pilot e-readers in het onderwijs pilot... · 17 februari 2009 . surfnet/kennisnet ... gehoorde...
TRANSCRIPT
Pilot E-readers in het onderwijs Versie 10 17 Februari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Inleiding 3 Conclusie 4 Beschikbare e-readers 5 Medisch onderwijs - LUMC 5 VWO - Blariacum 6
3
Inleiding Elektronische boekdrukkunst In de laatste decennia is het produceren van documenten verplaatst van de pen en de typemachine naar de computer Het consumeren van documenten vindt veelal plaats via papier Het computerscherm blijft ondanks technologische vooruitgang onprettig voor het lezen van grote stukken tekst De lezer heeft daardoor vooral bij lange stukken tekst snel de neiging om deze uit te printen De komst van elektronische inkt (e-ink) zou een kentering in deze situatie moeten bewerkstelligen E-ink is een uitvinding waardoor een tekst op een plat beeldscherm kan worden getoond zonder de nadelen van een computerscherm Door het beeld op een andere manier op te bouwen is er geen behoefte aan het continu verversen van het beeld Hierdoor komt het beeld rustiger over voor de lezer en gebruikt het in theorie heel weinig energie Ook is er geen verlichting achter het scherm nodig - zoals bij TFT beeldschermen - om het beeld zichtbaar te maken en kan er met opvallend licht worden gelezen net als bij papier Een situatie waar veel wordt gelezen is tijdens de studie en op school Het beeld van de leerling of student met een uitpuilende tas is iedere dag in het straatbeeld te vinden Deze lezers kunnen baat hebben bij een slank en licht apparaat gebaseerd op e-ink waar alle boeken opstaan en waarmee prettig kan worden gelezen Het SURFNetKennisnet Innovatieprogramma heeft daarom een technology scout gedaan naar deze apparatuur en de didactische meerwaarde hiervan Naast een marktverkenning door TNO zijn er twee onderwijsinstellingen geselecteerd om een korte pilot uit te voeren Het project bedankt de docenten studenten Sony iRex Technologies en Springer Science amp Business Media voor de actieve deelname aan deze pilots
4
Conclusie Content en gebruiker Kip en ei E-readers op basis van e-ink zijn pas enkele jaren in ontwikkeling en concurreren met diverse draagbare apparaten zoals minilaptops pdarsquos en smartphones Die concurrentie is niet terecht als men van de functie van de readers uitgaat namelijk het lezen van documenten van een optimaal scherm De readers hebben wel een scherm maar door de techniek is deze niet geschikt voor het surfen op internet of het afspelen van films De techniek is alleen in laboratoria zover dat het kleuren ondersteunt In de nabije toekomst is dit niet op de consumentenmarkt te verwachten Kleuren worden in de educatieve context veel gebruikt in de opmaak van boeken Ze geven bijvoorbeeld het verschil van tekstbelang aan Zo worden teksten die wiskundige formules verhelderen bijvoorbeeld in een groen kader geplaatst en teksten met een verdiepende opdracht in een rood kader In grijstinten is dit onduidelijk Door het aanbieden van content die speciaal voor e-readers is (op)gemaakt kunnen de apparaten optimaal worden gebruikt Doordat de techniek relatief jong is en er nog geen overstemming bestaat rondom standaarden en bestandsformaten die op alle apparaten te gebruiken zijn is een investering door de uitgevers niet snel te verwachten Tijdens deze pilot is niet onderzocht hoe de reader zou kunnen samenwerken met overige elektronische hulpmiddelen zoals elektronische leeromgevingen en digitale schoolborden Ook hierin zou een meerwaarde kunnen liggen Zodra de content beschikbaar is kan de meerwaarde van de techniek snel oplopen door de mobiliteit die het met zich meebrengt Het is dan raadzaam de pilot nogmaals en met verschillende apparaten op eacuteeacuten instelling uit te voeren
5
Beschikbare e-readers TNO Het project heeft TNO gevraagd een onderzoek te doen naar de e-readers die nu op de consumentenmarkt verkrijgbaar zijn In het onderzoek is vanuit een onderwijs- perspectief naar de verschillende apparaten gekeken De readers die niet in het Nederlands of Engels beschikbaar zijn vielen om die reden af De readers die zijn beoordeeld zijn Hanlin V3 ILiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S Sony PRS-505 en Cybook Gen3 De overige readers zijn slechts op hoofdpunten van de didactische criteria getoetst en afgevallen Er zijn grote verschillen in prijs en besturing te vinden Daarnaast ondersteunt slechts eacuteeacuten leverancier op het moment van schrijven invoer door middel van een stylus Het onderzoek heeft tenslotte twee readers geselecteerd die het meest geschikt zijn voor gebruik in het onderwijs Hierbij is een onderscheid gemaakt in apparaten met en zonder invoermogelijkheden via een stylus respectievelijk de iRex Digital Reader 1000S en de Sony PRS-505 Het rapport is toegevoegd als bijlage
Medisch onderwijs - LUMC Studeren onderweg Vijftien studenten van het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden hebben een studieblok met de iRex Digital Reader 1000S gewerkt Op het apparaat troffen zij diverse studieboeken en syllabi aan Gedurende eacuteeacuten blokperiode konden ze readers gebruiken tijdens collegedagen werkgroepdagen en studiedagen De studenten kregen de readers in eigen beheer en mochten deze meenemen naar huis De studenten hebben aan het einde van de pilot aangegeven dat er nog verbeteringen aan het product te maken zijn Zodra deze zijn gemaakt kan de reader vooral meerwaarde hebben bij de werkgroepdagen Collegedagen en studiedagen zijn in mindere mate geschikt voor het gebruik van een reader Tijdens colleges is er geen noodzaak om in diverse boeken op te zoeken De studiedagen zijn op een vaste locatie waar meerdere studieboeken naast elkaar open liggen voor de student De pilot toonde aan dat de studenten die de readers bij zich hadden tijdens uren tussen colleges in of in het openbaar vervoer de reader pakten om te studeren waar ze anders deze tijd niet aan studeren besteed hadden Naast de noodzaak van diverse technische verbeteringen blijft ook de beschikbaarheid van commercieumlle content een drempel die genomen moet worden voordat de readers hun intrede in deze vorm van onderwijs kunnen doen
6
In de voorbereiding van deze pilot heeft de begeleider tijd geiumlnvesteerd in het bruikbaar maken van de beschikbaar gestelde digitale boeken Hierin heeft hij actieve verwijzingen en indexen opgenomen Hierdoor konden de studenten makkelijk naar de juiste hoofdstukken springen Tevens heeft hij de documenten omgezet naar grijswaarden en de juiste resolutie dit kwam de snelheid van het apparaat ten goede als mede de hele pilot-ervaring Het rapport is toegevoegd als bijlage
VWO 5 ndash Blariacum college Tekst 23 VWO-5 leerlingen en 6 docenten van het Blariacum college te Venlo hebben zes weken meegedaan aan de pilot waarbij de Sony PRS-505 is ingezet bij diverse lessen Op de reader zijn hoofdstukken uit de boeken van 6 vakken geplaatst Deze hoofdstukken zijn door de uitgeverijen voor de pilot ter beschikking gesteld De digitale versies van de boeken zijn niet specifiek opgemaakt voor e-readers en dit bleek tijdens de pilot voor problemen te zorgen Doordat de e-reader een beperkt schermoppervlakte heeft vergelijkbaar met A5 formaat papier en de boeken eerder met A4 formaat papier moest er gebruik gemaakt worden van de zoomoptie Zodra er op paginarsquos moet worden ingezoomd heeft de reader meer tijd nodig het beeld op te bouwen De vertraging die dit opleverde zorgde voor frustratie Het is niet mogelijk met deze reader te annoteren in werkboeken Hierdoor blijft er altijd behoefte aan een werkboek op de tafel De leerlingen en docenten hebben de pilotperiode niet afgemaakt en de reader snel aan de kant geschoven De meest gehoorde klachten waren traagheid en de noodzaak van inzoomen Als er digitale lesboeken beschikbaar komen die speciaal zijn opgemaakt voor e-readers kunnen deze klachten vervallen en komen de voordelen van leesbaarheid en minder fysieke boeken in de tas beter naar voren Het rapport is toegevoegd als bijlage
e-book readers in het onderwijs Versie Definitief 10 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
2
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Inleiding 3 Conclusie 4 Beschikbare e-readers 5 Medisch onderwijs - LUMC 5 VWO - Blariacum 6
3
Inleiding Elektronische boekdrukkunst In de laatste decennia is het produceren van documenten verplaatst van de pen en de typemachine naar de computer Het consumeren van documenten vindt veelal plaats via papier Het computerscherm blijft ondanks technologische vooruitgang onprettig voor het lezen van grote stukken tekst De lezer heeft daardoor vooral bij lange stukken tekst snel de neiging om deze uit te printen De komst van elektronische inkt (e-ink) zou een kentering in deze situatie moeten bewerkstelligen E-ink is een uitvinding waardoor een tekst op een plat beeldscherm kan worden getoond zonder de nadelen van een computerscherm Door het beeld op een andere manier op te bouwen is er geen behoefte aan het continu verversen van het beeld Hierdoor komt het beeld rustiger over voor de lezer en gebruikt het in theorie heel weinig energie Ook is er geen verlichting achter het scherm nodig - zoals bij TFT beeldschermen - om het beeld zichtbaar te maken en kan er met opvallend licht worden gelezen net als bij papier Een situatie waar veel wordt gelezen is tijdens de studie en op school Het beeld van de leerling of student met een uitpuilende tas is iedere dag in het straatbeeld te vinden Deze lezers kunnen baat hebben bij een slank en licht apparaat gebaseerd op e-ink waar alle boeken opstaan en waarmee prettig kan worden gelezen Het SURFNetKennisnet Innovatieprogramma heeft daarom een technology scout gedaan naar deze apparatuur en de didactische meerwaarde hiervan Naast een marktverkenning door TNO zijn er twee onderwijsinstellingen geselecteerd om een korte pilot uit te voeren Het project bedankt de docenten studenten Sony iRex Technologies en Springer Science amp Business Media voor de actieve deelname aan deze pilots
4
Conclusie Content en gebruiker Kip en ei E-readers op basis van e-ink zijn pas enkele jaren in ontwikkeling en concurreren met diverse draagbare apparaten zoals minilaptops pdarsquos en smartphones Die concurrentie is niet terecht als men van de functie van de readers uitgaat namelijk het lezen van documenten van een optimaal scherm De readers hebben wel een scherm maar door de techniek is deze niet geschikt voor het surfen op internet of het afspelen van films De techniek is alleen in laboratoria zover dat het kleuren ondersteunt In de nabije toekomst is dit niet op de consumentenmarkt te verwachten Kleuren worden in de educatieve context veel gebruikt in de opmaak van boeken Ze geven bijvoorbeeld het verschil van tekstbelang aan Zo worden teksten die wiskundige formules verhelderen bijvoorbeeld in een groen kader geplaatst en teksten met een verdiepende opdracht in een rood kader In grijstinten is dit onduidelijk Door het aanbieden van content die speciaal voor e-readers is (op)gemaakt kunnen de apparaten optimaal worden gebruikt Doordat de techniek relatief jong is en er nog geen overstemming bestaat rondom standaarden en bestandsformaten die op alle apparaten te gebruiken zijn is een investering door de uitgevers niet snel te verwachten Tijdens deze pilot is niet onderzocht hoe de reader zou kunnen samenwerken met overige elektronische hulpmiddelen zoals elektronische leeromgevingen en digitale schoolborden Ook hierin zou een meerwaarde kunnen liggen Zodra de content beschikbaar is kan de meerwaarde van de techniek snel oplopen door de mobiliteit die het met zich meebrengt Het is dan raadzaam de pilot nogmaals en met verschillende apparaten op eacuteeacuten instelling uit te voeren
5
Beschikbare e-readers TNO Het project heeft TNO gevraagd een onderzoek te doen naar de e-readers die nu op de consumentenmarkt verkrijgbaar zijn In het onderzoek is vanuit een onderwijs- perspectief naar de verschillende apparaten gekeken De readers die niet in het Nederlands of Engels beschikbaar zijn vielen om die reden af De readers die zijn beoordeeld zijn Hanlin V3 ILiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S Sony PRS-505 en Cybook Gen3 De overige readers zijn slechts op hoofdpunten van de didactische criteria getoetst en afgevallen Er zijn grote verschillen in prijs en besturing te vinden Daarnaast ondersteunt slechts eacuteeacuten leverancier op het moment van schrijven invoer door middel van een stylus Het onderzoek heeft tenslotte twee readers geselecteerd die het meest geschikt zijn voor gebruik in het onderwijs Hierbij is een onderscheid gemaakt in apparaten met en zonder invoermogelijkheden via een stylus respectievelijk de iRex Digital Reader 1000S en de Sony PRS-505 Het rapport is toegevoegd als bijlage
Medisch onderwijs - LUMC Studeren onderweg Vijftien studenten van het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden hebben een studieblok met de iRex Digital Reader 1000S gewerkt Op het apparaat troffen zij diverse studieboeken en syllabi aan Gedurende eacuteeacuten blokperiode konden ze readers gebruiken tijdens collegedagen werkgroepdagen en studiedagen De studenten kregen de readers in eigen beheer en mochten deze meenemen naar huis De studenten hebben aan het einde van de pilot aangegeven dat er nog verbeteringen aan het product te maken zijn Zodra deze zijn gemaakt kan de reader vooral meerwaarde hebben bij de werkgroepdagen Collegedagen en studiedagen zijn in mindere mate geschikt voor het gebruik van een reader Tijdens colleges is er geen noodzaak om in diverse boeken op te zoeken De studiedagen zijn op een vaste locatie waar meerdere studieboeken naast elkaar open liggen voor de student De pilot toonde aan dat de studenten die de readers bij zich hadden tijdens uren tussen colleges in of in het openbaar vervoer de reader pakten om te studeren waar ze anders deze tijd niet aan studeren besteed hadden Naast de noodzaak van diverse technische verbeteringen blijft ook de beschikbaarheid van commercieumlle content een drempel die genomen moet worden voordat de readers hun intrede in deze vorm van onderwijs kunnen doen
6
In de voorbereiding van deze pilot heeft de begeleider tijd geiumlnvesteerd in het bruikbaar maken van de beschikbaar gestelde digitale boeken Hierin heeft hij actieve verwijzingen en indexen opgenomen Hierdoor konden de studenten makkelijk naar de juiste hoofdstukken springen Tevens heeft hij de documenten omgezet naar grijswaarden en de juiste resolutie dit kwam de snelheid van het apparaat ten goede als mede de hele pilot-ervaring Het rapport is toegevoegd als bijlage
VWO 5 ndash Blariacum college Tekst 23 VWO-5 leerlingen en 6 docenten van het Blariacum college te Venlo hebben zes weken meegedaan aan de pilot waarbij de Sony PRS-505 is ingezet bij diverse lessen Op de reader zijn hoofdstukken uit de boeken van 6 vakken geplaatst Deze hoofdstukken zijn door de uitgeverijen voor de pilot ter beschikking gesteld De digitale versies van de boeken zijn niet specifiek opgemaakt voor e-readers en dit bleek tijdens de pilot voor problemen te zorgen Doordat de e-reader een beperkt schermoppervlakte heeft vergelijkbaar met A5 formaat papier en de boeken eerder met A4 formaat papier moest er gebruik gemaakt worden van de zoomoptie Zodra er op paginarsquos moet worden ingezoomd heeft de reader meer tijd nodig het beeld op te bouwen De vertraging die dit opleverde zorgde voor frustratie Het is niet mogelijk met deze reader te annoteren in werkboeken Hierdoor blijft er altijd behoefte aan een werkboek op de tafel De leerlingen en docenten hebben de pilotperiode niet afgemaakt en de reader snel aan de kant geschoven De meest gehoorde klachten waren traagheid en de noodzaak van inzoomen Als er digitale lesboeken beschikbaar komen die speciaal zijn opgemaakt voor e-readers kunnen deze klachten vervallen en komen de voordelen van leesbaarheid en minder fysieke boeken in de tas beter naar voren Het rapport is toegevoegd als bijlage
e-book readers in het onderwijs Versie Definitief 10 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
3
Inleiding Elektronische boekdrukkunst In de laatste decennia is het produceren van documenten verplaatst van de pen en de typemachine naar de computer Het consumeren van documenten vindt veelal plaats via papier Het computerscherm blijft ondanks technologische vooruitgang onprettig voor het lezen van grote stukken tekst De lezer heeft daardoor vooral bij lange stukken tekst snel de neiging om deze uit te printen De komst van elektronische inkt (e-ink) zou een kentering in deze situatie moeten bewerkstelligen E-ink is een uitvinding waardoor een tekst op een plat beeldscherm kan worden getoond zonder de nadelen van een computerscherm Door het beeld op een andere manier op te bouwen is er geen behoefte aan het continu verversen van het beeld Hierdoor komt het beeld rustiger over voor de lezer en gebruikt het in theorie heel weinig energie Ook is er geen verlichting achter het scherm nodig - zoals bij TFT beeldschermen - om het beeld zichtbaar te maken en kan er met opvallend licht worden gelezen net als bij papier Een situatie waar veel wordt gelezen is tijdens de studie en op school Het beeld van de leerling of student met een uitpuilende tas is iedere dag in het straatbeeld te vinden Deze lezers kunnen baat hebben bij een slank en licht apparaat gebaseerd op e-ink waar alle boeken opstaan en waarmee prettig kan worden gelezen Het SURFNetKennisnet Innovatieprogramma heeft daarom een technology scout gedaan naar deze apparatuur en de didactische meerwaarde hiervan Naast een marktverkenning door TNO zijn er twee onderwijsinstellingen geselecteerd om een korte pilot uit te voeren Het project bedankt de docenten studenten Sony iRex Technologies en Springer Science amp Business Media voor de actieve deelname aan deze pilots
4
Conclusie Content en gebruiker Kip en ei E-readers op basis van e-ink zijn pas enkele jaren in ontwikkeling en concurreren met diverse draagbare apparaten zoals minilaptops pdarsquos en smartphones Die concurrentie is niet terecht als men van de functie van de readers uitgaat namelijk het lezen van documenten van een optimaal scherm De readers hebben wel een scherm maar door de techniek is deze niet geschikt voor het surfen op internet of het afspelen van films De techniek is alleen in laboratoria zover dat het kleuren ondersteunt In de nabije toekomst is dit niet op de consumentenmarkt te verwachten Kleuren worden in de educatieve context veel gebruikt in de opmaak van boeken Ze geven bijvoorbeeld het verschil van tekstbelang aan Zo worden teksten die wiskundige formules verhelderen bijvoorbeeld in een groen kader geplaatst en teksten met een verdiepende opdracht in een rood kader In grijstinten is dit onduidelijk Door het aanbieden van content die speciaal voor e-readers is (op)gemaakt kunnen de apparaten optimaal worden gebruikt Doordat de techniek relatief jong is en er nog geen overstemming bestaat rondom standaarden en bestandsformaten die op alle apparaten te gebruiken zijn is een investering door de uitgevers niet snel te verwachten Tijdens deze pilot is niet onderzocht hoe de reader zou kunnen samenwerken met overige elektronische hulpmiddelen zoals elektronische leeromgevingen en digitale schoolborden Ook hierin zou een meerwaarde kunnen liggen Zodra de content beschikbaar is kan de meerwaarde van de techniek snel oplopen door de mobiliteit die het met zich meebrengt Het is dan raadzaam de pilot nogmaals en met verschillende apparaten op eacuteeacuten instelling uit te voeren
5
Beschikbare e-readers TNO Het project heeft TNO gevraagd een onderzoek te doen naar de e-readers die nu op de consumentenmarkt verkrijgbaar zijn In het onderzoek is vanuit een onderwijs- perspectief naar de verschillende apparaten gekeken De readers die niet in het Nederlands of Engels beschikbaar zijn vielen om die reden af De readers die zijn beoordeeld zijn Hanlin V3 ILiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S Sony PRS-505 en Cybook Gen3 De overige readers zijn slechts op hoofdpunten van de didactische criteria getoetst en afgevallen Er zijn grote verschillen in prijs en besturing te vinden Daarnaast ondersteunt slechts eacuteeacuten leverancier op het moment van schrijven invoer door middel van een stylus Het onderzoek heeft tenslotte twee readers geselecteerd die het meest geschikt zijn voor gebruik in het onderwijs Hierbij is een onderscheid gemaakt in apparaten met en zonder invoermogelijkheden via een stylus respectievelijk de iRex Digital Reader 1000S en de Sony PRS-505 Het rapport is toegevoegd als bijlage
Medisch onderwijs - LUMC Studeren onderweg Vijftien studenten van het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden hebben een studieblok met de iRex Digital Reader 1000S gewerkt Op het apparaat troffen zij diverse studieboeken en syllabi aan Gedurende eacuteeacuten blokperiode konden ze readers gebruiken tijdens collegedagen werkgroepdagen en studiedagen De studenten kregen de readers in eigen beheer en mochten deze meenemen naar huis De studenten hebben aan het einde van de pilot aangegeven dat er nog verbeteringen aan het product te maken zijn Zodra deze zijn gemaakt kan de reader vooral meerwaarde hebben bij de werkgroepdagen Collegedagen en studiedagen zijn in mindere mate geschikt voor het gebruik van een reader Tijdens colleges is er geen noodzaak om in diverse boeken op te zoeken De studiedagen zijn op een vaste locatie waar meerdere studieboeken naast elkaar open liggen voor de student De pilot toonde aan dat de studenten die de readers bij zich hadden tijdens uren tussen colleges in of in het openbaar vervoer de reader pakten om te studeren waar ze anders deze tijd niet aan studeren besteed hadden Naast de noodzaak van diverse technische verbeteringen blijft ook de beschikbaarheid van commercieumlle content een drempel die genomen moet worden voordat de readers hun intrede in deze vorm van onderwijs kunnen doen
6
In de voorbereiding van deze pilot heeft de begeleider tijd geiumlnvesteerd in het bruikbaar maken van de beschikbaar gestelde digitale boeken Hierin heeft hij actieve verwijzingen en indexen opgenomen Hierdoor konden de studenten makkelijk naar de juiste hoofdstukken springen Tevens heeft hij de documenten omgezet naar grijswaarden en de juiste resolutie dit kwam de snelheid van het apparaat ten goede als mede de hele pilot-ervaring Het rapport is toegevoegd als bijlage
