Të dëgjuarit është një nga shqisat më të rëndësishme, sepse mjaftë informacione nga bota vjen tek ne vetëm përmes tingujve: veturat që na ofrohen nga pas, një telefon që tringëllon ose një zile në derë, muzika nga stereo- të gjitha këto perceptohen vetëm përmes shqisës së të dëgjuarit. Dhe më e rëndësishme akoma është se ne varemi nga të dëgjuarit për të kuptuar të folurit.

Po te mbyllim sytë, me anë të veshit mund të përceptojmë se çka po ndodh rreth nesh. Me ndihmën e shqisës së të dëgjuarit-veshit, nervit të dëgjuarit dhe qendrës së të dëgjuarit në tru dëgjojm shushuritje dhe tinguj të ndryshëm. Kjo veqori e shqisës së dëgjimit mundëson edhe të folurit. Prandaj shumë njerëz janë edhe memec.

Veshi eshte nje organ qe zbulon tinguj edhe eshte pjese e sistemit auditorativ. Ai jo vetem qe pranon tinguj, por edhe ndihmon ne balancimin dhe pozicionin e trupit. Fjala "vesh" mund te perdoret per te pershkruar tere organin ose vetem nje pjese te dukshme te tijen. Ne shumicen e rasteve, pjesa e dukshme e veshit eshte nje perplasje indesh qe quhet pina(krahe) dhe eshte nje nga hapat e pare te procesit te degjimit. Kurrizore kane nje pale vesh, te cilet jane te vendosur disi simetrikisht ne anet e kunderta te kokes. Ky rregullim ndihmon ne aftesine per lokalizimin e burimeve te shendosha

Pjest e veshit

Eshtë vwrtetuar se pwrpos kurrizorve organe për dëgjim kanw edhe disa insekte,

posaqerisht ato të cilat mund te prodhojnw tone zëri. Janë kwto organe timpanale të

vendosura në këmbw ose në abdomenin e disa karkalecve, gjinkallave, etj. Të kurrizorët

organet për dëgjim janë më të nderlikura. Të sisoret ata përbëhen nga tre pjesw: veshi i

jashtum, i meswm dhe i brëndshëm

Mekanoreceptoret e dëgjimit janë të vendosura nw veshin e brëndshëm.

Veshi i jashtëm- përbëhet nga lapura kërcore e veshit dhe nga kanali i jashtëm I të

dëgjuarit . Lapura kërcore I mbledh valët e zërit nga ambienti i jashtëum , ndwrsa kanali

i jashtëm i të dëgjuarit i percjellë ato valë deri të membrama e timpanit , e cila ndodhet

në kufirin midis veshit të jashtëm dhe veshit te meswm. Valët e zërit të cilat dëpertojnw

nëper kanalin e dëgjimit shkaktojnw dridhjen e membramws sw timpanit tw cilat

nwpwrmes eshtrave te dëgjimit përcillen nw pjeswt tjera tw veshit. Në të gjenden qimet

dhe gjëndrrat e posaqme dhjamore. Këto të fundit tajojnë “dyllin e veshit”. Në kontakt

me ujin, kur lahemi, dylli bymehhet dhe e mbyll kanalin e veshit duke zvogëluar kështu

përkohësisht të dëgjuarit. Qimet dhe dylli e mbrojnë veshin nga pluhuri, mikroorganizmat

dhe insektet e vogla. Në kufi ndërmjet vshit të jashtëm dhe atij të mesëm gjendet timpani

(cipë lëkurore shumë e hollë). Ai e mbyll kanalin e veshit të jashtëm.

. Veshi i meswm -wwsht i vendosur nw zgavren eshtrore tw ashtit temthor dhe nwpwrmes membranws elastike , timapnit qw lidhet me veshin e jashtëm ndwrsa me veshin e brendshëm nwpwrmjet zgavrws ovale dhe rrethore. Veshi i meswm nwpwrmjet tubit tw Austahut , duke e barazuar shtypjen nga ana e jashtme dhe e brëndshme e membranws se timpanit e mbron timpanin e veshit nga dwmtimi gjatw shtypjeve tw mwdha . Ne brendësi tw veshit tw meswm gjenden tre eshtra tw vegjwl : çekani , kurdha dhe zengjia . - Këta eshtra janë të lidhur ndërmjet vete me nyja dhe ligamente dhe shërbejnë për të përquar zërin kah veshi i brendshëm. Qekiçi me një skaj është i lidhur me timpan, kurse me skajin tjetër, përmes nyjës është i lidhur me kullën, kulla përmes nyjës është e lidhur me yzengjinë, kurse kjo e fundit mbështetet në paretin e dritarës vezake. Ky paret e ndan veshin e mesëm nga veshi i brendshëm. Kështu, këta tre eshtra e lidhin veshin e jashtëm me veshin e brendshëm. Veshi i mesm pwrqon valwt e ndryshme tw tingujve nga ajri deri te veshi brendshëm.

