p/kr` pacve maihti ivxle8` aai` a4rinvrcn -...

47
105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _ È p/aStaivk : p/kr` car 's.xae2n sa2n Aai` kayR¢m inimRtI' yam@ye maihtI s.kln sa2na.ce ivksn yaiv8yI sivStr ivvecn kele Aahe _ jIvn kaExLye mapn cac`ItIl 0kU` sha s.c, A@yapn kayR¢ma.tgRt ¡itpi5ka, p/Tyawr` p/XnavlI Axa iviv2 sa2na.Cya sahaYyane maihtI s.kln kele Aahe _ s.kilt maihtIce Sv=p ja`Un 6e~yasa#I v`RnaTmk tsec pirkLpna prI9`asa#I AnumanaTmk sa.iQykIca vapr kela jatae _ p/Stut p/kr`at maihtIce s.QyaTmk ivXle8` Aai` gu`aTmk ivXle8` kele Aahe _ jIvn kaExLye ix9` kayR¢macI pir`amkarkta pDta;`e he 0k s.xae2nace ]id\d*3 haete _ yas.dwaRt p/kr` É m@ye pirkLpnahI ma.DlelI Aahe _ itCya prI9`asa#I p/aPt maihtIce s.QyaxaS5Iy ivXle8` kele tsec muKt p/itsada.ce gu`aTmk ivXle8` kele _ p/Stut p/kr`at s.QyaxaS5Iy Aai` gu`aTmk ivXle8`aca tpxIl sadr kela Aahe _ 5 _ É maihtI ivXle8` : maihtI ivXle8`an.tr itcI vEix*3ye ja`Un 6e~yasa#I maihtIce ivXle8` kr`e AavXyk Aste _ s.xae2n p/Xna.cI ]Ttre xae2`e maihtI ivXle8`amu;e sukr haete _ jaepyR.t maihtIvr p/i¢ya k=n Tya maihtIce ivXle8` kele jat nahI taepyR.t tI maihtI s.xae2naCya d<*3Ine A4RpU`R Aai` ]pyuKt #rt nahI _ maihtIvr p/i¢ya k=n in*k8R ka!~yapyR.tCya pay-ya.m@ye maihtI ivXle8` hI s.xae2natIl mhTTvacI payrI Aahe _ maihtICya Sv=panusar maihtIce ivXle8` s.QyaTmk Aai` gu`aTmk ya daen p/kara.nI kele jate _ p/Stut s.xae2nat jIvn kaExLye mapn pUvRcac`I Aai` sma.tr ]Ttrcac`ItIl p/aPta.ka.vr AnumanaTmk sa.iQykIy p/i¢ya kelI TyaAa2are A@yapn kayR¢maCya s.dwaRtIl pirkLpna pDta;`I kelI _ Tyacp/ma`e jIvn kaExLye mapn cac~ya v ¡itpi5ka yam@ye kahI muKt p/itsad haete _

Upload: others

Post on 19-Jan-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

105

p/kr` pacve

maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn

5 _È p /aStaivk :

p /kr` car 's.xa e2n sa2n Aai` kay R¢m inim RtI' yam@y e maihtI s.kln sa2na .c e ivksn

yaiv8yI sivStr ivv ecn kel e Aah e _ jIvn ka ExLy e mapn cac`ItIl 0kU` sha s.c, A@yapn

kay R¢ma .tg Rt ¡itpi5ka, p /Tyawr` p /XnavlI Axa iviv2 sa2na .Cya sahaYyan e maihtI s.kln kel e

Aah e _ s .kilt maihtIc e Sv=p ja` Un 6 e~yasa#I v`RnaTmk tsec pirkLpna prI9`asa#I An umanaTmk

sa . iQykIca vapr kela jata e _ p /St ut p /kr`at maihtIce s.QyaTmk ivXle8` Aai` g u`aTmk ivXle8`

kel e Aah e _

jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢macI pir`amkarkta pDta;`e h e 0k s.xa e2nac e ]id \d*3 ha et e _

yas.dwa Rt p /kr` É m@y e pirkLpnahI ma .DlelI Aah e _ itCya prI9`asa#I p / aPt maihtIc e s.QyaxaS5Iy

ivXle8` kel e tsec m uKt p /itsada .c e g u`aTmk ivXle8` kel e _

p /St ut p /kr`at s.QyaxaS5Iy Aai` g u`aTmk ivXle8`aca tpxIl sadr kela Aah e _

5 _É maihtI ivXle8` :

maihtI ivXle8`an .tr itcI v Eix*3y e ja` Un 6 e~yasa#I maihtIc e ivXle8` kr`e AavXyk