VWO 5 ndash Blariacum college Tekst 23 VWO-5 leerlingen en 6 docenten van het Blariacum college te Venlo hebben zes weken meegedaan aan de pilot waarbij de Sony PRS-505 is ingezet bij diverse lessen Op de reader zijn hoofdstukken uit de boeken van 6 vakken geplaatst Deze hoofdstukken zijn door de uitgeverijen voor de pilot ter beschikking gesteld De digitale versies van de boeken zijn niet specifiek opgemaakt voor e-readers en dit bleek tijdens de pilot voor problemen te zorgen Doordat de e-reader een beperkt schermoppervlakte heeft vergelijkbaar met A5 formaat papier en de boeken eerder met A4 formaat papier moest er gebruik gemaakt worden van de zoomoptie Zodra er op paginarsquos moet worden ingezoomd heeft de reader meer tijd nodig het beeld op te bouwen De vertraging die dit opleverde zorgde voor frustratie Het is niet mogelijk met deze reader te annoteren in werkboeken Hierdoor blijft er altijd behoefte aan een werkboek op de tafel De leerlingen en docenten hebben de pilotperiode niet afgemaakt en de reader snel aan de kant geschoven De meest gehoorde klachten waren traagheid en de noodzaak van inzoomen Als er digitale lesboeken beschikbaar komen die speciaal zijn opgemaakt voor e-readers kunnen deze klachten vervallen en komen de voordelen van leesbaarheid en minder fysieke boeken in de tas beter naar voren Het rapport is toegevoegd als bijlage
e-book readers in het onderwijs Versie Definitief 10 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
4
Conclusie Content en gebruiker Kip en ei E-readers op basis van e-ink zijn pas enkele jaren in ontwikkeling en concurreren met diverse draagbare apparaten zoals minilaptops pdarsquos en smartphones Die concurrentie is niet terecht als men van de functie van de readers uitgaat namelijk het lezen van documenten van een optimaal scherm De readers hebben wel een scherm maar door de techniek is deze niet geschikt voor het surfen op internet of het afspelen van films De techniek is alleen in laboratoria zover dat het kleuren ondersteunt In de nabije toekomst is dit niet op de consumentenmarkt te verwachten Kleuren worden in de educatieve context veel gebruikt in de opmaak van boeken Ze geven bijvoorbeeld het verschil van tekstbelang aan Zo worden teksten die wiskundige formules verhelderen bijvoorbeeld in een groen kader geplaatst en teksten met een verdiepende opdracht in een rood kader In grijstinten is dit onduidelijk Door het aanbieden van content die speciaal voor e-readers is (op)gemaakt kunnen de apparaten optimaal worden gebruikt Doordat de techniek relatief jong is en er nog geen overstemming bestaat rondom standaarden en bestandsformaten die op alle apparaten te gebruiken zijn is een investering door de uitgevers niet snel te verwachten Tijdens deze pilot is niet onderzocht hoe de reader zou kunnen samenwerken met overige elektronische hulpmiddelen zoals elektronische leeromgevingen en digitale schoolborden Ook hierin zou een meerwaarde kunnen liggen Zodra de content beschikbaar is kan de meerwaarde van de techniek snel oplopen door de mobiliteit die het met zich meebrengt Het is dan raadzaam de pilot nogmaals en met verschillende apparaten op eacuteeacuten instelling uit te voeren
5
Beschikbare e-readers TNO Het project heeft TNO gevraagd een onderzoek te doen naar de e-readers die nu op de consumentenmarkt verkrijgbaar zijn In het onderzoek is vanuit een onderwijs- perspectief naar de verschillende apparaten gekeken De readers die niet in het Nederlands of Engels beschikbaar zijn vielen om die reden af De readers die zijn beoordeeld zijn Hanlin V3 ILiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S Sony PRS-505 en Cybook Gen3 De overige readers zijn slechts op hoofdpunten van de didactische criteria getoetst en afgevallen Er zijn grote verschillen in prijs en besturing te vinden Daarnaast ondersteunt slechts eacuteeacuten leverancier op het moment van schrijven invoer door middel van een stylus Het onderzoek heeft tenslotte twee readers geselecteerd die het meest geschikt zijn voor gebruik in het onderwijs Hierbij is een onderscheid gemaakt in apparaten met en zonder invoermogelijkheden via een stylus respectievelijk de iRex Digital Reader 1000S en de Sony PRS-505 Het rapport is toegevoegd als bijlage
Medisch onderwijs - LUMC Studeren onderweg Vijftien studenten van het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden hebben een studieblok met de iRex Digital Reader 1000S gewerkt Op het apparaat troffen zij diverse studieboeken en syllabi aan Gedurende eacuteeacuten blokperiode konden ze readers gebruiken tijdens collegedagen werkgroepdagen en studiedagen De studenten kregen de readers in eigen beheer en mochten deze meenemen naar huis De studenten hebben aan het einde van de pilot aangegeven dat er nog verbeteringen aan het product te maken zijn Zodra deze zijn gemaakt kan de reader vooral meerwaarde hebben bij de werkgroepdagen Collegedagen en studiedagen zijn in mindere mate geschikt voor het gebruik van een reader Tijdens colleges is er geen noodzaak om in diverse boeken op te zoeken De studiedagen zijn op een vaste locatie waar meerdere studieboeken naast elkaar open liggen voor de student De pilot toonde aan dat de studenten die de readers bij zich hadden tijdens uren tussen colleges in of in het openbaar vervoer de reader pakten om te studeren waar ze anders deze tijd niet aan studeren besteed hadden Naast de noodzaak van diverse technische verbeteringen blijft ook de beschikbaarheid van commercieumlle content een drempel die genomen moet worden voordat de readers hun intrede in deze vorm van onderwijs kunnen doen
6
In de voorbereiding van deze pilot heeft de begeleider tijd geiumlnvesteerd in het bruikbaar maken van de beschikbaar gestelde digitale boeken Hierin heeft hij actieve verwijzingen en indexen opgenomen Hierdoor konden de studenten makkelijk naar de juiste hoofdstukken springen Tevens heeft hij de documenten omgezet naar grijswaarden en de juiste resolutie dit kwam de snelheid van het apparaat ten goede als mede de hele pilot-ervaring Het rapport is toegevoegd als bijlage
VWO 5 ndash Blariacum college Tekst 23 VWO-5 leerlingen en 6 docenten van het Blariacum college te Venlo hebben zes weken meegedaan aan de pilot waarbij de Sony PRS-505 is ingezet bij diverse lessen Op de reader zijn hoofdstukken uit de boeken van 6 vakken geplaatst Deze hoofdstukken zijn door de uitgeverijen voor de pilot ter beschikking gesteld De digitale versies van de boeken zijn niet specifiek opgemaakt voor e-readers en dit bleek tijdens de pilot voor problemen te zorgen Doordat de e-reader een beperkt schermoppervlakte heeft vergelijkbaar met A5 formaat papier en de boeken eerder met A4 formaat papier moest er gebruik gemaakt worden van de zoomoptie Zodra er op paginarsquos moet worden ingezoomd heeft de reader meer tijd nodig het beeld op te bouwen De vertraging die dit opleverde zorgde voor frustratie Het is niet mogelijk met deze reader te annoteren in werkboeken Hierdoor blijft er altijd behoefte aan een werkboek op de tafel De leerlingen en docenten hebben de pilotperiode niet afgemaakt en de reader snel aan de kant geschoven De meest gehoorde klachten waren traagheid en de noodzaak van inzoomen Als er digitale lesboeken beschikbaar komen die speciaal zijn opgemaakt voor e-readers kunnen deze klachten vervallen en komen de voordelen van leesbaarheid en minder fysieke boeken in de tas beter naar voren Het rapport is toegevoegd als bijlage
e-book readers in het onderwijs Versie Definitief 10 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
5
Beschikbare e-readers TNO Het project heeft TNO gevraagd een onderzoek te doen naar de e-readers die nu op de consumentenmarkt verkrijgbaar zijn In het onderzoek is vanuit een onderwijs- perspectief naar de verschillende apparaten gekeken De readers die niet in het Nederlands of Engels beschikbaar zijn vielen om die reden af De readers die zijn beoordeeld zijn Hanlin V3 ILiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S Sony PRS-505 en Cybook Gen3 De overige readers zijn slechts op hoofdpunten van de didactische criteria getoetst en afgevallen Er zijn grote verschillen in prijs en besturing te vinden Daarnaast ondersteunt slechts eacuteeacuten leverancier op het moment van schrijven invoer door middel van een stylus Het onderzoek heeft tenslotte twee readers geselecteerd die het meest geschikt zijn voor gebruik in het onderwijs Hierbij is een onderscheid gemaakt in apparaten met en zonder invoermogelijkheden via een stylus respectievelijk de iRex Digital Reader 1000S en de Sony PRS-505 Het rapport is toegevoegd als bijlage
Medisch onderwijs - LUMC Studeren onderweg Vijftien studenten van het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden hebben een studieblok met de iRex Digital Reader 1000S gewerkt Op het apparaat troffen zij diverse studieboeken en syllabi aan Gedurende eacuteeacuten blokperiode konden ze readers gebruiken tijdens collegedagen werkgroepdagen en studiedagen De studenten kregen de readers in eigen beheer en mochten deze meenemen naar huis De studenten hebben aan het einde van de pilot aangegeven dat er nog verbeteringen aan het product te maken zijn Zodra deze zijn gemaakt kan de reader vooral meerwaarde hebben bij de werkgroepdagen Collegedagen en studiedagen zijn in mindere mate geschikt voor het gebruik van een reader Tijdens colleges is er geen noodzaak om in diverse boeken op te zoeken De studiedagen zijn op een vaste locatie waar meerdere studieboeken naast elkaar open liggen voor de student De pilot toonde aan dat de studenten die de readers bij zich hadden tijdens uren tussen colleges in of in het openbaar vervoer de reader pakten om te studeren waar ze anders deze tijd niet aan studeren besteed hadden Naast de noodzaak van diverse technische verbeteringen blijft ook de beschikbaarheid van commercieumlle content een drempel die genomen moet worden voordat de readers hun intrede in deze vorm van onderwijs kunnen doen
6
In de voorbereiding van deze pilot heeft de begeleider tijd geiumlnvesteerd in het bruikbaar maken van de beschikbaar gestelde digitale boeken Hierin heeft hij actieve verwijzingen en indexen opgenomen Hierdoor konden de studenten makkelijk naar de juiste hoofdstukken springen Tevens heeft hij de documenten omgezet naar grijswaarden en de juiste resolutie dit kwam de snelheid van het apparaat ten goede als mede de hele pilot-ervaring Het rapport is toegevoegd als bijlage
VWO 5 ndash Blariacum college Tekst 23 VWO-5 leerlingen en 6 docenten van het Blariacum college te Venlo hebben zes weken meegedaan aan de pilot waarbij de Sony PRS-505 is ingezet bij diverse lessen Op de reader zijn hoofdstukken uit de boeken van 6 vakken geplaatst Deze hoofdstukken zijn door de uitgeverijen voor de pilot ter beschikking gesteld De digitale versies van de boeken zijn niet specifiek opgemaakt voor e-readers en dit bleek tijdens de pilot voor problemen te zorgen Doordat de e-reader een beperkt schermoppervlakte heeft vergelijkbaar met A5 formaat papier en de boeken eerder met A4 formaat papier moest er gebruik gemaakt worden van de zoomoptie Zodra er op paginarsquos moet worden ingezoomd heeft de reader meer tijd nodig het beeld op te bouwen De vertraging die dit opleverde zorgde voor frustratie Het is niet mogelijk met deze reader te annoteren in werkboeken Hierdoor blijft er altijd behoefte aan een werkboek op de tafel De leerlingen en docenten hebben de pilotperiode niet afgemaakt en de reader snel aan de kant geschoven De meest gehoorde klachten waren traagheid en de noodzaak van inzoomen Als er digitale lesboeken beschikbaar komen die speciaal zijn opgemaakt voor e-readers kunnen deze klachten vervallen en komen de voordelen van leesbaarheid en minder fysieke boeken in de tas beter naar voren Het rapport is toegevoegd als bijlage
e-book readers in het onderwijs Versie Definitief 10 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
6
In de voorbereiding van deze pilot heeft de begeleider tijd geiumlnvesteerd in het bruikbaar maken van de beschikbaar gestelde digitale boeken Hierin heeft hij actieve verwijzingen en indexen opgenomen Hierdoor konden de studenten makkelijk naar de juiste hoofdstukken springen Tevens heeft hij de documenten omgezet naar grijswaarden en de juiste resolutie dit kwam de snelheid van het apparaat ten goede als mede de hele pilot-ervaring Het rapport is toegevoegd als bijlage
VWO 5 ndash Blariacum college Tekst 23 VWO-5 leerlingen en 6 docenten van het Blariacum college te Venlo hebben zes weken meegedaan aan de pilot waarbij de Sony PRS-505 is ingezet bij diverse lessen Op de reader zijn hoofdstukken uit de boeken van 6 vakken geplaatst Deze hoofdstukken zijn door de uitgeverijen voor de pilot ter beschikking gesteld De digitale versies van de boeken zijn niet specifiek opgemaakt voor e-readers en dit bleek tijdens de pilot voor problemen te zorgen Doordat de e-reader een beperkt schermoppervlakte heeft vergelijkbaar met A5 formaat papier en de boeken eerder met A4 formaat papier moest er gebruik gemaakt worden van de zoomoptie Zodra er op paginarsquos moet worden ingezoomd heeft de reader meer tijd nodig het beeld op te bouwen De vertraging die dit opleverde zorgde voor frustratie Het is niet mogelijk met deze reader te annoteren in werkboeken Hierdoor blijft er altijd behoefte aan een werkboek op de tafel De leerlingen en docenten hebben de pilotperiode niet afgemaakt en de reader snel aan de kant geschoven De meest gehoorde klachten waren traagheid en de noodzaak van inzoomen Als er digitale lesboeken beschikbaar komen die speciaal zijn opgemaakt voor e-readers kunnen deze klachten vervallen en komen de voordelen van leesbaarheid en minder fysieke boeken in de tas beter naar voren Het rapport is toegevoegd als bijlage
e-book readers in het onderwijs Versie Definitief 10 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
e-book readers in het onderwijs Versie Definitief 10 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
2
Inhoudsopgave
1 LEESWIJZER 4
2 E-BOOK READERS 5
21 Inleiding 5
22 Achtergrond 5
23 Kenmerken e-book readers 6
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers 9 241 Scherm 9 242 Touchscreen 9 243 Connectiviteit 9 244 Ondersteuning voor E-pub formaat 11 245 Prijs 11
25 Alternatieven 12
3 OVERZICHT VAN E-BOOK READERS 13
31 Inleiding 13
32 Gangbare e-book readers 13 321 Hanlin V3 13 322 ILiad 2nd Edition 14 323 IRex Digital Reader 1000S 14 324 Sony PRS-505 15 325 Cybook Gen3 16
33 Overige e-book readers 16 331 Kindle van Amazon 16 332 Readius van Polymer Vision 17 333 eBookwise van eBook Technologies 17 334 jetBook van ECTACO 18 335 Pro Mentor van Astak 18 336 Plastic Logic 18 337 FLEPia van Fujitsu 18
4 BESCHRIJVING GANGBARE E-BOOK READERS 20
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
3
41 Inleiding 20
42 Content 20 421 Bestandsformaten 20 422 Digital Rights Management 21
43 Weergave 21 431 Schermgrootte 22 432 Aantal grijswaarden 23 433 Lettertype en -grootte 23 434 Pagina-orieumlntatie 23
44 Gebruik 24 441 Look amp feel 24 442 Knoppen 25 443 Links-rechtshandige bediening 25 444 Snelheid opstarten 25 445 Snelheid tijdens gebruik 25 446 Batterijverbruik 26 447 Opladen 26
45 Functionaliteiten 27 451 Algemene functionaliteiten 28 452 Lezen 28 453 Annotaties schrijven of tekenen 28 454 Documenten op de e-book reader zetten 29 455 Muziek luisteren 30 456 Uitbreiden functionaliteit 30
5 E-BOOK READERS IN HET ONDERWIJS 31
51 Inleiding 31
52 Toepassingsmogelijkheden 31
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs 32 531 Algemene eisen 33 532 Technologie 33 533 Bruikbaarheid 34
6 APPENDIX 35
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
4
1 Leeswijzer Dit rapport dient als ondersteuning voor mensen die zich orieumlnteren op het gebruik van e-book readers in het middelbaar en hogeruniversitair onderwijs Het geeft een overzicht van eigenschappen van een aantal e-book readers die zijn geselecteerd in september 2008 op beschikbaarheid en bruikbaarheid in Nederland Hoofdstuk 2 geeft een inleiding in e-book readers Daarin wordt beknopt beschreven wat e-book readers zijn welke technologie gebruikt wordt en welke technologische ontwikkelingen gaande zijn Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van e-book readers Daar worden de vijf meest gangbare e-book readers besproken en daarnaast e-book readers geiumlntroduceerd die interessant zijn omdat ze in de nabije toekomst uit zullen komen In hoofdstuk 4 worden de vijf meest gangbare e-book readers met elkaar vergeleken op enkele eigenschappen Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de de toepassing van e-book readers in het onderwijs besproken De verscheidenheid van de e-book readers en de verdere ontwikkelingen van de e-book readers maakt de keuze voor een e-book reader niet eenvoudig De gebruikersgroep en de wijze van gebruik zijn uiteindelijk bepalend voor de keuze van een e-book reader Als leidraad voor het selectieproces wordt tenslotte een aantal selectiecriteria aangereikt
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
2 E-book readers
21 Inleiding
E-book readers zijn apparaten speciaal ontworpen voor het lezen van digitale boeken oftewel e-books In de afgelopen jaren kunnen e-book readers op een (hernieuwde) belangstelling rekenen met als een van de belangrijkste reden de toepassing van een nieuwe soort display e-paper display Dit type display biedt een groot leescomfort en is bovendien energiezuinig Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding in e-book readers hoe ze zijn ontstaan wat de belangrijkste kenmerken zijn welke technologie gebruikt wordt en welke alternatieven er zijn voor e-book readers
22 Achtergrond
E-books werden voorheen vooral gepubliceerd over gespecialiseerde onderwerpen of voor specifieke doelgroepen bijvoorbeeld in de wetenschappelijke wereld Door de verdergaande digitalisering en het toenemend gebruik van internet zijn de laatste jaren e-books verder in opkomst en worden veel breder toegepast Dit heeft onder andere geleid tot ontwikkelingen als de opkomst van e-book uitgeverijen auteurs die zelf hun boeken digitaal gaan uitgeven software die het maken en lezen van e-books ondersteunen als mede het verschijnen van e-book readers Voor het lezen van een e-book wordt meestal een PC of laptop gebruikt en in minder mate ook mobiel apparaten als een PDA of mobiele telefoon Een groot nadeel van het gebruik van deze apparaten is dat het lezen vanaf de huidige beeldschermen vermoeiend is voor de ogen en in omstandigheden als bij direct zonlicht ook niet gemakkelijk Daarnaast zijn PCs en laptops zijn niet erg handzaam waardoor een normale leeshouding vaak niet mogelijk is Bij de mobiele apparaten is de beperkte levensduur van de batterijen vervelend en het scherm vaak klein Dit leidt ertoe dat mensen documenten vaak alsnog printen om ze goed te kunnen lezen of de voorkeur geven aan een ldquoechtrdquo boek Om aan deze nadelen tegemoet te komen is er een nieuw soort apparaat op de markt gebracht specifiek bedoeld voor het lezen van e-books de e-book reader De eerste e-book readers dateren uit eind vorige eeuw In 1998 werd eacuteeacuten van de eerste e-book readers door Gemstar uitgebracht de Softbook Reader In de jaren daaropvolgend zijn er meerdere e-book readers uitgebracht onder andere de eBookMan (Franklin) en de Rocket eBook (NuvoMedia) Deze e-book readers zijn echter nooit een groot succes geworden met als gevolg dat diverse bedrijven waaronder Gemstar en Franklin Electronic Publishers weer uit de markt van e-book readers stapten In 2004 deed Sony zijn intrede op de markt met de Sony LIBRIeacute
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
6
Sony gebruikte hierbij als eerste in hun e-book reader -door Philips geproduceerde- schermen op basis van de e-paper technologie van E-Ink Deze technologie biedt een sterk verbeterd leescomfort en is bovendien energiezuinig In de afgelopen jaren is deze technologie verder verbeterd en wordt momenteel in de meeste e-book readers toegepast In 2007 heeft Amazon de markt een grote stimulans gegeven met de introductie van haar eigen e-book reader de Kindle en het beschikbaar maken van een groot deel van haar catalogus als e-books De Kindle was in enkele uren uitverkocht De e-book markt in de VS is over de laatste jaren gegroeid van $6 miljoen in 2002 naar $33 miljoen in 20071 In Japan is er in 2007 zelfs een groei geconstateerd van 220 voor e-books waarbij de totale marktwaarde euro141 miljoen2 bedroeg Deze worden echter vooral via mobiele telefoons3 gelezen Nederland heeft nog een relatief kleine e-book markt maar verschillende initiatieven met e-books - al dan niet met een bekende partner- komen onder de aandacht Zo biedt NRC als eerste dagbladuitgever een digitaal krantenabonnement via de iLiad 2nd Edition en verkoopt Selexyz in haar (web)winkels digitale boeken en een e-book reader
23 Kenmerken e-book readers
E-book readers hebben een aantal kenmerkende eigenschappen Deze worden hier besproken Handzaam
1 International Digital Publishing Forum 2 yen221 miljard omgerekend naar euro met de koers van 1 januari 2007 (yen 100= euro063)
3 Survey Results on State of Mobile Content Industry Structure by the Japanese Ministry of Internal Affairs and Communication
18 July 2008
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-
7
Ten eerste hebben ze een handzaam formaat en zijn relatief licht zodat ze makkelijk in de hand te houden zijn om een e-book te kunnen lezen Verder beslaat het scherm van de reader een groot gedeelte van het apparaat E-paper display Voor het scherm wordt bij de meeste apparaten momenteel gebruik gemaakt van een electronic paper display4 op basis van E-Ink ofwel electronische inkt E-Ink bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart worden afhankelijk van een positieve of negatieve elektrische lading (Figuur 1) Figuur 1 E-Ink capsules
De E-ink capsules blijven ook zonder stroom hun positie behouden Het beeld van een E-ink display toont staat zodoende volledig stil en kent dus geen flikkeringen zoals bij conventionele beeldschermen Verder maken de schermen niet gebruik van een eigen lichtbron maar van de reflectie van bestaand licht De voordelen van deze displays zijn dat ze rustig zijn voor de ogen goed leesbaar zijn in moeilijke omstandigheden een grote kijkhoek hebben en erg zuinig zijn met
4 Electronic paper display is een generieke term voor displays die enkele positieve eigenschappen van papier hebben
geiumlntegreerd Electrophoretic display technologie is een van de ontwikkelde technologieeumln die voor electronic paper displays
gebruikt wordt
8
