DEVLETN SA EL, DEVLETN SOL EL1Soru: Ynetiminizdeki derginin bir saysnda ile2 kavram ele alnmt.Medyann yer vermedii insanlarla, yle bir sayarsak, yoksul banliyleringenleri, kk iftiler, kamu grevlileri ile yaplm pek ok mlkat yeralyordu. rnein, zor durumdaki bir okul mdr yle bir zntsn ifadeediyordu: rencilerin bilgi edinmesiyle uraaca yerde, bir tr karakolkomiserlii yapyordu ister istemez. Bylesi kiisel ve anekdotlu tanklklarn ortak bir kayg anlalmasn salayacan dnyor musunuz?P.B: ileler konusunda yrttmz o kamuoyu yoklamasndaki okulmdr gibi, ahsi dramlarm gibi yaanan toplumsal elikilerden geen insanlarvar. Fransa'nn kuzeyindeki kk bir ehrin zorlu bir banliysndeki btnilerin egdmnden sorumlu olan o proje efini de buna rnek olaraksayabilirim. Kamu grevlisi olarak adlandrlan herkes, onun u snrda yaadelikilerle kar karya kalyor: Yardm kurulularnn grevlileri, eitimciler,dk kademedeki memurlar ve giderek de ilkokul ve dier eitim kurumlarnnretmenleri. Bunlar, devletin sol eli dediim eyi meydana getiriyorlar; gemitoplumsal mcadelelerin devletin barndaki izi olan, vekilhar denen bakanlkgrevlileri topluluu. Devletin sa elinin, Maliye Bakanl'nn, kamu veya zelbankalarn ve bakanlklarn zel kalemlerinin uzmanlarnn tam karsndalar.Tank olduumuz ve olacamz toplumsal olaylarn says devletin ast soylularnndevletin st soylularna kar olan bakaldrn ifade ediyor.Soru: Bu kzgnln, bu umutsuzluk hallerini ve bu bakaldrlar naslaklyorsunuz?P.B: Bence devletin sol eli, devletin sol elinin bir ey bilmedii, daha dakts sol elin ne yaptn bilmek istemiyor olduu kansnda. Ancak ne olursaolsun bunun bedelini demek istemiyor. Bu insanlarn umutsuzluunun en nemlinedenlerinden biri de devletin, kendi payna den ve ykmll olduutoplumsal yaamn belli alanlarndan ekilmesi veya ekilmekte olmas: Devletkonutlar, devlet televizyonu ve radyosu, devlet okulu ve hastaneleri vesaire, buhayret uyandran ve utan verici gidiatta en azndan bazlarlarna gre bir dehibir ayrm olmadan herkese ak, herkese sunulan kamu grevinin teminatolmas beklenebilecek sosyalist bir devlet sz konusu. Siyasetin bir buhran,1 R.p. Droit ve Ferenczi ile 14 Ocak 1992 tarihinde Le Monde gazetesinde yaynlananmlkat.2 ile, Toplumsal bilimlerde aratrma belleteni ve Dnyann Sefleti (La souffrance, Acrecherche en sciences sociales, say 90, Aralk, 1991, s 104; La misre dumonde, Paris, Seuil Yaynlar, 1993)2parlamenter sistem kartl olarak tanmlanan ey aslnda halkn menfaatindensorumlu olan devlete karSosyalistler, ileri srdkleri kadar sosyalist olmasnlar; bu kimseyi rahatszetmeyecektir. G zamanlar geiriyoruz ve hareket pay fazla yok. Ancak artcolan ey, sosyalistlerin bu noktada devletin3 kltlmesine katlmalar; refahdevletinin4 mlknn tasfiyesini gden her trl nlem ve siyasetle (sadece medyadiyeceim) ncelikle maddi varln kltmek ve sanrm zellikle de toplumsalsylemde, giriimci zeknn sanki iletme dnda bir alan varmcasna zelgiriimin yceltilmesi, kiisel yararlarn cesaretlendirilmesi. Btn bunlar,kamusal denen grevlerde bulunsunlar ve piyasa mantnn yetersiz katlad enekilmez durumlar gidersinler diye stelik de bunu gerekten baaracaklarimknlar da varilmeden n saflara gnderilenler iin inanlr gibi bir ey deil.Kendilerini nasl olur da aldatlm veya yok saylm hissetmesinler?Soru: Siyasi yneticilerin hareket paynn bu kadar kstl olduunainanyor musunuz?P.B: nandrlmak istenenden kukusuz ok daha kstl. Ancak her neolursa olsun, iktidar sahiplerinin tmyle zgr olduklar bir alan var; manevi alan.darenin tavrnn rnek olma niteliinin her devlet grevlisi iin geerli olmasgerekir, hele de hayatn en yetersiz olanaklara sahip olanlara adamak gibi birgelenekten dem vuruluyorsa. Oysa, sadece rmenin bazen neredeyse resmirneklerini deil (baz yksek dereceli grevlilerin aldklar primler), kamuhizmetine ihanetin (bu sz hi kukusuz ar; kamudan zele gemeyikastediyorum) veya kamu hizmetlerinin, ayrcalklarnn ve mallarnn kiiselamalarla her trl ihtilasnn rneklerini grnce insan pheye dyor; bir deakraba, yanda ve tandklar kayrma (yneticilerimizin o kadar ok kiiselarkada var ki)stelik simgesel kazanlardan bahsetmiyorum. Televizyon hi kuku yokki rvete olduu kadar medeni erdemin zayflamasna da katkda bulundu.Televizyon, devlet grevlisini devlet grevlisi yapan veya mcadele insannmcadele yapan ey olarak kendini ortak karlara alakgnllce adamanndeerleriyle bsbtn elien ve tek kayglar da her eyden nce Beni seyrettinmi? demek olan, kendilerini ekranda grmek ve deerli gstermek isteyenleribuyur edip siyasi ve entelektel sahnenin nne geirdi. oklukla da rakiplerinaleyhine bir biimde bu ayn bencilce kendini deerli gsterme kaygsbildirimde bulunmann son derece yaygn bir uygulama haline gelmesini deaklyor. Pek ok bakan iin bir nlem, yle grnyor ki eer bildirilmesi3 Bourdieu'nn burada tat szn deil de cumhuriyetin Latince kkne (res publica)atf yapan, kamusal aygt veya kamu dzeni olarak karlayabileceimiz la chosepublique tamlamasn kullanmasn anlamldr (.n)4 Welfare State3mmknse va halka iln edildiinde gerekletii kabul gryorsa deerlidir.Ksacas, byk bir rme, kapa aldnda skandal yaratr nk ifade edilenerdemler ile gerek uygulamalar arasndaki krlmann tek snrnn btn sradankk zayflklar, zenginlik gsterisi, maddi-manevi ayrcalklarn tez eldenbenimsenmesi olduunu ortaya koyar.Soru: Belirttiiniz bu durum karsnda, vatandalarn, sizin grdnztepkisi nedir?P.B: Geenlerde Alman bir yazarn Eski Msr hakkndaki bir makalesiniokuyordum. Devletteki ve kamu malndaki bir gven buhrannn u iki eye naslyol atn gsteriyordu: Kamuya ait olana5 saygnn azalmasyla balantl olarakyneticilerdeki rme ile ynetilenleri rme ve geici zmlere ilikinumutsuzlukla birleen dindarlk. Ayn ekilde bugn, devletten dlandnhisseden vatandan (ki devletin, vatandandan temelde tek beklentisi vergiyoluyla zorunlu maddi katkdr; fedakrlk ya da bir vecd hali deildir) yabanc birgm gibi grd devleti kendi karlarna en uygun ekilde kulland kansvar.Soru : Yneticilerin manevi alandaki zgrl dediniz. Bu sadece rnekverilen tavrlar iermiyor. Burada nutuklar, tetikleyici idealler de sz konusu. u halde mevcut zayflk neden kaynaklanyor?P.B: Entelektellerin sessizliinden ok bahsedildi. Bana asl siyasilerinsessizlii arpc geliyor. Bir eyler yapmak iin harekete geiren ideallerdenyoksun olmalar ok korkun. Kukusuz, siyasetin mesleklemesi ve siyasipartilerde ykselmek isteyenlerden talep edilen koullar, gnlden hareket edeninsanlar git gide darda brakyor. Ciddi bir izlenim brakmak ya da sadece vasatveya ilkel grnmemek iin zynetimden deil de ynetimden bahsedilmesinindaha iyi olduunu ve her ne olursa olsun iktisadi anlamdaki aklcln izlerininverilmesinin (yani sylemletirilmesinin) gerektiini siyasal bilimler okulullarndarenen bir devlet grevlisinin gelmesiyle siyasi faaliyetin tanm da deiti hikukusuz.ktisat konusunda IMF'nin Kuzey-Gney ilikilerine bunca zarar veren,zarar vermeye de devam edecek olan dar grl ve kat iktisadi siyasetindehapsolmu btn bu yarm bilgililer, iktisadi alanda merulam olan gerekisiyasetin6 kuku gtrmez bir sonucu olarak ahlki ve maddi sefaletin ksa ve uzunvadedeki gerek maliyetini elbette gzard ediyorlar; artan su oran, alkolbamll, karayolu kazalar vesaire Ayn ekilde burada da devletin sa eli,mali dengelere takntl haliyle bte iktisadnn sk sk ar toplumsalsonularyla kar karya gelmi olan sol elin yaptklarn bilmezden geliyor.5 Bkz. 2. dipnot.6 Asl metinde Realpolitik olarak kullanlmtr.4Soru: Devletin icraatlarnn ve hizmetlerinin kurulu olduu deerler artkinandrc deil mi?P.B: Bunlar en nce hie sayanlar oklukla bu deerlerin bizzatbekileridir. Rennes kongresi ve af yasas, sosyalistlere on yllk sosyalizm kartkampanyadan daha fazla saygnlk kaybettirdi. Dnm (kelimenin heranlamnda) bir militan on muhaliften daha fazla zarar veriyor. Ancak sosyalistiktidarn on yl, 70'li yllarda liberalizm adna yaplan, devlete olan inanc yokedilmesi ve esirgeyici devletin yklmas giriimlerini son safhasna tad. Benzellikle de konut siyasetini dnyorum. Beyan edilen ama, kk burjuvaziyiortak yerleimden (ve bylece de ortaklaaclktan) kurtarp mstakil evinin zelmlkiyetine veya ortak mlkiyetteki dairesine balamakt. Bu siyaset bir anlamdaok baarl oldu. Vard nokta, baz iktisat siyasetlerinin toplumsal maliyetikonusunda benim duraksamadan sylediklerimi aa kavuturuyor. Bu aynzamanda mekansal kopuun ve buradan da banliylerdeki sorunlarn balcanedeni.Soru: Eer bir ideal belirlemek istenirse, o halde bu, devletin anlamna,halkn ynetiminin anlamna geri dnmek olacak. Herkesin dncesinipaylamyorsunuzP.B: Herkesin dncesi, kim bu herkes? Gazetelerde yazan insanlar,daha az devleti gklere karan, halk ve halk iin halkn yararn biraz erkentopraa gmen entelekteller Tartlabilir savlar bir anda tartma zeminindenatan ortak kan etkisinin tipik bir rnei bu. Devletin geri ekilmesi, geni anlamdada iktisadn deerlerine teslimiyet lehinde hava yaratan yeni entelektellerin buortak almasn zmlemek gerekiyor. Ben zellikle u bireyciliin dndenen ey zerinde duruyorum. Refah devletinin ve zellikle de ortak sorumlulukmefhumunun (i kazasnda, hastalkta veya sefaletteki), toplumcu (ve tabiitoplumsal) dncenin bu temel kazanmnn felsefi temellerini ortadan kaldrmayamalayan, kendine yeten bir kehanet bu. Bireyin dn, ektiklerinin teksorumlusu olarak kurban sulamay da getiriyor; o halde ona kendine yardmet diye tlenecek. Bunlarn hepsi de srekli tekrarlanan u iletme vergilerininindirilmesi gerektii rts altnda oluyor.Btn o kk kltrel sermaye tayclarn sarsan 68 buhrannnbelirledii gemie dnk rkme tepkisi (sovyet tipi rejimlerin -beklenmedik!