peyzaj planlama 04.09.2006

Peyzaj Planlama

Yrd.Doç.Dr. Osman UZUN

Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü

Tel: 0380 541 37 23 [email protected] , [email protected]

“Peyzaj Planlama ve Peyzaj Yönetimi, Türkiye’deki Peyzaj Uygulamaları ve Avrupa Peyzaj Sözleşmesi”

Eğitim Uygulama Programı(Gökçeada – 04.09.2006)

Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Tel: 0 380 541 37 23 / Gökçeada – 04.09.2006


Planlama Kavramı ve Peyzaj Planlama

Anonim (2000c)’ye göre, Sekizinci beş yıllık kalkınma planı (2001-2005) özel ihtisas komisyonları el kitabı’nda uzun dönem stratejileri ve VIII. plan başlığı altında plan ve planlama ile ilgili aşağıdaki tanımlar verilmiştir (Uzun 2003).

“Plan bir toplum projesi, bir uygarlık projesidir”,

Planlama “eğitim, insan kaynakları, sosyal sermaye, bilgi sistemleri, teknoloji, ekonomi, kültür, sağlık, enerji, çevre, hukuk, karar sistemleri düzeyinde çok sayıda alanı kapsar”


“Peyzaj Planlaması” kavramını Avrupa Peyzaj Sözleşmesi; peyzajın değerinin arttırılması, iyileştirilmesi veya oluşturulması için yapılan ileriye dönük esaslı eylemler olarak tanımlamaktadır.


Başal (1988)’a göre, doğayı ve üzerinde yaşadığımız araziyi koruyabilmek, varolan potansiyelinden maksimum düzeyde yararlanabilmek, geliştirerek sonraki kuşakların yararlanmasına sunabilmek, ancak; birbiri ile çelişmeyen kullanım seçeneklerini irdeleyip araştırarak, bir plana dayalı olarak uygulamak, sürekli bakım ve denetimini sağlamakla mümkün olabilir (Uzun 2003).

Başal (1988)’a göre, Peyzaj planlama insan-doğa ilişkilerinin, koruma-kullanım dengesi içinde geliştirilmesi fikrinden hareketle, toplumun ve bireylerinin sağlıklı, özgür, dengeli ve nitelikli yaşam koşullarına sahip olabilecekleri bir çevre’nin oluşturulmasını hedeflemektedir (Uzun 2003).


Buchwald (1980)’e göre Peyzaj planlamasıyla aşağıdaki konular üzerinde durulur (Altan 1982);

* Peyzajın optimal ekolojik-biyolojik, görsel yapı ve zenginliği korunur ve geliştirilir;* Ekolojik özellikleri bakımından değerli alanlar birbirini tamamlayan koruma alanları sistemi içine alınır; * Alan kullanımlarının diğer kullanımları en az düzeyde olumsuz etkileyeceği, ekolojik ve görsel açıdan optimal kullanışları öneren planlar hazırlanır (Uzun 2003).


Sonuç olarak,

Peyzaj planlamada, öncelikle koruma ve kullanma dengesinin ortaya konulması, ekolojik özelliklerin irdelenmesi, kullanımlar ve dolayısıyla ekolojik ilişkilerin değerlendirilmesi ve tüm bu irdelemelerin ardından eylemlerin tanımlanması ve insanın en üst düzeyde yararlanacağı ama diğer canlılara en az zararı vereceği bir çevrenin oluşumu üzerinde durulmalıdır (Uzun 2003)


Bazı Ülkelerde Peyzaj Planlama Konusundaki Gelişimler

Leitao and Ahern (2002)’ye göre, ekoloji ve planlama çoğu ortak ilgi alanlarına sahiptir; ekoloji kaynakların fonksiyonları ile ilgilidir ve planlama insan yararı için uygun kullanımlar üzerine odaklanmaktadır.

Booth (1984)’a göre (kısa ve uzun dönemli) planlama ekoloji düşünülmeksizin başarılamaz. Bununla birlikte, 19 ve 20. yüzyıllarda, toplumun önceliklerini ortaya koymada planlamada ekolojik prensiplerin benimsenmesi yavaş olmuştur. Arazi planlama ve yönetiminde ekolojik kökenli yöntem ve teorilerin varlığı son iki yüzyıl içerisinde geliştirilmiştir (Leitao and Ahern 2002)


PLANLAMAYLA İLGİLİ BAZI YAKLAŞIMLARIN TARİHİ GELİŞİMİ (Leitao and Ahern 2002)

- Peyzaj planlama (McHarg 1963, 1969; Marsh 1978; Caldeira Cabral 1982; Fabos 1985; Steinitz 1990),

- Çevresel Etki Değerlendirmesi (EIA) (National Environmental Policy Act (NEPA) 1969; Marsh 1991; Morgan 1998; Treweek 1999),

- Peyzaj ekolojisi (Naveh and Lieberman 1984; Forman and Godron 1986; Forman 1995; Zonneveld 1995; Farina 2000),

- Ekosistem yönetimi (Agee and Johnson 1988; Grumbine 1994, 1997;

Haynes et al. 1998; Mcgarigal 1998a; Szaro et al. 1998),

- Çevre sistemlerine dayalı kırsal planlama (Golley and Bellot 1999)

- Peyzaj ekolojisi planlaması (Berger 1987; Harms et al. 1993; Forman 1995; Hulse et al. 1997; Nassuer 1997; Ndubisi 1997; Thompson and Steiner 1997; White et al. 1997; Steinitz et al. 1997, 1998; Ahern 1999, Jongman 1999)


Steiner (1991) ekolojik planlamayı, peyzaj kullanımı hakkında karar vericiler için sınırlandırmalar ve fırsatlar önermek için biyofiziksel ve sosya-kültürel bilgilerin kullanımı olarak tanımlamaktadır.

Leitao and Ahern (2002)’a göre, bütün çalışmalar irdelendiğinde planlamada temel bilim olarak ekoloji ve son yıllarda peyzaj ekolojisinin kullanımı açıkça ya da dolaylı olarak görülmektedir. Her bir çalışmanın kabul ettiği planlama evreleri, beş aşamada toplanabilir.