Aste _ s.xa e2n p /Xna .cI ]Ttr e xa e2` e maihtI ivXle8`am u; e sukr ha et e _ ja epy R .t maihtIvr p / i¢ya

k=n Tya maihtIc e ivXle8` kel e jat nahI ta epy R .t tI maihtI s.xa e2naCya d <*3In e A4Rp U` R Aai`

]py uKt #rt nahI _ maihtIvr p / i¢ya k=n in*k8 R ka!~yapy R .tCya pay-ya .m@y e maihtI ivXle8` hI

s.xa e2natIl mhTTvacI payrI Aah e _

maihtICya Sv=pan usar maihtIc e ivXle8` s.QyaTmk Aai` g u`aTmk ya da en p /kara .nI kel e

jat e _ p /St ut s.xa e2nat jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` sma .tr ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .vr

An umanaTmk sa . iQykIy p /i¢ya kelI TyaAa2ar e A@yapn kay R¢maCya s.dwa RtIl pirkLpna pDta;`I

kelI _ Tyacp /ma` e jIvn ka ExLy e mapn cac~ya v ¡itpi5ka yam@y e kahI m uKt p /itsad ha et e _

Page 2: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

106

Tya .Cya dja Rt zalelI va!, m uKt p /itsadatIl iviv2ta Aai` Aiwjatta yat pDlela frk ja`Un

6 e~yasa#I gu`aTmk ivXle8` kel e _

p /St ut s.xa e2nat maihtIc e ivXle8` s.QyaTmk Aai` g u`aTmk ya da eNhI p /kara .nI Aa¡tI

¢ma .k 5 _É m@y e dxRivLyap /ma` e kel el e Aah e _

maihtI ivXle8`

s.QyaTmk ivXle8` g u`aTmk ivXle8`

jIvn ka ExLy e mapn

cac`ItIl p /aPta .ka .Cya

m@ymanatIl frkacI

s.QyaxaS5Iy t ulna

jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai`

]Ttrcac`ItIl m uKt p /itsad

A@yapn kay R¢ma .tg Rt ¡itpi5ka .vrIl

p /itsad

A@yapn kay R¢m p /Tyawr` p /XnavlItIl

m uKt p /itsad

Aa¡tI ¢ma .k 5 _É : maihtI ivXl e8` p /kar

maihtIc e s.QyaTmk ivXle8` :

yat xaiBdk maihtI s.Qya .m@y e =pa .tirt kelI jat e _ s .QyaTmk maihtI tKte, sar`I

[TyadI .Cya Sv=pat ma .DlI jat e _ s .QyaTmk maihtI ivXle8`am u; e p u!Il ga e *3I sa@y ha etat _

s.xa e2kala Svt:sa#I Aai` [tr s.xa e2ka .sa#I maihtIcI ma .D`I sara .x=pan e, nemkep`an e,

pir`amkarkp`e sadr krta y et e _

s.xa e2natIl cla .ca kay Rkar` s.b .2 xa e2ta y eta e _

nmuNyad \var e p / aPt maihtItUn p / aPt, in*k8a R . Cya Aa2ar e jns.Qy ebabt A.daj VyKt krta

y eta e _

Page 3: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

107

5 _Ê maihtI sadrIkr` :

jIvn ka ExLy kay R¢macI pir`amkarkta pDta;`e h e 0k p /St ut s.xa e2nac e ]id \d*3 ha et e _

pir`amkarkta pDta;~yasa#I A@yapn kay R¢map UvI R jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` A@yapn

kay R¢man .tr sma .tr ]Ttrcac`I idlI g elI _ nm uNyatIl sv R iv´ai4 RnI .Cya ]Ttrpi5ka Aai` Tya .cI

p /wavI s.p / e8` ka ExLyas.dwa RtIl ma E iqk sadrIkr` ya .c e m ULya .kn kel e _ h e 0kU` p / aPta .k 5ÈÈ p EkI

ha et e _ Tyav=n m@yman Aai` p /ma`ivcln ka!le t e p u! e sar`I ¢ma .k 5 _É m@y e idlel e Aah et _

sar`I ¢ma .k 5 _É : iv´ai4 RnI .c e jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e

m@yman Aai` p /ma`ivcln

cac`I iv´a4I R s.Qya

(N)

m@yman

(M)

p /ma` ivcln

(SD)

p Uv R cac`I 79 308.34 22.93

]Ttr cac`I 79 386.80 19.58

A4 Rinv Rcn :

sar`I ¢ma .k 5 _É v=n jIvn ka ExLy e mapn cac`I p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`IvrIl

p /aPta .ka .Cya m@ymanac e inrI9` kel e Asta ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@yman jaSt Aa!;le _

p Uv Rcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@yman ËÈ8 _ËÌ ha et e _ ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@yman Ë8Î _8È