Veshi i brendshëm - është mjaft i ndwrlikuar dhe i vendosur nw brwndësi e ashtit temthor . është formacion lëkuror në formë të një gypi të përdredhur- labirindthi. Në labirinth gjenden kërmilli, dy fshikëza dhe tri kanale gjysmërrethore.Në njërin në kanalet e kërmillit gjendet aparati i kortit i cili shërben si receptor i shqisës së dëgjimit. Organi i kortit është i lidhur me fijet nervore akustike të cilat e përcjellin zërin gjer në qendrën akustike të trurit ku informacioni ”regjistrohet” për tu mbajtur mend dhe në kohen e duhur të reprodukohet me anë të të folurit. Këto fije nervore janë receptor të të dëgjuarit. Të gjitha këto pjesë janë të zhytura në një lëng që quhet endolimfë, kurse tërë veshi i brendshëm është i zhytur në një lëng që quhet perilimfë.

Fillon nga vrima ovale dhe rrethore nw kufirin midis veshit tw meswm dhe tw

brendshëm . Karakteristikw për veshin e brendshëm është prania e tre kanaltheve

gjyswm rrethore tw cilat shtrihen twrthorazi njwri nw tjetrin . Njwri skaj i çdo kanalthi

wshtw zgjwruar nw fshikëz ampule . Në pjeswn e zgjwruar nw ampule ndodhen

receptoret tw cilwt quhen kreshta dëgjuse. Roli themelor i veshit është në pranimin e

zërit. Zëri është dridhje ajrore nw formw tw valwve tw cilat kanw frekuencw dhe

gjatesi valore tw caktuar.

Pranimi i valwve dhe i frekuencws sw tyre nuk është i njejtw të tw gjitha zhtazet .

Disa prej tyre pranojnw zërin me frekuencw tw ulwt ndwrsa disa nw atë më të lartw .

Frekuenca e lartë e zërit mund tw shkaktojw dwmtimin e organeve të dwgjimit . Po

ashtu edhe shtypja e lartë ka të njejtin efekt . P.sh. ku njeriu zhytet ne thellsi me të

madhe tw ujit ndjen dhëmbje tw veshit . Kjo është për shkak të shtypjes sw madhe tw

ujit

Çfare rruge ndjek tingulli nga veshi tek truri ?

Degjimi fillon kur valet e tingullit mblidhen nga veshi i jashtem dhe kalojne ne kanaline e degjimit te daullja e veshit duke bere qe ajo te vibroje. Dridhjet e tingujve përcillen nepëmjet timpanit, çekanit, kulles dhe yzengjisë deri te lëngu i veshit të brendshëm. Lëngu i dridhur i ngacmon majat e qelizave ndijore në kërmill. Nervi i dëgjimit e përçon ngacmimin në qendrën e dëgjimit dhe kështu krijohet ndjesia e tingullit.Shprehur pak më gjerësisht ky proces ndodh si vijon :organi i shqisës së të dëgjuarit gjendet në kërmill. Në brëndinë e tij gjendet organi i të dëgjuarit që quhet organi i Kortit, në të gjenden receptorë për frekuenca të ndryshme (të larta dhe të ulëta) të zërit.Kur valët e zërit arrijn deri te timpani, ai dridhet. Kjo dridhje përmes çekanit, kulles dhe yzengjisë përcillet deri te pareti i dritres vezake e prej anadej nëpërmjet të lëngur përcillet në kërmill. Tani dridhjet në formë të valëve të lëngut përcillën në qelizat receptore, të cilat nxiten- ngacmohen.

. Ato jane mijera qeliza te hola si fijet e flokeve te vendosura ne organin e Kortit.(Fridberger et al,2004;. Çdo qelize ne forme te fijes se flokut mbaron ne maje me nje tufe fibrash. Keto fibra terhiqen dhe shtyhen nga vibracionet e membranes bazilare. Kur keto fibra levizin, qelizat receptore dergjojne sinjal ndermjet mbaresave nervore aferente te cilat bashkohen dhe formojne nervin degjimor qe shkon ne tru te krijojne tingull.Këtu valët e zërit shndërrohen në potencial bioelektrik.Qelizat ndijore janë të mbështjellura me fije nervore akustike. Përmes nervit të dëgjimit nxitja përcillet deri në qendrën e të dëgjuarit në tru, i cili e analizon dhe përpunon ate sa i përket lartësisë, ngjyrës, drejtimit prej nga vijnë etj. Në pjesën tëmthore të korës së trurit ku gjendet qendra për dëgjim, informatat përkthehen në tone, melodi, të folur etj.Dëgjueshmëria e veshit tonë sillet prej 16-20000 Hz. Eshtë nervi dëgjimor ai që qon impulset nw tru. Kur impulcset e nervit arrin lobin tomporal ato interpetohen si tinguj .

Dridhjet e tingujve përcillen nepëmjet timpanit, çekanit, kulles dhe yzengjisë deri te lëngu i veshit të brendshëm. Lëngu i dridhur i ngacmon majat e qelizave ndijore në kërmill. Nervi i dëgjimit e përçon ngacmimin në qendrën e dëgjimit dhe kështu krijohet ndjesia e tingullit.

Lidhjet neutrale

Shqisa degjimore realisht u perket te dy vesheve. Secili vesh çon mesazhe ne te dy hemisferat e

trurit. Vendi ku behet kryqezimi i fibrave te nervit gjendet tek medualla(pjese e bazes se truit).

