufacturing SMEs: determinants and effects on growth and internationalization".
Electronic Markets, 15 (2), 106-118.
Reuber, R. and Fischer, E., 1997. "The influence of the management team's international
experience on the internationalization behaviors of SMEs". Journal of International Business
Study, 28 (4), 807-825.
Sarno, D., 2008. "Capital structure and growth of the firms in the backward regions of the
South Italy". Applied Financial Economics, 18 (10), 821-833.
Schneider, Friedrich (2003), “The Size and Development of the Shadow Economies and
Shadow Economy Labor Force of 22 Transition and 21 OECD Countries: What Do We
Really Know?” in Boyan Belev, editor, The Informal Economy in the EU Access Countries:
Size, Scope, Trends and Challenges to the Process of EU Enlargement, Center for Study of
Democracy, p. 23-61, Sofia.
Scott, M. and Bruce, R. (1987). Five stages of growth in small businesses. Long Range
planning, vol.20 pp 45-52.
Sekaran, U. (1992) “Research methods for business: a skill building approach”,Chichester:
Wiley.
Smallbone, D. (1991). “Success and failure in new business start-ups”, International Small
Business Journal, 8 (2): pp. 34-45.
Smallbone, D., Leigh, R. and North, D. (1995). “The characteristics of high growth SMEs”,
International Journal of Entrepreneurial Behaviour and Research, 1(3): pp.44-62.
Smith KG., Mitchell TR, Summer CE. 1985. “Top level managementpriorities in different
stages of the organizational life cycle”. Academy of Management Journal28(4): 799-820.
Sogorb-Mira, F., 2005. "How SME uniqueness affects capital structure: evidence from a
1994-1998 Spanish data panel". Small Business Economics, 25 (5), 447-457.
Stanworth, J. and Gray, C. (1991). “Bolton 20 years on: the small firm in the 1990s”. London:
Paul Chapman.
Stern, J.M., Stewart, G.B., & Chew, D.H., 1995, “The EVA Financial Management System”,
Journal of Applied Corporate Finance, 8, 2: 32-46.
- 123 -
Stewart, G.B., 1991, “The Quest for Value”, New York: Harper.
Stewart, G.B., 1994, EVA: “Fact and Fantasy”, Journal of Applied Corporate Finance, 7, 2:
71-84.
Temperley, N.C., Galloway, J. and Liston, J. (2004), “SMEs in Australia’s High-Technology
industry: Challenges And Opportunities”, CSIRO/AEEMA.
Thomson, A. and Gray, C. (1999). “Determinants of management development in small
business”, Journal of Small Business and Enterprise Development, Vol.6. No.2.
Timmons, J. A., 1994. “New venture creation: entrepreneurship for the 21st century”.
McGraw-Hill/Burr Ridge, Ill: Irwin.
Tongue, J. 2001. “A Review of Small Business Literature”, Pjesa 1. Manchester Metropolitan
University Business School Working Paper Series. Fq. 1-31.
Tongue, J. 2001. “A Review of Small Business Literature”, Pjesa 2. Manchester Metropolitan
University Business School Working Paper Series. Fq. 1-31.
Wagenvoort, R., 2003. "Are finance constraints hindering the growth of SMEs in Europe?"
EIB Paper, No. 7. Economic and Financial Studies, European Investment Bank.
Wang.k.ch. (2002) “The Five Elements Theory in Business Research,” Paper presented at the
46th Annual Meeting of the Association of International Society for the Systems Sciences ,
Shanghai, China.
Watson, K. Hogarth-Scott, S. and Wilson, N. (1998). “Small business start-ups: success
factors and support implications”, International Journal of Entrepreneurial Behaviour and
Research, 4 (3): pp. 217-238.
Welsh, J. A. and J. F. White (1981). "Small business ratio analysis: A cautionary note to
consultants." Journal of Small Business Management (pre-1986) 19(000004): 20.
Wiboonchutikula, P., 2002. "Small and medium enterprises in Thailand: recent trends". Small
Business Economics, 18 (1-3), 213-226.
Wignaraja, Ganeshan (2003), “Promoting SME Exports from Developing Countries”, Paper
presented at the Regional Workshop on Trade Capacity Building and Private Sector
Development in Asia, OECD and Government of Cambodia, Phnom Penh, 2-3 December.