energie (alleen bij beeldveranderingen is stroom nodig) Dit maakt deze displays bijzonder geschikt voor het toepassen in e-book readers Een nadeel van E-ink display is dat de huidige verversingsnelheid van het scherm relatief langzaam is (~1 sec) Bij het lezen van een boek is dit zorsquon probleem voor het weergeven van bewegende beelden en interactieve functies wel Touchscreen Sommige e-book readers zijn uitgerust met een touchscreen waarop met behulp van een invoerpen (stylus) kan worden geschreven Hiermee kunnen aantekeningen of andere kleine notities bij een e-book worden gemaakt eenvoudig genavigeerd worden en formulieren worden ingevuld Lees functies Een e-book reader is primair bedoeld is om e-books te lezen Dit uit zich in een primaire plek op de e-reader voor functies die bij het lezen zinvol zijn Zoals specifieke knoppen voor lsquoomslaanrsquo van een pagina het kunnen plaatsen van een bladwijzer of het kunnen opzoeken van een woord in een woordenboek E-book formaten Er is een grote diversiteit aan bestandsformaten waarin e-books kunnen worden opgeslagen De bekendste formaten zijn Adobersquos Portable Document Format (PDF) en Amazons Mobipocket formaat Een van de verschillen tussen deze formaten is dat in PDF de volledige vormgeving wordt vastgelegd terwijl bij Mobipocket de structuur van het document wel wordt vastgelegd maar de layout zich aanpast aan van het formaat van het scherm (vergelijkbaar met webpaginarsquos) Dit laatste wordt ook wel een ldquoreflowablerdquo formaat genoemd Een voordeel hierbij is dat het lettertype en -grootte gemakkelijk kunnen worden aangepast Om ervoor te zorgen dat e-books niet zonder meer kunnen worden gekopieerd en verspreid kunnen deze worden voorzien van een DRM (Digital Rights Management) beveiliging De meeste DRM beveiligingen die momenteel op e-books worden toegepast zijn gekoppeld aan een bestandsformaat Om deze DRM beveiligde documenten op een e-book reader te lezen dient de e-book reader software de DRM beveiliging van het specifieke bestandsformaat te ondersteunen Dit is niet altijd het geval De DRM beveiliging van Adobersquos PDF formaat wordt bijvoorbeeld door de meeste e-book readers niet ondersteund Naast deze formaten ondersteunen de meeste e-book readers ook nog andere bestandsformaten voor bijvoorbeeld plaatjes (jpg) eenvoudige teksten (txt) of eenvoudige webpaginarsquos (html)
9
24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
De e-book readers zijn nog volop in ontwikkelingzowel op het gebied van de technologie als de functionele aspecten
241 Scherm
In de meeste e-book readers wordt momenteel een e-paper display gebruikt op basis van E-Ink De huidige E-Ink schermen hebben een beperkte hoeveelheid grijswaarden (maximaal 16) die kunnen worden weergegeven en een verversingssnelheid van rond de 1 seconde Kleurenschermen op basis van E-Ink zijn nog in ontwikkeling De verwachting is dat dit nog enkele jaren zal duren Ook zullen de schermen op termijn groter en sneller worden Verder wordt er gekeken naar gebruik van E-Ink op flexibele en buigzame schermen Naast E-Ink zijn er schermen in ontwikkelingen gebaseerd op andere technologieeumln Enkele voorbeelden hiervan zijn Cholesteric LCDs Iridescent displays electro-wetting displays en Photonic Crystal Displays Deze technologieeumln hebben deels dezelfde voordelen op het gebied van lage energie consumptie en een goede leesbaarheid en bieden daarnaast de mogelijkheid van kleuren of een hoge verversingssnelheid Sommige van deze technologieeumln zullen de komende jaren dan ook hun weg kunnen vinden in e-book readers
242 Touchscreen
Een functionaliteit waar met name vanuit een zakelijk of educatief gebruik van e-book readers behoefte aan is is de mogelijkheid om aantekeningen te kunnen maken Deze aantekeningen kunnen dan eventueel bij het originele document worden toegevoegd of worden gedigitaliseerd door er handschriftherkenning op toe te passen Enkele e-book readers zijn inmiddels al uitgerust met een touchscreen en een stylus Ook zullen er binnenkort e-readers verschijnen waarbij het touchscreen met de vinger kan worden aangestuurd Hierdoor zal het bedienen van de e-book reader nog eenvoudiger kunnenbijvoorbeeld het omslaan van een pagina door met je vinger over het scherm te bewegen
243 Connectiviteit
Sommige e-book readers zijn uitgerust met een Wi-Fi verbinding of een mobiele dataverbinding (UMTS HSDPA) Dergelijke connectiviteit biedt de mogelijkheid om gemakkelijk zonder tussenkomst van een PC de documenten op een e-book reader te zetten Hierbij is het vooral handig dat een gebruiker dit altijd en overal kan doen Amazon heeft bijvoorbeeld op zijn Kindle een boekwinkel gerealiseerd zodat een gebruiker zodra hij een e-book uit heeft direct online een nieuwe kan aanschaffen
10
Voor de toekomst biedt connectiviteit ook mogelijkheden voor meer interactiviteit browsen op internet uitwisselen van documenten tussen e-book readers etc
11
244 Ondersteuning voor E-pub formaat
Het International Digital Publishing Forum (IDPF)5 heeft in de afgelopen jaren een standaard formaat ontwikkeld voor reflowable e-books het E-pub formaat Door het introduceren van deze standaard hopen de deelnemers dat digitaal uitgeven worden gestimuleerd Voor eindgebruikers zou dit er toe moeten leiden dat deze zijn e-books op allerlei hardwareplatformen waaronder e-book readers kan lezen De E-pub standaard bestaat uit drie onderdelen De Open Publication Structure 20 beschrijft de opmaak van de content Het Open Packaging Format 20 beschrijft de structuur van een E-pubbestand in XML en het OEBPS Container Format 10 bundelt de twee resulterende bestanden in eacuteeacuten samengesteld bestand
245 Prijs
E-book readers zijn momenteel nog vrij duur en varieumlren in prijs door de grootte van het scherm en door extra functionaliteiten zoals een touchscreen en stylus De prijzen van e-book readers beginnen bij ongeveer euro 300 en lopen op tot rond de euro 7006 waardoor deze eigenlijk vooral interessant zijn voor early adopters en professionele gebruikers Voor de gemiddelde consument is het namelijk in deze prijscategorie ook mogelijk om een veelzijdiger apparaat te kopen als bijvoorbeeld een (mini) laptop Voor een hogere marktpenetratie bij de consument zal naar verwachting de prijs rond de euro100 dienen te liggen Dit zal nog enige tijd duren
5 In IDPF de handel- en standaardenorganisatie voor digitale publicaties zijn tientallen bedrijven
vertegenwoordigd uit de mediawaardeketen (universiteits)uitgeverijen (oa HarperCollins Publishers National Geographic Society McGraw-Hill Cambridge University Press) e-book reader leveranciers (oa Sony Medicos Incorporated) e-book retailers (oa Amazon BarnesampNoblecom) maar ook e-book software leveranciers (oa Adobe Mobipocket) en gebruikers van e-book (readers) (oa Pearson Education Cengage Learning World Health Organization) 6 Deze prijzen zijn van september 2008
12
25 Alternatieven
Zoals in paragraaf 22 wordt aangegeven kunnen e-books op scala aan apparaten worden gelezen Met zijn specifieke eigenschappen kwalificeert een e-book reader zich als een van de meest geschikte apparaten hiervoor Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van e-book readers zullen dit verder versterken De keuze voor een e-book reader zal toch niet altijd de meest logische hoeven zijn Afhankelijk van de situatie kan de keuze vallen op een veelzijdiger apparaat als een bijvoorbeeld een laptop waarmee men bijvoorbeeld ook kan tekstverwerken en internetten De huidige ontwikkeling van kleine goedkope laptops zoals bijvoorbeeld de Eee PC van Asus en de OLPC maakt een goed overweging voor het inzetten van specifiek apparaat als de e-book reader noodzakelijk zeker ook gezien het huidige prijsniveau van e-book readers
3 Overzicht van e-book readers
31 Inleiding
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van e-book readers In paragraaf 32 worden kenmerken van een aantal van de meest gangbare apparaten besproken In paragraaf 33 worden nog een aantal minder gangbare of nog te verschijnen apparaten kort besproken
32 Gangbare e-book readers
De hier besproken e-book readers zijn ofwel in Nederland verkrijgbaar ofwel technisch geschikt om in Nederland te kunnen gebruiken Ze behoren tot de eerste en tweede generatie e-book readers van de betreffende fabrikanten
321 Hanlin V3
De Hanlin V3 wordt geproduceerd door het Chinese Bedrijf Tian Jinke Electronics Het bedrijf heeft inmiddels vooral in China diverse e-book readers op de markt gebracht De Hanlin V3 verschijnt ook onder andere namen zoals lBook Be-book en Papyre De Hanlin V3 heeft een formaat iets groter dan een pocket is nog geen centimeter dik en weegt slechts 200 gram Het scherm kan 4 grijswaarden weergeven Met 18 seconde heeft Hanlin V3 een relatief korte opstarttijd De bediening kenmerkt zicht door een relatief groot aantal knoppen waarbij met name onderaan het scherm zich een aantal genummerde knoppen bevinden die corresponderen met de opties in de menursquos Tevens geven sommige toetsen direct toegang tot bepaalde functies zoals bladwijzers inhoudsopgave en zoomen Naast de genummerde toetsen bevindt zicht een nog een grote multifunctionele knop onder andere voor het oproepen van het menu Bladeren kan zowel via twee kleine knoppen links van het scherm als met twee van de genummerde toetsen De Hanlin V3 onderscheidt zich van andere e-book readers door het groot aantal e-book formaten dat standaard wordt ondersteund Naast het lezen van boeken kan er muziek op de Hanlin V3 afgespeeld worden Hierbij heeft het apparaat een slimme beveiliging dat de muziekspeler alleen werkt als er een hoofdtelefoon op is aangesloten
14
322 ILiad 2nd Edition
De iLiad 2nd Edition wordt geleverd door iRex een spin-off van Philips Het apparaat oogt robuust en heeft een 6 inch scherm met ondersteuning voor 16 grijswaarden Mede door het grote scherm is de iLiad 2nd Edition groter (A5) dan de gemiddelde e-book reader op de markt Ook is hij dikker en zwaarder De iLiad 2nd Edition heeft een beperkt aantal knoppen waarbij met name de langgerekte knop aan de linkerzijde opvalt Door deze naar links of rechts te bewegen kan er in een e-book gebladerd worden Hiermee wordt de beweging voor het omslaan van paginarsquos gesimuleerd Verder is de iLiad 2nd Edition uitgerust met een touchscreen Deze kan zowel worden gebruikt voor de bediening van het apparaat als om annotaties te maken bij documenten Het touchscreen werkt alleen in combinatie met de bijgeleverde stylus Naast de gebruikelijke koppeling via USB aan een PC kan de iLiad 2nd Edition ook rechtstreeks aan een netwerk worden gekoppeld zowel via een draadloze Wi-Fi verbinding als via ethernet Hierdoor kunnen documenten rechtstreeks vanaf een netwerk naar de iLiad 2nd Edition worden gedownload IRex biedt hiervoor ondersteuning middels het door hun beheerde distributieplatform (iDS) Als eerste in Nederland distribueert het NRC Handelsblad op deze manier de e-Paper versie van hun krant De iLiad 2nd Edition is momenteel de enige e-book reader op de Nederlandse markt die deze touchscreen en de connectiviteit functionaliteit biedt
323 IRex Digital Reader 1000S
Onlangs heeft iRex een nieuwe e-book reader op de markt gebracht de iRex Digital Reader 1000S Dit is de eerste uit een serie nieuwe e-book readers die op de markt zullen verschijnen de iRex Digital Reader 1000 1000S en 1000SW De iRex Digital Reader 1000 is de meest eenvoudige uitvoering De andere versies verschillen qua functionaliteit door de toevoeging van een touchscreen voor de 1000S en netwerkverbinding Wi-Fi en Bluetooth voor de 1000SW De nieuwe e-book readers van iRex onderscheiden zich vooral door het grote scherm (10 inch) Het apparaat is in vergelijking met zijn voorganger groter en zwaarder geworden maar wel een iets dunner
15
aat echter niet
Voor de bediening zijn aan drie zijden drie knoppen gegroepeerd twee pijltjes knoppen en een selectie knop De functionaliteit van de knoppen aan de linker en rechterzijde is identiek aan de onderzijde kan met de middelste knop het menu worden opgeroepen Het grote scherm van iRex Digital Reader 1000 verhoogt het leesgemak bij met name documenten die in A4 formaat zijn opgemaakt Deze kunnen ndashin de meeste gevallen- goed leesbaar en volledig op het scherm worden getoond Bij de apparaten met kleinere schermen worden deze documenten meestal geschaald (verkleind) waardoor deze niet meer te lezen zijn of wordt een pagina in delen getoond De beide e-readers van iRex ondersteunen standaard een beperkt aantal e-book formaten Door de mogelijkheid te bieden aan derden om applicaties te ontwikkelen voor de e-readers en de gebruiker zelf applicaties laten te installeren kan de functionaliteit van de e-readers worden uitgebreid Middels een opensource applicatie FBReader is het bijvoorbeeld mogelijke om meer document formaten te lezen
324 Sony PRS-505
Sony is een partij die al langer aanwezig is in de e-book reader markt Sinds 2004 is Sony op de Japanse markt met LIBRIeacute Nu is Sony ook in Europa en de VS op de markt met de PRS-lijn waarbinnen Sony PRS-505 de tweede generatie e-book reader is Deze e-book reader zit qua grootte tussen de Hanlin V3 en iLiad 2nd Edition is slechts 8 mm dik en heeft een metalen behuizing Het leren beschermmapje geeft van de buitenkant een boekachtig imago De Sony PRS-505 ondersteunt 8 grijswaarden en kan hiermee grafische elementen goed weergeven De stand-by functie maakt snel opstarten mogelijk en levert ook een lange batterijlevensduur op Voor de bediening maakt het apparaat net als de Hanlin V3 gebruik van veel knoppen Aan de rechterzijde staan een achttal genummerde knoppen die onder andere helpen bij het sorteren van boeken op auteur titel of datum Aparte knoppen zijn aanwezig voor het afspelen van muziek De Sony PRS-505 ondersteunt naast documenten in PDF formaat een proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) Ook wordt het nieuwe E-pub formaat ondersteund Het veelgebruikte Mobipocket form
16
r
e- e-book
325 Cybook Gen3
Het Franse bedrijf Bookeen heeft halverwege 2007 de Cybook Gen3 op de markt gebracht De Cybook Gen3 is gebaseerd op hardware van Netronix net als een aantal andere e-book readers zoals de STARe-book Astak en NUUT De Cybook Gen3 is het eerste apparaat van Bookeen dat met E-Ink werkt Hiervoor gebruikten zij LCD-schermen in hun e-book readers De Cybook Gen3 is zeer licht in gewicht slechts 174 gram Het scherm is even groot als de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 en ondersteunt 4 grijswaarden Het apparaat ziet er eenvoudig uit dankzij het beperkt aantal knoppen De bediening gebeurt middels een navigatieknop rechts onderaan een viertal knoppen aan de zijkant die toegang geven tot een aantal veelgebruikte functies (menu terug muziekspeler delete) en een pop-up menu De documenten die op de Cybook Gen3 staan worden in een grote lijst gepresenteerd waarbij de gebruik kan kiezen hoeveel documenten pepagina worden getoond Hierbij kan om het aantal documenten in de lijst te beperken op type document worden gefilterd Indien beschikbaar wordt van eenbook een thumbnail getoond van de cover van het De Cybook Gen3 ondersteunt naast de PDF en Mobipocket e-book formaten ook het al wat oudere PalmDoc formaat De Cybook Gen3 is ook uitgerust met een muziekspeler waarmee tijdens het lezen naar muziek kan worden geluisterd
33 Overige e-book readers
In de vorige paragraaf zijn de meest gangbare en in Nederland verkrijgbare e-book readers besproken Om een indruk te geven van de ontwikkelingen die momenteel gaande zijn volgen hieronder nog een overzicht van een aantal e-book readers die in de nabije toekomst worden verwacht of elders in de wereld worden verkocht
331 Kindle van Amazon
17
Amazon is eind 2007 in Amerika begonnen met het verkopen van een e-book reader de Kindle genaamd Bijzonder aan de Kindle is dat deze de mogelijkheid biedt om direct vanaf de Kindle lsquoonlinersquo boeken te kopen in de bijbehorende Kindle store Naast boeken wordt ook een scala aan kranten en meer dan 1000 bekende blogs online aangeboden (tegen betaling) De Kindle is hiertoe uitgerust met een snelle mobiele dataverbinding op basis van EVDO7 een in Amerika toegepaste standaard voor 3G netwerken Momenteel wordt gewerkt aan een Europese versie die naar verwachting in 2009 op de markt zal komen
332 Readius van Polymer Vision
Het Nederlandse bedrijf Polymer Vision ontwikkelt op dit moment de Readius een e-book reader met een uitrolbaar scherm Het apparaat heeft hierdoor het formaat van een mobiele telefoon met een dikte van 21 mm Het zeer dunne scherm werkt op basis van E-Ink technologie Mede door het uitrolbare scherm en het compacte formaat van het apparaat weegt het slechts (115gr) minder dan de helft van de meest andere e-book readers Verder zal de Readius beschikken over draadloze connectiviteit (Bluetooth en HSDPA)
333 eBookwise van eBook Technologies
Het Amerikaanse bedrijf eBook Technologies levert al enige jaren de ETI-2 (eBookwise 1150) Deze e-book reader heeft een LCD
7 Evolution-Data optimized or Evolution-Data only
18
scherm met 4 grijswaarden en een vergeleken bij de anderen een lage resolutie (half-VGA) De eBookwise 1150 heeft wel een touchscreen zodat aantekeningen gemaakt worden en een ingebouwde 336Kbps modem Het apparaat is fors met een dikte van 38 cm De eBookwise is een van de goedkoopste e-book readers met een prijs van beneden de euro100
334 jetBook van ECTACO
ECTACO is een bedrijf dat elektronische vertaalmachines en woordenboeken produceert ECTACO levert met de jetBook een e-book reader voorzien van een reflectief LCD scherm Het apparaat is met zijn 5 inch scherm een slagje kleiner dan de meeste andere apparaten De jetBook heeft als handigheid een T9 functie die gebruikt kan worden bij het zoeken naar woorden ECTACO beweert dat 11500 paginarsquos gelezen kunnen worden zonder opladen Verder heeft ECTACO een kostenloze service waarmee zoekopdrachten kunnen worden uitgestuurd om een boek te vinden
335 Pro Mentor van Astak
Astak heeft aangekondigd binnenkort een e-book reader de Pro Mentor uit te brengen met een 97 inch scherm op basis E-ink Het apparaat zal worden geproduceerd door Netronix (EB-900) Het apparaat maakt gebruik van het Windows CE operating systeem en zal voorzien zijn van een touchscreen met stylus en met Bluetooth en Wi-Fi connectiviteit
336 Plastic Logic
Plastic Logic ontwikkelt een e-book reader met een scherm gemaakt van kunststof in combinatie met E-Ink technologie De e-reader heeft een afmeting van ongeveer een A4 en zal door het gebruik van een kunststof naar verwachting lichter en robuuster zijn dan andere e-book readers De bediening zal naar verwachting volledig leunen op het gebruik van een touchscreen Het apparaat zal in de eerste helft van 2009 op de markt verschijnen
337 FLEPia van Fujitsu
Het Japanse bedrijf Fujitsu heeft als een van de eersten een e-book reader de FLEPia met kleurenscherm op basis van E-Ink gedemonstreerd De eerste FLEPia zal mogelijke een A4 formaat scherm hebben Het is echter onbekend wanneer de FLEPia daadwerkelijk op de markt zal verschijnen
19
4 Beschrijving gangbare e-book readers
41 Inleiding
In dit hoofdstuk worden van de vijf gangbare modellen e-book readers (Hanlin V3 Sony PRS 505 iLiad 2nd Edition Irex Digital Reader 1000S Cybook Gen3) de eigenschappen op gebied van content weergave gebruik en functionaliteiten nader toegelicht
42 Content
De E-book readers ondersteunen grofweg drie soorten content tekstbestanden (e-books documenten) grafische content (afbeeldingen fotorsquos) en audio (muziek luisterboeken)
421 Bestandsformaten
Voor zowel tekstbestanden grafische content als audio bestaan er meerdere bestandsformaten waarin deze kunnen worden opgeslagen Alle e-book readers ondersteunen PDF en TXT voor tekstbestanden Daarnaast wordt het Mobipocket formaat als reflowable formaat door de meeste e-book readers ook ondersteund Sony PRS-505 ondersteunt in plaats hiervan zijn eigen proprietary reflowable formaat BBeB (BroadBand eBook) en de opkomende standaard E-pub De ondersteuning voor HTML formaat om bijvoorbeeld een gedownloade internetpagina te zien is vaak beperkt tot de functionaliteit die nodig is om statische content weer te geven Zo worden alleen locale links (links binnen hetzelfde document) ondersteund en scripts video en audio elementen worden niet ondersteund Voor het weergeven van afbeeldingen ondersteunen de meeste apparaten de gangbare formaten als JPG GIF en PNG Voor het afspelen van audio bestanden wordt het MP3 formaat ondersteund In tabel 1 wordt weergeven welke verschillende bestandsformaten de e-book readers ondersteunen
21
Tabel 1 Bestandsformaten
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Tekst PDF TXT DOC RTF HTML WOLF CHM FB2 Djvu EPUB PRCMOBI PPT LIT
PDF TXT BBEB Book EPUB
PDF HTML PRCMOBI
PDF TXT PRCMOBI
PDF TXT HTML PRCMOBI PalmDoc OEB-XHTML Bookeen Multiformat
Grafisch JPG BMP JPG PNG GIF
BMP JPG PNG
BMP JPG PNG GIF
JPG PNG GIF
Audio MP3 MP3 AAC MP3
422 Digital Rights Management
Zowel het PDF als Mobipocket formaat ondersteunen de mogelijkheid om DRM toe te passen Geen van de e-book readers ondersteunt echter met DRM beveiligde PDF documenten De Sony PRS-505 ondersteunt wel voor het eigen BBeB formaat DRM beveiliging Marlin geheten
43 Weergave
Hier wordt gelet op de wijze waarop de tekst wordt weergegeven op het apparaat en hoe leesbaar de content is Zie tabel 2 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers
22
Tabel 2 Weergave
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
Irex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Formaat scherm
90x120 mm 90x120 mm 122x163 mm
161x200 mm
90x120 mm
Resolutie (pixels)
800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600
Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape rotatie-richting
Zoomen
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
fit-pagina fit-breedte
fit-pagina fit-hoogte
fit-pagina
fit-pagina fit-breedte fit-hoogte
Fonts aanpassen8
grootte type
grootte type
grootte
grootte
grootte type
431 Schermgrootte
Als de e-book readers vergeleken worden zijn de schermen van de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S het grootst (bijna A5 en A4) De andere drie modellen hebben een scherm van ongeveer A6-formaat De schermgrootte heeft een grote invloed op de weergave als een e-book is opgemaakt voor een veel groter formaat dan het scherm zelf Dit geldt bijvoorbeeld voor documenten in A4 formaat die getoond worden op een e-book reader met een klein 6 inch scherm Een bladzijde moet dan of worden verkleind of over meerdere paginarsquos worden
23
weergeven In het eerste geval worden de letters erg klein In het tweede geval kan de lezer het overzicht kwijt raken met name als er ook plaatjes of tabellen op een bladzijde staan die over meerdere paginarsquos getoond moeten worden Alle e-book readers bieden zoom en rotatie mogelijkheden om de documenten zo leesbaar mogelijk weer te geven
432 Aantal grijswaarden
Het aantal grijswaarden is met name van belang voor de goede weergave van grafische elementen in documenten Ook bij het gebruik van opmaak in documenten kan er relevante informatie verloren gaan wanneer het aantal grijswaarden beperkt is Bij de Hanlin V3 en de Cybook G3 ontbreekt hierdoor bijvoorbeeld bij sommige powerpoint presentaties (achtergrond) informatie In de praktijk blijkt echter dat lagere grijswaarden op papier niet altijd tot een slechtere weergave leidt De Sony PRS-505 en de Cybook Gen3 (respectievelijk 8 en 4 grijswaarden) gaan toch zeer goed om met de beschikbare grijswaarden en geven in de praktijk naar verhouding tekst en afbeeldingen erg goed weer