Nga medulla, fibrat te tjera bartin mesazhin tek pjeset me te larta te trurit. Disa prej ketyre

mesazheve shkojne ne qendrat e trurit qe kordinojne levizjen e syve, te kokes dhe te vesheve.

Mesazhe te tjera mbarten nga formacioni retikular. Destinacionet kryesore te ketyre mesazheve

degjimore jane zonat degjimore te vendosura ne lobet temporale te dy hemisferave. Gjate rruges

per ne lobet temporale, mesazhet degjimore kalojne neper te pakten kater qendra me te uleta te

trurit, ku informacioni i degjimit vazhdon te kodohet me shume perpikshmeri.( Morris &

Maista ,2009)

Të dëgjuarit fetal –Regjistrimet elektrike të përgjigjëjve të trurit na dëshmojn marrjen e tingujve në fetusë që në javën e 25-të pas fekondimit, rreth 3.5 muaj para plotësimit të periudhës së shtatzënisë. Këto zbulime na dëshmojnë se fetusit e dëgjojnë impulsin e tingullit. Dy studiues, përdoren imazhet e dhënë nga ultratingujt për të iu përgjigjur kësaj pyetje.Teknika e ultratingujve krijon një pamje të fetusit. Imazhet tregonin se megjithse fetusi nuk përgjigjej ndaj stimujve dëgjimor para 24 javësh pas fekondimit, në moshen 28 javshe pothuajse gjithë fetuset pulitnin kapakët e syve si përgjigjëje ndaj tingujve, dhe ata që nuk përgjigjeshin( 1-2 %) linden me defekte në dëgjim ose me dëmtime serioze.

Ndjeshmëria ndaj tingujve-foshnjat e sapolindura duket se janë më pak të ndjeshëm ndaj tinfujve se sa të rriturit. Një i sapolindur mund të dëgjoj vetëm tinguj paksa më të lartë se një pëshpëritje në distancë 1.3 m, ndërsa i rrituri mund të dëgjoj pëshpëritjen prej kësaj distance. Lëngu në veshin e mesëm mund të shkaktojë një pjesë të këti problemi. Ndjeshmëria ndaj tingullit varion me frekuencen e tingullit në të dy palët, si tek foshnja edhe tek i rrituri. Ndjeshmëria e të rriturit është më e ulët për tingujt me frekuencë të lartë dhe të ulët në krahasim me ato me frekuencë të mesme. Në studimet e bëra me foshnja 6-18 muajsh, ndjeshmëria dëgjimore e foshnjes u zbulua se ishte relativisht e dobët për frekuencat e ulëta por ishte po aq mirë sa të rriturit për frekuencat e larta.Eshtë e qartë se njerzit nuk dëgjojnë më mirë kur plaken. Ndjeshmëria ndaj tingujve arrin kulmin e vetë jo më vonë se rreth moshës 10 vjeq. Ndjeshmëria ndaj frekuencave të larta arrin edhe më herët dhe nuk përmisohet pas 4-5 vjetësh.Mbajtja e ndjeshmërisë me anë të instrumenteve percakton sa i lartë duhet të jetë tingulli që ta dëgjojë foshnja. Megjithatë ne normalisht përballemi me tinguj që janë shumë më të lartë se ky kufi. Për të kuptuar plotësisht kapacitetin e dëgjimit të foshnjës, na duhet gjithashtu të dimë sesa mirë do të jetë e mundur që foshnja të dallojë tingujt që

ndryshojnë në karakteristika të ndryshme, si përshembull intesitet, frekuencë dhe shtrirje në kohë.. Aftësit ndarëse të dëgjuarit-foshnjat janë të aftë të dallojn ndryshimet në intensitet ose lartësi që në moshë të hershme. Kështu pas gjashtë muajsh fetusi familjarizohet me tingullin afërsisht të lartë sa një bised e zakonshme në distancë 1m, një rritje në intensitet shkakton ndryshime të dukshme në rrahjet e zemrës.Dymbëdhjetë muajshi mund të dalloj ndryshime shumë të leta në intensitet.Egzistojnë disa mospërputhje në lidhje me shkallen e dallimit të frekuencave në muajt e parë të jetës.Disa tinguj janë më frytshëm se të tjerët në qetsimin e fëmijës dhe në tërheqjen e vëmendjes së tyre.Tonet e ulëta janë më efikase në qetësimin e fëmijëve, ndërsa tonet e larëta kanë tendencë që ti shqetësojnë ata. E qara vetë ka tendencë që të jetë ngjitëse në foshnjat e vogla: kur dëgjojnë fëmijët e tjerë që qajnë ata fillojn gjithashtu të qajnë edhe vetë.Foshnjat e vogla preferojnë të dëgjojnë tinguj që bien brenda frekuencës së zërit të njeriut, dhe ato do të preferonin të dëgjonin zërin e një njeriu më shumë një zile. Si rrjedhojë e këtyre ndjeshmërive fëmijët mund të dallojn tingujt e zërit që në moshen një muajshe.

Perceptimi degjimor

Informacioni degjimor percillet nga veshet, permes nervave degjimore ne tru, ku interpretohet.