Wiklund, J. and Shepherd, D. A., 2005. "Entrepreneurial orientation and small business
performance: a configurational approach". Journal of Business Venturing, 20 (1), 71-91.
Wiklund, J., Patzel, H. and Shepherd, D. A., 2009. "Building an integrative model of small
business growth". Small Business Economics, 32 (4), 351-374.
Worthington. Andrew. C. and West. Tracey (2001), “ Economic Value-Added: A Review of
the Theoretical and Empirical Literature”.
Wynarczyk, P., Watson, R., Storey, D.J., Short, H. and Keasey, K. (1993). “The managerial
labour market in small and medium sized enterprises”. London: Routledge.
- 124 -
Web.adresa
http://smallbusiness.chron.com/determines-companys-profitability-16116.html
http://smallbusiness.chron.com/determines-companys-profitability-16116.html
http://smallbusiness.chron.com/evaluate-companys-profitability-10401.html
http://smallbusiness.chron.com/profitability-ratio-surplus-ratio-mean37580.html
http://smallbusiness.chron.com/evaluate-companys-profitability-10401.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Performance_measurement
http://smallbusiness.chron.com/profitability-ratios-measure-evaluation-company-56023.html
Pjesëmarrje në konferenca kombëtare dhe ndërkombëtare
Shosha.B., “The Efficiency of Small and Medium Enterprises in Albania”International
Conference on Humanities and Social Sciences, ISBN 978-88-909163-01-0, Budva-
Montenegro, May 2014.
Shosha.B ., “Implementing International Accounting Standards in Albania”, International
Scientific Conference European Integration of S.E.E Countries Challenges or Reality,
ISSN 2226-082X , Gjirokastër, Albania, Shtator 2011.
Shosha.B., “Public Investments In Albania” International Scientific Conference
“Economic Policy and EU Integration , ISBN 978-9928-105-40-0, Durrës, Albania, Prill
2011.
Botime në revista shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare
Shosha.B., “Profitability of Small and Medium Enterprises in Albania (Focusing in the
City of Tirana)” Journal of Educational and Social Research MCSER Publishing, ISSN
2239-978X, 2240-0524, Rome-Italy, Vol. 4 No.6 September 2014.
Shosha.B., “The Efficiency of Small and Medium Enterprises in Albania” Academic
Journal of Interdisciplinary Studies MCSER Publishing, Rome-Italy, Vol 3 No 3, June
2014.
Shosha.B., “Development of Small and Medium Business in Tirana”, Mediterranean
Journal of Social Sciences ( 2039-9340 (print) 2039-2117 (online), Rome, Italy,
November 2013.
Shosha.B.,"Novelties of Accounting Standard No.15 on Micro-Units", Mediterranean
Journal of Social Sciences 2039-9340 (print) 2039-2117(online), Rome, Italy, May 2013.
Shosha.B.,“SME Challenges in Albania” , International Review of Business and Social
Sciences, 2226-4124 , Vol. 1, No. 4 [40-48], May 2012.
- 125 -
Shtojca P Y E T Ë S O R
I/E Nderuar Z/Zj.,
Qëllimi i Studimit: Studimi ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë në
suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në performancën e tyre, si dhe cilat
janë efektet që japin këta tregues në rritjen ekonomike të NVM-ve. Në veçanti ne kërkojmë të shikojmë se
cilët faktorë ndikojnë në eksesin për kredimarrje dhe rentabilitetin e NVM-ve.
Bashkëpunimi juaj në plotësimin e këtij pyetësori do të ndihmojë kërkimin akademik në përgjigjen e disa
pyetjeve strategjike. Kohëzgjatja për plotësimin e pyetësorit është 10-15 minuta.
Konfidencialiteti:
Ne ju garantojmë se përgjigjet tuaja janë konfidenciale dhe nuk do të ndahen me të tjerët, përveç se në
forma të agreguara statistikore (numerike).
Udhëheqës Shkencor Kandidati Për Doktoraturë
Prof. Dr. Flutra KALEMI (UBT) Bitila SHOSHA (UAMD)
Informacion i Përgjithshëm
1. Cila është forma ligjore e regjistrimit të shoqërisë suaj?
Shoqëri me një pronar
Shoqëri me përgjegjësi të pa kufizuar (sh.p.k.)