433 Lettertype en -grootte
Bij e-books in een reflowable formaat als Mobipocket of E-pub kunnen het lettertype en grootte worden aangepast Het tekstverloop wordt in dat geval aangepast aan de schermgrootte er zal naar gelang meer of minder tekst op het scherm te zien zijn Per e-book reader verschilt het aantal mogelijke lettergroottes en ondersteunde lettertypes Bij de Hanlin V3 en de Sony PRS-505 is bijvoorbeeld uit slechts 3 lettergroottes te kiezen terwijl de iRex Digital Reader 1000S 14 lettergroottes ondersteunt
434 Pagina-orieumlntatie
Alle apparaten kunnen de paginarsquos in portret- of landschapsformaat weergeven Cybook Gen3 heeft ook nog een optie waarbij de rotatierichting van het scherm kan worden aangepast Dit is bijvoorbeeld handig voor een rechts- of linkshandig instelling
24
44 Gebruik
Hier wordt beschreven hoe het apparaat in het gebruik is Daarvoor wordt gekeken naar het uiterlijk van de e-book reader de leeservaring en stroomverbruik Zie tabel 3 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 3 Gebruik
Model Hanlin V3 Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Opstarttijd
18 s 40 s 2 s (uit standby)
44 s 50 s
20 s
Oplaadtijd
3 uur USB 4 uur Net 2 uur
2-3 uur 5 uur 5 uur
Batterijduur
9000 paginarsquos
7500 paginarsquos
10 uur
5-8 uur9
8000 paginarsquos
Refresh Rate 09 s 10 s 095 s 085 s 09 s
441 Look amp feel
De fabrikanten van de e-book readers die hier vergeleken worden hebben allemaal features ingebouwd om het apparaat te laten aanvoelen als een boek Het meest in het oogspringend is de E-Ink schermtechnologie van de e-book readers waarmee de leesbaarheid van papier sterk wordt benaderd Behalve de iRex Digital Reader 1000S hebben de e-book readers het formaat en gewicht vergelijkbaar met een leesboek en zijn de meesten voorzien van een (lederen) beschermhoes die doet denken aan de omslag van een boek Ze misstaan daarmee
9 Power management is in de huidige software versie nog niet geiumlmplementeerd Na implementatie hiervan zal dit enkele dagen zijn (volgens de leverancier)
25
niet in een boekenkast Ook gebruikelijke functionaliteiten als het bladeren en plaatsen van bladwijzers ontbreken niet en zijn op een herkenbare wijze geiumlmplementeerd Zo heeft de iLiad 2nd Edition een bladerknop die het omslaan van paginarsquos benadert Deze en iRex Digital Reader 1000S bieden nog de mogelijkheid om aantekeningen te maken in een boek met een stylus De Sony PRS-505 heeft een bladwijzer functie waarbij een hoekje van de pagina visueel omgevouwen wordt zodat je de pagina gemakkelijk kunt terugvinden
442 Knoppen
De meeste fabrikanten proberen een eenvoudig ogend apparaat aan te bieden Er zitten weinig knoppen op het apparaat en ook de software is beperkt tot de essentie Daarom is een e-book reader gemakkelijker te bedienen dan een PC maar ook eenvoudiger dan een PDA of smartphone De fabrikanten hebben duidelijke keuzes hebben gemaakt dit is een apparaat dat vooral bedoeld is om boeken te lezen en niet om alle functies van een PDA of PC over te nemen
443 Links-rechtshandige bediening
De ondersteuning voor linkshandig gebruik is op alle modellen beperkt Alleen de iRex Digital Reader 1000S heeft de locatie van de toetsen symmetrisch uitgevoerd Hierdoor is het apparaat voor zowel de links- als de rechtshandigen makkelijk te bedienen
444 Snelheid opstarten
Een e-book reader heeft net als een computer tijd nodig om op te starten Bij de Hanlin V3 en Cybook Gen3 is deze alleszins acceptabel (~20 sec) De Sony PRS-505 gaat normaliter bij het uitzetten in stand-by met zeer beperkt batterijverbruik Aangezien het scherm nog steeds in de stand-by stand leesbaar is en het opstarten daarna om de pagina om te slaan heel snel gaat (2 sec) werkt dit bijzonder prettig Alleen via het instelmenu lukt het om het apparaat echt uit te zetten Bij zowel iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S duurt het opstarten erg lang (rond de 45 sec) IRex heeft aangegeven dat de iRex Digital Reader 1000S in de nabije toekomst voorzien zal worden van een standby functie Hiermee zou de opstartsnelheid vergelijkbaar worden met de andere apparaten
445 Snelheid tijdens gebruik
Naast de opstarttijd is de tijd die het kost om te navigeren door de menursquos het openen van een e-book en het bladeren van belang voor de gebruikservaring Het bladeren en verversen van menuschermen gaat minder snel dan bijvoorbeeld op een PC Dit heeft vooral te maken met de verversingsnelheid van het scherm Tevens treedt er een duidelijk zichtbare flikkering op omdat de pagina in zijn geheel wordt ververst Tijdens het bladeren door een boek is de snelheid nog net acceptabel omdat het vergelijkbaar is met de tijdsduur voor het fysiek omslaan van een bladzijde Maar snel even door een grote hoeveelheid paginarsquos bladeren is
26
helaas niet goed mogelijk op de huidige e-book readers Dit wordt opgevangen door de mogelijkheid om gericht naar een bepaalde pagina te gaan of de bladerknop wat langer in te drukken om meerdere paginarsquos over te slaan Niet alleen de traagheid van de E-Ink technologie is merkbaar maar bij complexe documenten (bijvoorbeeld een PDF met veel grafische elementen) kan het openen van documenten en weergeven van een nieuwe pagina lang duren (meerdere seconden) wat storend werkt Snellere processors en verbeteringen in de schermtechnologie zullen hier op termijn verbetering in moeten brengen
446 Batterijverbruik
Het batterijverbruik is bij de meeste e-book readers ruim voldoende om bij gemiddeld gebruik een dag te kunnen lezen ILiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S presteren minder in dit opzicht Dat komt deels door de ondersteuning van een touchscreen die energie kost De iRex Digital Reader 1000S scoort op dit moment het minst vanwege het ontbreken van power management functionaliteit die moet zorgen voor een efficieumlnt energieverbruik De verwachting is echter dat dit met een nieuwe software versie zal zijn verbeterd en het apparaat zuiniger zal zijn
447 Opladen
Het opladen van e-book readers duurt enkele uren (2 tot 5 uur) en vindt plaats via een 220V stroomadapter of door de e-book reader via USB aan een PC te koppelen De meeste apparaten ondersteunen beide mogelijkheden Een nadeel van laden via USB is dat dit over het algemeen langer duurt Bovendie kunnen de Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition en Cybook Gen3 kunnen tijdens het opladen via USB niet worden gebruikt
27
45 Functionaliteiten
Hier wordt besproken wat de verschillende functionaliteiten zijn van de e-book readers Zie tabel 4 voor verdere details en verschillen tussen de e-book readers Tabel 4 Functionaliteit
Model Hanlin V3
Sony PRS-505
ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Hardware functionaliteit
Koptelefoon-aansluiting
35 mm
35 mm
35 mm
-
25 mm
Touch screen Ja Ja
Wi-Fi 80211BG 80211BG
Ethernet
10100MB (externe travelhub)
USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
Type geheugenkaarten
SD MMC SD MMC SDHC Memory stick pro duo
SD MMC CF SD MMC SDHC (niet formeel)
SD
Software functionaliteit
Synchronisatie via USB via USB
Software Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Algemeen
Lezen tijdens opladen
Ja niet bij opladen via USB
niet bij opladen via USB Ja
Ja niet bij opladen via USB
Woordenboek Nee Nee Ja Ja Ja
Aantekeningen Nee Nee Ja Ja Nee
Bladwijzers Ja Ja Nee Ja Ja
28
451 Algemene functionaliteiten
Er zijn enkele basisfuncties die in alle apparaten terugkomen waaronder het kunnen zoeken naar boeken (onder andere op titel auteur of trefwoord) en gericht zoeken naar paginarsquos Verder is het mogelijk om bij alle besproken apparaten de inhoudsopgave van een boek te gebruiken om snel te navigeren om in te zoomen op de weergave op het scherm of die te roteren
452 Lezen
Uiteraard is het kunnen lezen van boeken de belangrijkste functie van het apparaat Naast boeken is er echter een enorme diversiteit aan digitaal leesmateriaal zoals kranten tijdschriften stripboeken tot en met een hele encyclopedie In principe ondersteunen alle modellen deze vormen mits ze in de juiste bestandsformaten worden aangeboden Daarnaast hebben de Cybook Gen3 iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S ook een woordenboekfunctie die het mogelijk maakt om in boeken de betekenis van een woord op te zoeken
453 Annotaties schrijven of tekenen
Op dit moment ondersteunen alleen de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S invoermogelijkheden door middel van een stylus In de nabije toekomst zullen ook meer modellen uitkomen die dit kunnen De meest gebruikte functie is het maken van annotaties in teksten Annotaties worden opgeslagen in het document en kunnen ook weer eenvoudig verwijderd worden Een geannoteerd document kan overigens niet opgeslagen worden onder een andere naam Ook is de annotatie-ondersteuning slechts voor eacuteeacuten persoon Met meerdere mensen een document uitwisselen en elkaars annotaties aanvullen is daardoor lastig Door de trage reactie van het scherm is het helaas niet geschikt om langdurig teksten te schrijven of goed te tekenen Dat komt omdat de tekst pas na enkele momenten op het scherm verschijnt waardoor het niet intuiumltief is in gebruik
29
Handschriftherkenning wordt niet ondersteund10 Dit kan wel achteraf plaatsvinden op de PC met meer rekenkracht en geschikte software Daarom zijn de huidige versies vooral geschikt voor zeer beperkte invoer zoals het bedienen van menursquos of bijvoorbeeld het invullen van een Sudoku-puzzel
454 Documenten op de e-book reader zetten
Documenten kunnen op de e-book reader worden gezet door deze via een USB verbinding aan een PC te koppelen of door documenten op een geheugenkaart te zetten en de geheugenkaart vervolgens in de e-book reader te plaatsen Voor documenten die met DRM tegen kopieumlren zijn beveiligd is hiervoor speciale software op de PC nodig van bijvoorbeeld een Mobipocket desktop applicatie of bij de Sony PRS-505 de Sony Connect software Bij de Cybook Gen3 dienen de documenten volgens een specifieke mapstructuur te worden opgeslagen wat verwarrend kan zijn voor de gebruiker als hij documenten op de e-book reader wil zetten iRex biedt middels hun PC companion software nog extra ondersteuning om documenten automatisch over te zetten wanneer de e-book reader via USB worden aangesloten op een PC De iLiad 2nd Edition ondersteunt uit de vijf modellen als enige connectiviteit via Wi-Fi en ethernet Indien documenten online worden aangeboden kunnen deze hierdoor in principe direct op de e-reader worden gezet Dat wil zeggen zonder dat de gebruiker deze eerst op zijn PC moet downloaden en vervolgens over moet zetten naar de e-reader Hiervoor is echter wel speciale software nodig zowel aan de kant van de distribuerende partij als op de e-reader zelf Het is mogelijk dergelijke software zelf te ontwikkelen dankzij de openheid van de iLiad 2nd edition IRex biedt echter ook de mogelijkheid om ndashtegen betaling- gebruik te maken van hun distributieplatform iDS geheten
10 Niet voor annotaties wel als optie bij een virtueel toetsenbord voor specifieke besturing van het
apparaat
30
455 Muziek luisteren
Hanlin V3 Sony PRS-505 en Cybook Gen3 ondersteunen standaard de mogelijkheid om muziek te luisteren De apparaten zijn hiertoe uitgerust met een -over het algemeen simpele- muziek applicatie een koptelefoonaansluiting en volumeknoppen De geluidskwaliteit van de hoofdtelefoons die bijgeleverd worden is niet bijzonder goed De Cybook heeft bovendien een niet standaard koptelefoon aansluiting waardoor het lastig is om een andere koptelefoon te gebruiken op het apparaat Een handige functionaliteit is dat muziek op de achtergrond kan worden afgespeeld bijvoorbeeld tijdens het lezen van een boek Bij de Cybook Gen3 is er tijdens het lezen geen indicatie dat de muziekspeler aanstaat wat ertoe kan leiden dat muziekspeler ongemerkt aan staat zelfs als de koptelefoon niet ingeplugd is Dit kan vervelend zijn omdat door het afspelen van muziek de batterij sneller opraakt De Hanlin V3 heeft naast een indicator op het scherm een detectie of er een hoofdtelefoon is aangesloten en stopt de muziek zodra die is losgekoppeld
456 Uitbreiden functionaliteit
Bij iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en de Hanlin V3 worden een Software Development Kit (SDK) geleverd waarmee software ontwikkelaars zelf software kunnen ontwikkelen om de functionaliteiten van deze e-book readers uit te breiden Dit kan gaan om uitbreiding van bestaande functies bijvoorbeeld ondersteuning van een ander bestandsformaat of ook om een geheel nieuwe applicatie bijvoorbeeld een web browser e-mail applicatie of een boekenwinkel De leveranciers hopen dat zowel dat professionele software ontwikkelaars als open source communities applicaties zullen ontwikkelen om daarmee hun e-book readers aantrekkelijker te maken Tot op heden gebeurt dit echter in beperkte mate Voor de iLiad 2nd Edition en iRex Digital Reader 1000S zijn er enkele voorbeelden FBReader is een opensource applicatie waarmee e-book in diverse formaten (bijvoorbeeld e-Pub chm Palmdoc RTF) gelezen kunnen worden Deze applicatie is zowel op iLiad 2nd Edition als iRex Digital Reader 1000S beschikbaar The iNewsStand application is een applicatie voor de iLiad 2nd edition waarmee e-books (in diverse formaten) RSS feeds Sudoku puzzels kunnen worden gedownload vanaf de de feedbookscom website naar de e-reader
31
5 e-book readers in het onderwijs
51 Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken zijn de e-book readers in het algemeen besproken en is een aantal e-book readers nader belicht Dit hoofdstuk richt zich op de toepassing van e-book readers in het middelbaar en hoger onderwijs In paragraaf 52 wordt een aantal toepassingsmogelijkheden ndashnu en in de toekomst- besproken en in paragraaf 53 worden vervolgens een aantal criteria besproken voor het selecteren van e-book readers voor het onderwijs
52 Toepassingsmogelijkheden
De meeste e-book readers die op dit moment op de markt zijn bieden naast de voornaamste functie van het lezen van e-books nog een aantal vooral ondersteunende functies zoals het plaatsen van bladwijzers en het opzoeken van woorden in een woordenboek Aanvullend wordt veelal nog de mogelijkheid geboden om muziek (of gesproken teksten) af te spelen Slechts een enkel apparaat biedt momenteel extra functionaliteiten als het invoeren van data middels een touchscreen en stylus en connectiviteit met het internet Uitgaande van de basis leesfunctionaliteit van e-book readers is de voornaamste toepassing van e-book readers in het onderwijs het consumeren van digitaal lesmateriaal waarbij het huidige fysieke lesmateriaal (boeken syllabi etc) wordt vervangen Voor leerlingenstudenten ligt de toegevoegde waarde van e-book readers vooral in het reduceren van het volume en gewicht van het lesmateriaal Voor onderwijs-instellingen en uitgeverijen geldt dat de kosten van lesmateriaal en distributie omlaag kunnen Docenten kunnen eenvoudiger lesmateriaal personaliseren Zij kunnen het lesmateriaal aanpassen enof aanvullen met materiaal uit andere bronnen en op deze manier zijn eigen lespakket samenstellen en deze ook delen met andere docenten De mogelijkheid om data te kunnen invoeren op een e-book reader biedt nieuwe voordelen Leerlingen kunnen elementen highlighten en (korte) aantekeningen maken bij het lesmateriaal zoals zij (meestal in het hoger onderwijs) gewend zijn op papier Ook kunnen bijvoorbeeld oefeningen uit werkboeken dan digitaal worden gemaakt Verdere ontwikkelingen van bijvoorbeeld specifieke software voor het afnemen van toetsen en het toevoegen van handschriftherkenning toetsenborden (virtueel of fysiek) zullen in de toekomst de inzetbaarheid van e-book readers nog verder vergroten
32
Het toevoegen van connectiviteit aan e-book readers maakt dat het mogelijk wordt zonder tussenkomst van een PC documenten op een e-book reader te zetten en die eventueel ook ervan af te halen Het verspreiden van lesmateriaal wordt hiermee nog eenvoudiger en flexibeler zeker als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld draadloze toegang in combinatie met een elektronische leeromgeving (ELO) aanbieden Ook het verzamelen van werkstukken of toetsresultaten behoort dan tot de opties Verdere interactiviteit zoals toegang tot internet onderlinge communicatie en interactie met andere elektronische leermiddelen als bijvoorbeeld smartboards behoort binnen de toekomstige mogelijkheden van e-book readers Deze toepassingen vereisen echter verdere ontwikkeling van zowel hard- en software van de e-book readers Het inzetten van e-book readers in het onderwijs biedt allerlei mogelijkheden Het zal echter op alle betrokken partijen - leerlingen docenten onderwijsinstellingen uitgevers- een grote impact hebben Onder andere processen en werkwijzen zullen veranderen Vanwege de te verwachten verdere ontwikkeling van e-book readers zal in de komende jaren per situatie gekeken dienen te worden hoe en welke e-book readers het beste kunnen worden toegepast Hierbij zal eventueel ook een afweging tussen andere mogelijke leermiddelen zoals de momenteel populaire notebooks gemaakt dienen te worden
53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
Zoals in 52 beschreven kunnen e-book readers vandaag de dag in zrsquon eenvoudigste vorm worden gebruikt in het onderwijs namelijk als vervanging van bestaande gedrukte lesmateriaal Hierbij is een belangrijke eis dat met e-book readers hetzelfde gemak ervaren wordt Gebruikers van e-book readers -voornamelijk leerlingen- en de omgeving waarin de e-book readers gebruikt worden brengen ook eisen met zich mee In tabel 5 is een overzicht van aspecten genoemd die in overweging genomen dienen te worden bij het selecteren van een e-book reader voor een bepaalde onderwijssituatie In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op welke manier deze aspecten vertaald kunnen worden naar onderwijsspecifieke eisen
33
Tabel 5 E-book reader aspecten
Algemeen Prijs Design Afmetingen apparaat Gewicht Robuustheid (duurzaamheid) Accessoirespersonalisatie
Technologie Performance (opstart snelheid reactie snelheid bladeren etc) Opladen Batterij SDK Basis software mogelijkheden Extra software User interface Scherm Connectiviteit Synchronisatie mogelijkheden automatisch downloaden of installeren boeken Opslagcapaciteit intern en extern Bestandsformaten DRM ondersteuning Bruikbaarheid Instelmogelijkheden hardwaresoftware (bediening taal performance etc) Basis bediening hardware Bediening software Gebruikers ondersteuning Learnability (leercurve)
531 Algemene eisen
Leerlingen moeten de e-book reader elke lesdag naar school meenemen in hun tas Robuustheid van de e-book reader alsmede het formaat en gewicht zijn daarom belangrijke factoren Indien het product aangeschaft wordt zouden minimaal een oplader en een beschermhoes meegeleverd moeten worden
532 Technologie
De komst van een e-book reader zou geen negatieve invloed mogen hebben op een les Opstarten van een e-book reader mag niet te veel tijd kosten evenals het bladeren door een e-book De batterij dient minstens een lesdag mee te kunnen en bij voorkeur is het mogelijk om tijdens het opladen ndash vanwege de lange oplaadtijd - de e-book reader ook te gebruiken zodat bijvoorbeeld na een lesdag ook onmiddellijk huiswerk gemaakt kan worden Het lesmateriaal dient duidelijk te kunnen worden weergeven Het scherm dient daarvoor voldoende grijswaarden te
34
ondersteunen en het scherm dient niet te klein te zijn om overmatig geblader te vermijden en om voor de lezer de samenhang van tekst enof tekst met figuren te behouden De distributie van lesmateriaal moet eenvoudig zijn bijvoorbeeld door deze op een geheugenkaart te zetten En het geheugen moet voldoende zijn om materiaal voor eacuteeacuten lesperiode te kunnen bevatten Ondersteuning voor woordenboeken is een pre
533 Bruikbaarheid
Ondanks het feit dat de gebruikers leerlingen zijn - gebruikers die over het algemeen zeer bekend zijn met digitale apparaten - moeten ook ten aanzien van de bruikbaarheid eisen gesteld worden Het gebruik van een e-book reader mag geen negatieve invloed hebben op het leervermogen van leerlingen Het is dus belangrijk dat het gebruik van een e-book reader snel te begrijpen is en gemakkelijk te bedienen is (voor zowel links- als rechtshandigen) Hierbij hoort een gebruiksvriendelijke en begrijpelijke handleiding Leerlingen moeten snel naar een bepaalde pagina kunnen bladeren en ook de mogelijkheid hebben om bladwijzers te plaatsen De bedieningstaal is op zijn minst Engels maar bij voorkeur Nederlands Voor slechtzienden is het daarnaast wenselijk als het apparaat een zoomfunctie heeft
35
6 Appendix Deze appendix bevat een uitgebreid overzicht van de specificaties van de bekeken e-book readers Hanlin V3 Sony PRS-505 iLiad 2nd Edition iRex Digital Reader 1000S en Cybook Gen3 Tabel 6 Algemene eigenschappen Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Fabrikant Tian Jinke Electronics
Sony iRex iRex Bookeen
Prijs In september 2008
euro 329 euro 299 euro 599 euro 599 euro 360 euro 460
(deluxe)
Afbeelding
Afmetingen 184 x 1205 x 99 mm
175 x 122 x 8 mm
217 x 155 x 16 mm
268 x 217 x 12 mm
188 x 118 x 85 mm
Gewicht 200 g 250 g 435 g 570 g 174 g
36
Tabel 7 Technische specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
CPU Samsung
Arm 9 200 MHz
iMXL MC9328MXLVP20 (ARM920T 200 MHz)
Intel X-Scale 400 MHz
Freescale iMX31L
Samsung S3C2410 (ARM920T 200 MHz)
RAM 32 MB 128 MB 64 MB 128 MB 16 MB ROM 8 MB
Flash 2 MB (NOR) 2 MB (NOR) 256 MB (NAND)
(~210 MB
voor gebruiker beschikbaar)
256 MB (~128 MB voor gebruiker beschikbaar)
128 MB (alleen voor OS en applicaties)
512 MB
Audio 35 mm aansluiting
35 mm 35 mm aansluiting speaker
25 mm aansluiting
OS Linux Linux Linux Linux Linux Opstarttijd ~18 s ~40 s ~44 s ~60 s ~20 s
Service Development Kit
Ja Nee Ja Ja Nee
Batterij Li-ion 950 mAh Li-ion
Li-ion 1300 mAh (2-cells)
Li-ion 1300mAh
Li-Polymer 1000 mAh
Levensduur 9000 pagrsquos 7500 pagrsquos 10 uur 5-6 uur 8000 pagrsquos
Opladen USB Netvoeding
USB Netvoeding
Netvoeding
USB
USB Netvoeding
Oplaadtijd 3 uur
USB 4 uur Net 2 uur 2-3 uur 5 uur 5 uur
Lezen tijdens laden met USB Ja Nee Nee Ja Nee
37
Tabel 8 Scherm specificaties Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Technologie E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink E Ink E Ink Vizplex Grootte 90x120 mm 90x120 mm 122x163
mm 161x200 mm
90x120 mm
Resolutie 800x600 800x600 768 x 1024 1024x1280 800x600 Grijswaarden 4 8 16 16 4
Rotatie opties portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape
portrait landscape flipped
portrait landscape flipped
Refresh rate 09 s 10 s (05 s in 2 grijswaarden modus)
095 s 085 s 09 s
Touch screen Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Geiumlntegreerd Wacomreg Penabledreg sensor board