(1)Amaç ve hedeflerin oluşturulması

(2)Analiz

(3)Diagnoz

(4)Tahminler

(5)Sentez ya da uygulama.


Ülkemizde Peyzaj Planlama Konusundaki Gelişmeler

Ülkemiz dışında peyzaj planlama konusunda böyle bir gelişim sürerken, Ülkemizde de genellikle yurt dışındaki farklı plancıların geliştirmiş oldukları planlama yöntemlerinin ülkemiz koşulları için geliştirilerek farklı alanlarda uygulanması yoluna gidilmiştir.

Şüphesiz bu konuda ülkemizde yapılan çalışmaların çoğunluğunda ABD’lerinde McHarg’ın yapmış olduğu çalışma ile Hills’in çalışma alanlarında ekolojik birimlerin ayrılması ve tekrar bir araya getirilmesine ilişkin çalışmaları ve Almanya’da Bucwald tarafından yapılan çalışmalar ve benzerleri önemli bir yer tutmaktadır..


Altan (1982) tarafından Çukurova’da bilgisayar yardımı ile bölgesel ölçekte ekolojik peyzaj planlaması ve uygulaması alan kullanış önerisinin saptanmasına yönelik çalışma,

Köseoğlu (1982)’nun Peyzaj değerlendirme yöntemleri isimli çalışması

Yine Altan ve Köseoğlu tarafından gerçekleştirilen ekolojik temelli biyotop haritalaması ve planlaması amaçlı çalışmalar

Başal’ın ekolojik birimleri planlamada kullandığı “İznik Gölü ve çevresi peyzaj planlaması” (1974), Doğalgaz – Yapracık Tesislerı Alan Kullanım Planlaması (1988) isimli çalışmaları ve Kirmir Vadisi Rekreasyonel potansiyelinin saptanması (1981) konulu çalışması.

Alparslan (1991) tarafından yapılan peyzaj planlama çalışmalarında bilgisayar kullanımı ve Ege bölgesinde bir örnekleme alan üzerinde araştırmalar isimli çalışma

Ülkemizde Peyzaj Planlama Konusunda Yapılan Bazı Çalışmalar


Akpınar (1994) tarafından Açık Kömür Ocaklarındaki çevresel etkiler ve doğa onarımı konularının değerlendirildiği çalışma,

Karadeniz (1995)’in Islak Alanlar üzerine odaklandığı çalışma,

Kaplan (1995 )’ın Doğal ve kültürel değerlerce zengin kıyı mekanlarına yönelik peyzaj planlama yönteminin Foça örneğinde ortaya konulması üzerinde araştırması

Şahin (1996) tarafından ortaya konulan vadi peyzajlarındaki peyzaj değerlendirme yöntemi çalışması

Ortaçeşme (1996) ve Mansuroğlu (1997) ve Yılmaz (1998) tarafından benzer yöntemlerin kullanıldığı Optimal Alan Kullanım Önerilerinin ortaya konulduğu çalışmalar,

Yücel (1997) tarafından Çukurova deltasında gerçekleştirilen ekolojik riziko analizi çalışması,


Yılmaz (1999 )’ın Otoyol peyzaj planlaması konusundaki çalışması

Ulus (2000 )’un İskenderun kenti ve yakın çevresinin peyzaj ekolojisi açısından incelenmesi

Memluk, Cengiz, Özdemir, Duman (2001) tarafından geliştirilen sadece ülkede üretilen verilerin kullanılarak peyzaj potansiyelinin değerlendirilmesine yönelik çalışmaları

Kalem (2001) tarafından turizm potansiyelinin geliştirilmesi,

Sertkaya (2001) tarafından Turizm ve Rekreasyon Potansiyelini saptanması konularındaki çalışmalar


Karahan (2003 )’ın Erzurum-Rize karayolu koridoru peyzaj planlaması ve manzara yolu olarak kullanıma sunulma olanakları

Şişman (2003 )’ın Gala gölü sulak alanının koruma ve kullanma kriterlerine göre peyzaj potansiyelinin incelenmesi çalışması

Cengiz (2003) tarafından Peyzaj Değerlerinin korunmasında kırsal kalkınma modelleri üzerine olan çalışmalar,

Uzun (2003) tarafından Düzce Asarsuyu havzasında uygulanan peyzaj ekolojisi temelli planlama ve peyzaj yönetimi çalışmaları

Ülkemizde peyzaj planlama konusunda yapılmış akademik düzeydeki bazı doktora ve farklı amaçlarla yapılmış çalışmalarıdır.


YÖK Tez tarama sayfasına girildiğinde

1988 – 2003 yılları arasında “planlama” anahtar kelimesine sahip 135 adet

1988 – 2003 yılları arasında “Peyzaj planlama” anahtar kelimesini içeren 75 adet Yüksek Lisans ve Doktora çalışması saptanmıştır.

Bu durum ülkemizde peyzaj planlama konusunda önemli bir alt yapının varlığını kanıtlamaktadır.


Ülkemizde farklı amaçlarla yapılan peyzaj planlama konusundaki çalışmalarda farklı yaklaşımların ve yöntemlerin etkileri olduğu görülmektedir. Veri analiz, sorgu ve yorumlanmasında planlamaya temel oluşturan ve en çok kullanılan yaklaşımlar aşağıda verilmiştir:

1.Plan karelere dayanan ve çalışılan ölçeğin detayına göre mekanın (1km*1km, 2km*2km, 5km*5km yada 250m*250m, 500m*500m) farklı ölçülerdeki karelere ayrılarak her bir karede peyzaj planlamaya ya da peyzaj planlamanın amacına yönelik olarak olası tüm kültürel ve doğal peyzaj elemanlarının incelenerek plana dolayısıyla plan kararlarına yansıtıldığı çalışmalardır.