Çdo vesh eshte i lidhur me trurin nepermjet nje nervi te veçante degjimore. Keshtu tingulli i

kapur vetem nga veshi i majte, dergohet vetem ne anen e majte te trurit. Tingulli qe kapet vetem

nga njeri vesh quhet monofonik. Qendrat degjimore me te larta te trurit sherbejne per te

perpunuar informacionin bifonik qe kapet nga te dy veshet. Ne i perdorim sinjalet bifonike per te

vlersuar vendndodhjen e burimit te tingullit. Tingulli qe arrine ne njerin vesh paska me pare se ne

veshin tjeter, sherben si sinjal per vendndohjen e tingullit. Nese nje shok qe rrin ne te majten ju

therret emrin, se pari do ta degjoni me veshin e majte, duke dhene nje tjeter sinjal bifonik per

vendndodhjen. Shpesh nuk e kuptojme se ka nje ndryshim,e reagojme ne menyre e duhur duke u

kthyer ne dretim te burimit te tingullit. Informacioni degjimore levize nga kermilli i veshit permes

nervave degjimore per te talamusi, para se te arrije te kortesi degjimore ne lobet temporale te

trurit. Ngjitur me kortesin degjimore eshte nje pjese e lobit temporal e njohur si "zona e

Wernickhe" e cila eshte e rendsishme ne perceptimin e te folurit. Demtimi i ksaj zone çon

ne"afazi", çrregullim me te cilin nje person humbet aftesine per te kuptuar te folurit. Ne shumicen

e njerzve te cilet perdorin doren e djathte kjo zone ndohet ne hemisferen e majte.(Cittka L,

Brockman A ,2005)

TINGULLI DHE MEKANIZMAT E DWGJIMIT

Mekanizimi i dëgjimit të njeriut është shumë I ndërlikuar . Tingujt prodhojnw vibracione të ajrit, kwto vibracione i pwrqojn membrawes timpanike . Membrana timpanike vën nw lëvizje vargun e kockzave të veshit të mwswm. Kwto të fundit ushtrojnw trisni mbi lëngje që qarkullojnw nw labirintet e veshit te brëdshëm . Lëvizja e lwngjeve shoqwrohet nga lwvizja e membranave dhe e qwlizave me qwrpik . Kwto qëliza stimulojnw neuronwt qw gjindwn aty pranw. Neuronet e stimuluara gjenerojnw

potenciale veprimi qw shperhapwn drejt trurit . Inerpetimi I kwtyre impulseve pwrbejn atë qw ne e quajm dëgjim.

PWRQIMI I TINGULLIT DREJT VESHIT TW BRWNDSHWM Dëgjimi është rezultat I stimulimit të zonës dëgjimore qw gjwndet nw korwn e lubeve tomporale . Sidoqoftw para se tw ndodh kjo , valet zanore duhet të shperhapwn nëpër ajrë membrana, kocka dhe lëngje derisa të arrinë tw stimulojw qwlizat receptore tw organet të Kortit . Tingujt që burojnw nga mjedisi i jashtëm hynë nw kanalin e jashtëm tw dëgjimit , godasin membramen timpanike dhe e dwtyrojnw atë të vibroj mw frekuencwn e pa ndryshuar. Mëqense mebrma timanike është shumë herë me e gjërw se dritarja ovale , trisnija që ushtrohet mbi dritaren ovale është shumë me madhe se ajo qw ushtrohwt në membranen timpanike . kjo rriteje e trisnisw nw dritaren ovale e mposhtw rezistencwn qw ofron lwngu koklear dhe e dwtyron atë të lëviz ne menyrw valore .

KARAKTERISTIKAT E TINGULLI Ndryshe nga drita qw mund tw pwrqohet edhe permes njw vakumi (P.Sh permws hapsirws se jashtme) pwrqimi I tingullit kwrkon pranin e njw mjedisi elastik . Nga ana tjetwr mjedisi shperhapwt shumw mw ngadal se drita . Shpejtwsia e shperhapjws sw tingullit nepwr një mjedis është e pa ndryshushme. Nga ana tjetwr ajo është më e madhe nw mjedise tw ngurta se sa nw tw gazeta, ku përfshihet edhe ajri . Tingulli formohwt si rezultat i ndryshimeve valore te trisnisw sw ajrit . Tingulli i ka dy karakteristika fizike që janw frekuenca dhe ampituda.

Amplitudat e larta

Në nivele të larta tingujt, fibrave nervore të cilat kane karakteristike frekuencat nuk përputhen

saktësisht me stimujve qe vazhdojë të përgjigjen, për shkak të levizjes se shkaktuar në zona më të

mëdha të membranës basilar nga tingujt me zë të lartë. Teoria e kohes mund ta ndihmoj sqarimi

se si ne ruajme kete diskriminim. Edhe kur një grup më i madh i fijeve nervore janë të gjitha të

liruese, aty ka nje nje periode te ketyre lirimeve qe korrespondon me perdiodicitet te stimulit.