Touch sensor Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Stylus (Wacomreg Slim Pen)
Tabel 9 Communicatie en opslagmedia Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Wi-Fi 80211bg 80211bg
Ethernet 10100 Mb USB USB 11 USB 20 USB 11 USB 20 USB 20
SD Ja Ja Ja Ja Ja MMC Ja Ja Ja Ja
SDHC Ja Formeel niet Memory Stick Pro Duo
Ja
CF Type I amp II
38
Tabel 10 Overig Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Bijgeleverde software
WOLF maker printer
Adobe digital Editions eBook Library
ILiad Companion Software
ILiad Companion Software
220 V Oplader Ja Ja Bij de Luxe
USB kabel Ja Ja Ja Ja Ja
SD kaart 1 GB 1 GB 2 GB
Bescherming Omslag Omslag (niet bijgeleverd)
Tas Omslag (niet bijgeleverd)
Omslag (niet bijgeleverd)
Extra batterij Ja
Handleiding Hardcopy Ja Quickstart card
Quickstart guide
Hardcopy
Travel hub Ja
Stylus Ja Ja
39
Tabel 11Ondersteunde bestandsformaten Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
PDF Ja Ja Ja Ja Ja TXT Ja Ja Ja Ja Ja
DOC Ja Via PDF printer
RTF Ja Via PDF printer
HTML Ja Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
Ja (beperkte vorm)
WOLF Ja
CHM Ja FB2 Ja Djvu Ja
PRC Mobipocket
Ja Ja Ja Ja
PalmDoc Ja
BMP Ja Ja Ja JPG Ja Ja Ja Ja Ja
TIFF Binnenkort PING Ja Ja Ja Ja
GIF Ja Ja Ja MP3 Ja Ja Ja
AAC Ja
TTF Ja ZIP Ja RAR Ja
PPT Ja LIT Ja
BBeB Ja EPUB Ja Ja OEB-XHTML Ja
Bookeenreg Multi-format
Ja
40
Tabel 12 DRM ondersteuning Model Hanlin V3 Sony
PRS-505 ILiad 2nd Edition
iRex Digital Reader 1000S
Cybook Gen3
Mobipocket Ja Ja Ja Ja Adobe ADEPT (EPUBPDF)
Ja
WOLF Ja Marlin DRM (BBeB)
Ja
Open-MG Ja
41
Pilotonderzoek Gebruik E-reader bij de opleiding Geneeskunde Leids Universitair Medisch Centrum
EINDRAPPORT
DAKies en PGM de Jong 31 december 2008 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
2
INHOUDSOPGAVE
Samenvatting 3 Achtergrond 4 Innovativiteit 4 Doelstelling van deze pilot 5 Opzet van het onderzoek 6 Resultaten van de enquecircte 7 De focussessie 14 Discussie 15 Conclusies 15 Bijlagen 17
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee 17 2 Artikel verschenen in Mare november 2008 18 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008 19 4 Enquecircte afgenomen in laatste week van het onderzoek 20 5 Enquecircte afgenomen na tentamen 22 6 Uitslag Enquecirctes 24
3
Samenvatting Dit rapport beschrijft de resultaten van een pilotonderzoek met E-readers in het medisch onderwijs aan het LUMC in Leiden In het onderzoek is gekeken naar de geschiktheid van deze technologie voor het studentenonderwijs Het blijkt dat het gebruik van de reader niet aansluit bij de werkwijze van studenten tijdens het studeren Het apparaat is echter wel bij uistek geschikt voor studiemomenten buitenshuis of onderweg
4
Achtergrond Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen Als antwoord hierop zijn de E-readers ontwikkeld Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm In de loop van vorig jaar zijn E-readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen In dit pilotonderzoek wilden we een aantal vragen beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde Uiteindelijk wilden we hiermee antwoord kunnen geven op de vraag of de E-reader een reeumlle kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen Deze pilot bouwt voort op een orieumlnterend onderzoek dat binnen het Onderwijscentrum Inwendige Geneeskunde van het LUMC is uitgevoerd met de iLiad E-reader van iRex Daarbij is onderzocht wat er bij komt kijken om bestaande software om te zetten naar het noodzakelijke formaat voor een E-reader In dit vooronderzoek zijn al contacten gelegd met uitgeverij BSL die daartoe een leerboek ter beschikking heeft gesteld In het onderzoek is ook nauw contact geweest met producent en ontwikkelaar iRex Technologies
Innovativiteit De afgelopen jaren zijn verschillende methoden en apparaten ontwikkeld om teksten op een praktische manier leesbaar en vooral draagbaar te maken Eeacuten van de ontwikkelde technieken betreft de E-ink ofwel elektronische inkt Elektronische inkt bestaat uit capsules die in meer of mindere mate zwart kunnen worden afhankelijk van een positieve of negatieve lading (zie figuur) Deze techniek zorgt ervoor dat het scherm stilstaat waar dit bij moderne CRT en TFT technieken niet het geval is Vanwege de E-ink techniek is de kijkhoek naar alle zijden bijna 180deg en is het lezen van het scherm in tegenstelling tot het lezen van een CRT of TFT scherm geen extra belasting voor de ogen De E-reader is nog maar zeer kort op de consumentenmarkt verkrijgbaar Er zijn een aantal bedrijven die een E-reader hebben uitgebracht zoals iRex technologies Bookeen en Sony Wij hebben tijdens deze proef gebruik gemaakt van de laatste versie van de E-reader van iRex de DR1000-S
5
Uitgeverijen hebben nog niet veel content voor E-readers omdat er nog maar weinig gebruikers zijn en er zijn nog maar weinig gebruikers omdat er nog nauwelijks content is Wij hopen in deze pilot meer inzicht te krijgen in deze impasse en wellicht te helpen deze te doorbreken Er zij daartoe contacten gelegd met de uitgeverijen Elsevier Reed Business Elsevier Health Bohn Stafleu van Loghum Lippincott Williams and Wilkins en McGraw-Hill om deel te nemen aan de pilot door content beschikbaar te stellen Indien in de toekomst veel of misschien wel alle leerboeken in het hoger onderwijs ook digitaal beschikbaar komen ontstaat de mogelijkheid om de fysiek grote hoeveelheid leerboeken en syllabi te vervangen door 1 klein en handzaam apparaat Dit zou de bereikbaarheid van informatie enorm kunnen bevorderen aangezien de student dan al zijn leerboeken kan raadplegen op elk gewenst moment en elke gewenste plek Ook de snelle hyperlink mogelijkheden binnen een digitaal boek en de mogelijkheid om handgeschreven aantekeningen toe te voegen bieden interessante mogelijkheden in onderwijs De vraag is echter of deze werkwijze wel aansluit bij de onderwijspraktijk
Doelstelling van deze pilot Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn Als basismateriaal is aan de studenten een PDF versie aangeboden van syllabi en door de docent verspreidde materialen Daarnaast is er een groot aantal gedeelten van lesstof uit studieboeken op de E-reader aangeboden Er is onderzocht of de studenten deze nieuwe manier van presenteren van de stof waarderen en gebruiken In de studie zijn de volgende vragen beantwoord
1 Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E-reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde
2 Wat is de kwantiteit kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader
3 Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten
6
Opzet van het onderzoek Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd Zo is de noodzakelijke apparatuur geiumlnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan De hiervan verkregen boeken werden geoptimaliseerd voor gebruik op de E-readers Vervolgens zijn een 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend We hebben daarvoor alle leden van onderwijsgroep 7 van een E-reader voorzien Tot de keuze van deze werkgroep is gekomen omdat het eerste aantal werkgroepen 1 tm4 vaker gemiddeld betere studenten bevatten net als de latere groepen 18 tm 24 vaker gemiddeld slechtere Aangezien wij streefden naar een representatieve groep werd groep 7 willekeurig uit de tussenliggende groepen gekozen Door de natuurlijke verdeling van studenten over werkgroepen gaan we ervan uit dat dit een representatieve groep van studenten oplevert Er is gekozen voor een complete werkgroep zodat de studenten elkaar op weg kunnen helpen en elkaar kunnen stimuleren in het gebruik van de E-reader Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst dat startte op 10 november 2008 Op de eerste dag van het blok is de werkgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld vergezeld van een korte instructie De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquecircte en een discussieevaluatiegesprek Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per e-mail ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen Er is specifiek gekozen de focusgroep niet na het tentamen te houden maar vroeg in de week daarvoor aangezien de studenten na het tentamen kerstvakantie hadden en wij verwachtten dat de participatie miniem zou zijn
7
Resultaten van de enquecircte In de laatste week is een enquecircte afgenomen die inging op de volgende aandachtsgebieden
-mate en vorm van gebruik -technische aspecten -de boeken en documenten -algemene indruk -mogelijke verbeteringen
De afgenomen enquecircte bestond uit 109 vragen waaronder meerkeuze-vragen open vragen en prioriteitslijsten De enquecircte werd volledig ingevuld door 14 van de 15 studenten De student die niet mee is genomen in het onderzoek was niet aanwezig bij de focusgroep en heeft de enquecircte niet teruggezonden na email-contact Gebruik Het eerste deel van de enquecircte vroeg naar de mate van gebruik van de E-reader en tijdens welke onderwijsvormen Onder de verschillende onderwijsvormen onderscheiden wij collegedagen dagen waarop voornamelijk colleges gevolgd worden werkgroepdagen waarop voornamelijk een werkgroep gevolgd wordt en studiedagen dagen waarop geen onderwijs gevolgd wordt maar zelfstandig gestudeerd wordt Het blok Borst bevatte 14 collegedagen en 4 werkgroepdagen De studenten gaven in de enquecircte aan dat gemiddeld op 8 dagen de E-reader mee werd genomen naar een collegedag dus op de helft van de collegedagen waarbij de E-reader gemiddeld echter slechts op 18 dagen actief gebruikt werd tijdens college met uitschieters naar 10 dagen Op dagen waarop voornamelijk werkgroeponderwijs gevolgd werd werd op 2 tot 4 dagen (gem 307) de E-reader meegenomen en op meer dan 23e van die tijd ook actief gebruikt tijdens de werkgroep met een gemiddelde van 329 lsquogebruiksmomentenrsquo van circa 44 minuten per moment op een totale werkgroepduur van 120 minuten De werkgroepen zijn verdeeld in twee blokken van elke 45-60 minuten Uit deze getallen kan opgemaakt worden dan de E-reader vaker tijdens een werkgroep uit de tas gehaald wordt dan tijdens een college en dat de E-reader tijdens werkgroepen vaker lsquoklaar ligtrsquo om iets op te zoeken wat de studenten gemiddeld twee maal per werkgroep actief doen Het blok Borst omvatte in totaal 40 kalenderdagen waarvan de studenten 36 dagen de beschikking hadden over de E-reader Aangezien studenten op elk moment kunnen studeren werd de vraag gesteld op hoeveel van deze 36 dagen met behulp van de E-reader gestudeerd werd Gemiddeld werd dit op 85 dagen gedaan Hierbij moet wel nog in acht genomen worden dan over het algemeen het meest in de laatste week gestudeerd wordt vlak voor het tentamen In totaal werd dus op een kwart van de dagen mbv de E-reader gestudeerd met een gemiddelde duur van 386 minuten varieumlrend tussen de 0 en 120 minuten In totaal werd er dus met de E-
8
reader gemiddeld zorsquon 301 minuten gestudeerd met een enkele uitschieter naar 2400 minuten (= 40 uur) In dit onderdeel werd ook gevraagd of studenten zelf bestanden op de E-reader gezet hadden en of ze de E-reader geuumlpdate hadden Hieruit bleek dat iets meer studenten geen bestanden op de E-reader gezet hebben dan wel de oorzaken hiervoor lopen uiteen van lsquogeen zinrsquo tot technische problemen Min of meer hetzelfde geldt voor de update Techniek In het tweede onderdeel van de enquecircte werd gevraagd naar de technische aspecten van de E-reader Hoewel hierover al meer bekend was helpt het toch bepaalde aspecten van het gebruik in deze studie te verduidelijken door ze te bekijken in het licht van de ervaringen van deze studenten De studenten noemden als positieve aspecten van de techniek van de E-reader onder andere de leesbaarheid van het scherm (gem428) het gewicht (gem45) en het formaat (gem414) Minder positieve aspecten noemden zij de batterijduur (gem20) de notitiefunctie (gem182) en de bladersnelheid (gem164) De studenten die zelf bestanden op de E-reader geladen hebben waarderen dit gemiddeld met een 36 Wanneer gevraagd werd hoevaak de E-reader vast is gelopen waarvoor de reset-knop gebruikt moest worden dan blijkt dit gemiddeld zorsquon 6 keer per student te gebeuren met uitschieters naar 30 Het blijkt dat de E-reader daarmee gemiddeld 044 keer per gebruiksmoment vastloopt Overigens wanneer de E-reader dan vastliep dan waren de studenten hier relatief mild over wanneer gevraagd werd hoe erg ze dit vonden gaven ze aan dit maar marginaal vervelend te vinden te weten 361 gemiddeld Omdat in de discussie de vergelijking met een laptop of computer vaak gemaakt wordt werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen vanaf de E-reader in vergelijking met andere leesmaterialen Hieruit bleek dat de studenten het lezen van een tekst vanaf de E-reader als prettiger ervaren dan lezen vanaf een computerscherm (gem407) maar minder prettig dan lezen uit een boek (gem207) Om dit in de context te plaatsen werd nog gevraagd in welke mate studenten lezen uit een boek prettiger vinden dan lezen vanaf een computerscherm Hieruit kwam weinig verbazingwekkend naar voren dat studenten lezen uit een boek prettiger vinden (gem486) Studiematerialen Het derde onderdeel van de enquecircte betrof de verschillende studiematerialen die de studenten aangeboden kregen wat ze daarvan vonden en in welke mate ze ze gebruikt hebben De geleverde studiematerialen kunnen onderverdeeld worden in de volgende groepen syllabi (blokboek) kernboeken notities powerpoints van colleges en overige materialen
9
Het blokboek van het blok Borst werd gemiddeld het meest gebruikt dit document werd gemiddeld 3-5x gebruikt met drie personen die dit document meer dan 10 maal gebruikt hebben Wanneer een document minder dan 1-2 keer gebruikt werd werd ook gevraagd naar de reden hiervoor en welk alternatief er gebruikt werd De meeste studenten gebruikten de papieren versie van het blokboek indien zij de digitale versie niet gebruikte Een aantal van de geleverde kernboeken waren oorspronkelijk bedoeld voor het voorgaande blok Buik maar werden alsnog meegegeven tijdens dit blok Veel van deze boeken werden vanzelfsprekend slechts weinig gebruikt Van de boeken die wel op de kernlijst stonden voor het blok Borst werd KumarampClarke clinical medicine door de studenten gemiddeld 3-5x gebruikt Veel andere boeken scoren gemiddeld laag maar dit lijkt veroorzaakt door een aantal studenten die veel boeken in het geheel niet gebruikt hebben Voorbeelden hiervan zijn de Sobotta atlas Grayrsquos Anatomy en Clinical Surgery met een score van gemiddeld 193 193 en 179 respectievelijk wat duidt op een gemiddelde van 1-2x gebruik Echter de variatie tussen studenten is groot Zo gebruikt eacuteeacuten student elk van deze boeken meer dan 10x en zijn er enkele anderen die de boeken 3-5x of zelfs 6-9x gebruikt hebben Dit terwijl Sobotta en Clinical Surgery niet verplicht zijn voor het blok maar blijkbaar wel als nuttige toevoeging worden ervaren door deze studenten Als reden voor het niet gebruiken van de geleverde boeken wordt meestal aangegeven dat de papieren versie gebruikt is of dat het genoemde document pas na de enquecircte in de tentamenweek bestudeerd zal worden De notitiefunctie wordt door de meeste studenten slechts gebruikt om teksten te onderstrepen of te markeren de losse notitiefunctie wordt aanzienlijk minder gebruikt (gem 242 resp 179) Hierbij is vooral ook de spreiding bij de notities-in-document groter een aantal studenten gebruikt dit zeer veel tegenover een aantal dit het geheel niet gebruiken De powerpoints van de colleges werden vrij veel gebruikt gemiddeld 3-5x hierbij werd vaak geen alternatief gebruikt dus oacutef op de E-reader oacutef helemaal geen hand-outs werden gebruikt De overige bijgeleverde materialen werden weinig gebruikt dit kan deels verklaard worden doordat deze materialen in de laatste week gebruikt gaan worden zoals de samenvatting (gem164) en het proeftentamen (gem107) Naast de verschillende (typen) documenten werd ook gevraagd naar de ervaringen met het lezen van de teksten Wanneer gevraagd naar navigatie binnen het document dan werd dit overwegend licht negatief beantwoord (gem257) Uit de focusgroep bleek dat dit voornamelijk te wijten was aan het trage omslaan van de bladzijden Wanneer gebruik gemaakt kon worden van hyperlinks in de tekst dan steeg de waardering naar 329 Over de kwaliteit van de plaatjes op het scherm van de E-reader waren de meningen verdeeld varierend van zeer positief tot zeer negatief uitkomende op een
10
gemiddelde van 293 licht negatief Ook misten vrijwel alle studenten een kleurenscherm Omdat we geiumlnteresseerd zijn in hoe studenten studeren werd gevraagd of studenten wanneer ze de E-reader gebruikten een kopie van datzelfde boeken in papier ernaast hadden Dit bleek in gemiddeld 3-5x zo te zijn Iets vaker maar nog steeds 3-5x bleken de studenten een ander boek naast de E-reader te hebben gebruikt en de studenten bleken regelmatig 3-5x verschillende boeken open te hebben tegelijkertijd op de E-reader Toegevoegde waarde Vantevoren was duidelijk dat de E-reader in zijn huidige vorm bepaalde technische beperkingen kent Het is echter belangrijk om te weten of een E-reader indien technische verbeterd een vervanging zou kunnen zijn van de huidige studiematerialen Daarom werd gevraagd naar of de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben bij collegersquos en werkgroepen en bij de voorbereidingen hiervan Hieruit kwam naar voren dat de studenten het meer eens waren met de stelling dat de E-reader een toegevoegde waarde zou hebben tijdens werkgroepen dan dat deze een toegevoegde waarde zou hebben tijdens collegersquos 286 resp 164 maar op beide punten waren de studenten nog niet overtuigd van de meerwaarde echter was er wel een grotere spreiding bij de werkgroepen wat misschien verklaard kan worden door verschil in participatie tussen studenten Ook bij de voorbereidingen kwam het verschil tussen werkgroepen en collegersquos naar voren bij voorbereiding voor de werkgroep scoorde gemiddeld een 257 en bij de collegersquos een 171 Hierbij moet in het achterhoofd gehouden worden dat werkgroepen sowieso meer voorbereiding kosten dan collegersquos en dat niet alle studenten deze onderwijsvormen uberhaupt voorbereiden Een aantal studenten bleek doordat zij de beschikking hadden over een E-reader tijdens dode momenten een uur tussen collegersquos oid gestudeerd te hebben terwijl zij dit anders niet gedaan zouden hebben Echter hun collegae deden dit weer niet waardoor het gemiddelde alsnog op 279 uitkomt Over het nut van de E-reader bij het voorbereiden van het tentamen zijn de studenten positiever dan over de voorbereiding van andere onderwijsvormen maar nog steeds slechts neutraal Eeacuten punt waarover de studenten overwegend positief waren was het feit dat ze door de E-reader ten alle tijden al hun studieboeken paraat kunnen hebben tijdens een werkgroep (gem393) tijdens collegersquos zagen de studenten dit voordeel niet Verbeteringen De studenten werd gevraagd twee prioriteitenlijsten in te vullen eacuteeacuten over mogelijke verbeterpunten en eacuteeacuten over de keuze tussen papier en digitale tekst
11
Wat betrefdt de verbeterpunten werd gevraagd naar welke punten verbetering behoefde om de E-reader bruikbaar te maken in het onderwijs Hieruit kwam naar voren dat de studenten de lange laadtijd van een nieuwe bladzijde als belangrijkste verbeterpunt zagen gevolgd door het gebruiksgemaakt van de documenten in het specifiek betere navigatie Een volgende verbetering zou een reductie van de opstarttijd van een document zijn Een verlaagd gewicht of vergrote opslagcapaciteit vonden de studenten het minst belangrijk Andere zaken die geopperd werden waren een verbeterde schrijffunctie markeerfunctie (in kleur) en een groter scherm (elk door eacuteeacuten persoon) Vervolgens vroegen we de studenten wat voor hen de beslissing tussen het kopen van een digitaal boek of datzelfde boek in papier zou beiumlnvloeden In deze situatie zou de student al in het bezit zijn van een E-reader Factoren die de keuze voor de digitale versie ten opzichte van de papieren versie bevoordeelden waren de prijs van het papieren boek tov de digitale versie met andere woorden het prijsverschil tussen die twee hoe vaak het boek meegenomen dient te worden naar onderwijsmomenten of anderssinds buiten de deur en hoevaak er uit het boek gestudeerd wordt Hoelang er per moment uit een boek gestudeerd wordt lijkt niet mee te spelen in de keuze tussen papier en digitaal Hoevaak men een boek gebruikt het gewicht van het boek en de absolute prijs spelen slechts een kleine rol Als laatste werd een open vraag gesteld waarbij de studenten mochten invullen hoelang de E-reader mocht doen over het opstarten van de E-reader het openen van een document en hoelang de batterij minimaal mee moet gaan Hieruit bleek dat de studenten een opstarttijd voor de E-reader op maximaal 26 seconden stellen en dat het openen van een document maximaal 87 seconden mag duren De batterij van de E-reader moet minimaal 147 uur mee kunnen gaan
12
Overige opmerkingen De studenten werd de mogelijheid gegeven om enkele punten te noemen die hen opvielen tijdens het onderzoek of die zij belangrijk achtten maar waarnaar niet gevraagd was Hieronder de belangrijkste en opvallendste opmerkingen
- lsquoIk had graag Word-bestanden kunnen gebruikenrsquo - lsquoTouchpads bleven actief ondanks uitschakelen via instellingenrsquo (meerdere
keren genoemd) - lsquoIk ben het losse pennetje kwijt geweest misschien eentje met een koordjersquo - lsquoOp mijn reisje naar Londen was de E-reader erg fijn controles en scans zijn
prima gegaanrsquo - lsquoWel fijn dat je minder hoeft te printenrsquo - lsquoHarry Potter was leukrsquo - lsquoHet snoer van de oplader is te kortrsquo - lsquoDie knoppen aan de zijkant zijn gruwelijkrsquo - lsquoIk zou graag een variabele zoom-optie zien niet alleen 100 150rsquo - lsquoIk heb veel buiten de deur gestudeerd en dan nam ik alleen de E-reader mee
en niet al mrsquon boekenrsquo - lsquoEen klein toetsenbordje zou ideaal zijn om onder de E-reader te klikkenrsquo - lsquohellipen misschien een ingebouwd lampje zodat je in het donker kunt lezenrsquo
Enquete na Tentamen Na afloop van het tentamen werd nog een korte enquecircte toegestuurd via de mail Op deze enquecircte reageerden 8 van de 15 studenten Veel studenten zijn direct na het tentamen vertrokken naar de wintersport of hebben om een andere reden niet meer gereageerd Omdat uit de focusgroep bleek dat studenten op verschillende manieren studeren en het gebruik van een E-reader op sommige manieren meer toegevoegde waarde heeft dan op andere leek het ons nuttig na te gaan hoe studenten dan exact studeren De eerste vraag uit deze enquecircte was dan ook hoevaak studenten voor de tentamenweek op bepaalde manieren studeren en hoevaak in de tentamenweek Hieruit bleek dat de studenten voor de tentamenweek gemiddeld het meest thuis studeren met een enkeling die ook veel op haar werk studeert Verder blijken er grote verschillen te zijn in het al dan niet op een openbare plaats studeren en studeren in het OV Een aantal mensen studeert nooit in het OV en een aantal juist vrij vaak Opvallend is dat de studenten die vaker in het OV studeren niet per se de studenten zijn die het meeste reizen per week Gemiddeld bleken de studenten 45 uur per week te reizen met het OV met variatie tussen de 0 en 10 uur per week De ondervraagde studenten studeren gemiddeld met enige regelmaat op openbare plaatsen zoals de bibliotheek of een studiezaal De studenten die vaak in de bibliotheek studeren gaven aan dit te doen omdat het in hun (studenten)huis te rumourig is