Shoqëri me përgjegjësi të kufizuar (sh.k.)
2. Në cilin sektor zhvilloni aktivitetin tuaj?
Prodhim
Shërbime
Tregti
Karakteristika të Performancës
3. Në cilin vit keni filluar aktivitetin tuaj? _______________
4. Sa është numri i të punësuarve në biznesin tuaj? _______________
5. A e keni filluar aktivitetin tuaj të konceptuar sipas një plani të plotë biznesi?
Po
Jo
6. Si e vlerësoni perspektivën e aktivitetit tuaj?
Të pashpresë
Jo të favorshme
Normale
Shumë të favorshme
7. Sa është xhiroja vjetore e deklaruar për 2013? ___________ (ALL)
8. Sa janë shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve? ___________ (ALL)
9. Sa janë shpenzimet mesatare vjetore për promocionin e biznesit? ___________ (ALL)
10. Cili është niveli i teknologjisë në biznesn tuaj?
Në gjendje të keqe.
I vjetëruar por në gjendje të pune
I përshtatshëm
- 126 -
Bashkëkohor
11. Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj? _______ (0 në 10)
Kreditimi i biznesit
12. Cili është burimi kryesor i financimit të biznesit tuaj?
Fondet e veta personale (familjare).
Fondet e siguruara nga dërgesat.
Hua nga bankat që operojnë në Shqipëri.
Kredi të formave të tjera.
Marrja me qira e aktiveve.
Hua nga banka të huaja.
Para të siguruara nga miq, të afërm, shokë.
13. Nga 0 në 10, sa vështirësi keni hasur në sigurimin e aktiveve të biznesit? _______ (0 në 10)
14. Si i keni siguruar aktivet fikse për ngritjen e biznesit tuaj?
Kursime të veta
Me kredi
15. Sa është investimi mesatar vjetor i bërë në tre vitet e fundit?
Poshtë 100.000 ALL
100.000 - 500.000 ALL
500.000-1.000.000 ALL
Mbi 1.000.000 ALL
16. Sa përqind nga investimet e bëra në 3 vitet e fundit janë burime të pronarit? ________%
17. A e ndjeni nevojën për Cash në biznesin tuaj?
Jo
Po, Nqs po , për cfarë:
Aktive A.Gj Aktive A.SH Detyrime te ndryshme
18. Cila është situata aktuale në raport me kredimarrjen?
Nuk planifikoni të merrni kredi.
Planifikoni të merrni kredi ose jeni në pritje te aprovimit
19. Cilën formë kredie merrni zakonisht?
Afatshkurtër
Afatmesme
Afatgjatë
20. Sa është kapaciteti maksimal i kredisë që mund të absorboni brenda vitit që vjen?
Poshtë 500.000 ALL
500.000 – 1.000.000 ALL
Deri në 5.000.000 ALL
5.000.000 – 10.000.000 ALL
Mbi 10.000.000 ALL
21. Nga 0 në 10, si e vleresoni aksesin për kredi të biznesit tuaj? _______ (0 në 10)
Faleminderit për bashkëpunimin!
- 127 -
Vlerësimi i përgjigjeve dhe lloji i të dhënave
1. Janë identifikuar me numër sipas radhës në pyetësor, të dhënat janë nominale
(cilësore).
2. Të dhëna nominale, sipas radhës në pyetësor.
3. Përgjigje është dhënë viti përkatës p.sh X, e dhëna është numerike, dhe gjendet si
diferencë (2013-X).
4. Të dhëna numerike, (numri i të punësuarve).
5. Të dhëna dummy (0,1) (nominale).
6. Të dhëna ordianle, sipas renditjes në pyetësor, dummy (0,1).
7+8+9, të dhëna numerike në 000 lekë (ALL).
10. Të dhëna ordinale , sipas renditjes në pyetësor, dummy (0,1).
11. Përgjigja është ordinale sipas shkallës rritëse së kënaqësisë, por në regresin
logjistik kjo është kthyer në dummy. (0,1).
12.Të dhëna nominale sipas renditjes në pyetësor, por në studimet e mëtejshme të
dhënat kthehen në dummy duke marrë vlerën 1 për fondet e veta personale dhe 0 për
një lloj nga huat.