-knn de yardmyla) kltrel bir yenilenmenin lehine koullar yaratt, bunagre de Maocu dncenin yerini Mlkiyeci dnce ald. Bugn entelekteldnya, yeni entelekteller retmenin ve bunlar benimsetmenin amaland birsava yeri; burada elbette, seim gecesinin siyaset bilimine ve yntemsiz ticariaratrmalarn zensiz yorumlarna indirgenen bir toplumsal bilim ile uygulaymszbir siyaset felsefesinin puslu tartmalarna girien entelektelin ve onun siyasirolnn tanmnn yansra felsefenin ve filozofun yeni bir tanm gerekiyor.5Bunlarn hepsi iin Platon'un harika bir kelimesi var; doksozof7; bu genelgeerkannn kendini bilge sanan uzman (kelimeyi l anlamyla evirdim) siyasetinsorunlarn iadamlarnn, siyasetilerin ve siyasi yazlar yazan gazetecilerin(akas kendine bir kamuoyu yoklamas bulabilecek herkesin) azyla ortayakoyuyor.Soru: Az nce Platon'u andnz. Sosyoloun duruu onun duruunayaklayor olabilir mi?PB: Sosyolog da filozof gibi doksozofun karsndadr, bunu daapaklklar ve bunlarn zellikle de soru biiminde ortaya kanlarnsorgulayarak yapar, hem kendisininkileri hem de balarnnkileri Doksozofuderinden rahatsz eden de budur nk ortak algdakilerin (Aristoteles'inkulland anlamda; tarttran ama zerine tartlmayan mefhumlar veya savlar)akld bir ekilde benimsenmesini de ieren tastamam siyasi bir itaatin reddindesiyasi bir nyarg grr.Soru: Sosyolou, gerek sorunlarn nerede olduu bilen filozof-kral yerinekoymu olmuyor musunuz bir anlamda?P.B: Ben her eyden nce eletirel entelektelin ve ncelikle dedoksozoflarn salglad entelektel doksasnn eletirisinin olanan vegerekliliini savunuyorum. Gerek bir iktidar kart eletiri olmadan gerek birdemokrasi de olmaz. Entelektel de bunlardan biridir ve en nemlisidir. te buyzden, l ya da diri eletirel entelektelin -Marx, Nietzsche, Satre, Foucault vetoptan 68 dn bal altnda toparlanan birka kii daha)- gzdendrlme abas kamusal aygtn gzden drlmesi kadar tehlikelidir ve bu ikisiayn kresel yenileme giriiminin bir parasdr.Elbette btn entelekteller kendilerine den devasa tarihselsorumluluunu kaldrabilmi olsalar ve almalarna sadece ahlki yetkelerinideil entelektel yetkinliklerini de katabilsinler isterdim; rnek verecek olursam birPierre Vidal-Naquet vardr, tarihsel yntemdeki uzmanln tarihin saptrlmkullanmlarnn eletirisine adamtr8. Burada Karl Kraus'u anmak da anlaml;ktnn iyisini semeyi reddediyorum. Sorumluluu olmayan entelektelllerihogrmesem de iki ynetim kurulu, basn kokteyli ve birka kere ekrandagrnme arasnda yllk kitapklarn yurmurtlayan, her konuda kalem oynatp herkla brnebilen sorumlu entelektelleri daha az seviyorum.Soru: O halde zellikle de Avrupa'nn yaplannda entelektellere ne rolbiiyorsunuz?P.B: Yazarlar, sanatlar, filozoflar ve bilginler toplumsal yaamn yetkinolduklar her alannda umarm dorudan doruya kendilerini dinletebilirler.7 Doxo'dan (genelgeer kan, gr) geliyor.8P. Vidal-Naquet, Yahudiler, Gemi ve imdi, (Les Juifs, la mmoire etle prsent, Paris).6Entelektel yaamn kantlandrmalar ve yanllamalarnn toplumsal yaamayaylan mant ok daha fazla ey kazandracaktr. Bugn entelektel yaamdabyk oranda siyasetin resmi aklama, sulama, sloganlatrma ve kar tarafndncesini arptma mant yaygn. Yaratclarn kamu hizmeti ve bazen dekamunun esenlii grevlerini yapabilmeleri iyi olurdu.Avrupa leine gemek ise sadece bir evrenselleme derecesi almak,entelektel alardan bile gereklemekten uzak evrensel bir devlet olma yolundabir aama katetmek demek. Eer avrupamerkezcilik eski kraliyet toplumlarnnyaral milliyetiliklerinin yerini almas bir ey kazandrmaz. 19. yzyln byktopyalar tm sapknlklarn ele verdiklerinde, gereki idealler evreninin ortakbir yeniden yaplandrma almasnn, insanlarn iradelerini bilinlerinibulandrmadan harekete geirme yeteneine sahip koullarn acilen yaratmakgerekir.Paris, Aralk 1991.7KRESELLEME SYLENVE AVRUPA'NIN REFAH DEVLET9Btn gn her yerde, neoliberal gre kar klacak bir eyin olmad,ayn neoliberal grn yadsnamaz hale geldii ve baka seenein bulunmadsyleniyor, baskn sylemi gl yapan ite bu tekrar. Byle bir genelgeerliinnedeni gazetecilerin ve sokaktaki insanlarn edilgen ve zellikle de bir takmentelektellerin etkin bir biimde katldklar simgesel bir belletme almas.Kendine sindirte sindirte inandran bu sinsi ve daimi belletmeye kararatrmaclara bir grev dyor. ncelikle bu sylemin retimini ve dolamninceleyebilirler. ngiltere, ABD ve Fransa'da gitgide artan almalar bu dnyagrnn retim, yaym ve telkin yollarn aka ortaya koyuyor. Bunlar bir dizizmlemeyle yaynlandklar dergilerde ve makalelerde yava yava merulukkazanyorlar, yazarlarnn ve bu retimi yapmak iin birletikleri kolokyumlarn daayrt edici zellii oluyorlar; bu kolokyumlar da znde tm zamanlardan ve tmlkelerden muhafazakar dncenin en bildik nkabullerine iktisadiaklclatrmalar10 giydiren bir neoliberal grn ne kadar da doal olduunubenimsetmek iin ngiltere ve Fransa'da entelekteller, gazeteciler, iadamlarbiraraya getirilerek cesurca bir almann nasl yapldn gsterdi. u aratrmay hi unufndan akelenen ve Fransa'nn nde gelenentelektellerinin arka kt Preuves (Kantlar) dergisi sonradan yava yavaaklk kazanan dnceleri balangta akntya kar krek ekerek 20-25 yl hibkmadan retti (yanl bir eylerin apak gerekler haline gelmesi biraz alyor)11.Ayns ngiltere'de de oldu, Thatcherclk Thatcher hanmdan domad. Bykgazetelerde krsleri olan bir grup entelektel tarafndan uzun zamandrhazrlanyordu12. Aratrmaclarn en byk katks, bu zmlemelerin herkesinulaabilecei biimlerde yaylmasna almak olacaktr.ok uzun zamandr var olan bu belletme almas bugn de sryor.Btn Fransz gazetelerinde, ngiltere ve ABD'nin nasl mucizevi birer iktisadidurumlarnn olduuna dair, bunlarn basn dnyasndaki yerlerine denkbiimlerdeki tespitlerin sanki sihirli denek marifetiyle kt grlebilir. Grselve yazl basnn adamakll katld -byk ounluunun bilinsizce ama iyi9 Atina'daki Yunanl iler Genel Konfederasyonu, Ekim 1996.10 ktisadi bir faaliyetin, bilimsel yntemcilikle irdelenen aklc verimlilik ilkeleri dorultusunda rgenlendirilmesi anlamndaki iktisadi kavram olarak anlalmal. .n. (bu dipnota ileride bir gnderme yaptm)11 P. Grmion, Paris'te bir Avrupa dergisi; Kantlar (Preuves, une revue europenne Paris), Julliard ve Antikomnist anlay, kltrel zgrlk iin Paris kongresi (Intelligence nti-communisme, le congrs pour la libert de la culture Paris), Fayard, 1995.128niyetle tekrarlad- bu damla damla gln etkisi de derin. e bu yzden sonutaneoliberalizm nlenemezlik suretinde ortaya kyor.Bunlar kendiliinden geliiyormu gibi benimsetilen nkabuller btn:Azami byme, yani verimlilik ve rekbet gcnn artmas, insann faaliyetlerininen st ve biricik amacym gibi veya iktisadi glere kar gelinemez diye kabulediliyor. te iksadn btn nkabullerini yaratan nkabul: ktisadi olan ile bir trskarta gibi kenara atlp sosyologlara terkedilen toplumsal olan arasnda derin birkopu yaratlyor. Dier nemli nkabul de gazeteyi atmz, radyo dinlediimizandan itibaren bizi mahveden ve aslnda rtk tanmlklardan ibaret olan ortakszlke. Maalesef Yunanca rneklerim yok ama dnyorum da bunlardanbulmakta zahmet ekmezsiniz. rnein Fransa'da iveren denmez ulusun canlgleri denir; iten karmalardan deil, spor ruhuna uygun diyebileceimiz birazaltmaya gitmekten13 bahsedilir (salkl bir beden ince grnmldr). Biriyerinin iki bin kiiyi iten karacan duyurmak iin Alcatel'in cesur irketkararndan bahsedilecektir.Bu doxa'ya kar kmak iin onu retip belleten mekanizmalar anlamayaalarak zmlemeye tbi tutmak gerekiyor. Bu ok nemli olsa da tek banayeterli deil; deneyimlenmi belirlemelerle kar durabilmeli. Fransa rneinde,devlet, belli kamusal faaliyetlerden ekilmeye balad. Sonu ise, sadece byksefletin vurduu insanlar deil her trden ilenin devasa toplam. Ayn ekilde,byk ehirlerin banliylerinde gzlemlenen sorunlarn kkeninde 1970'li yllardauygulanmaya balanan (bireye yardm) neoliberal bir konut siyasetigsterilebilir; bu siyaset, toplu konutlarda kalm olan ve nemli ksmgmenlerden oluan bir alt-proleterya ile sabit maal daimi alanlar ve bykskntlara katlanmak zorunda brakan kredilerle aldklar mstakil evlere gidenkk burjuvazi arasnda toplumsal bir kopua yol at. stelik bu kopu siyasidzenlemeyle belirlendi.ABD'de devletin ifte yzne tank olunuyor; bir tarafta toplumsalgvenceleri salayan ama sigorta ve gvence iin yeterince gvence altna alnmayrcalkl kiilere salayan bir devlet, dier tarafta ise vatandana baskcdavranan polis devleti var. Bir ara baz Fransz sosyologlar iin zgrlkler cennetiolan ABD'nin en zengin ve ayn zamanda en muhafazakr eyaletlerinden biri olanve kukusuz dnyann en saygn niversitelerine sahip olan Kaliforniya'da1994'ten bu yana hapishanelerin btesi btn niversitelerin btesinden dahafazla. ikago'nun zenci gettolar devlet namna polisten, yargtan, gardiyandan veartl tahliye memuru yani cezaevine dnmemek iin dzenli aralklarla kendinigstermek zorunda olduu ceza uygulama memuru. te burada egemenlerin13 dgraissage kelimesinin tam anlam yan karmak (rnein kesilmi bir danaetinden yan syrmak), (bir eyi kaplayan, bir eyin zerindeki) ya temizlemektir.9hayalinin bir ekilde gereklemesiyle iimiz var; Loic Wacquant'n da gsterdiigibi git gide kolluk kuvveti ilevinde ekirdekleen bir devlet hayali.ABD'de grdmz Avrupa'da da belirmeye balayan ey bir drevsrecidir. Fransa ve ngiltere gibi, devletin erken kurulduu toplumlarda devletindouu incelenirken ncelikle askeri ve iktisadi gcn younlamas grlr; buikisi atba gider; savaabilmek iin para gerekir, polis kuvveti oluturabilmek iinpara gerekir, para toplayabilmek iin de polis kuvveti gerekir, vesaire Sonra dakltrel sermayenin ve yetkenin younlamas gelir. Bu devlet, varlnsrdrd lde zerklik kazanr, egemen toplumsal ve iktisadi glerdenksmen bamsz duruma gelir. Devlet brokrasisi de egemenlerin iradeleriniarptt, yorumlad ve bazen de belli siyasetler hazrlad lde var olmayabalar.Devletin klmesi sreci, devlet gelenekleri daha gl olan lkelerdeneoliberal dnceye ve siyasalara kar direniin de daha gl olduunugsteriyor. Bu da anlalabilir bir ey nk devlet iki biimde var olur: Nesnelgereklikte ynetmelikler, kurullar, bakanlklar vesaire gibi bir kurumlarbtndr, kafalardaki de budur zaten. rnein konut finansmannn yenidendzenlemesi srasnda kamu ilerinden sorumlu bakanlklar mali ilerden sorumlubakanlklarla bu kamusal siyaseti savunmak iin Fransz brokrasisi iindemcadele ettiler. Bu devlet memurlarnn bakanlklarn, durumlarn korumaklaelbette kendi yararlarna hareket ediyorlard ama ayn zamanda o siyaseteinanyorlard ve inandklar eyi savunuyorlard. rnein alma Bakanl, bazkoullar altnda bir sindirme arac olsa da artk bir gereklii olan toplumsal birkazanmdr. Devlet ayn zamanda alanlarn kafasnda znel bir adalet (bubenim hakkm, bunu bana yapamazlar) ve kazanlm haklara ballkbiimiyle