Frekuencat e larta

Neuronet kanë një frekuencë maksimale te qitjes e cila bie brenda gamës së frekuencave qe ne

mund te degjojme. Ne menyre qe te jete e plote, normal e teorise duhet disi te tentoje te shpjegoj

se si ne dallojme pitch permbi normen e lirimit maksimal te tingujve. Teoria bresher, ne te cilen

grupet e neuroneve bashkepunojne per modelin e perkohshem te kodit, eshte nje perpjekje per te

bere teorin e kohes me te plote, por ka ende frekuenca shume te larta per te pare ndonje sinkron

ne shkarkimet nervore auditor. Hulumtimet bashkëkohore sugjeron se perceptimi i katran varet

nga të dyja vendet dhe modelet e shkarkimet neuron. Teoria vend mund të jetë dominuese për

frekuenca të larta (Alain de Cheveigné (2005)J. Rose, J. Hind, D. Anderson, and J. Brugge

(1967).

Teoria e frekuences.

Sipas kësaj teorie frekuenca e dridhjeve të membranës baziliare përcakton frekuencën e nxitjeve

së neuroneve që mbartin impulse në tru. Kritika e kësaj teorie është se nervat nuk mund të nxiten

aq shpejt dhe në mënyrë të vazhduar sa frekuenca e shumë valëve të zërit. Për këtë arsye u

propozua parimi i bresherise nga Wever më 1949 . Ky parim thotë se, neuronet e veçanta nxitën

njëri pas tjetrit duke ngritur kështu frekuencën totale të impulseve që është e mundshme të

dërgohet në tru.Vitet e fundit, Von Bekesy, 1960, hodhi idenë e parimit të valës udhëtuese, i cili

thotë se valët e zërit që udhëtojnë përmes kërmillit e lëvizin membranën baziliare në një

vendndodhje që korrespondon me një lartësi të veçantë të zërit

Pasi membrana basilar vibron, secila grumbull i qelizave të flokëve përgjatë gjatësinë e tij shtremberohet në kohë me komponentët e tingullit si te filtruar nga akordimi nga membrana bazilike rregulluese e pozicionit. Sa me intensive qe eshte kjo dridhje, më shumë qelizat me forme te flokëve janë shtrembëruar dhe ka më shumë gjasa ka që ata janë per te shkaktuar ngacmime nervore. Kjo teori supozon se perputhshmeria e kohes se modelit, qoftë ajo e lartë apo e ulët i lirimit mesatar te nje tingulli, eshte nje kod i perputhshem me lartesi të qëndrueshme

Zgjidhja e rastit te shkarkimit se shkencija nevore.

Beament pervijoi nje zgjidhje te mundshm( James Beament, 2003). Ai theksoi se ne dy studimet

klasike neuronet individuale qe qelizave ne forme fije floku nuk kan gjithmone

shkarkime(shkendija) qe ne rastin e pare qe ato jane ne gjendje (Nelson Y. S. Kiang,1969), (J. J.

Rose, J. Hind, D. Anderson, and J. Brugge (1967). Edhe pse ato do te japin shkendija ne kohe me

vibracionin, neuronet nuk po te japin shkendija ne çdo dridhje. Numri i vibrimeve te anashkaluara

ishte vene ne dukje te rastit. Boshlleqet ne rezultojne ne bishtin e nje impusli nervor ateher te

gjitha do te jene numer i plote multiples i periudhes se vibrimit. Per shembulluj, nje ton i paster

prej 100 Hz ka nje periudhe prej 10 msn. Bishti perkates i impulseve do te permbante boshlleqet e

10 ms, 20ms, 30 ms, 40 ms etj. Nje grup i tille i zbrastirave mund te jete krijuar nga nje ton 100

Hz. Drejtimi i boshlleqeve per nje tingull mbi normen maksimale te shkendijes nervore do te jene

te ngjajshme, perveç se do te mungojne disa nga mangesite fillestare, megjithate ai ende do te

korrespodent i veqant me frekuence. Niveli i nje toni te paster mund te shihet si korrespodent me

diferencen midis zbrazetirave te ngjitura.

Receptorët e drejtpeshimit Në fshikëzat e veshit të brendshëm të veshura me qeliza të veqanta të pajisura me qerpikë gjenden guralecë të vegjël.Duke ndryshuar poziten e kokës, nën ndikimin e gravitacionit të Tokës këta guralec bëjnë shtypje në drejtim të caktuar. Në qerpikët e qelizave receptore guralecët shkaktojnë impuls- nxitje. Nxitja me anë të nervit përqohet në qendrën e drejtpeshimit në trurin e vogël. Kjo qendër udhëheq lëvizjet automatike të mujkujve nëpërmejt të të cilave organizmi në mënyrë refleksive sillet në pozitë eukuilibri. Me anën e kësaj shqise ne jemi në gjendje të ruajm djetpeshimin gjatë rrotullimin, kërcimit. Kështu truri ynë njoftohet vazhdimisht për poziten e trupit në hapësirë.

ORGANI I EKUILIBRIMIT

Pwrveq kwrmillit, labirinti i veshit tw brendshwm pwrbwhet nga dy qeska tw vogla: nga

qeska e rrumbullakwt dhe nga ajo vezake dhe nga tre kanale gjysemrrethore. Keto

struktura janw tw mbushura me endolimfw dhe janw tw rrethuara nga tw gjitha anwt me

perilimfe . Shkaterimi i tyre shkakton njw dwmtim tw madh tw shqisws tw ekuilibrimit.