13
In de tentamenweek veranderd het gedrag minimaal Er wordt iets meer op openbare plaatsen gestudeerd (25 tegenover 217) en iets minder in het OV (133 tegenover 175) Dit laatste kan mogelijk verklaard worden doordat de studenten in de tentamenweek vaak minder onderwijsmomenten hebben en dus minder hoeven te reizen Wanneer gevraagd werd naar de toegevoegde waarde van de E-reader tijdens elk van deze studie-situaties werd duidelijk dat voornamelijk tijdens het studeren buiten de deur (op openbare plaatsen in OV of bij de ouders) het gebruik van de E-reader een toegevoegde waarde kan hebben Ook wanneer tussen collegersquos door gestudeerd kan worden wordt een klein toegevoegde waarde gezien Bij thuis studeren vinden de studenten het gebruik van de E-reader geen toegevoegde waarde hebben Waarschijnlijk komt dit doordat in lsquomobielersquo situaties zaken als gewicht en hoeveelheid boeken die meegenomen worden een belangrijkere rol spelen dan wanneer thuis gestudeerd wordt Als de E-reader ooit ingevoerd zou worden in het Leidse onderwijs dan zal hier hoogstwaarschijnlijk een eigen bijdrage van de studenten gevraagd moeten worden Deels kan deze eigen bijdrage gecompenseerd worden door het ffiet dat de student geen blokboeken meer hoeft aan te schaffen (twv circa 400-) omdat deze gratis digitaal te verkrijgen zijn Echter wanneer de aanschafprijs hoger is dan 400- blijft een bedrag over voor de student De vraag is welk bedrag de studenten bereid zijn te betalen voor hun eigen gewin bij het hebben van een E-reader Uiteindelijk blijken de studenten bereid gemiddeld 13750 zelf bij te dragen in de aanschaf Echter er zit een behoorlijke spreiding in wat studenten bereid zijn mee te betalen
14
De focussessie In de focussessie is met de studenten gesproken over hun ervaringen met de E-reader In het gesprek kwamen een aantal interessante bevindingen naar boven Filosofie achter de reader sluit niet aan bij het studeren op de studieplek De studenten gaven heel duidelijk aan dat studeren aan het bureau gebeurt in een situatie waarin meerdere bronnen open liggen Zo heeft de student diverse boeken en syllabi op het bureau die steeds even geraadpleegd worden De E-reader biedt hiervoor geen uitkomst Het steeds moeten openen van een ander E-book en het gemis aan overzicht over meerdere boeken op hetzelfde moment maken de reader niet geschikt voor dit proces Handig voor studiemomenten buitenshuis De studenten gaven wel aan dat de E-reader absoluut geschikt is voor studiemomenten buitenshuis waarbij het onmogelijk is om alle studieboeken mee te nemen Genoemd werden studeren in een rustige omgeving zoals de bibliotheek of tijdens reizen met de trein Hierin ligt absoluut een voordeel ten opzichte van papieren versies Meerwaarde maar geen vervanging Op basis van beide voorgaande punten bleek duidelijk dat de studenten in de reader wel meerwaarde zien maar dat het zeker niet een vervanging is van het boek De studenten zouden daarom het liefst bij de aanschaf van een papieren boek de digitale versie erbij krijgen Alle blokboeken voortaan digitaal op de E-reader In leiden wordt per onderwijsblok een blokboek uitgegeven een soort syllabus waarin studieaanwijzingen en opdrachten worden vermeld Het gehalte lsquostuderen uitrsquo is hierbij laag de nadruk ligt op naslag Men was unaniem van mening dat het prima zou zijn als de blokboeken voortaan digitaal zouden worden verspreid en door de student op een E-reader worden gelezen Zo heeft men altijd alle blokboeken bij de hand en bespaart men een grooot bedrag aan aanschafkosten De aanname is dat de electronische versies gratis kunnen worden aangeboden Boeken die nauwelijks gebruikt worden digitaal boeken die intensief gebruikt worden op papier Eeacuten student gaf aan dat er in de boekenkast van de student ook boeken staan die je eenmaal hebt gebruikt maar daarna nooit meer nodig lijkt te hebben Juist deze boeken zouden digitaal kunnen zijn zodat ze geen ruimte innemen in de boekenkast Echter boeken die regelmatig gebruikt worden moeten wel op papier aanwezig zijn met name voor het eerder genoemde studieproces aan het bureau
15
Discussie Twee van de vragen die wij door middel van dit onderzoek wilden beantwoorden waren oacutef de E-reader geschikt zou zijn voor gebruik in het Geneeskunde-onderwijs in Leiden en indien dit op dit moment niet het geval zou zijn wat er aan de E-reader veranderd zou moeten worden om het weacutel geschikt te maken Uit eerder onderzoek was al bekend dat er bepaalde technische verbeteringen nodig zullen zijn maar daarnaast waren we geiumlnteresseerd in de ervaringen van de studenten Ook uit deze studie komt naar voren dat de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm in het algemeen goed worden beoordeeld Het gebruiksgemak van de E-reader is echter nog lang niet op alle punten voldoende en de studenten dragen een aantal verbeterpunten aan Met name de kwantiteit van medische content die beschikbaar is voor de E-reader is laag er zijn nog nauwelijks E-books in dit gebied beschikbaar Het apparaat en de filosofie erachter sluit niet helemaal vanzelfsprekend aan bij de leerpraktijk van medische studenten Studeren op de studieplek en studeren onderweg of op een externe plaats blijken in de praktijk toch twee heel verschillende dingen
Conclusies Als antwoord op de gestelde onderzoeksvragen kunnen we in dit onderzoek het volgende concluderen De E-reader technisch zeker nog verbeterd moet worden Een aantal praktische zaken omtrent bediening snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau Formeel is er nauwelijks medische commerciele content beschikbaar aangezien de studieboeken in dit onderzoek speciaal hiervoor ter beschikking waren gesteld Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijheden die de E-reader biedt Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de e-reader veel meer lijkt op het lezen van een webiste met gebruik van hyperlinks en dergelijke dan een traditioneel leesboek Dit is voor de medische content van essentieel belang Studenten geven aan dat een E-book een aanvulling is en geen vervanging Er moet dus overwogen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobilitiet van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau Dit is iets waarop wij niet geanticipeerd hadden het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te
16
geven Voordat deze factoren verbeterd zijn zal het E-book vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen
17
Bijlagen
1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
18
2 Artikel verschenen in Mare november 2008
3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
19
Pilotonderzoek lsquoGebruik van e‐Readers in het VO onderwijs van het Blaricum College te Venlorsquo
Eindrapportage
Projectleiding Gerard Mennen en Thea Kuijer
Participerende docenten Bas van Gestel
Onno Kalverda
Ton Kuijpers
Louis Litjens
Joseacute Wiermans
Monique Wittebrood
Wetenschappelijke ondersteuning en rapportage Karel KreijnsFontys Lectoraat Educatieve functies van ICT
21 januari 2009‐01‐22 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 1
Inhoudsopgave
Samenvatting 3
Introductie 4
Doelstelling 6
Meerwaarde en gebruiksnut van E‐book readers 6
Intentie van docenten om E‐book readers te gaan gebruiken 10
Methode 17
Resultaten 19
Conclusies 22
Referenties 23
Bijlagen
Bijlage 1 Vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo 25
Bijlage 2 Begroting 32
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 2
Samenvatting
E‐book readers hebben de belofte de stapel studieboeken te vervangen zodat leerlingen die zware last niet meer hoeven mee te slepen Echter de vragen die wij in het pilotonderzoek stellen zijn
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Het pilotonderzoek laat zien dat de gebruikte e‐book readers van Sony dusdanige technische en functionele tekortkomingen vertoonde (geen annotaties mogelijk vervorming van de pdf‐documenten bij inzoomen te traag) dat dit frustrerend heeft gewerkt voor de participerende docenten (n=6) en hun leerlingen (n=23) Dit heeft ertoe geleid dat een juiste evaluatie van de educatieve meerwaarde van e‐book readers in dit pilotonderzoek niet mogelijk was Hoewel de participerende docenten een (iets minder dan) neutrale houding hebben met betrekking tot e‐book readers in het algemeen en ook het geloof hebben om op een juiste manier met e‐book readers om te gaan (zowel technisch als didactisch) had desalniettemin geen van de docenten de intentie om e‐book readers ook na het pilotonderzoek in hun lessen te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Dit komt vermoedelijk omdat er vanuit de school geen enkele verplichting bestaat om e‐book readers te gebruiken en dat anderen (onder andere collega docenten) in de omgeving van de participerende docenten ontbraken die dit gebruik zouden kunnen stimuleren Bovendien heeft het ontbreken van lesmateriaal dat geschikt is voor een e‐book reader en het ontbreken van een implementatietraject (dat wil zeggen waarin concreet staat vermeld staat wanneer en in welke lessen en in welke onderdelen de e‐book reader zal worden gebruikt) waarschijnlijk ook bijgedragen aan de bereidloosheid van de participerende docenten
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 3
Introductie
Op het Blariacumcollege wordt al jarenlang gezocht naar mogelijkheden om het onderwijs te verbeteren Digitaal lesmateriaal zou eacuteeacuten van de mogelijkheden kunnen zijn Digitaal lesmateriaal kan meer inspelen op de individuele verschillen tussen leerlingen Het is makkelijker up‐to‐date te houden Het biedt mogelijkheid aan te sluiten bij diverse leerstijlen
Eeacuten van de ontwikkelingen op het gebied van digitaal lesmateriaal is de e‐book reader een handzaam apparaat dat de mogelijkheid biedt teksten en afbeeldingen op te slaan en op een scherm zichtbaar te maken Doordat de e‐book reader van een andere techniek gebruik maakt dan de reeds langer bestaande CRT of TFT monitoren ligt de energie consumptie veel lager (langere gebruiksduur van eacuteeacuten acculading) en is het beeld rustiger voor de ogen en minder gevoelig voor lichtinval van buiten Hierdoor zou dit apparaat bij uitstek geschikt kunnen zijn voor het onderwijs met name omdat hierdoor het overmatige gewicht van de boekentassen flink beperkt zou kunnen worden
Het Blariacumcollege heeft dan ook twee keer eerder een projectaanvraag ingediend maar helaas werden die niet gehonoreerd Het was dan ook een zeer aangename verrassing dat nu een weliswaar korte proef uitgevoerd kon worden
Het Blariacumcollege kreeg de beschikking over 25 stuks van de Sony PRS 505 een zeer fraai uitgevoerd apparaat
Figuur 1 De Sony PRS‐505 e‐book reader
De leerlingen van een klas 5 VWO kregen gedurende zes weken de beschikking over de Sony PRS‐505 met de bedoeling dat het apparaat in de lessen van zes vakken gebruikt zou worden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 4
Uitgeverijen gaven toestemming om het betreffende lesmateriaal in digitale vorm te gebruiken
Aan het begin en aan het eind van de periode werden leerlingen en docenten schriftelijk bevraagd over hun kennis en ervaring met e‐book readers in het algemeen en de Sony PRS‐505 in het bijzonder Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd zowel met leerlingen als ook met docenten en is een werkbezoek gearrangeerd met medewerkers van Kennisnet en de meewerkende uitgeverijen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 5
Doelstelling
Met het pilotonderzoek willen we de volgende twee vragen beantwoorden
1 Hebben e‐book readers een educatieve meerwaarde wanneer die in de lessen worden gebruikt
2 Hebben docenten de intentie om ook na het pilotonderzoek e‐book readers te gaan gebruiken tijdens hun lessen
Om de eerste vraag te kunnen beantwoorden moet gekeken worden naar de dimensies die de educatieve meerwaarde definieumlren Daarbij moet ook gekeken worden naar het gebruiksnut van de Sony e‐book reader die in het pilotonderzoek is gebruikt Om het gebruiksnut te kunnen bepalen wordt een usability‐vragenlijst gebruikt De constructie van de items in deze vragenlijst wordt in de sectie Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers besproken Alleen dan wanneer deze Sony e‐book reader volgens de docenten voldoet (hoog scoort op de usability‐vragenlijst) kan een juiste evaluatie naar de educatieve meerwaarde plaatsvinden
Om de tweede vraag te kunnen beantwoorden wordt gebruik gemaakt van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Fishbein en Ajzen (1975) en de Theory of Planned Behavior (TPB) van Ajzen (1991) omdat daarin de intentie‐gedrag relatie centraal staat TRA en TPB worden in de sectie Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken besproken Zijn de participerende docenten bereid om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet per se de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen dan zou daarmee het succes van e‐book readers kunnen worden aangeduid
Meerwaarde en gebruiksnut van e‐book readers
De educatieve meerwaarde kan worden bepaald door te kijken naar de volgende dimensies
1 Efficieumlntie Efficieumlntie is een performance variabele Het geeft het gebruik van de diverse resources (tijd middelen mensen) aan om het resultaat te bereiken Gezien het feit dat de e‐book reader een vervanger is voor een stapel zware boeken die ook het nodige volume in de boekentas in beslag nemen is er wat dat betreft een efficieumlntie slag geleverd Echter efficieumlnt wilt ook zeggen dat met de e‐book reader een hele hoop handelingen eenvoudiger kunnen worden uitgevoerd waardoor tijdwinst kan worden geboekt Om bijvoorbeeld annotaties te maken kan met de stylus direct op het scherm worden geschreven of kan er een draadloze verbinding met het internet gemaakt worden om daar vandaan e‐books en ander materiaal te downloaden (mogelijkheid van de iLiad e‐book reader 1) dit kan een behoorlijke tijdwinst opleveren
2 Effectiviteit Effectiviteit is een output variabele Het geeft de kwaliteitfitcorrectheid aan van het resultaat in relatie tot de taak Met andere woorden er wordt bedoeld dat met behulp van de e‐book reader tenminste dezelfde leerresultaten worden behaald als op de traditionele manier met boeken
3 Tevredenheid Tevredenheid is een toestand variabele Tevredenheid heeft te maken met motivatie om te leren met e‐book readers en dat het inderdaad mogelijk is te leren met e‐book readers
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 6
Alvorens te kijken naar deze drie dimensies en de bijbehorende indicatoren daarvoor vast te stellen en vervolgens een vragenlijst te maken om de educatieve meerwaarde te kunnen bepalen moet eerst het gebruiksnut van de Sony e‐book reader worden onderzocht Dit om extra werk te besparen wanneer mocht blijken dat de Sony e‐book reader ongeschikt zou worden bevonden om onderzoek te doen naar die meerwaarde Wat dit laatste betreft al bij aanvang van het experiment was het onmiddellijk duidelijk dat de Sony e‐book reader ver onder de maat was Daarom is in het pilotonderzoek afgezien om naar de educatieve meerwaarde te gaan kijken Wel is nog het gebruiksnut van de Sony e‐book reader bepaald met behulp van de usability‐vragenlijst
Constructie van de Usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Evaluatie van elk ICT product waaronder de Sony e‐book reader betekent in mens‐machine interactie (mmi) termen dat gekeken moet worden naar het gebruiksnut (usefulness) van het product (Dix Finlay Abowd amp Beale 1998 Schneiderman 1998 Preece Rogers Sharp 2002) Gebruiksnut heeft twee dimensies bruikbaarheid tav de representatiegebruikersinterface (usability) en bruikbaarheid ten aanzien van de geboden functies (utility) (Nielsen 1994a 1994b) Usability refereert naar het gemak om met het product om te gaan waardoor de uitvoering van de taken op een intuiumltieve manier verloopt Usability wordt doorgaans geassocieerd met gebruikersvriendelijkheid Preece (2000) geeft aan dat een product met een goede usability ldquosupports rapid learning high skill retention low error rates and high productivity [and] is consistent controllable and predictable making it pleasant and effective to userdquo (p 27) Utility refereert naar de set van geboden functionaliteiten die moet garanderen dat het product dat doet wat nodig is om de activiteiten te kunnen uitvoeren waarvoor de gebruiker dat product heeft aangeschaft
Het onderscheid in deze twee dimensies is noodzakelijk Echter de meeste aandacht in veel mmi onderzoek gaat uit naar usability Dit komt omdat utility makkelijker te operationaliseren is het is niets anders een opsomming van functies die het product moet kunnen uitvoeren en die afgecheckt kunnen worden Deze opsomming staan vaak in het programma van eisen dat opgesteld wordt voordat het product wordt ontwikkeld en dan vaak in termen van lsquomust‐haversquo lsquoshould haversquo could‐haversquo en lsquowonrsquot haversquo (het MoSCoW‐principe zie Clegg amp Barker 2004) En gebruikers merken al snel wanneer een product een tekort aan functies heeft Zij zullen in het usability‐instrument1 aangeven dat zij bepaalde taken niet kunnen uitvoeren Om tot een usability‐instrument voor de Sony e‐book reader te komen is gebruik gemaakt van de hierna genoemde theoretische modellen beschouwingen enz Belangrijk is dat ten aanzien van usability een aantal dimensies te onderscheiden zijn Echter iedere mmi onderzoeker heeft een eigen set van dimensies Shneiderman (1998) Maakt onderscheid in vijf dimensies 1) Learnability 2) Ease of use 3) Memorability 4) Error frequency en 5) Satisfaction Kirakowski (2005) onderscheidt vijf dimensies voor user satisfaction 1) (Subjectieve) Efficiency 2) Affect 3) Helpfulness 4) Control en 5) Learnability De genoemde dimensies zijn terug te vinden in de indicatoren die het usability‐
1 Het zou juister zijn om over een gebruiksnut‐instrument te spreken echter de term usability is dusdanig ingeburgerd dat de term gebruiksnut alleen maar verwarring schept Vandaar dat we spreken over een usability‐instrument
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 7
instrument voor e‐book readers definieumlren Elke indicator omvat eacuteeacuten of meerdere items Verder is voor de item constructie gebruik gemaakt bestaande algemene usability‐instrumenten
1 Software Usability Measurement Inventory (SUMI) 50 items (Kirakowski 1996 Kirakowski amp Corbett 1993) SUMI wordt als een van de beste usability schalen beschouwd (Annett 2002 van Veenendaal 1998)
2 Post‐Study System Usability Questionnaire (PSSUQ) 19 items (Lewis 2002) 3 Usefulness Satisfaction and Ease of Use (USE) 30 items (Lund 1998) 4 Five Psychometric scales 30 items (van Schaik amp Ling 2005)
Er is gekeken naar items die telkens terugkwamen in de diverse vragenlijsten Deze items zijn opgenomen in het usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader Verder is gekeken of iedere dimensie eacuteeacuten of meerdere items bevatte Op de dimensie Affect na is dit zo Het resultaat is hierna in tabel 1 gegeven
Tabel 1 Constructie van de items voor de usability‐vragenlijst voor de Sony e‐book reader
Dimensie Nr Item Referentie Learnability 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren
gebruiken Zie item PSSUQ[Q7] - Lewis 2002 Lund 1998 Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
Ease of use 1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken PSSUQ[Q1] - Lewis 2002 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book
reader eenvoudig Davis Bagozzi amp Warschaw 1989 in van Schaik amp Ling 2005
10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden
PSSUQ[Q1] - Lewis 2002
18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat Disorientation 3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf
documenten maar moeilijk te lezen
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen
Ahuja amp Webster 2001 in van Schaik amp Ling 2005
19 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd
Memorability 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan
cf SUMI[Q45] ndash Kirakowski 1996 cf Lund 1998
Error frequency
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik SUMI[Q4]) ndash Kirakowski 1996 6 De Sony e-book reader vertoont technische gebreken
Satisfaction 20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
PSSUQ[Q19] ndash Lewis 2002
12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend SUMI[Q27] ndash Kirakowski 1996 Affect Helpfulness 3 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book
reader is bijgeleverd is duidelijk PSSUQ[Q11] ndash Lewis 2002
Control 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader
SUMI[Q19] ndash Kirakowski 1996
Involvement (flow)
13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan
Moneta amp Csikszentmihalyi 1996 in van Schaik amp Ling 2005
Effectiveness 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte
PSSUQ[Q18] ndash Lewis 2002
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar PSSUQ[Q4] ndash Lewis 2002 Efficiency 17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd
besparen
Attractiveness 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Norman 2003 Tractinsky amp Katz amp Ikar 2000
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 8
De uiteindelijke usability‐vragenlijst zoals die gepresenteerd is naar de leerlingen en docenten is in tabel 2 te zien De vragenlijst is opgenomen in sectie 7 van de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de eerste bijlage is opgenomen Tabel 2 toont daarnaast voor leerlingen en docenten voor elk item de gemiddelde score bij de leerlingen is een voor‐ en nameting gehouden bij de docenten is alleen een nameting gehouden Er is gekeken of er significante verschillen (plt005) waren tussen de gemiddelde scores in de voor‐ en nameting bij leerlingen en tussen de gemiddelde scores in de nameting bij leerlingen en docenten De bespreking van deze resultaten wordt in de sectie Resultaten besproken
Tabel 2 Usability‐vragenlijst voor Sony e‐book readers
Nr Item Leerlingen Docenten
voor
met
ing
(n
=23)
nam
etin
g (n
=21)
plt0
05
nam
etin
g (n
=5)
plt0
05
1 Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken 378 290 radic 280 2 De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van