13. Përgjigja është ordinale sipas shkallës rritëse së kënaqësisë.
14. Të dhëna nominale, dummy (0,1).
15. Përgjigjet janë vlera numerike të identifikuara, ose të barabarta me mesataren e
intervalit ku ajo bën pjesë , ku për intervalin e parë dhe të fundit janë marrë vlerat e
pyetësorit në 000 lekë.
16. Të dhëna numerike (raportet si numër dhjetor).
17. Të dhëna nominale dummy (0,1).
18. Të dhëna ordinale sipas renditjes në pyetësor.
19. Dummy pjesa e parë, duke përfshirë pjesën e dytë kthehet në nominale.
20. Ordinale në rendin rritës sipas renditjes në pyetësor.
21. Përgjigja është ordinale sipas shkallës rritëse së kënaqësisë, por në regresin
logjistik kjo është kthyer në dummy (0,1).
- 128 -
Kodimi i variablave
Vatiabli Kodimi
Mosha e biznesit; NRVITEVE
Numrit i të punësuarve; NRPUNONJ
Plani biznesit ; PLBIZNES
Niveli i teknologjisë ; NIVTEKN
Prespektivën e biznesit; PRESPEKT
Xhiro vjetore; XHIRO
Shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ; TRAIN
Shpenzimet mesatare vjetore për promocion; PROMOCION
Rentabiliteti në përceptimin e të anketuarve ; PERC.RENTAB
Sigurimin e burimeve të financimit të biznesit; BURIMFIN
Vështirësi për sigurimin e aktiveve; AKTBIZNES
Sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM –ve; BURIMAKT
Investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit; INVESTIM
Burimet të pronarit; FONDPERSON
Nevojën për Cash; NEVCASH
Situatën aktuale në raport me kredimarrjen; KERKESKREDI
Me formën e kredisë; LLOJKREDI
Kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset absorbojnë ne vitet e
ardhshme;
KREDIMAX
Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve AKSESKREDI
Burimi:Llogaritje të autorit
Korelacione
Correlations
RENTABIL XHIRO
RENTABIL
Pearson Correlation 1 .254**
Sig. (2-tailed)
.000
N 299 289
XHIRO
Pearson Correlation .254** 1
Sig. (2-tailed) .000
N 289 290
- 129 -
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
Correlations
NEVCASH AKSESKREDI
NEVCASH
Pearson Correlation 1 .239**
Sig. (2-tailed) .000
N 300 297
AKSESKREDI
Pearson Correlation .239** 1
Sig. (2-tailed) .000
N 297 297
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
Correlations
NRP
RON
SEKT
ORI
NRVIT
EVE
NRPUN
ONJ
PLBIZ
NES
PERS
PEKT
XHIR
O
TRAI
N
PROMO
CION
RENT
ABIL
NIVT
EKN
BURI
MFIN
AKT
BIZN
BURI
MAKT
NRPRON
Pearson
Correlation
1 .058 -.179** .485
** -.128
* -.278
** .455
*
*
.451*
*
.470** .017 .005 -.182
** .145
* .114
*
Sig. (2-
tailed)
.321 .002 .000 .027 .000 .000 .000 .000 .773 .929 .002 .012 .050
N 299 299 299 299 298 299 289 177 214 298 299 299 298 298
SEKTORI
Pearson
Correlation
.058 1 -.059 .044 .064 .083 .009 .058 .124 -.109 .011 -.009 -.086 .042
Sig. (2-
tailed)
.321
.312 .450 .270 .153 .882 .443 .070 .059 .848 .879 .139 .469
Correlations
RENTABIL AKSESKREDI
RENTABIL
Pearson Correlation 1 .254**
Sig. (2-tailed) .000
N 299 296
AKSESKREDI
Pearson Correlation .254** 1
Sig. (2-tailed) .000
N 296 297
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
- 130 -
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
NRVITEV
E
Pearson
Correlation
-
.179**
-.059 1 -.045 .067 .126* .090 -
.297*
*
-.056 -.071 -.032 .014 .037 .005
Sig. (2-
tailed)
.002 .312
.434 .246 .030 .126 .000 .416 .222 .586 .805 .527 .926
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