2. Çalışılan alana ilişkin olarak alana ilişkin özellikle doğal peyzaj elemanlarının kullanılarak, ekolojik birimlerin (üzerinde durulan tüm özellikler bakımından homojen, çevreden meydana gelebilecek herhangi bir müdahaleye de aynı tepkiyi veren birimler) oluşturulduğu ve ölçekle ilgili olarak ortaya konulan ekolojik birimler yardımıyla planlamanın gerçekleştirildiği çalışmalardır.


3. Bilgisayar Teknolojilerinin ortaya çıkması, Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemlerinin gelişimi ile birlikte peyzaj planlamada istenilen kriterlere uyan alanların seçiminde ve peyzaj yönetiminde, önceden oluşturulan veri tabanlarından sorgulama yoluyla plan ve yönetim kararlarının alındığı çalışmalardır.

4. Son yıllarda peyzaj ekolojisinin dünyadaki gelişimine koşut olarak, peyzaj planlamada peyzajın yapı, fonksiyon ve değişiminin ortaya konularak yine peyzajın doğal ve kültürel verilerinin sentezinin yapıldığı plan ve yönetim kararlarının alındığı çalışmalar olarak özetlenebilir.

Kullanılan tüm yöntemlerde de temel yaklaşım peyzaj planlamada olabildiğince ölçülebilir verilerin (doğal ve kültürel peyzaj elemanları) planlama içerisine dahil edilmesi ve karar mekanizmalarının bu doğrultuda ekolojik temelli bir bakış açısıyla geliştirilmesidir.

Tüm bu çalışmaların ortak yönü peyzaj plancısının fiziksel planlamada farklı doğal ve kültürel peyzaj elemanlarını sentezleyerek ekolojik temelli, peyzaj ekolojisi temelli bir yaklaşımla ele almasıdır.

Şekil 1.Peyzaj planlamada veri tabanı oluşumu, Doğal ve Kültürel peyzaj elemanlarının üst üste çakıştırılması ve plan kararlarının bu sentez sonrası ortaya çıkarılması

Plan kararları


Aşağıda Peyzaj Planlama da kullanılan 3 yaklaşıma ilişkin bazı örnekler verilmiştir.

PEYZAJ PLANLAMA

• Her türlü Planlama genellikle 3 temel aşama olan Araştırma, Plan yapma ve Uygulamadan oluşmaktadır.

Aşağıda Peyzaj planlama ile ilgili aşamalar verilerek kısaca açıklanmıştır (Koç ve Şahin 1999).

• 1. Peyzaj Analizi• 2. Ekolojik Sınıflama• 3. Peyzaj Diagnozu• 4. Planlama• 5. Koordinasyon• 6. Uygulama


EKOLOJİK BİRİMLERİN PLANLAMADA KULLANIMI


PEYZAJ ANALİZİ

Bu aşamada peyzajın doğal ve kültürel varlıkları ve özelliklerinin envanteri yapılır.

Doğal Peyzaj elemanları; İklim, Jeomorfoloji, Jeoloji, Hidroloji, Toprak, Hayvan Varlığı, Bitki Varlığı…………… araştırılır ve haritalara aktarılır.

Kültürel Peyzaj Elemanları; Yerleşim, Tarım, Sanayi, Ulaşım, Turizm …….. araştırılır ve haritalara aktarılır.


1. Peyzaj Analizi2. Ekolojik Sınıflama3. Peyzaj Diagnozu4. Planlama5. Koordinasyon6. Uygulama

EKOLOJİK SINIFLAMA

Ekolojik sınıflar, doğal vejetasyon potansiyeli ile iklim, toprak koşulları (tekstür, drenaj, derinlik, pH değeri, organik madde içeriği, tuzluluk, kireçlilik vb.) morfolojik ve jeolojik yapı, su ilişkileri (özellikle taban suyu seviyesi) gibi nitelik ya da etmenler göz önünde bulundurularak saptanmaktadır. Aynı ya da benzer özellik gösteren peyzaj bölümleri bu açıdan ayrı birer sınıf oluşturmaktadır (Koç ve Şahin 1999).

Olanaklar ölçüsünde yerel alanları da kapsayan hassas ve ayrıntılı bir sınıflama yükseklik kademelerinin, eğim derecelerinin, jeolojik yapının, toprak özelliklerinin, su durumunun, mikroklimatolojik ilişkilerin ve doğal vejetasyon potansiyelinin bir sentezi olarak düzenlenmektedir (Koç ve Şahin 1999).



Ekolojik Birimler

Doğal potansiyeli belirleyen Ekolojik Sınıflama Haritası üzerinde ayırt edilebilen en küçük mekanlar, aynı kullanım uygunluğunu, aynı dayanma gücünü, aynı gelişim olanak ve bakım gereksinimini gösteren diğer bir deyişle doğal potansiyelin güvenliği ve dayanıklılığı açısından benzer önlemlere gereksinim duyulan peyzaj birimleridir (Koç ve Şahin 1999).


• Prof. Dr. Metin BASAL (1974) İznik Gölü ve Çevresi Peyzaj Planlaması, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Mimarisi ve Ağaçlandırma Kürsüsü. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara

• Başal (1974) çalışmasında, Planlama alanını eldeki verilerin de yardımı ile ekolojik bakımdan aynı doğal faktörlerin etkisi altındaki İklim, Doğal bitki örtüsü, Toprak, Jeolojik ve morfolojik yapı vb kullanarak çalışma alanını homojen birimlere; mekanlara ayırmıştır.


* Başal (1974) çalışmasında; iklim, toprak, morfolojik yapı ve bakı gibi doğal yapı özelliklerinin farklı bileşimlerini kullanmıştır.

• Başal’a göre yaşam ortamlarının oluşumu; coğrafi konum, iklim, yükseklik, eğim, toprak, jeolojik ve morfolojik yapı gibi doğal etmenlerin farklı bileşimleri sonucudur.

1. Mikroklimatik alanlar2. Bakarlar: Kuzey, güney, doğu, batı3. Morfolojik yapı: Aluviyal kıyı ovaları / Fay kırıkları, yamaçlar /

Alçak ve yüksek plato / Dağlık kütlelerBu üç bilgiden yola çıkılarak, fiziksel yapı özelliklerinin belirlediği

yaşam ortamları çıkarılmıştır.Bu etmenlerin yanı sıra Şimdiki alan kullanımı, Büyük toprak grupları / Sorunlu alanları gösteren harita da kullanılmıştır.