[tke ha et e _ yav=n ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@ymanat p Uv Rcac`ItIl p /aPta .ka .Cya m@ymanap e9a

Ï8 _ÌÎ n e va! zalI _ 0kU` g3aCya m@ymanat zaleLya va!It p /Ty ek iv´ai4 RnICya p / aPta .ka .Cya

va!Ic e iktI ya egdan Aah e h e d < i*39 epat l9at yav e yasa#I nm uNyatIl sv R iv´ai4 RnI .c e jIvn

ka ExLy e mapn pUv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl 0kU` p / aPta .k Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ê m@ye sadr kel e

Aah et _

Page 4: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

108

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79

ivdya4IR

pUvR v ]Ttr cac`ItIl gu`

pUvR cac`I

]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ê : iv´ai4 RnI .c e jIvn ka ExLy mapn

p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl 0kU` p /aPta .k

Page 5: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

109

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ê Cya inrI9`av=n p u!Il ga e *3I l9at y etat _

p /Ty ek iv´ai4 RnICya jIvn ka ExLy e mapn cac`ItIl p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttr cac`ItIl

p /aPta .ka .t va! zalI Aah e _

iv´ai4 RnI .c e jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`ItIl kmIt kmI p / aPta .k ÊÊË Aai` jaStIt jaSt

p /aPta .k ËÌÑ Aah et _

iv´ai4 RnI .c e jIvn ka ExLy e mapn ]Ttr cac`ItIl p /aPta .k kmIt kmI Ë5È Aai` jaStIt

jaSt ÌÊÌ Aah et _

jIvn ka ExLy e mapn cac`ItIl p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`ItIl p /aPta .ka .m@y e kmIt kmI

va! Î5 ¢ma .ka .Cya iv´ai4 RnI .cI zalI Aah e, tI ÌÉ n e va! zalI _

jIvn ka ExLy e mapn ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .m@y e jaStIt jaSt va! ÌÈ ¢ma .ka .Cya

iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .ka .t ÉÊÑ n e zalI Aah e _ ÊÊ Aai` ÊÌ ¢ma .k AsleLya iv´ai4 RnI .Cya

p / aPta .kat sarqIc va! Mh`je ÉÊÎ n e zalI Aah e _

sv R iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .ka .t zalelI va! hI s.xa e2kan e kel eLya jIvn ka ExLy e A@yapn

kay R¢mam u; e zalelI Aah e Ase Mh`ta y et e _

iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .kat zalelI va! s.QyaxaS5Iy d <*3In e sa4 R Aah e ka? h e pDta;~yasa#I

kel el e s.QyaxaS5Iy ivXle8` Mh`je pirkLpn ec e prI9` p u! e sadr kel e Aah e _

5 _Ë pirkLpna prI9` :

p /kr` É m@y e s.xa e2n pirkLpna ma .DlI ha etI _ tI p u!Ilp /ma` e

s.xa e2n pirkLpna :

'jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢m' kay RvahIm u; e wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy e iv8yk

p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya m@ymanat sa4 R frk pD el _

2naTmk pirkLpn eCya s.QyaxaS5Iy prI9`asa#I ya pirkLpn ec e x UNy pirkLpn et =pa .tr

kel e _

Page 6: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

110

xUNy pirkLpna :

jIvn ka ExLye ix9` kay R¢m kay RvahIm u; e wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy e iv8yk

p Uv Rcac`IvrIl Aai` ]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya m@ymanat s.QyaxaS5Iyd <*3ya sa4 R frk As`ar

nahI _

x UNy pirkLpn ec e prI9` kr~yasa#I ‘t’ prIi9ka ya s.QyaxaS5Iy sa2naca vapr kela

Aah e _

‘t’ prIi9ka :

da en m@ymana .tIl frkaCya s.QyaxaS5Iyd <*3ya sa4 Rkt eCya prI9`asa#I ‘t’ prIi9ka