vardr. rnein Fransa ile ngiltere arasndaki en byk farklardan biri,Thatchercln vurduu ngilizler, ellerinden geldike byk oranda direnmemiolduklarn fark ediyorlar nk i szlemesi bir common law14 anlamasdr,Fransa'daki gibi devlet gvencesindeki bir anlama deildir. Bugn ktaAvrupa'snda ngiltere rnei yceltilirken ngiliz emekiler de bunun tam tersinektaya bakp, kendi geleneklerinin onlara sunmad bir eyi gryorlar; yani ihakk dncesiniDevlet ikircil bir gerektir. Egemenler glerin hizmetinde bir aratrdemekle yetinemeyiz. Elbette devlet tmyle tarafsz, egemenlerden tmylebamsz deildir ama ne kadar eski, gl ve mevcut yaplarna ne kadar nemlitoplumsal kazanmlar kaydetmi ise zerklii de o kadar byk olur. Bir atmaalandr devlet; rnein gelir bakanlklar ile toplumsal sorunlar yklenmi olangider bakanlklar arasnda bu byledir. Toplumsal hareket devletin drevine, yani eitim, salk, sigorta gibi toplumsal ilevlerini yava yava terk edip bask ilevi14 Greneksel hukuk, yazsz hukuk.10yklenmi cezalandrc bir devlet olmaya doru klmesine kar kmak iintoplumsal konulardan sorumlu kamu grevlilerinden destek bualabilirler; o ayngrevliler uzun sredir isiz olanlara yardmla ykml, toplumsal birliktekikopmalardan, isizlikten vesaireden kayg duyuyorlar, Fransa'nn dnyadakiyerinden ve kresellemenin zorunlu kurallar haricinde hibir eyi tanmakistemeyen sermayedarlara kar kyorlar.Kreselleme demiken; kreselleme kelimenin tam anlamyla birsylen, etkili bir sylem ve toplumsal bir gc olan, inanlan bir baat dnce.Refah devletiyle (walfare state) yrtlen mcadelelerin temel silh bu: Avrupal emekiler den kesim, dnyann geri kalanndaki daha az olanaklara sahipemekilerle rekbet ettirilmeli. Bylece Avrupal emekilere asgari cretinolmad, iilerin gnde 12 saat alp Avrupal bir iinin maann drtte ya dabete biri cret aldklar, sendikalarn olmad, ocuklarn altrld lkelerrnei veriliyor. Bu rneklem uyarnca liberalizmin dier anahtar kelimesi olanesneklik, yani gece ve haftasonlar alma, dzensiz i saatleri ve sermayedarlarneskiden beri hayallerde kaytl her ey dayatlyor. Neoliberalizm, genel olarak, okada ve ok alml bir mesajn altndan en eski sermayedarln en eski fikirlerinikaryor. ABD'de eitli dergiler bu iveren timlerinin takdirname listelerini, dolargelirlerine olduu kadar iten atma cesareti gsterikleri insan saysna gre deveriyor. Hortlatmay devrim gibi gstermek, muhafazakr devrimlerin, otuzluyllarn Almanya'snn, Thatcher, Reagan ve dierlerinin dnemlerinin ortakzelliidir. Muhafazakr devrim gnmzde yepyeni bir biim alyor; dierdnemlerde olduu gibi lkletirilen bir gemie, topran ve kannyceltilmesine, eski tarm toplumlarnn efsanelerinin bu ilkel izleklerinebavurulmuyor. Bu yeni tip muhafakr devrim, hortlamay temize karmak iinilerlemeden, aklclktan, bilimden (u durumda iktisattan) dem vuruyor vebylelikle de ilerici dnceyi, ilerici hareketi ilkellie gndermeye abalyor.Kendi ileyi mantna, piyasa kanunu denen eye, yani daha gl olannkuralna terk edilmi gerek iktisadi dnyann dzenlilik hallerini her trluygulamann birer ilkesi, ideal birer kural olarak koyuyor. Mali piyasalar deneneyi, yani tek yasas en yksek kr izgisi olan bir tr radikal kapitalizme geridn onaylayp yceltiyor; bu da dizginsiz, dzeltimsiz ama egemen olmann iynetimi gibi acl biimleri, pazar aratrmas, pazarlama ve ticari tantm gibiynlendirme yntemleri kullanlarak iktisadi adan etkisi en u snra tanm veaklclatrlm bir kapitalizm.Eer bu muhafazakr devrim insanlar oyabiliyorsa, grnrde sadece,otuzlu yllarn muhafazakr devrimcilerinin Karaorman'nn15 kadim manzarasnasahip olmas; modernitenin btn simgelerini takm taktrm. ikago'dan15 Schwarwald; Almanya'da da ktlesi. Almanya'daki muhafazakr-faist ykseliikastediyor. .n.11gelmiyor mu? Galile doal hayat matematik diliyle yazldr diyordu. Bugntoplumsal ve iktisadi dnyann denklemine inanmamz isteniyor. Neoliberalizmmatematikle (ve tabii medya gcyle) silhlanarak otuz yldr ideolojilerinsonunu ya da daha yaknlarda tarihin bitiini iln ederek muhafazakr sosyodise16'sinin en st biimidir.Kstah ve vahi bir kapitalizmin (ama bu seferki aklclatrlm)hortlamasn, geri dnn benimsetme ilevi gren Kreselleme syleniylemcadele etmek iin yeniden olgulara dnmeliyiz. statistiklere baklacak olursaAvrupal emekilerin rekbeti tam da Avrupa ii bir rekbet. Kullandmkaynaklara gre Avrupa lkeleri, iktisadi ilikilerinin yzde yetmiini dier Avrupalkeleriyle kuruyorlar. Avrupa dndan bir tehditin altn izerken asl tehlikeninkimi kez social dumping17 de denen, Avrupa lkeleri arasndaki rekbet olduugizleniyor: Toplumsal gvenceler asndan zayf, dk cretli Avrupa lkeleri buelverili durumlarndan rekbette kendilerine yarar yalayabilirler ancak bunadirenmek iin toplumsal kazanmlar terk etmek zorunda dier lkeleri aaekerek Demek oluyor ki gelimi lkelerin emekilerinin, bu ksrdngdenkp kendi kazanmlarn korumak ve bu kazanmlarn tm Avrupa emekilerineyaylmasn kolaylamak iin daha az gelimi lkelerin emekileriyle ibirliiyapmalarnda yarar var. te bu da lkelerin geleneklerdeki farkllklar, zellikle desendikalarn devlet karsndaki arlklarndaki ve toplumsal gvencelerinakelenme biimlerindeki farkllklar yznden bir hayli zor.Ancak hepsi bu deil. Neoliberal siyasetin, herkesin grebilecei etkileride var. ngiltere'deki baz kamuoyu yoklamalar, Tahatcherc siyasetin nceliklekol iilerinde ama ayn zamanda kk burjuvada da dehet bir gvencesizlik vederin bir sknt duygusu uyandrdn ortaya koyuyor. Geici ve dk cretliilerin (isizlik oran bylece yapay olarak dm oluyor) arttna tankolduumuz ABD'de de ayn durum sz konusu. Yaygn ekilde iten karlmatehdidiyle yzyze olan Amerikan orta snf korkun bir gvencesizliinpenesinde (ayn gvencesizlik, bir ite sadece alma ve maan deil getirdiigvencenin de nemli olduunu ortaya koydu). Geici ilerdeki emekilerin srekliilerdeki emekilere oran her lkede artyor. Geiciletirme ve esnekletirme unayol ayor; dzenli i, salk ve emeklilik haklar (ounlukla tuzu kuru olarakadlandrlanlarn ayrcalklar)gibi, dk maalar dengeleyebilen zayf haklar dakaybediliyor. Dier taraftan zelletirme de toplu kazanmlarn kaybna yol ayor.16 Leibniz'in, ksaca zetlemek gerekirse Tanrnn iyilii sonsuz olmasna karn neden ktlor? sorusunun olas btn mantksal almlar iin verdii cevapta (Ktln Kayna, nsan adl eseri)Tanr'nn iyiliini ktln varlna dair btn nermeleri tantlama yoluyla rtme anlak kez kulland theodicee kelimesine atf yapyor..n.17 ngilizce dumping'den (bir mal kendi lkesi dnda ucuza satmak); toplumsal12rnein Fransa'de, ie yeni alnanlarn drtte geici olarak alnm ve bu drtten de sadece drtte biri daimi alan olacak. Elbette ie yeni girenlerinounluu gen. Bu gvencesizlik Fransa'da ve ngiltere'de zellikle de genlerivuruyor bunu Dnyann Sefaleti adl kitabmzda da ortaya koyduk-; buralardagenlerin skntlar tepeye km durumda, bunun da su ileme orannn artmasgibi yksek maliyetli sonular var.Gnmzde, insanln en nadir kltrel kazanmlarnn iktisadi vetoplumsal temellerinin kertilmesine ne ekleniyor? Yazarlarn, sanatlarn,dnrlerin mcadelelerinin ve fedakrlklarnn orta yerinde durmadan byyenpiyasa karsnda kltrel retim evrenlerinin zerklikleri gitgide tehdit altndakalyor. Ticaretin ve ticari olann sultas, dolaysz krn basksna veeditrlerin en uyarolu hizmetkrlarna teslim edilmi sanatsal ve edebi eletiriyeok daha dorudan maruz kalan yayncln derimesini18 izleyerek edebiyattakendini her gn biraz daha fazla hissettiriyor. zellikle sinemada da durum bu;nc yapmclara yapm ve belki de datm olanaklar iin hibir ey yaplmasa onyl iinde Avrupa'nn araytaki sinemasndan geriye ne kalr diye sorulabilir.Devletin ya da sermayenin brokrasisiyle dorudan ilgili siparilere ya da herdevrin adamlarnn nbetletikleri g odaklarnn sansrnden ya da paraszlkyznden lmeye mahkm edilen toplumsal bilimlerden sz etmeye dahi gerekyok.Kreselleme eer her eyden nce merulatrc bir sylense, son derecegerek olduu bir alan var; mli piyasalar. Adli denetimlerde belli saydakiindirimden ve iletiim maliyetlerinin dmesini salayan ada iletiimaralarndan faydalanlarak, birleik (ancak kesinlikle zde olmayan) bir mlipiyasaya doru gidiliyor. Bu mli piyasaya belli iktisatlar tarafndan, yani enzengin lkeler ve zellikle de paras uluslararas rezerv paras olarak kullanlan vetabii bu mli piyasalarda geni bir zgrlk kabiliyeti olan lke tarafndandenetleniyor. Mli piyasa yle bir alan ki, egemenler, u zel durumda da ABD,oyunun kurallarn byk lde belirleyebildikleri bir konumda bulunuyorlar.Mli piyasalarn, egemen konumdaki belli saydaki lke etrafnda birleimi ulusalmli piyasalarn zerklik alanlarnda bir daralmaya neden oluyor. Bize,zorunluluklara uymak gerektiini syleyen Fransz mliyeciler, Mliyemfettileri, bu zorunluluun su ortaklar olduklarn ve onlarn zerinden aslndaFransz ulus devletinin pes ettiini sylemeyi unutuyorlar.Ksacas kreselleme bir zdelik deil, tam tersine, belli saydaki egemenlkenin nfuzunun ulusal mli alanlarn btn zerinde yaygnlamasdr.Buradan da uluslararas iblmnn ksmen yeniden tanmlanmas sonucu18 (Bir noktada toplanmak, sv bir maddenin iindeki sv miktarnn azalmasndan dolay koyudan) Yayncln belli ellerde toplanmas kadar, yaynevlerinin yaynyelpazesindeki daralmas.13kyor: Avrupal emekiler bunun sonularn, sermayelerin ve sanayilerin ucuzigc bulduklar lkelere kaymasyla birlikte yaadlar. Bu uluslararas piyasa,ulusal sermaye piyasalarnn zerkliini ksmaya ve zellikle de az saydakidevletin elinde toplanan bir g tarafndan gitgide daha fazla belirlenir durumagelen kambiyo fiyatlarnn, faiz oranlarnn ulus devletler tarafndanynlendirilmesini yasaklamaya gidiyor. Ulusal gler, devasa sermayelerledonanm simsarlarn bir develasyonu tahrik edebilecek yapay saldrlarnntehdidiyle yzyze, burada sol hkmetler zellikle tehlikede nk mlipiyasalarda gvensizlik uyandryorlar (IMF'nin hedeflerine uygun siyasetgtmeyen sac bir hkmet, IMF'ye uygun hareket eden sol bir hkmetten dahaaz tehlikededir). Yapsal bir zorunluluk arz eden kresel alann bu yaps, kendiileyiinin dzeneklerini de kanlmaz olarak gsteriyor. Bir devletin siyasetibyk lde mli sermayenin datm yapsndaki (dnyann iktisadi alannnyapsn ortaya koyan da budur) konumuna gre belirleniyor.Bu ileyi