Daha sonra bu birimlerden yola çıkılarak alana ilişkin peyzaj planlaması gerçekleştirilmiştir


UZUN (2003) “Düzce Asarsuyu Havzası Peyzaj Değerlendirmesi ve Yönetim Modelinin Geliştirilmesi” (Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı. Ankara)

isimli çalışmada Peyzaj planlamada ekolojik birimler temel alınmıştır.

Ekolojik birimlerin belirlenmesinde sırasıyla aşağıdaki işlemler uygulanmıştır


Ekolojik Birimlerin Oluşturulması

A. İklim(Yükseklik Grupları)

B. Büyük Toprak Grupları C. Morfolojik Yapı

(Bakılar)

Asarsuyu Havzası Üst Ekolojik Birimleri; A, B, C, D, E, F, G (7 adet)

D. Arazi Yetenek Sınıfları

E. Arazi Örtüsü(Bitki örtüsü ve mevcut kullanımlar)

Asarsuyu Havzası Alt Ekolojik Birimleri; A1…, B1…, C … (149 adet)

F. Jeoloji

Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Tel: 0 380 541 37 23 / Gökçeada – 04.09.2006Şekil 2. Düzce Asarsuyu Havzası ekolojik birimleri oluşumu (Uzun 2003)

1 0 1 2 Km

Düzce Asarsuyu Havzasý Peyzaj Deðerlendirmesi ve YönetimModelinin Geliþtirilmesi

N

A.Ü.Z.F. Peyzaj Mimarlýðý Bölümü CBS Laboratuvarlarýnda Hazýrlanmýþtýr.

Osman UZUNAnkara 2003

Harita4.2

Baký Gruplarý Haritasý

Doðu

Güney

Kuzey


Şekil 3. Düzce Asarsuyu Havzası üst ekolojik birimler (Uzun 2003)

Bakarlar İklimYüseklik grupları

Büyük Toprak Grupları Ekolojik Birim Adı

Alankm²

Düz 130-750 m Kireçsiz kahverengi orman (N) A 17.1

Düz 130-750 m Alüvyal topraklar B 18.1

Kuzey 130-750 m Kireçsiz kahverengi orman (N) C 39.3

Kuzey 750 m – 1580m Kireçsiz kahverengi orman (N) D 22.2

Güney 130-750 m Kireçsiz kahverengi orman (N) E 31.2

Güney 750 m – 1580m Kahverengi Orman Toprakları (M) F 5.5

Güney 750 m – 1580m Kireçsiz kahverengi orman (N) G 20.2


Çizelge 1. Düzce Asarsuyu Havzasıüst ekolojik birimler (Uzun 2003).


Şekil 4. Düzce Asarsuyu Havzası alt ekolojik birimler (Uzun 2003)

Çizelge 2. Her bir ekolojik birimin sahip olduğu özellikler (Uzun 2003)


PEYZAJ DİYAGNOZU

Bu aşamada doğal peyzaj elemanları ve süreçler ile düşünülen alan kullanımları arasındaki ilişkilerin ortaya konulması sağlanır(Koç ve Şahin 1999)

Planlanacak alandan yararlanmanın olanakları ve sınırları, peyzaj mekanlarının doğal potansiyelinin güvenliği açısından önemli olanak ve önlemleri saptanmaktadır. Bu aşamada farklı meslek disiplinleri ile birlikte çalışmak alınacak kararların doğruluğunu artıracaktır (Koç ve Şahin 1999).

Peyzaja teşhisin konulduğu ve peyzajı oluşturan her birimden yararlanmanın, ne tür önlemler alınarak yararlanılabileceğinin ortaya konulmasıdır (Koç ve Şahin 1999).Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Tel: 0 380 541 37 23 / Gökçeada – 04.09.2006


Çizelge 3. Farklı kullanımlar açısından her bir ekolojik birimde ne tür önlemler alınacağı, ne tür öneriler getirileceğinin ortaya konulması (Uzun 2003)(Peyzaj planlamadaki amaçlar doğrultusunda ekolojik birimlerden yararlanılır)


Çizelge 4. Her bir ekolojik birimde yapılması istenenler (Koç ve Şahin 1999).


PLANLAMA

Peyzaj analizi, ekolojik sınıflama ve peyzaj diyagnozu aşamalarında saptanan esaslara, elde edilen bilgilere dayalı olarak gerçekleştirilmektedir. Peyzaj planı, peyzaj plancısının ülke planlama, bölge planlama, diğer yerel ve mesleki planlama çalışmalarına katılmasıdır. Aynı zamanda peyzaj planı bir yörenin düzenlenmesi, korunması, bakımı, geliştirilmesi için gerekli, Peyzaj Mimarlığı ile ilgili tüm önerilerin plan ve metin olarak belirtilmesi aşamasıdır.Planlamada peyzaj analizinin saptamaları ve diyagnoz sonuçları temel kabul edilerek alan kullanımı, koruma-bakım önlemleri ve planlama ilkelerine uygun sosyo-ekonomik, kültürel, bilimsel ve sağlıkla ilgili koşullara, ayrıca o ana kadar yapılmış diğer planlama çalışmalarına da gerekli durumlarda uyularak öneriler belirtilmekte ve geliştirilmektedir (Koç ve Şahin 1999).Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Tel: 0 380 541 37 23 / Gökçeada – 04.09.2006


KOORDİNASYON

Koordinasyon, peyzaj planının ülke planlama, bölge planlama, diğer mesleki ve yerel planlama çalışmaları ile bağdaştırılması aşamasıdır (Koç ve Şahin 1999).

UYGULAMA

Peyzaj planının planlamaya alınan yörelerde uygulanması aşamasıdır. Koruma, bakım, gerekli durumlarda yeniden düzenleme ve bu arada peyzaj yapısı ve canlı doku ile ilgili tüm önlemler, plancının kontrolü altında bu aşamada gerçekleştirilmektedir (Koç ve Şahin 1999).