NRPUNO
NJ
Pearson
Correlation
.485** .044 -.045 1 -.114
* -.388
** .539
*
*
.064 .267** .043 .025 -.177
** .118
* .062
Sig. (2-
tailed)
.000 .450 .434
.049 .000 .000 .395 .000 .458 .671 .002 .042 .288
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
PLBIZNE
S
Pearson
Correlation
-.128* .064 .067 -.114
* 1 .227
** -
.216*
*
-.062 -.032 -.136* .029 .052 -.098 -.101
Sig. (2-
tailed)
.027 .270 .246 .049
.000 .000 .415 .641 .018 .615 .368 .093 .083
N 298 299 299 299 299 299 289 176 213 298 299 299 298 298
PERSPE
KT
Pearson
Correlation
-
.278**
.083 .126* -.388
** .227
** 1 -
.371*
*
-
.217*
*
-.205** -.316
** -.059 .020 .087 -.028
Sig. (2-
tailed)
.000 .153 .030 .000 .000
.000 .004 .003 .000 .307 .731 .133 .631
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
XHIRO
Pearson
Correlation
.455** .009 .090 .539
** -.216
** -.371
** 1 .306
*
*
.244** .254
** .099 .037 .117
* -.003
Sig. (2-
tailed)
.000 .882 .126 .000 .000 .000
.000 .000 .000 .091 .536 .046 .959
N 289 290 290 290 289 290 290 175 212 289 290 290 289 289
TRAIN
Pearson
Correlation
.451** .058 -.297
** .064 -.062 -.217
** .306
*
*
1 .607** .281
** .094 -.161
* -.002 -.016
- 131 -
Sig. (2-
tailed)
.000 .443 .000 .395 .415 .004 .000
.000 .000 .212 .033 .982 .836
N 177 177 177 177 176 177 175 177 168 177 177 177 177 177
PROMOC
ION
Pearson
Correlation
.470** .124 -.056 .267
** -.032 -.205
** .244
*
*
.607*
*
1 .137* .044 -.215
** .206
** .182
**
Sig. (2-
tailed)
.000 .070 .416 .000 .641 .003 .000 .000
.046 .524 .002 .002 .008
N 214 214 214 214 213 214 212 168 214 213 214 214 214 214
RENTABI
L
Pearson
Correlation
.017 -.109 -.071 .043 -.136* -.316
** .254
*
*
.281*
*
.137* 1 .198
** .113 .106 -.015
Sig. (2-
tailed)
.773 .059 .222 .458 .018 .000 .000 .000 .046
.001 .051 .068 .797
N 298 299 299 299 298 299 289 177 213 299 299 299 298 298
NIVTEKN
Pearson
Correlation
.005 .011 -.032 .025 .029 -.059 .099 .094 .044 .198** 1 .033 .088 .068
Sig. (2-
tailed)
.929 .848 .586 .671 .615 .307 .091 .212 .524 .001
.565 .128 .243
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
BURIMFI
N
Pearson
Correlation
-
.182**
-.009 .014 -.177** .052 .020 .037 -
.161*
-.215** .113 .033 1 .138
* .042
Sig. (2-
tailed)
.002 .879 .805 .002 .368 .731 .536 .033 .002 .051 .565
.017 .468
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
AKTBIZN
Pearson
Correlation
.145* -.086 .037 .118
* -.098 .087 .117
* -.002 .206
** .106 .088 .138
* 1 .081
Sig. (2-
tailed)
.012 .139 .527 .042 .093 .133 .046 .982 .002 .068 .128 .017
.163
N 298 299 299 299 298 299 289 177 214 298 299 299 299 298
BURIMA
KT
Pearson
Correlation
.114* .042 .005 .062 -.101 -.028 -.003 -.016 .182
** -.015 .068 .042 .081 1
- 132 -
Sig. (2-
tailed)
.050 .469 .926 .288 .083 .631 .959 .836 .008 .797 .243 .468 .163
N 298 299 299 299 298 299 289 177 214 298 299 299 298 299
INVESTI
M
Pearson
Correlation
.474** .010 -.150
** .511
** -.159
** -.378
** .461
*
*
.402*
*
.490** .167
** .055 -.123
* .227
** .243
**
Sig. (2-
tailed)
.000 .857 .009 .000 .006 .000 .000 .000 .000 .004 .341 .034 .000 .000
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
FONDPE
RSON
Pearson
Correlation
.044 .015 -.024 -.029 -.051 .128* -
.243*
*
-.070 -.097 -.097 -.083 -.057 .046 -.018