Kwshtu pwr shembull pwllumbi pa kwto organe nuk wshtw nw gjendje tw fluturojw. Te

njeri, perveq kwtyre organeve tw veshit tw brendshwm ekuilibri varet nga shikimi, nga

ngacmimet prproireceptore dhe nga ngacmimet qw nisen nga qelizat e vendosura nw

tabanet e kembwve dhe janw tw ndjeshme ndaj trysnsë. Me ndimwn e kwtij organi ne

jemi nw gjendje tw ruajme baraspeshwn e veprimeve tona edhe nw ato raste kur

rrutullohemi ose kwrcejmw tw tre kanalet janw tw vendosura perpendikularisht njwri -

tjerit dhe janw mbushur me njw lloje lwngu qw quhet enolimf. Qdo lwvizje, perkulje e

qafws qdo rrutullim apo hedhje qw kryejmw ne, shkakton lwvizjen e lengut nw kanalin

gjyswmrrethore. Kto lwvizje shwndrrohen nw impulse nervore qw nerva e ekuilibrit i

transmetojnw menjwherw nw trurin e vogel ku ndhodhet qendra e ekijlibrit. Nw kwtw

mwnyrw truri njoftohet vazhdimisht pwr poziconin e trupit tonw. Kur rrutullohemi rreth

vetes shumw herw e mw shpejtwsi dhe ndalemi menjwherw, kemi pwrshtypjen se sendet

pwrrreth nesh vazhdojnw tw rrutullohen edhe pse jemi ndalur kjo ndhodh, sepse lwngu

qw wshtw nw kanlet gjyswmrrethore vazhdon tw lwviz pwr shkak tw inercisw edhe pse

jemi ndalur se rrotulluari. Kur trupi është nw qetwsi otolitet nw otrikulus dhe sakulus

mbeshetwtn ose pushohjnw nw qelizat nw qerpik kur koka ose trupi lwviz horizentalisht

ose vertilkalisht granulat ose otolitet e otrikulusit dhe sakulusit zhvendosen njwri wshtw

mwsuar mw lwvizje nw planin qw ngacmon kanalet gjyswmrrethore nw menyrw tw

pwrcaktuar por levizjet pingule qw janw paralel me gjatsinw e boshtit tw trupt nuk janw

tw rwndomta pwr tw. Pwr shembull kur ngjitemi ose zbresim me

7

ashensor,ose kur lekundwmi gjatw udhtimit mw anije nw det ngacmohen kanalet

gjysemrrethore nw mwnyre tw rwndomta,si pasoje munde tw kemi marramendje, tw

shoqerura me zbehje tw fytyrws shpeshtim tw frymarrjerws , me djersitje dhe

vjellje,swmundja e detit.nese njeri shtihet ,levizjet do tw ngacmojnw ne njw mwnyre

tjetwr kanalet gjysemrrethore dhe ndjenja e pershkruar me larte do tw jetw mw e dobwt.

Receptorë për lëvizje Organi i shqisës për lëvizje është i vendosur në kanalet gjysmërrethore.Kanalet janë të vendosura në mënyrë që të mund të regjistrojnë tri kahe të lëvizjes: para-pas, majtas-djathtas, lartë-poshtë.Në kanalet gjysmërrethore janë të vendosurra qelizat receptore.Lëvizja e trupit, ndryshimi i shpejtësis së lëvizjes ose ndalja e lëvizjes e lëvizin lëngun në kanalin gjymërrethor.Lëvizja e lëngut shërben si zegël për të nxitur qerpikët

ndijore.Nxitja (impulsi nervor) nga këto qeliza me nerv përçohet në qendër- në tru. Kështu informatat për lëvizje dhe ndryshimet në lëvizje mund të shfrytëzohen për udhëheqje edhe të sistemeve të tjera të organeve,të cilat në bashkveprim me shqisat e tjera e sjellin trupin në pozitë të caktuar (imagjinoni lëvizjet njerëzve në cirk. A thua do të mund të bëheshin ato pa pjesëmarrjen e shumë shqisave

Dëmtimi i dëgjimit  Ka dy tipe të shurdhimit, shurdhimi i përçeshmëris she shurdhimi i nervit.I pari ka të bëjë me strukturat e veshit të jashtëm dhe të mesëm. I dyti është më serioz dhe ka të bëjë me dëmtimin e veshit të brendëshëm ose nervit akustik-dëgjues.