Veli Ortaçeşme (1996), Adana İli Akdeniz Kıyı Kesiminin Ekolojik Peyzaj Planlama İlkeleri Çerçevesinde Değerlendirilmesi ve Optimal Alan Kullanım Önerileri. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Adana.

Sibel Göktaş Mansuroğlu (1997), Düzce Ovasının Optimal Alan Kullanım Planlaması Üzerine Bir Araştırma. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Adana.

Sevgi Yılmaz (1998)Erzurum Ovasının Optimal Alan Kullanımının Belirlenmesi.Atatürk Üniversitesi Enstitü Fen Bilimleri Enstitüsü. Erzurum.

PEYZAJ PLANLAMADA PLAN KARELERİN KULLANIMI


Çalışmaların ilk aşamasında, alanın doğal faktörleri, mevcut alan kullanımları ve sosyo-ekonomik yapıları ortaya konulmaktadır. Yani doğal ve kültürel peyzaj elemanları belirlenmektedir.

İkinci aşamada, elde edilen veriler, çalışılan ölçeğe göre topoğrafik harita üzerine aktarılmaktadır.

Daha sonra araştırma alanının büyüklüğü ve doğal yapıya bağlı olarak alan farklı büyüklüklerde (1*1 km, 2*2 vb.) plan karelere ayrılmakta ve plan kareler yukarıdan aşağıya doğru A, a, B, b,..., soldan sağa doğru ise 1, 2, 3, 4 ... Kotlandırılmaktadır.


Üçüncü aşamada, alanın doğal yapısı ve mevcut kullanımlardan yola çıkılarak koruma, orman, tarım, çayır-mera, rekreasyon, yerleşim, endüstri vb. kullanımlar için “Potansiyel Uygunluk Haritaları” oluşturulmaktadır.

Bu haritaların oluşturulmasında Her bir kullanım için önemli olan doğal ya da kültürel peyzaj elemanlarının puanlanması yapılmaktadır. Her bir kullanımı etkileyen peyzaj elemanlarının puanlanmasında delphi vb. tekniklerin kullanımına gidilmektedir. Aşağıda bu puanlamaya ilişkin örnekler görülmektedir.



Çizelge 5. Potansiyel Alan Kullanımlarının Saptanmasında Seçilen Faktörler, Faktör Ağırlıkları Seçilen Alt Birimler ve Bu Alt Birimlere Verilen Sayısal Değerler (Ortaçeşme 1996)


Çizelge 6. Potansiyel Alan Kullanımlarının Saptanmasında Seçilen Faktörler, Faktör Ağırlıkları Seçilen Alt Birimler ve Bu Alt Birimlere Verilen Sayısal Değerler (Ortaçeşme 1996)


Şekil 5. Düzce ovası potansiyel koruma alanları haritası (Mansuroğlu 1997)


Şekil 6. Düzce ovası geliştirilmiş optimal alan kullanım haritası (Mansuroğlu 1997)

Peyzaj Ekolojisi Temelli Planlama Yaklaşımı

Leke – koridor – matris mekansal analiz yöntemi bu yaklaşımın oluşturulmasında Peyzajın yapı, fonksiyon ve değişimi ile ilgili analiz, yorum ve değerlendirmelerin yapılmasında kullanılmaktadır.

Forman (1995)’a göre, Peyzaj, kilometrelerce geniş alanlarda benzer formlarla tekrarlanan alan kullanımları ya da yerel ekosistemlerin karışımı olan bir mozaiktir. Peyzaj içerisindeki bazı nitelikler bütün alan boyunca benzer ve tekrarlanma eğilimdedirler; jeolojik arazi formları, toprak tipleri, vejetasyon tipleri, bölgesel doğal hayvan varlığı, doğal müdahale (süreçler) rejimleri, alan kullanımları ve insanların oluşturduğu desenler gibi. Bundan dolayı peyzajı karakterize eden mekansal elemanların kümeleri tekrarlanmaktadır (Uzun 2003).


İşte peyzajın bu tanımından yola çıkılarak peyzajın yapısının tanımlanmasına gidilmektedir.

Dramstad et al.(1996)’ya göre, Bir peyzaj ya da bölge deseninin yapısı tamamıyla üç tip elemandan; lekeler (patches), koridorlar (corridors) ve matris (matrix)’den oluşmaktadır. Bu evrensel elemanlar genel prensiplerin geliştirilmesinde ve çok farklı peyzajların karşılaştırılmasında kullanılırlar. Ayrıca “Alan Kullanım Planlamasında” ve “Peyzaj Mimarlığında” da kullanım alanı vardır, çünkü mekansal desenler hareketleri, akışları ve değişimleri güçlüce kontrol etmektedir (Uzun 2003) (şekil 7).

Forman (1995)’e göre, Herhangi bir ölçekte mozaik arazi üzerindeki herhangi bir desenin temel mekansal elemanları olan lekeler, koridorlar ve matristen oluşabilir. Bundan dolayı, peyzaj elemanları peyzaj ölçeğinde basitçe mekansal elemanlardır. Doğal ya da insan kökenli olabilirler ve bundan dolayı da farklı ekosistemlerin mekansal desenlerine, birlik tiplerine, birbirini izleyen aşamalara ya da alan kullanımlarına uygulanabilirler (Uzun 2003) Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Tel: 0 380 541 37 23 / Gökçeada – 04.09.2006

Şekil. 7. Anonymus (2001a) ‘ya göre, Leke-koridor-matris ve mozaikler (Uzun 2003)

leke

matris

koridor

leke

matris

leke

matrismozaik


Çizelge 7. McGarigal and Marks (1994). Dramstad et al.(1996)’ya göre,Peyzaj ekolojisinin üzerinde durduğu peyzajın üç önemli karakteristiği (Uzun 2003)

1. Yapı Farklı ekosistemler ve özel öneme sahip elemanlar arasındaki mekansal ilişkiler, enerji dağılımı ve çeşit, numara, biçim, ölçü ile ilgili türler ve ekosistem düzenlemeleri.Peyzaj yapısı mekansal desenlerin ya da peyzaj elemanlarının düzenlenmesidir

2. Fonksiyon, (İşlev)

Mekansal elemanlar arasındaki etkileşimler, enerji materyal akışı ve ekosistem bileşenleri arasındaki türlerin hareketiFonksiyon yapı içerisinde enerji, materyal, rüzgar, su, bitki, hayvan akışı ve hareketlerdir.