verwachtte 361 229 radic 160
3 Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen dagger 322 271 20
4 Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen 322 433 radic 420 5 Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten
hoe ik er mee om moet gaan 404 414 440
6 De Sony e-book reader vertoont technische gebrekendagger 296 214 radic 280 7 Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader
eenvoudig 291 233 300
8 De Sony e-book reader maakt haar belofte waar 348 229 radic 140 radic 9 Ik vind de Sony e-book reader een attractief product 373 229 radic 140 10 Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader
geladen worden 313 310 260
11 De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruikdagger 383 314 360 12 Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerenddagger 352 205 radic 160 13 Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan 317 181 radic 140 14 De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken 422 362 radic 340 15 Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader 374 300 radic 300 16 De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf
documenten onaangeroerd 352 286 radic 200
17 Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen 278 167 radic 160 18 De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat 413 310 radic 240 19 De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is
bijgeleverd is duidelijk 370 381 radic 260 radic
20 In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader 378 195 radic 120 radic dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd Er is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 9
Intentie van docenten om e‐book readers te gaan gebruiken
Er is van uit gegaan dat ondanks dat docenten (en hun leerlingen) de Sony e‐book reader ongeschikt vinden de docenten toch nog positief zullen oordelen over e‐book readers in het algemeen Om de vraag te kunnen beantwoorden of docenten de intentie hebben om ook na het pilotonderzoek e‐book readers (niet noodzakelijk de Sony e‐book reader) te gaan gebruiken tijdens hun lessen is een verklaringsmodel nodig dat de determinanten van intentie in beschouwing neemt en waarbij de intentie‐gedrag relatie centraal staat
Het bekendste model is het model van de Theory of Reasoned Action (TRA) van Martin Fishbein en Icek Ajzen Fishbein en Ajzen (1975) stellen dat intentie afhangt van 1) de houding die men heeft tegenover het uit te voeren gedrag of object en van 2) de perceived norm over dat gedrag of object Houding is het gevoel van sympathie dan wel antipathie met betrekking tot het gedrag (bv het gebruiken van e‐book readers) of het object (bv e‐book readers in het algemeen of de Sony e‐book reader in het bijzonder) Houding wordt vaak gescoord door middel van bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957) dus in termen van goed mdash slecht plezierig mdash onplezierig enz Perceived norm is de waargenomen psychologisch druk om het gedrag te vertonen De druk wordt veroorzaakt door de voor de persoon belangrijke mensen (bv veroorzaakt doordat de schoolleiding eist dat e‐book readers worden gebruikt tijdens de lessen) Ajzen (1991) geeft aan dat intentie naast planning componenten (ik ben van plan hellip ik heb de intentie om hellip) ook motivatie componenten bevat (ik zal van alles proberen om hellip ik zal mij erg inspannen om hellip)
Het model van de Theory of Planned Action (TPA) van Icek Ajzen (1991) bouwt voort op TRA door ook nog het construct van perceived behavior control als beiumlnvloedende variabele op intentie mee te nemen Perceived behavior control is het geloof van een persoon om in staat te zijn het gedrag te kunnen uitvoeren ondanks dat er mogelijk belemmeringen zijn (Shepherd 1999) Perceived behavior control omvat elementen van het construct self‐efficacy van Albert Bandura (1998) die self‐efficacy omschrijft als geloof in eigen kunnen
McKinlay (2000) stelt dat niet al de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control niet in gelijke mate intentie hoeven te voorspellen maar dat dat afhangt van de populatie (hier de docenten) en wat zij al met betrekking tot uit te voeren gedrag doen (gebruikten de docenten al eerder e‐book readers) Hoe dit uitwerkt is in het volgende fictief (niet op ICT betrekkend) voorbeeld geiumlllustreerd de populatie van rokers heeft heel andere opvattingen over het roken (positiever) dan de populatie van niet rokers (negatiever) waardoor hun houdingen ten aanzien van het stoppen met roken in cafeacutes verschillend kunnen zijn Bovendien zal het perceived behavior control van rokers dat is in dit voorbeeld het vermogen om lsquoneersquo te zeggen tegen de behoefte om te roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden laag scoren Deze behoefte om te roken in cafeacutes is doorgaans sterker dan het wettelijk verbod om te roken in cafeacutes Daarom zal zolang de cafeacute uitbaters dit wettelijk verbod niet serieus nemen (perceived norm) de intentie zal laag zijn voor rokers om inderdaad te stoppen met roken wanneer zij zich in een cafeacute bevinden
Elk van de drie variabelen 1) houding 2) perceived norm en 3) perceived behavior control is op haar beurt weer van andere variabelen afhankelijk Houding is zoals hierboven al min of meer was aangegeven bepaald door de opvattingen die personen er op na houden met betrekking tot de
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 10
gevolgen van het uit te voeren gedrag Dit kan worden uitgedrukt in termen van lsquowaarschijnlijkrsquo dat het gedrag tot bepaalde gevolgen leidt (bv wanneer ik een e‐book reader gebruik dan is het waarschijnlijk dat ik meer tijd moet besteden aan de lesvoorbereiding) Deze opvattingen worden dan gewogen met de lsquowenselijkheidrsquo van van deze gevolgen (bv meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding vind ik zeer onwenselijk) Perceived norm is op dezelfde wijze als bij houding bepaald door opvattingen maar deze keer hebben de opvattingen betrekking tot wat anderen vinden dat een bepaald gedrag moet worden vertoond (bv mijn directeur vindt dat ik e‐book readers moet gebruiken) Ook deze opvattingen worden gewogen met de lsquomotivatie om zich te conformerenrsquo aan die wens Perceived behavior control is een geaggregeerde vorm van opvattingen over het eigen kunnen in allerlei zaken die te maken hebben met de uitvoering van dat gedrag
De figuur hierna geeft schematisch het model weer dat ten grondslag ligt aan TPB
Figuur 2 Theory of Planned Behaviour toegepast op e‐book gebruik
Constructie van de vragenlijst
Op basis van TPB is een vragenlijst geconstrueerd rekening houdende met de diverse aanbevelingen ten aanzien van de item constructie
1 Aanbevelingen van Icek Ajzen ten aanzien van een TPB vragenlijst (Ajzen 2006) 2 Aanbevelingen van Jill Francis et al die TPB hebben toegepast in de
gezondheidswetenschappen (Francis Eccles Johnston Walker Grinshaw Foy et al 2004) 3 Constructie van Osgood bipolaire schalen (Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
Het resultaat is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo die in de bijlage is opgenomen Daarin staan ook de usability‐vragenlijst en enkele vragen met betrekking tot demografische gegevens
Hierna zullen de sub‐vragenlijsten die horen bij TPB kort de revue passeren Voor elk sub‐vragenlijst is meteen ook het resultaat vermeld van de afname bij de docenten Niet altijd hebben docenten antwoorden gegeven bij de items waardoor n soms 5 is en soms 6 Belangrijk is op te merken dat bij de items onderscheid is gemaakt in e‐book readers in het algemeen en de Sony e‐book reader in het bijzonder
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 11
TPB Gebruik van e‐book readers Dit wordt niet gemeten omdat dit gebruik een toekomstige activiteit betreft Dat zou naderhand wel kunnen gebeuren door de docenten te observeren of zij daadwerkelijk e‐book readers zijn gaan gebruiken
TPB Intentie om e‐book readers te gebruiken In tabel 3 staan de items die 1) de intentie meten om uumlberhaupt e‐book readers te gaan gebruiken (items 4 5 en 6) en 2) de intentie om de Sony e‐book reader te gaan gebruiken (items 1 2 en 3)
Tabel 3 Intentie om e‐book readers te gebruiken
Nr Item Docenten
gem
idde
ld
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
2 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
3 Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 100 000
4 Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
5 Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
6 Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel 15 123
Er is gebruik gemaakt van 6-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=veel minder dan het ritme 3=minder dan het ritme 4= volgens het ritme 5= vaker dan het ritme 6=veel vaker dan het ritme Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
TBP Houding ten opzichte van e‐book readers In tabel 4 staan de items die onderdeel uitmaken van houding Het gaat hier om e‐book readers in het algemeen
Tabel 4 Houding ten opzichte van e‐book readers
Nr Item Docenten
Het gebruik van een e-book reader is voor mij ge
mid
deld
e (n
=5)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 goed 1 2 3 4 5 6 slechtdagger 200 071 2 waardeloos 1 2 3 4 5 6 nuttig 360 114 3 schadelijk 1 2 3 4 5 6 voordelig 360 114 4 onplezierig 1 2 3 4 5 6 plezierig 360 114 5 aangenaam 1 2 3 4 5 6 onaangenaamdagger 200 071 6 moeilijk 1 2 3 4 5 6 gemakkelijk 460 055 dagger Deze items zijn omgekeerd gecodeerd
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 12
Er is gebruik gemaakt van 7-punt bipolaire schalen (zie Osgood Suci amp Tannenbaum 1957)
TBP Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties In tabel 5 staan de items die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items handelen om e‐book readers in het algemeen en dus niet om de Sony e‐book reader De items zijn onder te verdelen in lsquovoordelenrsquo en in lsquonadelenrsquo voor de leerlingen en voor de docenten De voordelen voor de docent hebben betrekking op het vergroten van de eigenwaarde (self‐esteem)(items 1 en 3) de nadelen hebben betrekking op de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden (item 2) het oplossen van allerlei problemen (item 5) en het moeten volgen van trainingen (item 7) De voordelen voor de leerlingen hebben betrekking op het vergroten van de motivatie (items 4 9) en het verhogen van de kwaliteit (items 6 en 8) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op wenselijkheid
Tabel 5 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐books readers en haar evaluaties
Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid wenselijkheid
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos 217 117 267 082
2 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de lesvoorbereiding 283 147 183 098
3 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos 250 105 300 000
4 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier 267 082 333 082
5 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken
383 041 233 103
6 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen 250 105 350 105
7 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en vaardigheden verwerven 250 123 300 063
8 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen 250 084 350 105
9 Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter 267 082 350 105
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquowenselijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= zeer onwenselijk 2=onwenselijk 3=neutraal 4=wenselijk 5= zeer wenselijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 13
TBP Perceived norm De perceived norm wordt gescoord met behulp van een enkel item zie tabel 6 Ook hier gaat het om e‐book readers in het algemeen en niet zo zeer de Sony e‐book reader
Tabel 6 Perceived norm ‐ injunctief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= helemaal geen druk 2=nauwelijks druk 3=enige druk 4= druk 5= veel druk 6=zeer veel druk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
NB Ajzen (2006) merkt op dat items zoals verwoord in tabel 6 injunctieve kwaliteiten hebben ldquoItems of this kind have an injunctive quality consistent with the concept of subjective [=perceived] norm However responses to such items are often found to have low variability because important others are generally perceived to approve of desirable behaviors and disapprove of undesirable behaviorsrdquo (p 6) Hij geeft daarom de volgende oplossing ldquoTo alleviate this problem it is recommended that the initial set of items also include questions designed to capture descriptive norms ie whether important others themselves perform the behavior in questionrdquo (p 6) Om deze reden is het volgende item toegevoegd aan de vragenlijst (zie tabel 7)
Tabel 7 Perceived norm ‐ descriptief
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=6
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=6)
1 Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen 167 082
Er is gebruik gemaakt van een 6-punt Likertschaal 1= geen enkele collega 2=een enkele collega 3=enige collegarsquos 4= redelijk veel collegarsquos 5=veel collegarsquos 6=zeer veel collegarsquos Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 6
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 14
TBP Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Tabel 8 geeft de items weer die voor dit gedeelte zijn gebruikt De items zijn daarbij onder te verdelen in de opvattingen van 1) autoritaire personen (item 1) 2) peers (items 2 3 en 4) en 3) directe belanghebbenden (items 5 en 6) Elk item wordt gescoord op waarschijnlijkheid en op zich aantrekken
Tabel 8 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren
Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
Nr Item Docenten waarschijnlijkheid zich aantrekken
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 240 114 320 084
2 Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 320 110
3 Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 084 380 084
4 Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 300 123
5 De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 200 071 280 084
6 Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen 220 130 340 055
Voor het scoren van lsquowaarschijnlijkheidrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= erg onwaarschijnlijk 2=onwaarschijnlijk 3=neutraal 4=waarschijnlijk 5= zeer waarschijnlijk Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5 Voor het scoren van lsquozich aantrekkenrsquo is gebruik gemaakt van 5-punt Likertschalen 1= helemaal niet 2=niet 3=neutraal 4=veel 5= zeer veel Per item kan gescoord worden tussen de 1 en 5
TBP Perceived Behavior Control De items hebben betrekking op 1) didactisch gebruik van een e‐book reade (item 1) 2) Het eigen kunnen maken van de benodigde ICT competenties (item 2) 3) het kunne oplossen van allerlei technische problemen die bij het gebruik van een e‐book reader kunnen optreden (item 3) en tenslotte 4) het overtuigd zijn dat de lesvoorbereiding geen problemen oplevert Hier gaat het wederom om e‐book readers in het algemeen en niet de Sony e‐book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 15
Tabel 9 Perceived Behavior Control
Nr Item Docenten
gem
idde
lde
(n=5
)
stan
daar
ddev
iatie
(n
=5)
1 Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen 400 071 2 Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te
gebruiken gemakkelijk eigen kan maken 440 055
3 Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen 360 114 4 Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert 420 045 Er is gebruik gemaakt van Likertschalen 1= helemaal mee oneens 2=mee oneens 3=oneenseens 4= mee eens 5= helemaal mee eens Per item kon dus gescoord worden tussen de 1 en 5
Methode
Participanten
Drieentwintig vijfde klas leerlingen van het VWO en zes docenten (drie mannen en drie vrouwen) van het Blaricumcollege hebben gedurende zes weken (week 45 tm week 50) in het najaar 2008 geparticipeerd in het pilotonderzoek Tabel 10 geeft inzicht in de lesstof van de zes verschillende vakken die de leerlingen via de Sony e‐book reader kregen aangeboden
Tabel 10 Overzicht van de vakken en lesstof
vak docent lesstof methode uitgeverij hoofdstukken
Nederlands Joseacute Wiermans
Op niveau deel VWO-5 Thieme Meulenhoff Blok 1 2 en 3
Engels Ton Kuijpers Of course sourcebook 56 VWO ISBN 97890345-39496 Of course workbook A 56 VWO ISBN 97890345-39830
Malmberg Hoofdstuk 2 van beide boeken
Scheikunde Bas van Gestel
Pulsar-Chemie VWO scheikunde-1 deel 2
Wolters-Noordhoff Hoofdstuk 9 en 10
Natuurkunde Monique Wittebrood
Newton Natuurkunde voor de Tweede Fase (3de editie) VWO Informatieboek VWO Verwerkingsboek
Thieme Meulenhoff Van beide boeken de hoofdstukken 13 en 14
Biologie Onno Kalverda
Biologie voor Jou 4de druk VWO dee 2 Handboek 5 VWO en werkboek 5 VWO
Malmberg Thema 3 en 4 Handboek en werkboek
Economie Louis Litjens Stichting LWEO Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs
Lesbrief 2008-2009 met titel lsquoEuropese samenwerkingrsquo
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 16
Materialen
De Sony e‐book reader is gebruikt Lesmaterialen zijn al hiervoor in tabel 10 aangegeven
Instrumenten
Als instrument is de vragenlijst lsquoVragenlijst e‐book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo gebruikt zie bijlage Studenten kregen echter daaruit alleen de usability‐vragenlijst aangeboden
Procedure
In tabel 11 hierna is de planning te zien die vooraf het eigenlijke pilotonderzoek was opgesteld Achteraf kan geconstateerd worden dat de planning in grote lijnen is uitgevoerd Doordat de levering van de Sony e‐book readers flink op zich liet wachten was de tijd te kort om de lesstofbestanden aan te passen Besloten is dat in week 45 te doen waardoor leerlingen en docenten pas in week 46 aan de slag konden Omdat de leesbaarheid van de pdf‐bestanden op de Sony e‐book reader te wensen over liet (er trad vervorming op wanneer op de tekst werd ingezoomd) is terwijl het pilotonderzoek al lopende was gepoogd om nog de bestanden om te zetten om daarmee de leesbaarheid te vergroten Hierbij zijn ook derden ingeschakeld maar een en ander heeft niet tot resultaten geleid De koppeling met het schoolnetwerk heeft niet plaatsgevonden omdat de Sony e‐book reader niet over deze functionaliteit beschikte
Tabel 11 Activiteiten en planning
activiteit Periode(in weeknr)
Voorbereidende werkzaamheden waaronder het schrijven van het PvA contacten met kennisnet Fontys en Malmberg
34 en 35
Selecteren en verzamelen lesstof 35 en 36 Aanpassen bestanden en inlezen in de Sony e-book readers 37 tm 41 Opnemen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 38 tm 41 Training van de docenten 43 en 44 Onderzoek naar koppeling met het schoolnetwerk 41 tm 43 Instructie van leerlingen en toepassen tijdens de lessen gedurende zeven weken 45 tm 50 Opstellen afnemen en verwerking van de usability-vragenlijst bij de leerlingen 50 en 51 Opstellen afnemen en verwerking van de vragenlijst lsquoVragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docentenrsquo bij docenten
51
Eindrapportage 51 en 52
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 17
Resultaten
Demografische gegevens
De demografische gegevens zijn als volgt
Man Vrouw Aantal 3 3 Gemiddelde leeftijd Standaard deviatie
460 202
403 155
Jaren werkzaam in het onderwijs Standaarddeviatie
227 186
140 192
Vaardigheden en bekendheid met e‐book readers
De docenten zijn bevraagd over 1) hun algemene computervaardigheden 2) hun bekendheid met e‐book readers in het algemeen en 3) hun vaardigheid om met deze apparaten om te gaan
Hoe schat u uw computervaardigheden in (n=6)
1 2 3 4 5
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers (n=6)
1 2 3 4 5 6
helemaal onbekend mee nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan (n=6)
1 2 3 4 5 6
starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Docenten (n=6) gaven aan over redelijke tot gevorderde computervaardigheden te beschikken (gemiddelde = 433 standaarddeviatie = 082) Zij zijn redelijk bekend met het fenomeen e‐book readers (gemiddelde = 333 standaarddeviatie = 151) en zijn wat gebruik betreft daarin een beetje ervaren (gemiddelde = 300 standaarddeviatie = 127) Dit laatste is waarschijnlijk gebaseerd op het feit dat de docenten op grond van hun bijna gevorderde computervaardigheden ervan uit gaan dat e‐book readers geen problemen moeten opleveren
Beantwoording van de eerste vraag Meerwaarde e‐book readers
De Sony e‐book readers zouden volgens de planning (zie tabel 11) gedurende een periode van zes weken (week 45 tm week 50) worden ingezet bij zes vakken Daarvan is de eerste week wegens te late levering van de Sony e‐book readers verloren gegaan Eerder is aangegeven dat de Sony e‐book
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 18
readers onder de maat waren wat betreft de functionaliteiten Dit resulteerde in het feit dat de apparaten het onderwijsproces dermate belemmerden dat bij een aantal vakken al na enkele dagen bij andere vakken na een paar weken geen gebruik meer werd gemaakt van dit middel De leerlingen grepen zelf terug naar de boeken omdat dit handiger werkte voornamelijk de combinatie van tekst‐ en werkboeken
Om die reden is afgezien van verder onderzoek naar de meerwaarde van de e‐book readers Wel is nog de usability‐vragenlijst afgenomen
Leerlingen De voormeting bij de leerlingen geeft een eerste zeer oppervlakkige indruk die de leerlingen hebben over de Sony e‐book de kolom lsquovoormetingrsquo bij het kopjersquo leerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor die items Nadat het experiment was afgelopen hebben de leerlingen opnieuw de usability‐vragenlijst ingevuld Ditmaal hebben zij wel een goede indruk kunnen maken over de Sony e‐book kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquoleerlingenrsquo van tabel 2 geeft de gemiddelde score voor de items in de nameting
Voor de analyse voor het verschil tussen de gemiddelde scores van de voor‐ en nameting bij leerlingen is een onafhankelijke t‐toets (independent‐samples t‐test) gebruikt voor elk van de items Aangezien de voor‐ en nameting niet met elkaar gekoppeld konden worden (omdat een identificerende referentie ontbrak) was een gepaarde t‐toets (paired‐samples t‐test) niet mogelijk De voor‐ en nameting laat zien dat de leerlingen eerst gematigd positief waren maar dat dit volledig is omgeslagen naar een negatief oordeel over de Sony e‐book (voor de meeste items is dit significant p lt 005 zie hiervoor de kolom lsquoplt005rsquo bij het kopje lsquo leerlingenrsquo)