]py uKt #rt e _ p /St ut s.xa e2nat p Uva e R Ttr cac`I 0klg3 AiwkLp vaprla Aah e _ Tyam u;e

shs.b .2g u`a .k ka!~yasa#I Best & Kahn ya .Cya p uStkat Karl Pearson yas.QyaxaS5)a .nI

ivkist kel eLya 'g u`n ivw /im8a shs.b .2' (Product moment correlation) pd \2tIn e

shs.b .2 g u`a .k ka!la _

‘t’ prI9`asa#I p u!Il s U5 vaprl e :

sU5,

2

2

1

1

2

22

1

21

21

2N

S

N

Sr

N

S

N

S

XXt

(Best John, Kahn James, 2010, Page-419)

sU5atIl icNha .c e A4R :

X1 = ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@yman

X2 = p Uv Rcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@yman

N1 = ]Ttrcac`ItIl iv´ai4 RnI s.Qya

N2 = p Uv Rcac`ItIl iv´ai4 RnI s.Qya

S1 = ]Ttrcac`ItIl nm uNyac e p /ma`ivcln

S2 = p Uv Rcac`ItIl nmuNyac e p /ma`ivcln

Page 7: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

111

S12 = ]Ttrcac`ItIl nm uNyac e p /cr`

S22 = p Uv Rcac`ItIl nmuNyac e p /cr`

= shs.b .2 g u`a .k

jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I ]Ttrcac`ICya ‘t’ prI9`ac e filt sar`I ¢ma .k 5 _Ê m@y e

idle Aah e _

sar`I ¢ma .k 5 _Ê jIvn ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya m@ymana .tIl

frkac e ‘t’ prI9` _

jIvn ka ExLy e

mapn cac`I

iv´ai4 RnI

s.Qya

(N)

p / aPta .ka .c e

m@yman

(M)

p /ma`

ivcln

(SD)

shs.b .2

g u`a .k

( )

Sva2Inta

ma5a

(df)

p / aPt t

m ULy

sa4 Rkta

Str

p Uv Rcac`I 79 308.34 22.93

]Ttrcac`I 79 386.80 19.58

0.71 78 41.99 0.01

A4 Rinv Rcn :

0k p uC7 cac`I sa4 Rkta Stravr 0klg3 p Uva e R Ttr cac`I g3asa#I Sva2Inta ma5a (df)

Ï8 sa#I È _ÈÉ ya sa4 Rkta Stravr p /mai`t ‘t’ mULy Ê _ËÏÈ Aah e _ p / aPt ‘t’ m ULy ÌÉ _ÑÑ Aah e _

p / aPt ‘t’ m ULy ÌÉ _ÑÑ h e Ê _ËÏÈ p e9a jaSt Aah e _ Mh`jec jIvn ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai`

]Ttrcac`ItIl iv´ai4 RnI .Cya jIvn ka ExLyiv8yk p /aPta .ka .Cya m@ymanatIl frk È _ÈÉ ya Stravr

sa4 R Aah e _

ya s.QyaxaS5Iy ivXle8`av=n xUNy pirkLpna fe3a;lI Aai` s.xa e2n pirkLpn eca SvIkar

kela _ Mh`jec wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy mapn p Uv Rcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya t uln et

]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .t s.QyaxaS5Iy sa4 R va! zalelI Aah e _ Mh`jec svRc wavI ix9ka .Cya

jIvn ka ExLy e iv8yk p /aPta .ka .t l9`Iy va! zalelI Aah e _ hI va! s.xa e2kan e tyar kel eLya Aai`

kay RvahI kel eLya jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢mam u; e zalI Ase Mh`ta y et e _

jIvn ka ExLyiv8yk A@yapn kay R¢mat p /Ty ek jIvn ka ExLyas.dwa Rt ÌÈ tasa .m@y e iviv2

d <k&aVy e sa2na .ca vapr Aai` ]d \ba e2n kel e _ Svy .A@yyn saihTy, Sva@yay v ¡tI yaAa2ar e 0kU`

ËÈ tas jIvn ka ExLyiv8yk srav idla ha eta _ tsec jIvn ka ExLy ]pya ejnaCya s.2IhI p urivLya