3. Değişim Zamanla ekolojik mozaiğin fonksiyon ve yapısının değişimi. Değişim dinamiktir ya da mekansal desenlerin ve fonksiyonun zamanla olan değişimlerini ifade eder



4. Avrupa Peyzaj Sözleşmesi kapsamında Peyzaj Planlama

“Peyzaj Planlaması” kavramını Avrupa Peyzaj Sözleşmesi; peyzajın değerinin arttırılması, iyileştirilmesi veya oluşturulması için yapılan ileriye dönük esaslı eylemler olarak tanımlamaktadır.

Avrupa Peyzaj Sözleşmesinin 5. maddesinde

Her bir Taraf,a) Peyzajları, yasayla, insanların çevrelerinin önemli bir bileşeni, onların paylaştıkları kültürel ve doğal mirasın çeşitliliğinin bir ifadesi ve kimliklerinin bir temeli olarak tanımayı;b) 6. Maddede belirtilen özel önlemlerin kabulü yoluyla, peyzaj korunması, yönetimi ve planlamasını amaçlayan peyzaj politikaları oluşturmayı ve uygulamayı;c) Genel kamuoyunun, yerel ve bölgesel makamların ve yukarıdaki b fıkrasında bahsedilen peyzaj politikalarının tanımlanmasına ve uygulanmasına ilgi duyan diğer tarafların katılımını sağlamak için usul oluşturmayı;d) Peyzajı, bölgesel ve şehir planlama politikalarına ve kültürel, çevresel, tarımsal, sosyal ve ekonomik politikalarına ve aynı zamanda peyzaj üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi olabilecek diğer politikalarına katmayı yükümlenir, denilmektedir.


Özellikle 5. maddenin d fıkrasından yola çıkılarak; maddede belirtilen sorumluluğun yerine getirilmesinde Çevre ve Orman Bakanlığı bünyesinde Avrupa Peyzaj Sözleşmesi kapsamında bazı çalışmalar yürütülmektedir. Bu çalışmalardan bazıları:

Peyzajların sınıflandırılması ve tanımlanması, peyzaj gelişimi, korunması ve yönetimi konusunda yaklaşımlar geliştirilmesi,

Peyzajların korunması, yönetimi ve planlaması amacına yönelik ülkemiz peyzajlarıyla ilgili peyzaj politikası oluşturulmasına yönelik yaklaşımlar geliştirilmesi,

“Peyzaj kalitesi hedeflerinin neler olması gerektiğinin tanımlanması ve bu yönde yaklaşımların ortaya konulması,

Peyzaj korunması ile ilgili izlenecek stratejiler ve yaklaşımların oluşturulması,


Sürdürülebilir kalkınma perspektifinden, bir peyzajın düzenli bakımını sosyal, ekonomik ve çevreyle ilgili süreçlerin yol açtığı değişiklikleri yönlendirecek ve uyumlaştıracak biçimde temin etmeye yönelik eylem anlamına gelen Peyzaj yönetimi konusunda yaklaşımların bir araya getirilerek sözleşme ilkeleri doğrultusunda analizi, sentezi ve değerlendirilmesi


Ülkemiz yasal ve hukuki sürecinde eksikliği bilinen ve yıllardır dile getirilen peyzaj planlama yaklaşımlarının Ülke Fiziki Planı, Bölge Planı, Alt Bölge Planı, Çevre Düzeni, Nazım ve Uygulama İmar Planları, Parselasyon Planları, Kentsel Tasarım Planı vb. planlar ile birlikte Entegre havza ıslahı ve kırsal kalkınma projelendirme ve uygulama çalışmaları, Milli parklar, Orman içi dinlenme ve mesire yerleri ile rekreasyon alanlarının tespit, envanter ve düzenlenmesi, Biyosfer rezervleri ve Biyotop alanlarının kurulması, Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) gibi Fiziksel planlama süreçlerinde peyzaj plancılarının yeri ve konumları ile diğer meslek disiplinleri ilişkilerinin tanımlanması, konularında çalışmalar devam etmektedir.


Ülkemizde Peyzaj Planlama Süreci İlgili Olarak Belirlenen Bazı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

- Altan (2004)’a göre, ülke düzeyinde her türlü sektör düzeyindeki faaliyet ve yatırım için bir alan gereksinmesi olduğundan ve bu alan kullanımlarını da iyi veya kötü bir şekilde düzenleme amacı ile değişik düzeyde fiziksel planlamalar yapılmaktadır. Fiziksel planların yapımını ve kimler tarafından yapılabileceğini düzenleyen yasa ve yönetmelikler, bazı mesleklere yetki ve sorumluluk vermiştir ki, bunun içinde Mimarlık ve Şehir planlama meslekleri en önde gelmektedir. Ülkemizde yasalarla belirlenmiş fiziksel planlamaların neredeyse tamamı bu mesleklerin sorumluluk ve yetki alanına verilmiştir.


Ülkemizde yasalarla belirlenmiş fiziksel planlamalar daha çok yerleşim alanlarını kapsamaktadır. Bölge, metropoliten, çevre düzeni, nazım imar, uygulama imar, turizm gelişme planları olarak tanımlanabilecek bu planlarda ekolojik boyutları temsil eden bir uzmanlık katılımı olmadığı gibi, ekolojik kaygıların da çağdaş biçimde yansıtıldığı söylenemez (Altan 2004).