dzeneklerinin karsnda ne yaplabilir? ktisadi kuramn rtksnrlar stnde dnmek gerekiyor. ktisadi kuram, bir siyasetin maliyetlerihesaplanrken, toplumsal maliyet denen eyi hesaba katmyor. rnein Giscardd'Estaing'nin 1970'teki konut siyasetinin uzun vdede ierdii toplumsalmliyetler hi de yle gereklemedi. Yirmi yl sonra, sosyologlar hari, bu nlemihatrlayan var m? 1990'da Lyon'un bir banliysndeki ayaklanmay 1970'in siyasibir kararna kim balayacak? Sular cezasz kalyor nk unutuluyorlar. Btneletirel toplumsal glerin, iktisadi hesaplarla iktisadi kararlarn toplumsalmaliyetlerinin kattrlmasnda diretmeleri gerekiyor. Bunun uzun vdedeisizlikteki, hastalktaki, intihardaki, alkol bamllndaki, uyuturucukullanmndaki, aileii iddetteki, para olarak ok byk ancak ekilen ile olarakbir o kadar daha byk maliyeti ne olacak? Eer ahlkszca grnyor olsa daegemen iktisada kendi silhlarn evirmeli ve ortak yararn iyi anlalmmantnda, harfi harfine iktisadi bir siyasetin zorunlu olarak iktisadi olmadhatrlanmal (can ve mal gvencesizliinde sigorta szlemesi vs...)Akas retimi, adaleyi, sal, maliyetleri, krlar, her eyi belirleyeniktisadi bak asn sorgulamak gerekiyor; ayn bak as st rtl biimdemli krllkla zdeletirerek dar ve soyut bir tanmn verdii verimliliin, hikukusuz, aslnda l alnan amalara bal olduunu unutuyor; bu amalar, tpkbugnk gibi, hissedarlar ve yatrmclar iin mli krllktr ya da mterilerin vekullanclarn veya daha geni olarak reticilerin, tketicilerin, bylece de gitgidedaha geni kitlelerin memnuniyeti ve onaydr. Bu at gzlkl ve ileriyi gremeyeniktisada kar, almaya ilikin (rnein i gvencesi) bireysel ve ortak, maddiveya manevi tm yararlar ile isizlik ya da geici iten doan tm maddi veyamanevi maliyetleri (rnein ila tketimi: Fransa, yattrc tketiminde batageliyor) gznne alan bir mutluluk iktisad ne srmek gerekiyor. iddetinsredurumlu korunumu yasasyla aldatmaca yapamazsnz: Her trl iddetin bir14karl olur, rnein mli piyasalarn iten atma, geici i biiminde uyguladklaryapsal iddetin ksa ya da uzun vdedeki karl intihar, yozlama, su oranndaart, cinayet, uyuturucu ve alkol bamll gibi kk ya da byk gndelikyaam iddeti biimleridir.Mevcut durumda entelektellerin, sendikalarn ve derneklerin hayati nemtayan mcadeleleri devletin zayf drlmesine bir kar duru oluturmasgerekiyor. Ulus devletler d mli gler tarafndan andrlrken dier yandanieriden de bu glerin su ortaklar, yani mli ilerin en st dzey grevlileritarafndan kemiriliyor. Ynetilenlerin, devleti, zellikle de kamusal yznsavunmasnda yararlar olduunu dnyorum. Devletin bu savunusumilliyetilikten esinlenmiyor. Eer ulus devlete kar mcadele edilecekse, devletinyerine getirdii evrensel grevleri ve bu grevli en az onun kadar ya da ondandaha iyi yerine getirebilecek bir uluslarras devleti savunmak gerekir. Eer bunun,faiz oranlar sayesinde eitli devletin mli siyasetlerini yneten Bundesbankolmas istenmiyorsa, uluslararas iktisadi gler ve ulusal siyasi gler karsndagrece zerk olan ve Avrupa kurumlarnn kamusal boyutunu gelitirebilmeyetenei bulunan uluslarst bir devletin kurulmas iin neden mcadeleedilmesin? rnein, i saatlerinin drlmesini salanmaya ynelik nlemler eerbir Avrupa kurumu tarafndan kararlatrlp Avrupa lkelerinin btn iinuygulanabilir olduunda gerekten anlam kazanr.Devlet tarihsel adan, bir aklclatrma19 gcdr ama egemenlerintasarrufuna verilmitir. Byle olmasn engellemek iin Brksel'deki teknokratlarabakaldrmak yetmez. En azndan Avrupa leinde, yaanan buhran yzndenbtn Avrupa lkelerini az ok korkutan ulus devletin klmesine kar birseenek olarak yeni bir uluslararasclk ortaya koymak gerekecek. Bu durumda,mli piyasalarn glerini denetim altna alabilecek ve Avrupa leinde toplumsalkazanmlarn kltlmesi konusunda yasak getirebilecek (Almanlarn bu durumiin harika bir szc var; regrezionsverbot) kurumlar tesis etmek sz konusuolacak. Bunun iin de sendika mercilerinin uluslararas dzeyde alma yapmalargerekiyor nk mcadele ettikleri gler tam da o dzeyde hareket ediyor.O haldeneoliberalizme gerekten kar koyabilecek hakiki ve hayati bir uluslararasclnrgtsel temellerini yaratmaya almak gerekiyor.Son bir nokta daha. Bunca eyin iinde neden entelekteller bu kadaryalpalyor? Bir kenara ekilmenin veya daha kts ibirliinin btn biimlerinisaymaya girimeyeceim (bu hem ok uzun srer hem de ok kyc olur). Modern,postmodern denen filozoflarn tartmalarn hatrlatacam sadece; bu tartmalarlayetinmediklerinde skolastik oyunlaryla oyalanan bu filozoflar akln ve aklcsylemenin szl savunusunda srar ediyor veya daha kts, byk anlatlarn19 bkz. 10. dipnot.15mahkum edilmesi veya bilimin nihilist iflasyla ideolojilerin sonu ideolojisininpostmodern (haval tretme) denen bir eidini neriyorlar.Aslnda, neoliberal ideolojinin gc bir eit toplumsal darvincilieyaslanmasndan geliyor: bunlar baar kazananlara Harvard'da da dendii gibi eniyi ve en parlak olanlar (Nobel ktisat dl sahibi Becker, iktisat dnyasnntemsilcilerine hediye ettii, darvinizmin iktisatta aklclatrlma hesaplamasnntemeli olduu dncesini gelitirdi). Egemenler enternasyonalinin kresellemecibak asnn arkasnda bir yetenek felsefesi var: En yetenekliler ynetir, bir ilerivardr; bu da ii olmayanlarn yetenekli olmad anlamna gelir. Kazananlar vekaybedenler, benim devlet asilleri dediim asiller vardr; Ortaa deyimi anlamyla bir asilliin btn ayrcalklarna sahip olan ve nfuzlarn eitime, yani onlaragre zekya, Tanr'nn bir ltfu olarak dnlen ancak bildiimiz zere gerektetoplum tarafndan toplumsal birer eitsizlik olarak datlan kafa eitsizlii olarakzekya borlu olan insanlar bunlar. Yetenek ideolojisi, efendiler ile klelerarasndakine az ok benzeyen bir kartl merulatrmak iin son derece uygun:Bir tarafta her trl haktan faydalanan, az rastlanr ve yksek maliyetli etkinliklereimkn olan, kendi alann seebilecek konumda bulunan (dierleri en iyidurumda, iverenleri tarafndan seiliyor), uluslararas i piyasasnda ok yksekkazanlar elde edecek durumdaki, fazlasyla megul kadnlar ve erkekler (biruaktan dierine atlayan, bir deil be hayatta bile harcayabileceklerinidnemedikleri olaanst gelirleri olan bu lgn st dzey kadronun dnyayiftleri zerine ok iyi bir ngilizce inceleme okudum); dier tarafta da geici ilereveya isizlie arptrlm bir yn insan.Max Weber, egemenlerin her zaman, ayrcalklarnn bir teodise'sine (yada daha iyisi bir sosyodise'sine), yani neden ayrcalkl olduklarnn kuramsaldorulamasna ihtiya duyduklarn sylyordu. Gnmzde yetenek, egemenlerinkabul ettikleri bu onlarn yararna- ama tekilerin de kabul ettikleri busosyodise'nin tam kalbinde bulunuyor20. ten karmalarn, uzun sre isizkalmalarn sefletinde gemitekinden biraz daha fazlas var. Biraz hatiplii olanAnglosakson ideolojisi, ahlksz yoksullar ile iyilie lyk olan yoksullar hep ayrtediyordu. Bu etik dorulamaya entelektel bir dorulama ekleniyor ya da onunyerini alyor da diyebiliriz. Yoksullar sadece ahlksz alkol bamls, yozlamdeil ayn zamanda aptaldrlar, zek yoksunudurlar. Toplumsal ileye bykoranda eitimdeki ilikinin sefleti eklenir, bu iliki toplumsal yazglar retirkeninsanlar yaratan bu hkmeden-hkmedilen yazgsnn imgesini de retir (bu da hikukusuz, hkmedilenlerin edilgenliini, onlar harekete geirmenin zorluunu,vesaireyi aklamaya katkda bulunuyor). Platon'un, bugn bizimteknokratlarmznkine benzeyen bir toplumsal dnya gr vard; filozoflar,kolluk gleri, sonra da halk. Bu felsefe rtk halde eitim sistemi iinde2016kaytldr. ok gldr, ok derinden iselletirilir. Neden balentelektellerden balanmam entelektellere geildi? Ksmen yle; nkentelektellerin kltrel sermayeleri vardr ve egemenler tarafndanhkmediliyorlar gibi grnse de onlarn bir parasdrlar. ift kutupluluklarnn ,mcadelelerdeki yumuak huylu tavrlarnn temellerinden biri de budur. Buyetenek felsefesini iin iin paylarlar. Ayaklandklarnda, hl, tpk 1933'teAlmanya'da olduu gibi, diplomalarnca gvence altna alnan yeteneklerindendolay onlara borlu olunan eyleri almadklarn dnyorlar.17DAHA Y HKMETMEK N BRLEMEK21ktisadi alan, tarihsel adan, kar ortakl olduu ulus devleterevesinde ina edilmitir. Devlet, iktisadi uzamn birletirilmesine pek okbiimde katkda bulunur (iktisadi uzam da buna karlk devletin ortaya knakatkda bulunur). Byk Dnm' de (The Great Transformation) Polanyi'nin degsterdii zere ulusal piyasalarn ortaya k mbadelelerin kademeli birmekanik bymesinin sonucu deil, bilerek merkantilist bir devletin i ve dticareti (topran, parann ve iin ticariletirilmesini zellikle destekleyerek)artrmay hedeflemesinin siyasi sonucudur. Ancak birletirmek vebtnletirmek22sanldnn aksine bir trdeletirme srecini beraberindegetirmekten uzaktr, bu ikisi, bir taraftan tekellemeye gidebilirken bu arada diertaraftan da halkn bylesine ayak uydurmu bir kesimini bundan yoksunbrakabilecek bir iktidar odaklamasna elik eder. Yani devletle veyahkimiyetindeki topraklarla btnlemek aslnda egemenlik kouludur (btnsmrgelerin durumunda bu grlr). Gerekte, tpk Cezayir'degzlemleyebildiim gibi, iktisadi alann birlemesi, zellikle de parasal birliin vebunu izleyen para alveriinin yaygnlamasyla btn kamu grevlilerini nekltrel ne de maddi adan hi de hazrlkl ve donanml olmadklar iktisadi biroyunun iine frlatmak eilimindedir; frsattan istifade, onlar bir de kendine yeterolmaktan gitgide tamamen koparlan kk tara reticileri rneinde gayet iyigrdmz zere retici glerin rekbetinin ve en etkili retim biimlerininnesnel olarak dayattklar lye bal klmay gder. Ksacas, birlemeegemenlerin krnadr; bu birlemedeki tek fark, ilikilendirilen sermayelerdeki farktr. (Bu noktada yakn bir rnei ele almak gerekirse; otuzlu yllarda Roosevelt,eitsiz olarak gelimi blgelerin ayn ulusal birlikte btnlemesinin bir gtrsolarak maalarn ve i koullarnn ktye gitmesini engellemek iin almakonusunda ortak toplumsal dzenlemeler -asgari cret, alma zamannnsnrlandrlmas vs.