Sig. (2-
tailed)
.452 .802 .680 .623 .380 .026 .000 .356 .157 .093 .149 .323 .426 .753
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
AKSESK
REDI
Pearson
Correlation
.075 -.088 .057 .217** -.204
** -.404
** .244
*
*
.075 .062 .254** .032 .178
** .136
* -.003
Sig. (2-
tailed)
.195 .132 .328 .000 .000 .000 .000 .326 .366 .000 .578 .002 .019 .955
N 296 297 297 297 296 297 288 175 212 296 297 297 296 296
KERKES
KREDI
Pearson
Correlation
-.133* -.085 .013 .098 -.208
** -.180
** .324
*
*
-.128 -.146* .099 .030 -.009 .015 -.015
Sig. (2-
tailed)
.024 .147 .829 .097 .000 .002 .000 .096 .035 .095 .606 .878 .794 .798
N 288 289 289 289 288 289 279 171 208 288 289 289 288 288
LLOJKR
EDI
Pearson
Correlation
.226** .055 .050 .060 -.105 -.073 .070 .228
*
*
.375** .115 .011 -.134
* .253
** .190
**
Sig. (2-
tailed)
.000 .371 .411 .329 .086 .236 .262 .003 .000 .060 .852 .028 .000 .002
N 267 268 268 268 267 268 260 167 202 267 268 268 268 268
- 133 -
VLERKR
EDI
Pearson
Correlation
.276** .053 .082 .129 -.115 -.127 .317
*
*
.006 -.081 -.309** -.119 -.160 -.089 .042
Sig. (2-
tailed)
.001 .540 .340 .132 .180 .139 .000 .948 .386 .000 .166 .061 .297 .621
N 138 138 138 138 137 138 136 106 116 138 138 138 138 138
KREDIM
AX
Pearson
Correlation
.343** .060 .000 .370
** -.159
** -.259
** .378
*
*
.146 .307** -.010 -.038 -.153
** .192
** .060
Sig. (2-
tailed)
.000 .302 .995 .000 .006 .000 .000 .053 .000 .859 .508 .008 .001 .298
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
SITFINA
NC
Pearson
Correlation
.274** -.062 .058 .405
** -.274
** -.409
** .490
*
*
.141 .221** .308
** -.037 .064 .180
** -.023
Sig. (2-
tailed)
.000 .281 .313 .000 .000 .000 .000 .061 .001 .000 .525 .272 .002 .696
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
NEVCAS
H
Pearson
Correlation
.457** -.007 -.144
* .514
** -.158
** -.379
** .456
*
*
.406*
*
.489** .201
** .082 -.149
** .246
** .212
**
Sig. (2-
tailed)
.000 .903 .012 .000 .006 .000 .000 .000 .000 .000 .159 .010 .000 .000
N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299
Correlations
INVESTI
M
FONDPERS
ON
AKSESKR
EDI
KERKESKR
EDI
LLOJKRE
DI
VLERKRE
DI
KREDIM
AX
SITFINA
NC
NEVCA
SH
NRPRON
Pearson
Correlation
.474 .044 .075** -.133
** .226
* .276
** .343
** .274
** .457
**
Sig. (2-tailed) .000 .452 .195 .024 .000 .001 .000 .000 .000
- 134 -
N 299 299 296 288 267 138 299 299 299
SEKTORI
Pearson
Correlation
.010 .015 -.088 -.085 .055 .053 .060 -.062 -.007
Sig. (2-tailed) .857 .802 .132 .147 .371 .540 .302 .281 .903
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
NRVITEVE
Pearson
Correlation
-.150** -.024 .057 .013 .050 .082
* .000 .058
** -.144
Sig. (2-tailed) .009 .680 .328 .829 .411 .340 .995 .313 .012
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
NRPUNONJ
Pearson
Correlation
.511** -.029 .217 .098 .060
* .129
** .370
** .405 .514
**
Sig. (2-tailed) .000 .623 .000 .097 .329 .132 .000 .000 .000
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
PLBIZNES
Pearson
Correlation
-.159* -.051 -.204 -.208
* -.105 -.115
** -.159
** -.274 -.158
Sig. (2-tailed) .006 .380 .000 .000 .086 .180 .006 .000 .006
N 299 299 296 288 267 137 299 299 299
PERSPEKT
Pearson
Correlation
-.378** .128 -.404
* -.180