Peyzaj planlamanın etkin gerçekleştirilebilmesi Peyzaj Mimarlığı, Şehir ve Bölge Planlama, Orman Mühendisleri, Ziraat Mühendisleri, Ekolojik temelli bilimler, Yönetim bilimleri gibi bir dizi farklı disiplinler arasında sıkı bağlantıların kurulmasıyla sağlanacaktır.

Peyzaj Mimarlarının, Peyzaj plancılarının bu süreç içerisindeki en önemli rolü, ülkemizde ekolojik temelli planlama yaklaşımlarını fiziksel planlamaya sistemli ve hiyerarşik bir biçimde aktarabilecek tek meslek disiplini olmalarından kaynaklanmaktadır.

Ayrıca sahip olduğu eğitim programları nedeniyle farklı disiplinlerle teknik iletişim becerisinin yüksek olması Avrupa Birliği sürecinde fiziksel planlama sürecinin çevre ve doğal kaynakların sürdürülebilirliğine uygun hale getirilmesinde Peyzaj Mimarları ve Peyzaj Plancılarına büyük sorumluluklar vermektedir.


-Planlama genellikle Kamusal planlama, Ekonomik planlama, Sosyal planlama ile Çevre Planlama ve Çevre Yönetimi olarak dört başlıkta özetlenebilir.

Peyzaj Mimarlarının Alan kullanım kararlarında değişikliğe neden olan farklı plan kararlarının peyzaja, doğaya olan etkilerin en aza indirilmesinde önemli görevleri bulunmaktadır.

Alınan tüm kararların peyzajla uyumunun sağlanmasında, çevrenin taşıma kapasitelerinin aşılmasının önlenmesinde dengeyi sağlayacak en önemli meslek disiplini şüphesiz, planlama nosyonu ile birlikte ekoloji ve peyzaj ekolojisi temeline sahip Peyzaj Mimarlarıdır.


Alan kullanımlar üzerine olacak tüm müdahaleleri sahip olduğu ekolojik temelli yaklaşımlarla peyzajlar üzerinde zarara uğramadan çözecek bir yapıya sahiptir. Bu bağlamda da ülke fiziksel planlama sürecinde ve farklı sektörlere ilişkin planlarda Peyzaj Mimarlarının yer alması önem kazanmaktadır. Aşağıdaki şekil 8. de bu durum görülmektedir.


Alan Kullanım / Yapısal Değişiklikler

Peyzaj

Peyzaj

Ekoloji – Peyzaj Ekolojisi

Ekoloji – Peyzaj Ekolojisi

Kamusal Planlama

Sosyal Planlama

EkonomikPlanlama

Çevre Planlama ve Çevre Yönetimi

Şekil 8. Planlama ve Peyzaj ilişkisinde Ekoloji-Peyzaj ekolojisi’nin yeri


-Peyzaj planlamadaki bu yaklaşımların yanı sıra Peyzaj Mimarlarının farklı aşamalardaki planlama çalışmalarına özgün katkıları da büyük olmaktadır. Altan (2004) ‘e göre, çoğu Avrupa ülkesinde fiziksel planlamalarda doğal ve ekolojik eşikleri belirleyen, temel plan kararlarının alındığı, peyzaj ve ekolojik planlamaların yasa ve yönetmeliklerle, özellikle peyzaj mimarlarının yetkilerine verildiği görülmektedir.

-Şekil 9. Çevre Planlama ve Çevre Yönetiminde Peyzaj Mimarlarının katkılarının nasıl olacağını ortaya koymaktadır.


Çevre Planlama - Çevre Yönetimi

Ekolojik Planlama

Peyzaj Mimarlarının Doğrudan Yer

Alabilecekleri Sektörel Planlar

Sektörlerüstü Planlara Ekolojik Planlarla

Katılım

Diğer Sektörel Planlara Ekolojik

Eşiklerle

1. Peyzaj Planlama-Alan Kullanım Planlaması2. Çevre koruma, Doğa Koruma Planlaması3. Rekreasyonel Planlama4. Kent içi ve çevresi Yeşil Alan Planlaması

1. Ülkesel Alan Kullanım Master Planı2. Bölge planı3. Metropoliten ve Çevre Düzeni Planı4. Havza Planı5. Nazım İmar Planı

……………………

1. Tarımsal Planlama2. Ormancılık3. Kent Planlaması4. Ulaşım Planlaması5. Endüstri Planlaması6. Su Yönetimi………………….

Şekil 9. Peyzaj Mimarlığının Önerilen Genel Kapsamı Görev ve Yetki alanları (Altan 2004)


Peyzaj Mimarlarının Çevre planlama ve Çevre Yönetiminde uygulama aracı, ekolojik tüm kaygıları taşıyan, doğal kaynakların özellikleri ve yeteneklerini dikkate alan, onları koruyarak kullanılmasını sağlayacak “Ekolojik Planlama” olmalıdır (Altan 2004). Altan (2004)’e göre, Ekolojik planlamaların dağılımı, şekil 9. da da görüldüğü gibi üç ayrı kapsamda farklılaşmaktadır.

1. Hiçbir meslek tarafından temsil edilmeyen ve Peyzaj Mimarlarının etkinlik alanımıza giren konulardaki “ Kendi Sektörel Planlarımız”

2. Tüm sektörel planların eşgüdüm içinde ve birbirine uyumlu biçimde yönetildiği “Sektörler arası Planlara Ekolojik Planlarla Katılım planlaması”,

3. Sektörlerle kendine özgü niteliklerde geliştirmiş oldukları planlarla, ekolojik boyutların ve kaygıların dikkate alınması amacı ile “Diğer Sektörel Planlara Ekolojik Eşikler Planlaması ile Katılım”


Yukarıdaki 3 temel konuda ülkemizde son yıllarda konuyla ilgili bilincin oluşması ile birlikte önemli gelişmelerde olmaktadır. Bu gelişmelere geçmeden önce mevcut fiziksel planlama sürecinde neler yapılabileceği konusunda Çukurova Üniversitesi Zirat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümüm tarafından hazırlanan aşağıdaki şekil açıklayıcı olacaktır.