- yerletirmesi gerekti).stelik birleme (ve odaklama) srecini ulusal snrlar snrlyordu.nsanlarn ve mallarn serbest dolamnda zellikle de hukuki engeller (gmrkhukuku, kambiyo ilemlerinin denetimi vs.) ile retimin ve hele de retilenmallarn corafi blgelere (elbette ulam maliyetleri yznden) sk skya balolmas yznden snrl kalyordu.ktisadi alanlarn yaygnlamasnn nndekikimi kez teknolojik kimi kez hukuki bu engeller gnmzde farkl etkenlerinetkisiyle artk zayflad ya da kaybolmak zere: Bir taraftan, hava tamacl veyainternet gibi yeni iletiim aralar tamamen teknik, dier taraftan liberalletirme vedzensizletirme gibi ok daha siyasi veya hukuki-siyasi etkenler. Bylece21 Tokyo'da, Keisen niversitesi'ndeki konferans, 3 Ekim 2000.22 Integration (entegrasyon) karl olarak..n.18zellikle de mli zeminde (biliimsel iletiim aralarnn, farkl ulusal piyasalarayran zaman mesafesini ortadan kaldrmaya yneldii zeminde) bir kreseliktisadi alann olumas kolaylat.Kresellemenin ift anlamBurada kreselleme szne tekrar dnmek gerekiyor: Bu sz, tamtamna, kresel iktisadi alann birlemesini veya iktisadi alann kresel leegenilemesini belirtiyor. Ancak, az nceki bu deyimletirmedeki betimlemeyi geipieriindeki dzgy ya da daha iyisi edimi ortaya koyacak bsbtn farkl biranlama da getirtebiliriz: u halde kreselleme, iktisadi alan birletirmeyi veyaymay amalarken ulus devlete bal btn snrlamalar, btn engellemelerihukuki-siyasi nlemler btnyle kaldrmay hedefleyen bir iktisadi siyasettir. Bu da neoliberal siyaseti esasl bir iktisadi propagandann ayrlmaz bir paras olarakbelirlerken kresellemenin oklu anlamyla oynayarak ayn neoliberal siyaete bellibir manevi g de katyor.Kreselleme teknik veya iktisadi yaslarn mekanik bir son durumudeil, btn temsilcileri ve kurulularyla yrtlen bir siyasetin rn ve bilerekortaya konmu kurallarn zgl amalar ile ticaretin zgrletirilmesinin ( tradeliberalization) deneyimlenmesine uygulanmasnn, yani iletmeleri ve yatrmlar dizginleyen btn ulusal dzenlemelerin geersizletirilmesinin bir sonucudur.Dier bir deyile dnya piyasas siyasi bir yaratmdr (ulusal piyasa gibi), az ya da ok bice ittifaklalm bir siyasetin rndr. Bu siyasetin, ulusalpiyasalarn ortaya kn salayan leinde olduu zere imdiye dek ulusalsnrlarda kapal kalm giriimciler ve kurulular ile retici gler ve en etkili, engl retim biimlerinin rekbetiyle serte yzletirerek egemenlik koullarnnyaratlmas gibi bir sonucu (ve belki de en azndan neoliberalizmin en prltl vebir o kadar da sinsi savunucularnn byle bir amac) var. yle ki, su stne kaniktisatlarda korumalarn ortadan kalkmas ulusal giriimleri ykma gtrrkenGney Kore, Tayland, Endonezya veya Brezilya gibi lkelerde yabanc sermayeninnndeki btn engellerin kaldrlmas, yerel iletmelerin batmasna ve aynokuluslu gler tarafndan gln fiyatlara satn alnrlar. Bu lkeler iin ulusalpiyasalar, yerel iletmelerin kuzeyin byk iletmeleriyle rekbet edebilmesininneredeyse tek kouludur. O halde bir kresel hareketlilik alan yaratlmas iinulusal piyasalar gerekli olduu halde, OMC'nin rekbet ve ulusal piyasa siyasetitalimatlar, uluslararas irketler ile ulusal kk reticiler arasnda eit silahl bir reerek kk reticilerin toptan ortadan kalkmasn douracaktr.Biliyoruz ki gerekteki eitsizliin iindeki biimsel eitlik genellikle egemenlerinlehindedir.Kreselleme szc, Amerika'da toplumsal bilimler tarafndan, diertoplumlar iktisadi olarak en ileri olan topluma, yani btn insanlk tarihinin son19noktas ve hedefi olarak kurulmu bir Amerikan toplumuna olan uzaklklaryla(burada tpk kii bana den enerji tketiminde olduu gibi bu toplumuntanmlayc ama tarafsz ve tartlmaz grnen niteliklerinden birinin gelimiliklt olarak alan ve Lvi Strauss'un Irk ve Tarih'te eletirdii model szkonusu) snflandrtanyan, tabiatyla etnik bakl ve geliimci bir modelbenimsetmenin rtk yolu olarak uzun sre kullanlan modernizasyonkavramnn yerini alan hem betimleyici hem de kuralc bir dzmece kavramdr. Busz (ve ifade ettii model) bir toplumun, kendi zgln rtk bir biimdeevrensel bir model olarak kurmasndan ibaret olan evrensellik emperyalizminin en yetkin biimini vcuda getiriyor (Fransz toplumu, olas her devrime zellikle demarksist gelenek arasnda model yaplan insan haklar ve Fransz devrimininmirasnn canlandn varsaydka uzun sre yapt bunu).u halde bu szden dnyann iktisadi ve mli alanlarnn birlemesi, yaniimdiye dek paral duran ama bundan byle zgl bir toplumsal gelenein, yaniAmerikan toplumunun geleneinin hem kanlmaz bir yazg, hem evrensel birzgrlk siyaseti tasla, hem doal bir evrimin sonucu, hem de demokrasi vepiyasa arasndaki ban ngerek kabul edilmesi adna btn lkelerdeki halklarasiyasi bir zgrlk sz veren sivil ve etik ideal olarak yerlemi olan tarihselzglklerinde temellendirilmi iktisadi bir model zerinde rgenlenen ulusaliktisatlarn evrensel btnleme sreci kyor. Bu topik kapitalizmin en yetkin hali hi ku sahiplerinin demokrasisi sylenidir, yani cretleri hissekarl denip sermaye ile emein mkemmelen baarlm birlikteliinigerekletirerek iletmelerinin ortak sahipleri olan bir alanlar evreni:Modernizasyon kuramlarnn muzaffer etnikmerkezcilii, ABD'de gereklemisosyalizmin yeni yurdunu gren yeni iktisat dininin en tutkulu peygamberleriyleululanyor (bugn ikago taraflarnda zafer kazanan belli bir bilimselci lgnln,baka zamanda ve baka yerde serpilen ve sonularn da bildiimiz bilimselsosyalizmin en cokulu hezeyanlarndan hi de geri kalmad daha ilk baktagrlyor).ncelikle, her aklc iktisadi uygulamann ilkesi olarak evrensel tarzdanerilen ve dayatlann aslnda zgn bir toplumsal yap ve tarih iinde erimi biriktisadn, ABD iktisadnn23 zgn niteliklerinin evrenselletirilmesi olduunugstermek iin burada duraklamak gerekecek; bu arada ABD, tanm gerei, aslndazellikle devletin zayflyla ayrtkanlaan kendi iktisadi ve toplumsal modelininidealletirilmesinin rn olan siyasi ve iktisadi bir idealin gereklemi biimidir.Ancak unu da gstermek gerekiyor ki ABD'nin, dnya iktisadnda, bir dizi ayrksavantaj elinde toplamasna borlu olduu egemen bir konumu var: Dev bteaklarn akelemek ve ok dk bir yatrm ve tasarruf narhn karlamak iin23 (Kitaptaki baka bir makaleye dipnot var: Voir ci-dessus (p.25-31) L'imposition demodele americain et ses effets20gereken sermayeleri dnya genelinde (yani Japonya gibi gl tasarruflar olanlkelerden ama ayn zamanda da yoksul lkelerin oligarilerinden veya kreselkaaklk alarndan) akalamalarn salayan ve tercih ettikleri para siyasetini,Amerika'nn iktisadi kararlarna nesnel adan zincirlenmi ve sadece igc ilernlerin dviz karl maliyetlerinin -zellikle de hammadde maliyetlerinin-dk olmasyla deil ayn zamanda Amerikan borsas ile bankalarnnyararlandklar kesintilere katlanarak da ABD'nin bymesine katkda bulunandier lkelerde, zellikle de daha fakir lkelerdeki yan etkilerinden kayglanmadanyrtebilmelerini gvence altna alan Dolar'n ayrks konumunun getirdii Maliavantajlar; yatrm ve sermaye mallarnn, zellikle de sanayi mikroelektriisektrndeki gc ve rekbetiliinin veya yeniliki giriimlerin zel kaynaklardanfinansmannnda bankalarn ilevi sayesindeki iktisadi avantajlar; iktisadi ve ticari ilkeleri karlar dorultsunda benimsetebilmlerini salayan diplomatikarlklarnn getirdii siyasi ve askeri avantajlar; kamudaki ya da zeldekibilimsel aratrma sisteminin ayrks ve zgn niteliinin (Nobel dl saysylallebilir), avukatlarn ve byk hukuk irketlerinin gcnn, sonuta iletiime vebtn ticari kltrel retime egemen durumdaki ngilizce'nin uygulamadakievrenselliinin getirdii kltrel ve dilsel avantajlar; dnyann, bir modernite imgesinin endeki sinematografik temsillerinin retilmesi ve yaylmasmarifetiyle en azndan genler tarafndan neredeyse evrensel olarak bilinen biryaam tarznn dayatlmasnn getirdii manevi avantajlar. Tam rekbet adnabenimsetilmeye allan modelden gitgiden vazgeen Amerikan iktisadnnstnlnn, en vasfsz olanlar iin dk crete eklenen iin younlatrmas vealma saatlerinin uzatlmas ile teknolojik-bilimsel nitelii baskn yeni biriktisadn ilevi gzard edilmi olsa bile bir iktisadi siyasetin zgn baarsnadeil yapsal etkilerine bal olduu daha ilk bakta grlyor.Kresel iktisat alannn barnda yerleen g ilikilerinin en tartmasztezahrlerinden biri de kukusuz egemenlerin (zellikle de ABD'nin), rneingelimekte olan lkelere yasakladklar korumaclk nlemlerine ve destekalmlarna (rnein gelimekteki lkelerin kendi sanayilerine ciddi zararlar verenbir rnn ithalatn snrlamaya veya yabanc yatrmlar dzenlemeye)bavurmalarn douran ifte standardn (iki arlk, iki l) bakmszl ve mantdr. e sendikal haklarndzenlemesizletirilmesi, esnekletirilmesi ve snrlandrlmas teebbslerinesokulan lkelere uygun olduu bilinince, gney lkelerinin toplumsal haklar (veyarnein ocuklarn altrlmasnn yasaklanmas) iin kayglanmann btnkorumac nedenlerden muaf olduuna inanmak iin fazla iyi niyetli olmak gerekir.Kreselleme siyaseti, egemenlerin en ok iine yarayacak modeli dnyagenelinde karlkl olarak deil de sadece tek bir ynde (yani bir yaltmclk ile bir blgebirletirerek) yaygnlatrmay hedefleyen bu bakmszln enmkemmel resmidir.21Kresel iktisat alannn serbest mbadele, sermayenin serbest dolam veihracata ynelik bymenin mutlak hakimiyetinin benimsetilmesi yoluylabirletirilmesi, ulusal iktisat alannn baka dnemlerdeki btnlemesindeki gibiifte grnme sahip: Dorulamalarn McDonald's, jean ve Coca-colauygarlnn cheap24 yaam tarzlarnn kresel yaylmnda veya hukukitrdeletirme iinde bulan snrsz bir evrenselciliin, bir tr kmenikliintastamam tm grnmlerini veren, oklukla olumlu bir kresellemenin belirtisi saylan bu asars egemenlere, yani devletlerin stnde yer alarak bykdevletlere, zellikle de ilerin siyasi ve iktisadi adan en gl olan ABD'ye,kendi iktisadi faaliyetlerinin gidiatna uygun koullar gvenceye almak niyetiyledenetledikleri Dnya Bankas, IMF, Dnya Ticaret rgt gibi byk uluslararaskurululara yaslanan byk yatrmclara hizmet eder. Kanada'nn yazgsnda (EerABD ile bir tr gmrk birliine ynelirse Avrupa'nnki gibi olabilir) eitsizlikteki btnlegemenlik etkisi gayet ak grlyo: Bu lke, zellikle dekltrel alandaki geleneksel koruma nlemlerinin azaltlmas yznden Amerikannfuzuyla gerek anlamda iktisadi ve kltrel bir tmleme sreci yayor.Eski ulus devletler gibi egemen iktisadi gler de lobi faaliyetlerine teslimolmu uluslararas byk kurulular ve uluslararas hukuku gerekten de kendihizmetlerine alabilecek durumdalar. Bunlar, iletmelerin veya uluslarn iktisadikarlarna (rnein sanayi yatrmclarna en st dzeyde koruma ve hak gvencesivererek) hukuki kantlar-aklamalar giydirmeye alyorlar. Entelektelmesailerinin nemli bir