Docenten Bij de docenten is een nameting gehouden over hun ervaringen met de Sony e‐book reader Van de zes docenten hebben er vijf de usability items ingevuld De gemiddelde scores zijn in de kolom lsquonametingrsquo bij het kopje lsquodocentenrsquo te zien Om het verschil tussen de gemiddelde scores te zien in de nameting tussen leerlingen en docenten is opnieuw een onafhankelijke t‐toets uitgevoerd De analyse laat zien dat de verschillen in die gemiddelde scores doorgaans niet significant zijn (zie de kolom lsquo plt005rsquo bij het kopje docentenrsquo) wat wil zeggen dat de ervaringen tussen leerlingen en docenten redelijk met elkaar overeenkomen Uitzondering zijn de items 8 19 20 docenten zijn wat deze items betreft significant negatiever in hun uitlatingen Docenten vinden (meer dan de leerlingen dat vinden) dat de Sony e‐book reader haar belofte niet waar maakt (item 8) en zijn minder tevreden over de Sony e‐book dan de leerlingen (item 20)
Docenten melden de volgende positieve en negatieve eigenschappen van de Sony e‐book reader
eigenschappen positief negatief
Uiterlijk Leesbaarheid van de op A4 formaat gebaseerde pdf documenten
Formaat Vervorming van de pdf-documenten bij inzoomen illustraties en teksten worden op een verkeerde manier geplaatst ten op zichte van elkaar
Gebruiksduur accu Traagheid bij het wisselen van de paginarsquos Rustig scherm Geen mogelijkheid tot annotaties Daarom ook geen
gebruik van de werkboeken Geen mogelijkheid tot koppeling met het internet
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 19
Beantwoording van de tweede vraag Gebruik van e‐book readers ook na het experiment
Gezien het lage aantal respondenten is de analyse slechts descriptief De vragenlijst bevatte items over
1 De intentie om uumlberhaupt e‐book readers te gebruiken (items 4 5 en 6 van tabel 3) 2 De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken (items 1 2 en 3 van tabel 3) 3 Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties (tabel 5) 4 Houding ten opzichte van e‐book readers (tabel 4) 5 Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de
motivatie om zich daaraan te conformeren (tabel 8) 6 Perceived norm ‐ descriptief (tabel 7) 7 Perceived norm ‐ injunctief (tabel 6) 8 Perceiver Behavior Control (tabel 9)
De intentie om in het algemeen e‐book readers te gebruiken Docenten geven te kennen dat zij na het experiment geen e‐book reader zullen gaan gebruiken Dit is echter niet absoluut een van de docenten geeft in een opmerking aan dat wel te willen overwegen maar dan niet met de Sony e‐book reader
De intentie om specifiek de Sony e‐book reader te gebruiken Docenten geven aan dat zij absoluut niet de intentie hebben om ooit de Sony e‐book reader te gaan gebruiken
Opvattingen met betrekking tot het gebruik van e‐book readers en haar evaluaties Wat betreft het vergroten van hun eigenwaarde geven de docenten aan dat dit vrijwel onwaarschijnlijk is en dat het hun om het even is dat de eigenwaarde wordt vergroot Wat betreft de nadelen (de extra tijd die geiumlnvesteerd moet worden het oplossen van allerlei problemen en het moeten volgen van trainingen) geven de docenten aan dat het onwaarschijnlijk tot neutraal is dat deze gaan optreden en indien zo zij dit niet al te ernstig te vinden Tenslotte de voordelen voor de leerlingen schatten docenten als onwaarschijnlijk tot neutraal in en geven aan dit licht wenselijk te vinden
Houding ten opzichte van e‐book readers De beantwoording van de items is enigszins merkwaardig Docenten evalueren van de ene kant e‐book readers als tamelijk slecht en onaangenaam terwijl zij van de andere kant vinden dat e‐book readers wel enig nut hebben en ook wel iets aan voordelen opleveren en enig plezier geven Het omgaan met e‐book readers vinden zij gemakkelijk Cronbachrsquos alpha voor de houding schaal = 065 deze betrouwbaarheid is niet hoog maar voor houding schalen acceptabel
Opvattingen met betrekking tot wat anderen vinden om e‐book readers te gebruiken en de motivatie om zich daaraan te conformeren Docenten geven aan dat zij denken dat noch de schoolleiding noch de collegarsquos en noch de ouders of leerlingen van menig zijn dat zij e‐book readers moeten gebruiken Daarbij geven zij aan dat zij neutraal staan om zich te conformeren aan die meningen
Perceived norm ndash descriptief Docenten denken dat vrijwel geen van hun collega e‐book readers gebruiken
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 20
Perceived norm ndash injunctief Vanwege het voorafgaande ervaren docenten daarom ook vrijwel geen enkele druk om e‐book te gaan gebruiken ook al omdat zij denken dat vrijwel geen van hun collegarsquos e‐book readers gebruiken Het wordt aan het eigen initiatief van de docenten over gelaten of zij wel of niet e‐book readers gaan gebruiken
Perceiver Behavior Control Docenten zijn ervan overtuigd dat het gebruik van een e‐book reader voor hun geen problemen geeft noch de toepassing ervan in de lessen en noch het verwerven van de benodigde instrumentele vaardigheden Geconcludeerd mag worden dat docenten een groot geloof in eigen kunnen hebben daar waar het om e‐book readers gaat Cronbachrsquos alpha voor de perceived behavior control schaal = 084 deze betrouwbaarheid is hoog
Conclusies
Het pilotonderzoek heeft de volgende conclusies opgeleverd 1 De Sony e‐book reader wordt als zeer slecht ervaren Dat komt voornamelijk omdat de Sony
e‐book reader niet in staat is pdf documenten onvervormd weer te geven Bij het inzoomen worden teksten en figuren telkens anders geplaatst Ook kunnen er geen annotaties gemaakt worden een eigenschap dat papieren versies wel van nature hebben Tenslotte is het omslaan van de paginarsquos erg traag Al met al heeft dit ertoe geleid dat de eerste vraag of e‐book readers een educatieve meerwaarde hebben niet beantwoord kon worden
2 Ondanks dat hun houding tegenover het gebruik van e‐book readers (iets minder dan) neutraal is en docenten ervan overtuigd zijn dat zij met e‐book readers kunnen omgaan zijn zij niet van plan om e‐book readers nog te gaan gebruiken en zeker niet de Sony e‐book reader Deze keuze kunnen zij daadwerkelijk uitvoeren omdat er geen enkele druk van wie dan ook aanwezig is om e‐book readers te moeten gebruiken in hun lessen
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 21
Referenties
Ahuja J S amp Webster J (2001) Perceived disorientation An examination of a new measure to assess Web design effectiveness Interacting with Computers 14(1) 15ndash29
Ajzen I (1991) The theory of planned behavior Organizational Behavior and Human Decision Processes 50 179‐211
Ajzen I (2006) Constructing a TpB questionnaire Conceptual and methodological considerations Retrieved February 4 2009 from httppeopleumasseduaizentpbhtml
Annett J (2002) Target paper Subjective rating scales Science or art Ergonomics 45(14) 966ndash987
Bandura A (1998) Health promotion from the perspective of social cognitive theory Psychology and Health 13 623ndash649
Clegg D amp Barker R (2004) Case method fast‐track A RAD approach Addison‐Wesley
Davis F D Bagozzi R P amp Warshaw P R (1989) User acceptance of computer technology A comparison of two theoretical models Management Science 35(8) 982ndash1003
Dix A J Finlay J E Abowd G D amp Beale R (1998) Human‐computer interaction (2nd ed) London Prentice Hall
Fishbein M amp Ajzen I (1975) Belief attitude intention and behavior An introduction to theory and research Reading MA Erlbaum
Kirakowski J (1996) The software usability measurement inventory Background and usage In P W Jordan amp B Thomas amp B A Weerdmeester amp I L McClelland (Eds) Usability evaluation in industry (pp 169ndash178) London Taylor amp Francis
Kirakowski J amp Corbett M (1993) Sumi The software usability measurement inventory British Journal of Educational Technology 24(3) 210ndash212
Francis J Eccles M Johnston M Walker A Grimshaw J Foy R Kaner E Smith L amp Bonetti Y (2004) Constructing questionnaires based on the theory of planned behavior A manual for health services researchers Retrieved February 4 2009 from httpwwwrebeqiorgpageID=40ampItemID=86 Lewis J R (2002) Psychometric evaluation of the PSSUQ using data from five years of usability studies International Journal of Human‐Computer Interaction 14(3ndash4) 463ndash488
Lund A (1998) USE Questionnaire Resource Page Retrieved July 30 2008 from httpwwwusesurveycomIntroductionToUsehtml
McKinlay A (2000) Nurses behavioural intentions towards self‐poisoning patients a theory of reasoned action comparisons of attitudes and subjective norms as predictive variables Journal of advanced nursing 34(1) 107‐116
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 22
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 23
Moneta G B amp Csikszentmihalyi M (1996) The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience Journal of Personality 64(2) 275ndash310
Nielsen J (1994a) Usability engineering San Fransisco CA Morgan Kaufman Publishers
Nielsen J (1994b) Heuristic evaluation In J Nielsen amp R L Mack (Eds) Usability inspection methods (p 25 ndash 62) New York NY John Wiley amp Sons
Norman D A (2003) Emotion amp design Attractive things work better Interactions 9(4) 36ndash42
Osgood C E Suci G J amp Tannenbaum P H (1957) The measurement of meaning Urbana University of Illinois Press
Preece J (2000) Online communities Designing usability supporting sociability New York John Wiley amp Sons
Preece J Rogers Y amp Sharp H (2002) Interaction design Beyond human‐computer interaction New York John Wiley amp Sons
Shepherd R (1999) Social determinants of food choice Proceedings of the Nutrition Society 58 807‐812
Shneiderman B (1998) Designing the user interface Strategies for effective human‐computer interaction (3rd ed) New York NY Addison‐Wesley
Tractinsky N Katz A S amp Ikar D (2000) What is beautiful is usable Interacting with Computers 13 127ndash145
Van Schaik P amp Ling J (2005) Five psychometric scales for online measurement of the quality of human‐computer interaction in web‐sites International Journal of Human‐Computer Interaction 18(3) 309ndash322
Van Veenendaal E (1998) Questionnaire based usability testing In Proceedings of European Software Quality Week Brussels
Bijlage Vragenlijst e-book reader gebruik onder Blaricum docenten Introductie Wij willen graag enkele dingen van u weten u met betrekking tot het gebruik van een e-book reader in het onderwijs
Het invullen van de vragenlijst duurt niet meer dan 15 minuten Wij danken u vriendelijk voor het invullen van de vragen Karel Kreijns Gerard Mennen
Belangrijk
In deze vragenlijst is de focus op de klasse van e-book readers De Sony e-book reader is een specifieke e-book reader De vragen hierna hebben bijna allemaal betrekking op de klasse van e-book readers en enkele vragen op de Sony e-book reader
Sectie 1 Persoonlijke gegevens U bent een
man vrouw
Wat is uw geboortedatum helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoeveel jaren bent u al werkzaam in het onderwijs helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is de huidige omvang van uw aanstelling in uren per week
helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Wat is het vak waarin u les geeft helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip
Hoe schat u uw computervaardigheden in
ik heb helemaal geen vaardigheden ik heb beperkte vaardigheden ik heb matige vaardigheden ik heb redelijke vaardigheden ik heb gevorderde vaardigheden
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 24
Sectie 2 Opvattingen en houding Introductie Geef in de gestelde vragen in de eerste kolom waarschijnlijkheid hoe waarschijnlijk u het acht dat het in de vraag genoemde effect op
zal treden en in de tweede kolom wenselijkheid hoe wenselijk u dit effect vindt waarschijnlijkheid wenselijkheid
erg
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
onw
ense
lijk
onw
ense
lijk
neut
raal
wen
selij
k
zeer
wen
selij
k
Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken stijg ik in achting bij mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik meer tijd besteden aan de
lesvoorbereiding Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken voel ik mij competenter dan mijn collegarsquos Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken doe ik leerlingen een plezier Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken zal het gebeuren dat ik in mijn les wordt
opgehouden door allerlei technische problemen of dat batterijen leeg raken Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken bevorder ik het leren bij leerlingen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken moet ik wel de nodige ICT kennis en
vaardigheden verwerven Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken verbeter ik de kwaliteit van mijn lessen Door e-book readers in mijn lessen te gebruiken worden mijn lessen interessanter
Introductie Bij de volgende vraag zijn zes evaluaties opgesomd omtrent het gebruik van een e-book reader waarbij slechts de extreme uitersten
zijn benoemd Geef per evaluatie aan wat u denkt dat voor u geldig is
Het gebruik van een e-book reader in mijn lessen gebruik is voor mij hellip goed slecht waardeloos nuttig schadelijk voordelig onplezierig plezierig aangenaam onaangenaam moeilijk gemakkelijk
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 25
Sectie 4 Perceived norm Introductie Geeft in de eerste kolom waarschijnlijkheid aan hoe waarschijnlijk u het acht dat de in de vraag genoemde anderen van mening zijn
dat u een e-book reader moet gebruiken in uw lessen In de tweede kolom zich aantrekken geeft u aan in hoeverre u zich de mening van de in de vraag genoemde anderen aantrekt om een e-book reader te moeten gebruiken in uw lessen
waarschijnlijkheid zich aantrekken
zeer
onw
aars
chijn
lijk
onw
aars
chijn
lijk
neut
raal
waa
rsch
ijnlij
k
zeer
waa
rsch
ijnlij
k
hele
maa
l nie
t
nie t
neut
raal
veel
zeer
vee
l
De schoolleiding is van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn lsquoverrersquo collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn naaste collegarsquos zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen Mijn vrienden zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen De ouders van mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn
lessen Mijn leerlingen zijn van mening dat ik een e-book reader moet gebruiken in mijn lessen
Alles bij elkaar genomen in hoeverre ervaart u druk van voor u belangrijke mensen om een e-book reader te gebruiken in uw lessen
helemaal geen druk nauwelijks druk enige druk druk veel druk zeer veel druk
Geef aan in hoeverre u denkt dat collegarsquos (de lsquoverrersquo en naaste collegarsquos) e-book readers gebruiken in hun lessen
geen enkele collega een enkele collegarsquos enige collegarsquos redelijk veel collegarsquos vele collegarsquos zeer vele collegarsquos
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 26
Sectie 5 Perceived behavior control Introductie
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
ens
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Ik ben ervan overtuigd dat ik effectief een e-book reader kan gebruiken in de lessen Ik ben ervan overtuigd dat ik de nodige ICT kennis en vaardigheden om een e-book reader te gebruiken
gemakkelijk eigen kan maken Ik ben ervan overtuigd dat ik de technische problemen met e-book readers kan oplossen Ik ben ervan overtuigd dat de lesvoorbereiding mij geen problemen oplevert
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 27
Sectie 6 E-book gebruik in het onderwijs Introductie De volgende twee vragen slaan respectievelijk op 1) bekendheid met e-book readers en 2) kennis en vaardigheden om met e-book
readers om te gaan De daarop volgende twee vragen gaan respectievelijk in op 1) de toegankelijkheid van e-book readers op uw school en op 2) de aanwezigheid van technische ondersteuning NB Bekend zijn met e-book readers betekent hier dat u niet perse met een e-book reader om moet kunnen gaan Het kan namelijk zijn dat u al eerder een e-book reader hebt gezien bijvoorbeeld bij een collega
Geef aan in hoeverre u bekend bent met e-book readers helemaal onbekend mee
nauwelijks bekend mee enigszins bekend mee bekend mee goed bekend mee zeer goed bekend mee
Geef aan in hoeverre u de kennis en vaardigheden bezit om met e-book readers om te gaan starter beginner beetje ervaren ervaren expert guru
Geef aan in hoeverre u op uw school toegang hebt tot e-book readers om die in de lessen te gebruiken
helemaal geen toegang nauwelijks toegang enige toegang toegang gemakkelijk toegang heel gemakkelijk toegang
Geef aan in hoeverre u op uw school op technische ondersteuning kunt rekenen bij het gebruik van e-books in de lessen
helemaal geen ondersteuning geen ondersteuning enige ondersteuning ondersteuning veel ondersteuning zeer veel ondersteuning
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 28
Sectie 7 Usability-vragenlijst Gebruiksnut van de Sony e-book reader Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) de gebruikersvriendelijkheid van de Sony e-book reader 2) de aanwezige
functionaliteiten van de Sony e-book reader
hele
maa
l mee
one
ens
mee
one
en
onee
nse
ens
mee
een
s
hele
maa
l mee
een
s
Het is eenvoudig de Sony e-book reader te gebruiken De Sony e-book reader biedt alle mogelijkheden die ik er van verwachtte Bij het gebruiken van de Sony e-book reader zijn de pdf documenten maar moeilijk te lezen Ik weet bij de Sony e-book reader wat alle knoppen betekenen Bij een volgend gebruik van de Sony e-book reader zou ik weer weten hoe ik er mee om moet gaan De Sony e-book reader vertoont technische gebreken Navigeren door pdf documenten is met de Sony e-book reader eenvoudig De Sony e-book reader maakt haar belofte waar Ik vind de Sony e-book reader een attractief product Pdf documenten kunnen gemakkelijk in de Sony e-book reader geladen worden De Sony e-book reader crasht wanneer ik het gebruik Het gebruik van de Sony e-book reader is frustrerend Wanneer ik de Sony e-book reader gebruik lijkt de tijd sneller te gaan De Sony e-book reader is gemakkelijk te leren gebruiken Ik heb het gevoel controle te hebben over de Sony e-book reader De Sony e-book reader laat de originele opmaak van de pdf documenten onaangeroerd Door de Sony e-book reader te gebruiken kan ik tijd besparen De Sony e-book reader heeft een handzaam formaat De gebruikershandleiding die met de Sony e-book reader is bijgeleverd is duidelijk In het geheel genomen ben ik tevreden over de Sony e-book reader
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 29
Sectie 8 Intentie eerder en toekomstig gebruik Introductie De volgende vragen slaan respectievelijk op 1) het zinvolle ritme om een e-book reader te gebruiken in de lessen 2) het eerder gebruik
van een e-book reader in de afgelopen 12 maanden en 3) het toekomstig gebruik in de komende 12 maanden Wat dat toekomstig gebruik betreft willen we dat weten voor het geval dat u uitsluitend de Sony e-book reader zou moeten gebruiken en voor het geval dat u de beschikking zou hebben over een andere maar beter e-book reader
Geef aan wat u denkt dat anderen een zinvol ritme vinden om een e-book reader in de lessen te gebruiken
geen enkele keer enkele keren per jaar enkele keren per half jaar enkele keren per maand enkele keren per week enkele keren per dag
Geef aan in hoeverre u de afgelopen 12 maanden een e-book reader hebt gebruik relatief ten opzichte van in de vorige vraag aangegeven ritme
helemaal niet veel minder dan het ritme minder dan het ritme volgens het ritme vaker dan het ritme veel vaker dan het ritme
hele
maa
l nie
t
veel
min
der d
an h
et ri
tme
min
der d
an h
et ri
tme
volg
ens h
et ri
tme
vake
r dan
het
ritm
e
veel
vak
er d
an h
et ri
tme
Ik ben van plan om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden de Sony e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ben van plan om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik heb de intentie om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel Ik ga proberen om de komende 12 maanden een andere e-book reader te gebruiken in mijn lessen en wel
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 30
21 januari 2009 SURFnetKennisnet Innovatieprogramma 31
Bijlage Begroting A Personele kosten uren tarief totaal realisatie
Interne projectleiding 80 60‐ 4800‐ 4800‐
Docenten 6 x 20 120 50‐ 6000‐ 4500‐
Ontwikkelen vragenlijsten 2 x10 20 80‐ 1600‐ 800‐
Afnemen vragenlijsten en dataverwerking 40 60‐ 2400‐ 1000‐
Technisch onderzoek en ondersteuning 40 50‐ 2000‐ 3500‐
Rapportage en disseminatie 40 60‐ 2400‐ 1200‐
19200‐ 15800‐
B Overige kosten
Gebruik software voor opstellen en verwerken van digitale vragenlijsten 700‐ 700‐
Gebruik van de educatieve bestanden (eacuteeacuten uitgeverij) 250‐
Reiskosten ivm voorbereiding en disseminatie 600‐ 600‐
Vergaderkosten 300‐ 100‐
Kosten voor eindredactie en drukken eindrapportage 200‐ 200‐
1800‐ 1850‐
Totale kosten 21000‐ 17650‐
Bijdrage vanuit KennisnetSurfnet 15000‐ 15000‐
- 1 (Bart) e-reader rapport v2
-
- Inhoudsopgave
- Inleiding
- Conclusie
- Beschikbare e-readers
- Medisch onderwijs - LUMC
- VWO 5 ndash Blariacum college
-
- 2 (TNO) - E-book readers in het onderwijs - final
-
- 1 Leeswijzer
- 2 E-book readers
-
- 21 Inleiding
- 22 Achtergrond
- 23 Kenmerken e-book readers
- 24 Ontwikkelingen op het gebied van e-book readers
-
- 241 Scherm
- 242 Touchscreen
- 243 Connectiviteit
- 244 Ondersteuning voor E-pub formaat
- 245 Prijs
-
- 25 Alternatieven
-
- 3 Overzicht van e-book readers
-
- 31 Inleiding
- 32 Gangbare e-book readers
-
- 321 Hanlin V3
- 322 ILiad 2nd Edition
- 323 IRex Digital Reader 1000S
- 324 Sony PRS-505
- 325 Cybook Gen3
-
- 33 Overige e-book readers
-
- 331 Kindle van Amazon
- 332 Readius van Polymer Vision
- 333 eBookwise van eBook Technologies
- 334 jetBook van ECTACO
- 335 Pro Mentor van Astak
- 336 Plastic Logic
- FLEPia van Fujitsu
-
- 4 Beschrijving gangbare e-book readers
-
- 41 Inleiding
- 42 Content
-
- 421 Bestandsformaten
- 422 Digital Rights Management
-
- 43 Weergave
-
- 431 Schermgrootte
- 432 Aantal grijswaarden
- 433 Lettertype en -grootte
- 434 Pagina-orieumlntatie
-
- 44 Gebruik
-
- 441 Look amp feel
- 442 Knoppen
- 443 Links-rechtshandige bediening
- 444 Snelheid opstarten
- 445 Snelheid tijdens gebruik
- 446 Batterijverbruik
- 447 Opladen
-
- 45 Functionaliteiten
-
- 451 Algemene functionaliteiten
- 452 Lezen
- 453 Annotaties schrijven of tekenen
- 454 Documenten op de e-book reader zetten
- 455 Muziek luisteren
- 456 Uitbreiden functionaliteit
-
- 5 e-book readers in het onderwijs
-
- 51 Inleiding
- 52 Toepassingsmogelijkheden
- 53 Criteria voor gebruik in het onderwijs
-
- 531 Algemene eisen
- 532 Technologie
- 533 Bruikbaarheid
-
- 6 Appendix
-
- 3 (LUMC) - Eindrapport_Pilotonderzoek final
-
- Samenvatting
- Achtergrond
- Innovativiteit
- Doelstelling van deze pilot
- Opzet van het onderzoek
- Resultaten van de enquecircte
- De focussessie
- Discussie
- Conclusies
- Bijlagen
-
- 1 Poster gepresenteerd op NVMO congres 13+14 november 2008 Egmond aan Zee
- 2 Artikel verschenen in Mare november 2008
- 3 Artikel verschenen in Cicero 15 december 2008
-
- 4 (Blariacum) - Pilotonderzoek_e-book_reader_BLC[1]
-