Shurdhimi i përçueshmëris Shurdhimi i përçueshmëris mund të jetë i pranishëm qysh me lindje ose të shkaktohet me plagë ose infeksion. Shurdhimi mund të shkaktohet nga ftohja ne kokë apo formimi i dyllit. Njerzëve me shurdhim të përçeshmëris u ndihmonë aparatet që përcjellin tingujt në veshin e brendshëm, nga ku shëndrrohen në impulse nervore dhe dërgohen në tru.Në kërmillin e veshit janë vendosur tela shumë të hollë, kurse në kafkë mbi vesh është fiksuar një mikrofon. Kur mikrofoni pranon zërat ai dërgon sinjale elektrike te telat e kërmillit të veshit, ngacmohet nervi akustik i cili dërgon impulse në tru dhe mundëson dëgjimin. Aparatet ndihmojnë në rastë të shurdhimit.Shurdhimi si pasojë e demtimit të veshit të brendshem apo nervit akustik.Shurdhimi i nervit mund të shpie deri te humbja e plotë e dëgjimit.Në rastet e shurdhimit të nervit smund të bëhet asgjë ,ngase pajisja e degjimit smund të krijoj neuron akustik.Shurdhimin e nervit smund e shkakton ekspozimi për një kohë të gjatë rok muzikes ,qendrimi afër zmadhuesve të zërit, psh nëpër dasma, zhurma në fabrika, marrja e tepert e disa barnave etj.Shurdhimi i Nervit në Pleqeri.

Shurdhimi i nervit zakonisht ndodhë kur njerzit plaken,sepse funde e nervit degjimore dobësohen .Humbja e degjimit mund të shpjerë deri te sjellja paranoike,nëse jeni i pavedijshem për këtë humbje.Nëse nuk dëgjoni se çfarë thonë të tjerët ju mendoni se ata po pershperisin prapa krahëve,dyshoni ne këdo.

Tinitusi

Thuajse tw gjithve na ka ndhodhur qw tw kemi dwgjuar njw murmurimw tw lartw edhe nw dhomwn mw tw qetw. Ky tingull qw duket qw vjen nga brenda kokws quhet Timitus. Problemet e timitusit prekin afwrsisht një në tetw persona. Ne disa njerwz tingulli bwhet aq i lartw sa nuk durohet si zhurma qw vjen nga frenimi i papritur dhe nuk zhduket. Ne shumicwn e rasteve timitus shkaktohet nga dwmtimi apo irritimi i qelizave nw formw floku. Ekspozimi pwr njw kohw tw gjatw ndaj toksinave swmundjeve tw ndryshme dhe disa aniboitikeve mund tw shkaktoj dwmtimin e pwrhershwm tw qelizave nw forme floku. Kjo gjendje letwsohet mw mjekim, impantimin e objekteve qw bllokojnw tingullin dhe pwrdorimin e metodave tw tjera. Ka dy tipe kryesore tw shurdhimit

Kujdesi dhe sëmundjet e shqisës së dëgjimitGoditja me shkuplakë direkt në lapsën e veshit, krisma, eksplodimet, muzika etj., mund të zvoglojnë mbrehtësinë e të dëgjuarit ose shkaktojnë shurdhimin e plotë. Nëse presim të dëgjojm ndonjë zhurmë të madhe, eksplodim etj., preferohet që të hapet goja (për të barazuar shtypjen).Shumë profesione të njerëzëve janë të lidhura më zhurmë të intensitetit të lartë. Me kohë organizmi adaptohet në të deri në kufij të caktuar. Poashtu edhe në kushte të qetësis apsolute te njeriu shfaqet ndjenja e shqetsimit dhe e çrregullimeve psikike. Nga kjo del se njeriu është mësuar të jetojë më një zhurmë të intensitetit të caktuar në natyrë. Zhurma e intensitetit të lartë për një kohë të gjatë ngacmon sistemin nervor sipatik. Kjo rezulton me çrregullime në qarkullim, frymëmarrje, tretje, SNQ, sistem endokrin etj. Nëse në vendin e punës eksiston zhurëm e intensitetit të lartë, duhet të ndërmerren masa mrojtëse personale ose kolektive për tu mbrojtur nga zhurma. Për ruajtjen e shqisës së dëgjimit duhet të mbahet higjena e veshit të jashtëm, e gojës dhe e dhëmbëve, sepse infeksionet virale dhe bakteriale nga goja (me kanalin e Eustahit) kalojnë në veshin e mesëm.Nëse nuk mbahet higjiena e veshëve, ngurtësohet dylli i veshëve i cili pengon dridhjet e timpanit.Nëse mbyllet kanali i jashtëm i veshit me dyll, shfaqet ndjenja e kokë dhembjes. Dhembjen në vesh shfaqen si pasojë e inflamacionit të veshit të hundes apo e ndonjë sëmundje infektive (difteria, fruthi.). Ifeksioni i veshit të brendëshm vjen edhe nga goja(përmes kanalit të Eustahit).Iflamacioni përcillet me temperature të lartë. Nëse inflamacionet janë me qelb mund të përfshijnë edhe trurin me rrjedhë vdekjeprurëse. Nganjëher qelbi del nëpër timpan, në këso rastesh