1. TC. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü Meslek Araştırma ve Geliştirme Şube Müdürlüğü Tarafından Kabul Edilen Peyzaj Mimarlığı Tanımları ve Hizmet Alanları’nda

Peyzaj planlama alanında: - Ülkesel ve yerel ölçeklerdeki fiziksel planlama çalışmalarında yer alarak, kültürel

ve ve doğal değerlerin korunması ve sürdürülmesi temelinde alan kullanım projeleri üretir.

- Korunacak alanların belirlenmesi çalışmalarını yürütür, koruma alanı statüsündeki yerlerin (milli parklar, tarihi ve arkeolojik alanlar vb.) Gelişme ve Yönetim Planlarını yapar.

- Sulak alanlar, akarsu koridorları, maden ocakları, katı atık depolama alanları, ormanlar gibi insanlar tarafından tahrip edilmiş veya edilmekte olan alanların sürdürülebilirliği ve onarımı için planlama yapar.

- Doğal kaynakların sürdürülebilirliğini ve verimli kullanımını sağlamak amacıyla bu kaynaklara yönelik envanter oluşturma, haritalama, analiz ve planlama koruma çalışmaları yapar,

- Turizm alanların fiziksel planlamalarında doğal ve kültürel değerlerin korunması için ekolojik öncelikli planlarını hazırlar.

- Kentsel açık ve yeşil alan sistem(ler)i oluşturulmasını sağlar.


2. Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Peyzaj MimarlarıOdası Serbest Peyzaj Mimarlık Müşavirlik HizmetleriUygulama, Meslekî Denetim, Büroların Tescilive Asgarî Ücret Yönetmeliği’nde Yer Alan Bazı Tanımlar

Peyzaj Planlama, Tasarım ve Projesi: Doğal ve kültürel süreçlerin ve kaynakların tanımladığı yaşam ortamlarının, koruma – kullanım dengesinin sağlanması ile kentsel, kırsal, endüstriyel, turistik ve benzeri kullanımlarda varolan ve olası çevre sorunlarının giderilmesi ve önlenmesi temelinde; kamu ve toplum yararını gözeterek açık ve/veya yeşil alanların oluşturulmasında, koruma, onarım, yenileme, restorasyon ve yönetim organizasyonunu da içeren, peyzaj planlama hizmetlerinde belirlenen ölçekteki plan, tasarım, çevre düzenleme ve projeleri,ş) Peyzaj Mimarlığı Hizmetleri Ölçekleri: 1. Stratejik Planlama Ölçeği (Ülkesel Ölçek - 1/100.000); 2. Üst Bölge Ölçeği (1/100.000 – 1/50.000); 3. Alt Bölge Ölçeği (1/50.000 – 1/25.000); 4. Çevre Düzeni Planı ve Nazım İmar Planı Ölçeği (1/25.000 – 1/5000); 5. Uygulama İmar Planı Ölçeği (1/5000 – 1/1000),


Şüphesiz Peyzaj Mimarlığı ve özellikle Peyzaj planlama konusunda gerek Peyzaj Mimarları Odası gerekse üniversiteler ve bakanlıklar düzeyinde çalışmalar ve girişimler devam etmektedir. Avrupa Birliğine giriş sürecinde Avrupa Peyzaj sözleşmesinin de desteğiyle “peyzaj planlama” konusunda bir an önce gerekli yasal sürecin istenilen düzeyde hayata geçmesi önemli olmaktadır.


Son olarak;

Ülkemizde fiziksel planlama çalışmalarında, Çevre Planlama ve Çevre Yönetiminde planlama ve ekolojik temelli bakış nosyonuna sahip en önemli meslek disiplini olan Peyzaj Mimarlarının etkin olarak yer alması,

Avrupa Birliği uyum çalışmalarında ve özellikle Avrupa Birliği Çevre mevzuatına uyumda ülkemizde var olan durumda farklı meslek disiplinleri (Şehir plancıları, Mimarlar vb), tarafından da belirtilen eksikliklerin kapatılmasında gereklidir.

Peyzaj Planlama

Yrd.Doç.Dr. Osman UZUNDüzce Üniversitesi Orman Fakültesi

Peyzaj Mimarlığı Bölümü Tel: 0380 541 37 23

[email protected] , [email protected]

“Peyzaj Planlama ve Peyzaj Yönetimi, Türkiye’deki Peyzaj Uygulamaları ve

Avrupa Peyzaj Sözleşmesi” Eğitim Uygulama Programı(Gökçeada – 04.09.2006)


TEŞEKKÜRLER


KAYNAKLARAltan, T. 2004. Daha Kapsamlı Bir Peyzaj Mimarlığına Doğru.TMMOB Peyzaj Mimarları Odası

Yayını. Ankara.

Başal, M. 1974. İznik Gölü ve Çevresi Peyzaj Planlaması, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Mimarisi ve Ağaçlandırma Kürsüsü. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara.

Koç, N., Şahin, Ş., 1999. Kırsal Peyzaj Planlaması. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi. Yayın No: 1509, Ders Kitabı: 463. Ankara.

Leitao, A., Ahern, J., 2002. Applying Landscape Ecological Concepts and Metrics in Sustainable Landscape Planning Landscape and Urban Planning 59 (2002) 65-93

Mansuroğlu, S. G., 1997. Düzce Ovasının Optimal Alan Kullanım Planlaması Üzerine Bir Araştırma, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı. Basılmamış Doktora Tezi. Adana.

Ortaçeşme, V., 1996. Adana İli Akdeniz Kıyı Kesiminin Ekolojik Peyzaj Planlama İlkeleri Çerçevesinde Değerlendirilmesi ve Optimal Alan Kullanım Önerileri. Basılmamış Doktora Tezi. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı. Adana.

Steiner,F., 2000. The Living Landscape; An Ecological Approach to Landscape Planning. McGraw-Hill.New York.

Uzun, O. 2003. Düzce Asarsuyu Havzası Peyzaj Değerlendirmesi ve yönetim Modelinin Geliştirilmesi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi. Ankara

peyzaj planlama 04.09.2006

Design