** -.073
** -.127 -.259
** -.409
** -.379
**
Sig. (2-tailed) .000 .026 .000 .002 .236 .139 .000 .000 .000
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
XHIRO
Pearson
Correlation
.461** -.243 .244 .324
** .070
** .317
** .378 .490
** .456
**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .262 .000 .000 .000 .000
N 290 290 288 279 260 136 290 290 290
TRAIN
Pearson
Correlation
.402** -.070 .075
** -.128 .228 .006
** .146
** .141 .406
**
Sig. (2-tailed) .000 .356 .326 .096 .003 .948 .053 .061 .000
N 177 177 175 171 167 106 177 177 177
- 135 -
PROMOCIO
N
Pearson
Correlation
.490** -.097 .062 -.146
** .375 -.081
** .307
** .221
** .489
Sig. (2-tailed) .000 .157 .366 .035 .000 .386 .000 .001 .000
N 214 214 212 208 202 116 214 214 214
RENTABIL
Pearson
Correlation
.167 -.097 .254 .099 .115* -.309
** -.010
** .308
** .201
*
Sig. (2-tailed) .004 .093 .000 .095 .060 .000 .859 .000 .000
N 299 299 296 288 267 138 299 299 299
NIVTEKN
Pearson
Correlation
.055 -.083 .032 .030 .011 -.119 -.038 -.037 .082
Sig. (2-tailed) .341 .149 .578 .606 .852 .166 .508 .525 .159
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
BURIMFIN
Pearson
Correlation
-.123** -.057 .178 -.009
** -.134 -.160 -.153 .064
* -.149
**
Sig. (2-tailed) .034 .323 .002 .878 .028 .061 .008 .272 .010
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
AKTBIZN
Pearson
Correlation
.227* .046 .136 .015
* .253 -.089 .192
* .180 .246
**
Sig. (2-tailed) .000 .426 .019 .794 .000 .297 .001 .002 .000
N 299 299 296 288 268 138 299 299 299
BURIMAKT
Pearson
Correlation
.243* -.018 -.003 -.015 .190 .042 .060 -.023 .212
**
Sig. (2-tailed) .000 .753 .955 .798 .002 .621 .298 .696 .000
N 299 299 296 288 268 138 299 299 299
INVESTIM
Pearson
Correlation
1** -.193 .235
** .191
** .335
** .136
** .578
** .420
** .963
**
Sig. (2-tailed)
.001 .000 .001 .000 .112 .000 .000 .000
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
- 136 -
FONDPERS
ON
Pearson
Correlation
-.193 1 -.147 -.390 -.115 -.037* -.221
** .164 -.179
Sig. (2-tailed) .001
.011 .000 .061 .663 .000 .004 .002
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
AKSESKRE
DI
Pearson
Correlation
.235 -.147 1 .221** .142
** -.051
** .288
** .366 .239
Sig. (2-tailed) .000 .011
.000 .021 .553 .000 .000 .000
N 297 297 297 286 266 138 297 297 297
KERKESKR
EDI
Pearson
Correlation
.191* -.390 .221 1 -.058
** -.076
** .308
** .172 .206
*
Sig. (2-tailed) .001 .000 .000
.352 .378 .000 .003 .000
N 289 289 286 289 261 135 289 289 289
LLOJKREDI
Pearson
Correlation
.335** -.115 .142 -.058 1 .244 .201 .040
** .343
**
Sig. (2-tailed) .000 .061 .021 .352
.004 .001 .513 .000
N 268 268 266 261 268 134 268 268 268
VLERKREDI
Pearson
Correlation
.136** -.037 -.051 -.076 .244 1 .280
** .083 .108
Sig. (2-tailed) .112 .663 .553 .378 .004
.001 .333 .209
N 138 138 138 135 134 138 138 138 138
KREDIMAX
Pearson
Correlation
.578** -.221 .288 .308
** .201
** .280
** 1
** .359 .596
**
Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .001 .001
.000 .000
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
NEVCASH
Pearson
Correlation
.963** -.179 .239
* .206
** .343
** .108
** .596
** .412
** 1
**
Sig. (2-tailed) .000 .002 .000 .000 .000 .209 .000 .000
N 300 300 297 289 268 138 300 300 300
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).
- 137 -