ksmn ulusal yasalar, rnein reticilerin korunmasngvence altna alan yasa ve dzenlemeleri geersizletirmek iin harcyorlar.Uluslararas merciler, aslnda ounlukla ulus devletlere verilmi grevleri(rnein toplumsal gvenceyi ilgilendiren grevler) tam olarak yerine getirmeden,git gide ikincil ilerin ynetimine indirgenip gerek karar mercilerini gizlemeyeyarayan siyasi bir glge hayal perdesi kuran ulus devletleri grnmez elleynetiyorlar. Ulus devletleri, muafiyetler tanyarak vergi alannda veya altyaphizmetleri sunarak rekbet avantajlar alannda yarmaya zorlayan iktisadirekbetin bu mekanik ileyiini simgesel bir dzlemde glendirmeye baladlar.Kresel iktisadi alann durumuKresel alan, her biri, katksz bir rn snfnn retimi ve ticareti iinrekbet halindeki iletmeler btn olarak anlalan bir sanayiye denk gelen bir kresel altar btn izlenimi brakyor. Bu alt-alanlardan her birininounlukla takmelci25 olan yaps, sermayenin, dnya leinde etkili rekbetikonumlarn (bir firmann bir lkedeki konumu dier lkelerdeki konumuna bal)24 Ucuz.25 Tekel (monopol) sznn kart anlamls olrak takmel (oligopol) .n.22srdrmeye ve korumaya muktedir firmalar arasndaki her trden datmnnyapsna uygun dyor. Kresel alan adamakll kutuplamtr. Baskn ulusaliktisatlar, bu genel yap ierisinde giri-k denetimi ilevi gren nfuzlarsayesinde iletmelerin varlklarn odaklandrmaya ve rettikleri krlarsahiplenmenin yansra mevcut eilimleri bu kresel alann ileyiine ynlendirmeabasndadr. Bir firmann ulusal ve uluslararas alandaki konumu gerekte sadecekendi avantajlarna deil, ulusal aidiyetinden doan iktisadi, siyasi, kltrel vedilsel avantajlarna baldr; bu, farkl firmalarn yapsal rekbetinde olumlu ya daolumsuz bir arpan etkisi yapan bir tr ulusal sermaye.Bu farkl alanlar bugn yapsal olarak kresel finans alanna tbidir. Bualan, neredeyse iki asrlk yayla zellikle de 30'lu yllarn bir dizi byk bankaiflasndan sonra pekitirilmi dzenlemelerden (rnein Fransa'daki 1985-1986mli dzenlemesizletirme yasas gibi nlemler) kurtarld. u halde bir zerklik veksmen bir btnleme salam olarak, dier alanlar da gznne alnrsasermayenin deerlendirildii bir alan durumuna geldi. Byk yatrmclartarafndan zeklenen para (tasarruf fonlar, sigorta irketleri, yatrm fonlar),retici sermayenin aleyhinde sadece mli amalar bulunan operasyonlara vespeklasyona ncelik veren bankaclar tarafndan denetlenen zerk bir gcednr. Uluslararas speklasyon iktisad bylece merkez bankas gibi uzunvdede mli operasyonlar, faiz oranlarn denetleyen ulusal kurumlardan paasnkurtarr.Mli sermayenin, toplu tasarruflar eken ve yneten tasarruf fonlarnda veyardm sandklarnda zeklenmesi, bu tasarrufun devletlerst yneticileri tasarrufsahiplerinin yarar adna, iletmelere, tam da kendi stratejilerine git gide yolgsteren mli verimlilik ykmllkleri dayatmalarna olanak tanr. Bu da zelliklebu iletmelerin eitlendirme olanaklarn kstlayarak ve bunlara downsizing,maliyetlerin ve alan mevcudunun drlmesi veya kaynama-satnalmkararlar dayatarak, tm sakncalarn, kimi zaman en azndan aralarnda st dzeyolanlarnn hisse senetli demelerle farazi olarak kra ortak edildii cretlilerinzerine yklmasyla olur. Sermayelerin, en iyi mli kr elde etme amacyla iebalanmas ve zellikle de iten zlmesinde, yatrma kaydrlmas veyayatrmdan kaldrlmasnda artan zgrlk sanayi veya banka irketlerinin yaygnlde snrdlamasn ve sermayenin hareketliliini kolaylatryor. Yabanclkede dorudan yatrm, lkeler ya da blgeler arasnda, sermayedeki, dahas el emei maliyetki farkllklardan olduu kadar uygun pazarlara yakn olmaktanfaydalanmay da salyor. Domakta olan lkelerin zerk yurtluklar merkeziiktidara bal illere dntrmesinde olduu gibi, baka irketler taeronluktagrece bamszlk iindeki bamllk ilikileri kurmann baka bir yolunuararlarken ebeke irketler bir i veya uluslararas pazarda, Williamson'n dediigibi, ticari ilemleriiletirecek, yani bunlar, bir ana irketin bnyesinde23eritilerek ube konumuna indirgenmi irketleri iinde toplayan retimbirimlerinde rgenleyecek bir yol buluyorlar.u halde kresel iktisadi alana dahil olmak btn blgesel veya ulusalgleri zayflatmak eilimindedir ve biimsel okulusluluk silh zellikle deulusal olan ve hemen milliyeti diye mahkm edilmi dier btn geliimbiimlerini deersizletirerek vatandalar iktisadn ve mliyenin uluslarstdevleri karsnda gsz brakyor. Yapsal uyarlama denen siyasetler, egemeniktisatlara bamllk iinde hazmedilmeyi gvence altna almay hedefler; bu dauluslarst irketlere ve uluslararas mli kurululara kar durabilecek tek merciolarak toplumcu devletle badaan bir iktisattaki siyasi ayarlamann yapay vekeyfi denen btn mekanizmalarnn ilevinin serbest pazar dediimiz ey lehinebir zelletirmenin ve ayarszlatrmann, i pazara ynelik korumalar yrrlktenkaldrmak veya yabanc yatrmn denetlenmesini (Rekbete brakmann daha etkiliiletmeler yaratacan ileri sren u Darwinci sav adna) gevetmek gibi yndeyollarnn btn sayesinde azaltlmasyla gerekleir. Yapsal uyarlamasiyasetleri, zeklenmi sermayeye bylece neredeyse mutlak bir zgrlksalamayk ve bunlar dorudan ya da dolayl olarak esinleyen byk okulusluiletmelere kaplar ardna kadar amay gvence altna almak peindedirler.(Ancak buna karlk, gen denen, yani etkili bir rekbet ortaya koyabilecekgteki devletlerin, ulusal retimleri koruyup ii ve kylnn rnein tarmsalreform veya artan oranl vergi gibi devlet kararlaryla desteklenen alm gcnnartmasyla tketime girmelerine bal gerek bir talebin ortaya kncesaretlendirerek iktisadi bir altyap kurmak ve ulusal bir pazar kurmak niyetiylebir ulus-devlete yaslanma giriimlerinin felce uratlmasna katkda bulunurlar).En yoksul uluslar giderek yalnzca doal kaynaklarn yaygn veya youniletimine dayanan bir iktisada zorunlu klmaya ynelen ve yumuatlmdenebilecek ifadeleriyle bu yapsal uyarlama siyasetlerinin g ilikileri, kreselmerciler tarafndan farkl lkelere, sermayenin dalm yapsndaki mevcutkonumlarna gre verilen reeteler arasndaki uyumazlklarda da ortaya kyor:Bunun en tipik rnei hi kkusuz IMF'nin ABD'ye ynelttii srekli bteann azaltlma taleplerinin uzun sre etkisiz kalmasdr, oysa ayn merci zatenbyk iktisadi zorluk iindeki birok Afrika lkesine, isizliin ve yoksulluunartracak olmasna ramen bte aklarn drmeyi dayatt. stelik biliyoruz ki,btn dnyaya snrlarn kalkmasn ve devletin elini eteini ekmesini vaaz edenbu ayn devletler, toplumsal haklara evrensel bir sayg gsterilmesine ynelik kimierdemli arlardan dem vurmadan dalmlara koyduklar kotalar, dsatmdakiamal kstlamalar, nitelik veya gvenlik kurallarnn taban ltleri, zorunlu mlideer ykseltimleri yoluyla korumacln az ya da ok incelikli biimleriniuygulayabiliyorlar veya bununla birlikte rnein pazar paylamn amal dsatmkstlamas anlamalar veya dtaki ubelere retim kotalarnn saptanmas24vastasyla gvence altna almay hedefleyen devletlerin mdahalelerine dayanankarma takmeller ile devlet yardm usullerine uyabiliyorlar.Avrupa'da daha nce ulus-devlet leinde gerekleen birlemeden farklolarak bu birleme lkeler arasndaki mbadeleleri gvence altna alabilecek biryansz para yedei ortaya koyacak kresel bir bankann kurulmas dileine karn-iin iine devlet girmeden ve Avrupa devletinin temellerindeki hukukularntersine, karlarna uygun siyasete evrensel klklar giydirmeye hakikaten ihtiyaduymayan egemenlerin hizmetinde biimleniyor. Bu iktisadi alann mant vesermayenin kendi gc egemenlerin karlarna uygun g ilikilerini benimsetir.En yetkin ifadesini oktarafl yatrm szlemesinde kalba dken ayn egemenlerbu g ilikilerini, tbi tuttuklar veya siyasi ve iktisadi temsilcilerin gerisindentelkinde ve dayatmada bulunabilecekleri byk uluslararas mercilerin (IMF, DT)szde tarafsz mdahaleleri arasndan evrensel grnl oyun kurallarnadntrme olanaklarna sahiptir: Btn devlet kstlamalarndan kurtulmu veyalnzca yatrmclarn iradesine braklm bir dnya d, gerektenkresellemi bir dnya konusunda her lkeden okuluslu mli ve sinaikadrolarn ve yneticilerin muhafazakr enternasyonalinin giderek kamu dzeni ved ilikiler ilevini srdrmeye indirgenen bir imparatorluk devletinin siyasi,diplomatik ve askeri gcne yaslanarak egemenlik kurmay hedeflediinidnmeye izin veriyor26. u halde, mevzuatlarn uyumlulatrlmasylagvencesi verilen bu birlemenin evrensel bir devletin stlendii hakiki birevrenselcilie kendi mantyla varmasn ummak bounadr. Ancak sadece ksavadeli iktisadi karlarna dikkat eden dar bir oligarinin siyasetinin, egemeniktisadi gleri denetlemekle ve onlar gerekten evrensel amalara bal klmaklagrevli uluslarst mercilerin oluturulmasn yava yava benimsetebilecekkresel siyasi glerin aama aama ortaya kn kolaylatracan beklemek dehi kukusuz akla yakn olur.Tokyo, Ekim 2000.26 Franois Chesnais, Sermayenin Kresellemesi (La Mondialisation du Capital), Zincire Vurulmu Dnya (Le Monde Enchain)25KLTR TEHDT ALTINDA27Mevcut ya da gelecekteki kt durumlar halk duysun diye bildirentoplumsal bilimler uzmanlarnn yalvalk igdlerine ve kendinibeenmiliklerine sk sk dikkat ektim. Ancak, bana git gide bir sansr biimi gibigrnm olan bir nesnellik dncesi adna kendime izdiim snrlar iiminmantyla am olarak buldum kendimi. Bylelikle bugn, kltrn stne kenve ounluun ama ayn zamanda da genellikle yazarlarn, sanatlarn, htta bizzataydnlarn, yani ncelikle ilgili olanlarn bilemedii tehlikeler karsnda,kreselleme denen srelerin kltre etkileri konusunda yol katetmi biraratrmann bak asnn olabildiince ve geni geni verilmesi gerektiinidndm.Tehdit altndaki zerklikEdebi, bilimsel veya sanatsal alanlar dediim toplumsal altevrenlerin kimiBat lkelerinde olumalarnn uzun vadeli zerkleme srecini betimledim vezmledim (zellikle de Sanatn Kurallar adl kitabmda): Bu evrenlerin, onlar evreleyen tal dnyannkilerden zellikle de iktisadi dzlemde farkl olanzgn yasalara (zerk kelimesinin etimolojik anlam budur) tbi olduklarngsterdim; rnein en azndan kendi zerk sektrnde para ve kr yasasndanbyk lde kurtulmu olarak bir edebiyat veya sanat dnyas. Bu srecin,Hegelci tarzda dorusal bir tr gelimeyle ilgisi bulunmad ve zerklie doruilerlemenin, kurulduklar her seferinde sanatsal dnyalar gemi kazanmlarndansoyabilmeye muktedir diktatr ynetimlerde grdmz gibi birdenbirekesilebildiini de srekli vurguladm. Ancak bugn, gelimi dnyann btnndesanatsal