thuhet se veshi kullon. Prandaj shërimi më kohë i veshit pengon këto rrjedha negative dhe ruan shqisën e të dëgjuarit.Paaftësia e veshit për të regjistruar tingujt quhet shurdhim. Shurdhimi te gjysma e njerëzeve të shurdhër trashëgohet. Po ashtu shurdhimi mund të shfaqet edhe për shkak të mosshërimit te infalmacionit të veshit të mesëm ., veshit të brendshëm, nervit të dëgjimit, trurit etj. Nëse për një kohë të gjatë njeriu i ekspozohet zhurmës, si pasojë topitet mprehtësia e kësaj shqise, madje edhe mund të shfaqet shurdhimi. Intensiteti i zhurmës matet me decibel. Intensiteti i zhurmës në dhomë të fjetjes është 20 Db, në rrug automobolistike rreth 70 Db, në diskotekë me muzikë të buqitshme 105 Db. Nëse i ekspozohemi zhurmes për çdo ditë prej 90 Db shfaqet shurdhimi, andaj kujdes të mos i ekspozohet veshi zhurmes së madhe. Ka raste kur lindin njerzë shurdhëmemecë. Njerzit e tillë për të komunikuar me mjedisin përdorin lëvizjen e duarve, të gishtërinjëve etj. Smundja e detit, e cila paraqitet në rastë të udhtimit me anije, areoplan, autobus etj., është pasojë e tejndieshmërisë së shqisës së drejtëpeshimit dhe e disa pjesëve të sistemit nervor qëndror.

Si mund te rikthehet degjimi

Ata te cilen kane humbur degjimin pergjithmone, ne ditet e sotme ka shume menyra per te

korrigjuar humbjet. Teknologjite e reja dixhitale kane prodhuar aparate degjimi qe amplifikojne

tingullin duke fuqizuar te foluren dhe reduktuar zhurmen e mjedisit. Ne rastet e ngurrimit te

lidhjeve midis kockave (çekiçit, kudhres dhe yzengjise) te veshit te mesem, mund te nderhyhet

edhe me kirurgji. Per njerezit me demtime te kokleas, kirurgjia eshte mbreselenese. (G. M. Clark,

1998: Fischetti, 2003; Shallop, Driscoll & Tribisar, 2004). Ne koklea futen dy elektroda.

Elektrodat anashkalojne qelizat e demtuara ne forme e fijes se flokyt dhe perçojne sinjale

elektrike nga nje mini sintezues tingujsh drejtperdrejt tek nervi degjimor i cili dergon mesazhin ne

tru. Kryesisht jane femiijet ata qe bejne implantim te kokleas. Sigurisht, sa me i vogel te jete

femija kur kryhet impanti, aq me te medha jane perfitimet e tij ne pikepamje te zhvillimit te te

kuptuarit dhe te folurit. Kjo shtyn shume ekspert te rekomandojne kryerjen e implantit gjate tre

viteve te para te jeses( Kileny,& Aushbaugh.2001). Ne mbeshtetje tyre qendron pikepamja se

shurdheria nuk eshte paftesi, madje ajo qone ne mprehjen e shqisave te tjera

Kultura e shurdheris

A duhet mjeket te bejne ç'eshte e mundur per t'u kthyer degjimi femijeve te lindur te shurdher apo

qe dhurshohen qe ne moshe te re? Ne menyre ndodhta te çuditshme, Shoqata Kombetare e te

shurdherve thote jo. Shume nga keto procedura kthejne degjimin vetem pjeserisht. Femijet lihen

ne nje gjendje te papercaktuar. Njeren ane, nuk kane mundesin te perfitojne gjuhen e shenjave

dhe te pershtaten me nenkulturen e te qenit i shurdher, nga ana tjeterfuten dhunshem ne kulturen e

te degjuarit qe i etikon ata si njerez me "paaftesi" duke bjerrur nenvlersimin e tyre(Ladd, 2004).

Shoqata thote se gjuna e shenjave eshte gjuhe legjitime (burch, 2004; Emmorey, 1994) dhe duhet

pranuar si e tille. Femijet qe mesojne gjuhen e shenjave si gjuhen e nenes, funksionojne mjaft

mire, shpesh me mire se femijet qe perpiqen te kuptojne gjuhen e folur qe menxi arrijne ta

degjojne Ne mbeshtetje te tyre qendron pikepamja se shurdheria nuk eshte paaftesi, madje ajo

qone ne mprehjen e shqisave te tjera.

Pyetja hipotetike

Nese do t;ju duhej te vendosni per te zgjedhur midis shikimit dhe degjimit, cilen do te mbanit?

Kur u behet kjo pytje njerzve, shume prej tyre thone se do te hiqnin dore nga degjimi. mesuesja

dhe aktivisja e shquar Heler Keller, e cila ishte e verber dhe shurdhe nga lindja, keqardhjen me te

madhe e kishte per faktin qe nuk arrinte te degjonte. Jam po aq e verber sa edhe e shurdher.

Problemet e shurdherise jane me te thella dhe me komplekse, ne mos me te renda se ato

t'verberise. Shurdheria eshte nje fatkeqesi shume me e madhe, sepse sjell me vete humbjen e

stimulit me te rendsishem- tingellimin e zerit qe mbart gjuhen, vene levizje mendimin dhe ju

lejon te futeni ne shoqerine e njerzve intelegjente.( Keller,1948,cituar nga

D.Ackerman,1995,f.191-192). Per disa nga kafshet, degjimi eshte shqisa me e mprehet. Per

shembull, lakuriqet, delfinet dhe balenat nu jane te verber, po "shohin" me shume me veshe sesa

me sy. Ata leshojne pasthirrma konstante qe perplasen me objektet ne afersi. Neuronet e sistemit

te tyre degjimore arrijne te perpunojne nje sasi te jashtzakonshme informacioni nga keto jehona.