retim evrenlerinin bana gelen ey, gerekten de daha nce bir benzeriolmayan yepyeni bir eydir: Kltrel dolamn ve retimin, iktisadnzorunluluklar karnda g bel kazanlm bamszl, kltrel rnlerin btnretim ve dolam evrelerine ticaret mantnn girmesiyle tehdit altnda kalmtr.Yeni neoliberal kitabn peygamberleri, baka konularda olduklar gibikltrde de pazarn mantnn yararl olacan retiyorlar. Kltrel rnlerinzgllklerini ak ya da kapal biimde inkr ederek (tpk kitap konusundaki gibi,kitap iin her tr korumay reddediyorlar) teknolojik yenilikler ve bunlar kullananiktisadi hamlelerin, sunulan kltrel rnlerin sadece nitelik ve niceliini, yanitketici memnuniyetini artrdn ne srerler, elbette yeter ki teknolojik veiktisadi olarak btnlemi yeni iletiim irketi gruplarnn dolama kard herey, yani televizyon duyurular kadar kitap, film veya spor karlamalar,27 Seul'da The Daesan Foundation'daki (Daesan Vakf) edebiyat zerine uluslararas birtoplantdaki bildirisi.26belirsizce toptan dahil edildikleri mlumat ad altnda herhangi bir mal olarakgrlsn, yani herhangi bir rn gibi ele alnsn ve kr yasasna tbi olsun.yleyse, sayyla yazlan konulu televizyon kanallarnn artna bal bu bolluunyle bir explosion of media choices28 dourmas gerekecektir ki btn talepler ve beeniler rlansn; rekbetin kendi mantnn, baka bir alanda olduu gibi bualanda da zellikle teknolojik ilerlemeyle ibirlii iinde yaratm kolaylatrmasgerekecektir; kr yasas, ounluk tarafndan seilen rnlere onay verdiini grebu konularda da demokratik olacaktr. Tm bu sylediklerimi neredeyse zetleyenu rnek Jean-Marie Messier'den bir alntdr: Telekomlarn btnylezelletirilmeleri ve iletiim teknolojileri sayesinde ABD'de milyonlarca i yaratt.Fransa bundan ilham alsn! Burada iktisatmzn rekbet gc ve ocuklarmzn iisz konusu. Kafamz kumdan karp rekbet ve yaratclk gcnn musluunusonuna kadar amamz gerekiyor.Bu uslamlamalarn deeri nedir? rnlerin farkll ve eitliliisayleninin karsna ulusal olduu kadar uluslararas lekte de arznbirrnekletirilmesi konabilir: Halkn ounluunun ilgisinin srdrlmesireticileri her lkeden ve her evreden kitlelere hitap eden, herkese gre rnler aratrmayaken rekbet rnleri eitlendirmekten uzaktr, benzeikletirnk Hollywood filmleri, telenovela'lar29, televizyon keleri30, soap opera' lar, polisiye diziler, ticari mzik, bulvar tiyatrolar veya Broadway oyunlar, dorudankresel pazar iin retilen best seller' lar, herkese ulaan haftalk yaynlarbirbirinden pek az farkllar, farkllatrlr. Bunun yansra rekbet, retim vezellikle de yaym aygtnn zeklenmesiyle srekli geriler: Muhtelif iletiimalar, git gide, ounlukla da ayn saatte, dk mliyetlere yksek krlararanmasndan don ayn tip rnleri yaymlama eilimindedirler. Viacom veCBS'in31, yani ierik retmine ynelik bir grupla yayma ynelik bir grubun yaknzamandaki kaynamnn gsterdii zere iletiim irketi gruplarnn olaandzeklenmesi, yaymn retime hkmetii dey bir btnlemede parann gerek bir sansr dayatm retim, iletme ve yaym faaliyetlerininbirletirilmesi egemen konumun film irketlerini kayran ktye kullanmlarndouruyor: Gaumont, Path ve UGC bizzat ya da kendi programlayc32irketlerinin salonlarnda Paris pazarndaki mevcut tek iletmecili filmlerin %80'inin gsteriminin salyor; ounlukla kapanmaya mahkm olan bamszsalonlara kar haksz rekbet yaratan ve btnyle datmclarn istekleri28 Medya seeneklerinde patlama29 Yzlerce blmlk Gney Amerika dizileri.30 Eletiri, edebiyat veya bilime ayrlm keler3132 Belli bir sre ierisinde hangi filmin hangi salonda gsterime gireceinin program.27dorultusunda hareket eden sinema saraylarnn33 hzla oaldn da anmsatmakgerekiyor.Ancak iin asl u ki, ticari kayglar ve ksa vadede yksek kr aray ilebundan doan estetik, kltrel rnlerin btnnde gitgide ve daha youn birbiimde baskn kyor. Bu ynelimin sonular, yine byk bir zenlenmeningzlemlendii yaynclk alannda da ayndr: En azndan ABD'de kitap ticareti, W.W. Norton ve Houghton Mifflin gibi iki bamsz yaynevini, birka niversiteyaynevini ve yine birka mcadeleci yaynevini bir yana brakrsak sekiz iletiimdevinin elindedir. Hi kukusuz yaynevleri byk oranda, yazarlar arasndakimedyatik yldzlarn istils ve parann sansr marifeti gibi baka etkileri de olanticari baarya ynelmek zorunda. Hele de byk mltimedya gruplarnnbnyesinde olduklarnda yksek kr oranlar elde etmek zorundalar. (Buradahemen belirteyim, La Tribune gazetesine gre Bertelsman'n CEO'su ThomasMiddlehoff 350 kr odana, yatrlan sermayenin %10'undan daha fazla birverimlilik salamalar iin iki yl verdi). zellikle de ksa vadeli kr zihniyetinin,geri dn belirsiz ve ounlukla da mr yetmeyen yatrmlar isteyen kltrntam bir reddi olduu nasl grlmez?Tmden ticari amalara ynelmemi ve zellikle de datm kanallarzerindeki gleri sayesinde kitle iletiim retimine egemen olanlarn kararlarnaboun emeyen bir kltrel retimin sreklilii tehlike altndadr. Ne var ki, bualanlarda yrtlmesi gereken mcadelenin zorluklarndan biri de, aynmcadelenin, sanayi kltrnn kitle retimleri bir anlamda halkn ve zellikle dehemen her lkenin genliinin ounluunun onayn aldka grnteantidemokratik olabilmesidir; genler, hem ulalmas daha kolaydr (bu rnlerintketimi ounlukla pek az bir kltrel birikim gerektirir) hem de elikili birzppeliin nesnesidirler. Gerekten de bir popler kltrn (iktisadi ve siyasiolarak egemen bir toplumun popler kltrnn) en cheap34 rnlerinin chic35olarak benimsenmesi tarihte ilk kez oluyor; a ksm epeyce dk olan baggy pantgiyen her lkeden genler, hem ok haval hem de ok ada olduunudndkleri giyim modasnn ABD'deki hapishanelerde vcuda dvmeleryaptrma zevkinden doduunu bilmiyorlar hi kukusuz. Demek ki jean, coca-cola ve Mc Donald's uygarlnn sadece iktisadi deil, ayn zamandakurbanlarnn bizzat katkda bulunduklar bir batan karma araclyla ileyensimgesel bir iktidar da var. Kltrel retim ve datmn byk iletmeleri,bilhassa da sinema, reklamn ve medyann hem zoraki hem de gnll desteisayesinde, zel bir baklk sisteminden yoksun ocuk ve genleri ticari33 ok salonlu sinema iletmeleri (multiplex).34 Ucuz.35 k, son moda.28yntemlerinin ncelikli nian tahtas yaparak, kendilerini ocuklatrlm bir haldebulan ada toplumlarn btn zerinde ei grlmedik bir nfuz elde ederler.Gombrich'in de dedii gibi, sanatn ekolojik koullar yok edildiinde,lm de tez gelir. Kltr tehdit altndadr nk iinde geliebilecei iktisadi vetoplumsal koullar, zerklik koulu bir ym sermayenin oktandr nem arzettii ileri lkelerdeki ve haydi haydi dier lkelerdeki kr zihniyetiyle derindenzedelenmitir. Kltrn olutuu grece zerk altevrenler, eitim sistemiyle ilikiliolarak reticilerin retimlerini ve tketicileri meydana getirmelidir. Ressamlarn,bir Picasso'nun kmasna olanak veren toplumsal koullar elde etmeleri beyzyllarn ald; eserlerinin, kullanlan boyann ve boyanan yzeyin karlndadeerlendirilen basit bir rn olarak grlmesinin sona ermesi iin akamanlarlamcadele etmek zorunda kaldlar szleme okumalaryla biliyoruz.; imza atmahakk iin, yani yaratc olarak grlmek iin mcadele etmek zorunda kaldlar.Kullandklar renkleri, bunlar kullanma yntemini ve nihayet zellikle de soyutsanatla birlikte de konuyu, ncesinde btnyle akamann istencindeki konuyuseme hakk iin mcadele etmeleri gerekti. Dierleri, edebiyatlar veyamzisyenler, telif hakk denen ey iin ok yakn bir zamana kadar boumakzorunda kaldlar; az bulunurluk, zgnlk ve nitelik iin mcadele etmeleri gerektive bunu da eletirmenlerin, biyografi yazarlar, tarih retmenleri gibi kendilerinisanat, yaratc olarak ortaya koyanlarn ibirliinde yapabildiler. Deneyselsinematografik eserlerin ve bunlar deerlendirebilecek bir kitlenin kmas iinyerine getirilmesi gereken koullar saymakla bitmez: Bunlardan birkan saymakgerekirse uzmanlam yaynlar ve bunlar yaatacak eletiriler, sanat filmlerigsteren ve rencilerin sklkla geldii sinematekler ve kk salonlar, gnllsinemaseverler tarafndan hayat verilmi sinema kulpleri, dorudan bir geridn olmayan filmler yapmak iin her trl fedakrla hazr ynetmenler,bilgili eletirmenler, bu filmleri akalayacak yeterli fikri ve farkndal olanyapmclar, ksacas bugn ticari sinemann saldrsnn ve zellikle de bykdatmclarn egemenliinin tehdidi altndaki nc sinemann tannd vedeerinin olduu, kendileri de birer datmc olmayan yapmclaryla birlikte tmbu toplumsal altevren sylenebilir. Bir eserin bir maml maddeye, bir malaindirgenmesiyle bunlarn hepsi bugn tehdit altndadr. Gnmzde yapmclarneserin son hali zerindeki hak iddiasna kar ynetmenlerin final cut iin olan mcadelesi Quattrocento ressamlarnn mcadelesinin tam bir benzeridir. Uzun birdoum ve geliim srecinin ardndan, bu zerk evrenler bugn bir drevsrecindedirler: Bunlar bugn eserin maml maddeye, sanatnn tpk ok bildikekim hileleri gibi mucidi olmad teknik kaynaklar iin iine sokan birmhendise veya teknisyene ya da zgn, hele de biimsel araylardeerlendirmeye pek az hazr olan halkn ilgisini ekmeye ynelik yksek adetliyaynlarn nl veya nlendirdikleri yldzlarna indirgendii tmyle bir geridn, bir gerileme alandr. Bir de o ar pahal imknlar bsbtn ticari29amalarn hizmetine vermeleri, yani dier teknisyenler, u pazarlama uzmanlarhesaplamalar yapmaya aladursun, mmkn olduunca fazla seyirciyi, onlarnilkel itkilerini tatmin ederek ayartacak biimde hemen hemen baka hibir kaygtamadan biraraya getirmeleri gerekiyor. te bylece btn evrenlerde (sinemadaolduu kadar romanda ve htta iirde Jacques Roubaud'nun muesli36 iir dediibiimiyle), ticari retimlerin en geleneksel dalaverelerini kullanrken nc olmannaraylarn taklit etmeye varabilen ve okyzl olmalarndan dolay da yenilikilikiddiasndaki eletirmen ve tketicileri gz yanltc bir etkiyle kandrabilen benzerkltrel retimlerin ortaya kt grlyor.Grlyor ki seim, kltr sznden anlalann her zaman ve her yerdetam kart olarak ticaretin yasalarna, yani ticari olann egemenliine boyunemek demek olan kreselleme ile milli kltrlerin veya bir kltrelmilliyetilik biiminin savunulmas arasnda deildir. Sadece Amerikal deiltalyan, Hintli ya da ngiliz ynetmenlere de rastlanlan bol masrafl ve bol ekimhileli sinemada, dahas world fiction37 sinemasnda olduu gibi, ticarikresellemenin kitsch rnleri, uzun bir sre Paris tam gbekte yer alm olsa merkezi merkr yer ve hibir yer olan seili bir ember edebi, sanatsal vesinematografik enternasyonalin rnlerinin her bakmdan kartdr. Pascal Casanova'nn Dnya at Cumhuriyeti38'nde gsterdii zere, yaratclarnulussuzlam enternasyonali, Joyce'lar, Faulkner'lar, Kafka'lar, Beckett'ler veyaGombrowicz'ler, katksz birer rlanda, ABD, ekoslovakya veya Polonya rnolup Paris'e alanlar rnein veya Kaurismaki, Manuel de Oliveira, Satyajit-Ray,Kieslowsky, Kiarostami ve Hollywood estetiini reddeden her lkeden birokbaka ynetmenin sanatsal bir uluslararascln uluslararas gelenei olmadan vekesinlikle belirtmeli ki sa kalmas iin gereken ve ticari istildan kurtarlm bazalanlarda uzun bir sredir tesis etmi ve hayatta kalmay baarm olan bir yapmc,eletirmen ve bilinli seyirci altevreni olmadan var olamayacaktr ve varlnsrdremeyecektir39.36 Okunuu; msli. 1900'de svireli doktor Maximilian Bircher-Benner tarafndan ortaya konulan her trl hastala kar her sabah yenecek kahvalt karm (kurutulmu meyveler ve taha yaplan souk yourt veya st konularak yenen karm). Bugn en yaygn biimi, bizde de satD tarz msr gevreidir.3738 Rpublique Mondiale des Lettres.39 Burada Pascale Casanova'nn zmlemelerine yaslanyorum. La Rpublique Mondialedes Lettres, Seuil Yaynlar, 1999.30YEN BR ENTERNASYONALZM NBu zgl ve tam anlamyla kltrel enternasyonalizm40 gelenei, grnenfarkl da olsa, kreselleme denen eye kkten kardr. Bir tr parola, bir trkomut gibi ileyen bu kreselleme sz aslnda, siyasi glerin, zellikle deABD'nin ahsi karn ve zgn geleneini evrenselletirmeyi hedefleyen ve aynegemen glerin iine gelen iktisadi ve kltrel modeli, onay ya da en azndankabullenme grecek biimde bazen bir ilke, bazen bir olmas gereken, bazenevrensel bir zorunluluk, evrensel bir yazg gibi sunarak dnyann geneline yaymayhedefleyen bir siyasetin merulatrc maskesidir. Bu da kltr alannda, ticaretmantn tam geliimini tamamlad bir kltrel gelenein zgnlklerini btndnyaya dayatarak evrenselletirmek demektir. spat biraz uzun srer ama aslndaticaret mantnn gc, ilerici bir adalk taknsa da, kr kayna haline getirilenkiisel kar ve sahip olmay istemenin mantna kendini kaptran bir toplumsaldzenin belirgin nitelii olarak kktenci bir braknz yapsnlar, braknzgesinler biiminin sonucunu olmasndan kaynaklanyor. Yava yava veolaanst fedakrlklar pahasna var edilen kltrel retim alanlar iktisadiglerle ibirlii iindeki teknoloji gleri karsnda kolay yara alabilirdurumdadr; gerektende tpk bugn medyatik entelektellerde ve dier best sellerreticilerinde olduu gibi bu her iki alann da barnda olup da talebin gereklerineuyarak bundan simgesel veya mli kar salamakla yetinebilenler, herhangi birtalep biimine en ufak bir dn vermeden, yani olmayan bir pazar iinalanlardan, tanm gerei olarak, tm zamanlarda hem sayca daha fazladrlar,hem daha etkilidirler.Bu kltrel enternasyonalizm geleneine bal kalan her lkedensanatlar, yazarlar, aratrmaclar, htt editrler, galeri yneticileri, eletirmenler, bugdik mantklar uyarnca kltrel retim ve datm dorudan kr etmeyasasnn emrine vermeye ynelen iktisadi glerin, egemen kltrel ve iktisadiodaklarca kreselleme rts altnda evrensel bir dayatmann hedeflendii veadna serbestletirme denen siyasetler iinde hatr saylr bir destek bulduklar birzamanda harekete gemek zorundadrlar. Ben burada ister istemez, doal olarak biryazarlar toplantsnda yeri bulunmayan kaba gerekleri anmsatmak zorundaymAyrca, abartmm gibi grneceimi de biliyorum felket tellll- amaneoliberal nlemlerin kltre ynelik tehditleri devasa boyuttadr. eitlidevletlerin Dnya Ticaret rgt'ne katldklarnda imzaladklar ve bugnuygulanma mzakereleri yrtlen Hizmet Ticareti Genel Anlamas (GATT) geldiaklma. Lori Wallach, Agns Bertrand ve Raoul Jennar gibi pek ok isminzmlemelerinin gsterdii zere bu anlama 136 ye lkeye, tm hizmetlerin40 Marksist klliyatta getii biimiyle Enternasyonal'u vurgulamak amacylauluslararasclk olarak Trkeletirilmemitir. (.n.)31serbest mbadele yasalarna almasn ve bylece de eitim ve kltr gibi temelhaklara cevap veren hizmetler de dahil olmak zere tm hizmet faaliyetlerininticari mala ve kr kaynana dnmesini olanakl klnmasn dayatmakta.Grlyor ki kelimenin geni anlamnda kltre ve parasz eitime eriebilmesikadar kesin olan kamu hizmeti ve kazanlm toplumsal haklar mefhumunu ortadankaldrm olacak (gerekten de bu nlem yrrlkteki snflandrmalarn elealnmasnn yardmyla pek ok hizmete -grsel-iitsel hizmetler, ktphaneler,ariv ve mzeler, hayvan ve bitki baheleri ile her trl elence, sanat, tiyatro,radyo ve televizyon, spor hizmetleri gibi hizmetler, vs.- uygulanabilir kabulediliyor). Ulusal ve zgn kltrel zelliklerini ayakta tutmay hedefleyen ulusalsiyasetleri ticaret engeli olarak grmekten anlayan ve bu yzden uluslarstkltrel sanayiler iin engel oluturmay hedefleyen byle bir programn teksonucunun ou lkeye zellikle de iktisadi ve kltrel adan daha az donanmllkelere ulusal ve yerel zgnlklerine uyarlanm ve farkllklara saygl birgeliim umudunu baka alanlarda olduu gibi kltr alannda da yasaklamakolduu nasl grlmez? Bu da zellikle o ayn devletlere btn ulusal nlemleri, idzenlemeleri, kurum veya kurululara yaplan devlet yardmlarn, lisanslarvesaireyi, uluslarst iktisadi glerin arzularna evrensel ilke havas vermeyegirien bir rgtn41 kararlarna bal klmay buyurarak oluyor.Bu siyasetin olaanst sapknl u iki etki zerinde younlayor:ncelikle, onu retenlerin apak ortada olmamasyla eletiriye ve muhalefete karkendini korur; ikincisi, uygulamaya konduu srada sonradan bunu yaayacakolanlar arasnda gze arpmayan, az ya da ok gecikmeyle ortaya karakkurbanlarn hemen knamasn nleyen (salk alannda tm o mliyet drmesiyasetleri bu duruma rnektir) ve kimi kez de istenilen etkilere gebedir.Tpk dnr ve aratrmaclar, gazetecileri ve halkla ilikiler uzmanlarnbiraraya getiren think tank'lerde 42 olduu gibi, parann harekete geirdii entelektel kaynaklar iktisadi karlarn emrine vermeyi bilen byle bir siyaset,seili kurbanlarnn, yani en ok zerklik aray iindeki sanatlarn, yazarlarn vebilginlerin oybirliiyle reddine yol aabilecektir. Ancak kendi varlklarnn da balolduu dnyay elbirliiyle ykma gtren mekanizmalarn bilincine ve bilgisineerime yollarna her zaman sahip olmadklar gibi, zerklie olan gnl balarnnsiyaset karsnda son derece hakl kmasndan dolay bu zerkliklerini siyasialanda savunmak iin giriimde bulunmaya pek az hazrlkldrlar. Ebediparadigmasn Zola'nn Dreyfus savunmasnda bulan evrensel nedenler iinseferberlie hazrdrlar ama bencilce bir tr loncaclk olarak grdkleri, temelamac zgl karlar savunmak olan eylemlere girimeye istekli deildirler.Varolularn dorudan ilgilendiren karlarn savunarak (Fransz sinemaclarn41 Dnya Ticaret rgt kastediliyor (.n)42 Beyin takm; belli bir konuda dnsel faaliyet gsteren kurum ve kurulular.32MAI'ye43 kar yrttklerine benzer hareketlerle), onlarn zerinden dorudandoruya tehdit alan en evrensel deerlerin savunulmasna katkda bulunacaklarnunutmaktr bunun ad.Bu tr hareketler nadir ve gtr: ster kamyoncular, ister banka alanlarya da sinemaclar olsun, zgl bir toplumsal kategorinin ortak karlarn aannedenler iin siyasi seferberlik, her zaman daha ok aba ve daha ok zaman bazende daha ok kahramanlk ister. Siyasi bir seferberliin hedefleri gnmzde sonderece soyut ve kltrl dahi olsa vatandan gndelik deneyiminden okuzandadr: okuluslu byk irketler ile bunlarn uluslararas idari kurullar,uluslararas byk kurulular, DT, IMF ve Dnya Bankas ile bunlarn telaffuzuzor ve karmak ksaltmal44 alt blmleri, bunlara elik eden tm gerekler, halknpek aznn bildii, seimle gelmemi teknokratlarn komisyon ve komiteleri,grnmeyen, farknda olunmayan ve ounluun ou kez bilmedii ama ulusaliktidarlar zerinde gcn gsteren hakiki bir kresel iktidar meydana getirirler.En aydn dnrlerden pek ou, bugn olup-bitenin, 18. yzyl filozoflartarzndaki evrensel devlet tasarlar zerinde skolastik faraziyelerle birletiineinanadursun, iktisadi veya kltrel btn kurumlar hakknda birbirine balfiliklerle donanm daha imdiden neyi yiyip neyi yemeyeceimize, okuyupokumayacamza, sinema veya televizyonda neyi grp gremeyeceimize vedahasna karar veren, faal ve etkin bu Big Brother45 oktan mevcut.Byk iletiim devlerinin, yani kltrel mallarn retim ve datmaralarnn btn stnde neredeyse mutlak olarak ellerinde bulundurduklargle, dnyann yeni efendileri, toplumlarn ounda ayrk, htt kart duraniktisadi, kltrel ve simgesel gleri zekleme eilimindeler, bylece dekarlarna uygun bir dnya grn rahata dayatacak durumdalar. letiimdevleri, dorusunu sylemek gerekirse neoliberalizmin yaylan ve nfuz edendoxa'sn dorudan retmedikleri ve yneticileri de beyanatlarnda bunun en zgnve en zekice ifadelerini vermedikleri halde evrensel diyebileceimiz dolamnaok nemli bir katkda bulunurlarken bu ayn doxa'nn retoriini ayrntlzmlemek gerekecek: kurallatrlm varglar (tpk: iktisat kreselleiyor, bizim iktisad her ey ok abuk deiiyor, o haldedeimeli) gibi mantk canavarlklar, sama ve kestirip atan vahi karmlar(eer kapitalizm eer her yerde kazanyorsa, bunun nedeni insann derindekidoasnda yazl olmasdr), yanllanamaz kuramlar (zenginlik yaratlarak iyaratlr, fazla vergi vergiyi ldrr, bilgi sahibi olanlar iin, dier bir iktisat, Rogie'nin gsterilmez olduunu gsterdii -kim bilir?- Laffer'in o nl43 Multirateral Agreement on Investment. -oktarafl Yatrm Anlamas- (.n)44 Burada acronyme (baharflerden yaplan ve dier kelimeler gibi okunabilen ksaltma, rnein NATO) iin ayrca bir karlk kullanlmamtr. .n.45 Byk Birader33erisine bavuran forml), tartlmaz addedilmi birtakm apaklklarntartlmas tartmal gibi grnr (koruyucu-devlet ve i gvenlii gemie ait;bir kamu hizmeti hl nasl savunulabilir?), ou kez ucube mantk bozukluklar(pazarn art, zgrln art demektir veya eitlikilik binlerce insansefalete mahkm eder), teknokratik rtmeceler (iten atmak yerine iletmeleriyeniden yaplandrmak), lsne gre srekli tekrarlanan sihirli szler gibi ilevgren, uzun sre cepten kullanmann zmparalamasyla cillanm ve bayalam,anlam ierii belirsiz, basmakalp kavramlar ve deyiler (ayarszlatrma,gnll isizlik, mbadele zgrl, sermayenin serbest dolam,rekbetilik, yaratclk, teknolojik devrim, iktisadi byme, enflasyonlasavamak, devletin borcunu drmek, i maliyetlerini azaltmak, kamuharcamalarn azaltmak).34