Page 8: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

112

ha e Tya _ ya sv R p /yTna .m u; e jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .Cya

m@ymanat sa4 R frk pDla Aah e _ Mh`jec s.xa e2kan e ivkist kel ela jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢m

wavI ix9ka .m@ye jIvn ka ExLya .ca ivkas kr~yababt pir`amkark #rla _

A@yapn kay R¢m rabv Un pir`amkarkta va!lI AxI s.b . i2t s.xa e2n e p /kr` da enm@y e idlI

ha etI _ Tyat

Da W _Acla jDe ÜÊÈÈÑÝ ya .nI Svja`Iv ivksn kay R¢m rabivla Aai` Tyat Un [yTta 8 vI

Cya iv´a$ya R .c e Svja`Iv ka ExLy ivkist zale _

Da W _ Gl WDI pa Wl ÜÊÈÈ8Ý ya .nI Aiwya . i5kICya p /4m v8a RCya iv´a$ya R .sa#I ma E iqk s.p / e8`

ka ExLy ivksn kay R¢m tyar k=n TyacI A.mlbjav`I kelI _ Tyan .tr ya iv´a$ya R .c e

ma E iqk s.p / e8` ka ExLy ivkist zale _

Da W _ic5a sa ehnI ÜÉÑÑÊÝ ya .nI bI _0D \ _ Cya iv´ai4 RnI .sa#I smSya inrakr` Aai` sjRnxIl

ivcar ka ExLy ivksn kay R¢m tyar k=n rabivla _ yam u; e wavI ixi9ka .c e smSyainrakr`

Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy e ivkist zalI _ p /St ut s.xa e2natIl filt vrIl sv R s.b . i2t

s.xa e2naCya filta .xI sus .gtc Aah e _ yav=n A@yapn kay R¢ma .m u; e ka ExLy e ivksn ha et e

Ase Mh`ta y et e _

5 _Ì p /Ty ek jIvn ka ExLyat zaleLya va!Ice prI9` :

mud \da ¢ma .k 5 _Ë m@y e jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`IvrIl 0kU`

p / aPta .ka .cI t ulna kelI _ Tyat s.QyaxaS5Iyd <*3ya sa4 R va! zaLyac e Aa!;le _ A@yapn kay R¢mat

WHO n e sUict kel eLya ÉÈ jIvn ka ExLya .cI sha s.cat ivwag`I kelI ha etI _ ya p /Ty ek s.cat

p / aPta .ka .t iktI va! zalI yac e ivXle8` p u! e idle Aah e _

Page 9: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

113

6208

4258

3062

2517 2375

5939

68056385

4901

29642735

6767

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

Svja`Iv s.p/e8` kaExLy smSya inrakr`

Aai` sjRnxIl

ivcar

sarasar ivcar

Aai`

in`Ry9mta

Aa.trVyiKtk

s.b.2 Aai`

td\nuwUtI

wavna.ce

smayaejn Aai`

ta`t`avace

VyvS4apn

s.c

0kU`

gu` pUvR cac`I

]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ë : wavI ix9ka .Cya p Uv R cac`I Aai` ]Ttr cac`ItIl sha s .catIl g u`a .Cya va!IlIl frk

A4 Rinv Rcn :

É _ jIvn ka ExLy mapn cac`ItIl p /Ty ek s.catIl p /aPta .ka .t zaleLya va!IcI t ulna kelI Asta s.p / e8` jaSt Aa!;Un AalI _ Tyaqala eqal

smSyainrakr` v sjRnxIl cac`I yat va! zalelI Aa!;lI _

Ê _ sva Rt kmI va! in`Ry9mta Aai` sarasar ivcar ka ExLy Aai` Aa .trVyiKtk s.b .2 v td \n uw UtI ka ExLya zalI _

Page 10: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

114

Svja`Iv :

Svja`Iv ka ExLy p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`ItIl p /aPta .ka .m2Il frk d<i*39 epat l9at yava yasa#I Aa¡tI=pat p u! e sadr kela Aah e _

0

20

40

60

80

100

120

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

ivdya4IR

p/Xn

k/ _ É c

e gu`

pUvR cac`I]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ì : Svja`Iv ka ExLy p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .k

Page 11: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

115

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ì Cya inrI9`av=n p u!Il ga e *3I l9at y etat _

p /Ty ek iv´ai4 RnICya Svja`Iv jIvn ka ExLy mapn cac`ItIl p Uv R cac`Ip e9a ]Ttr

cac`ItIl p /aPta .ka .t va! zalI Aah e _

iv´ai4 RnI .c e Svja`Iv ka ExLy mapn p Uv Rcac`ItIl kmIt kmI p / aPta .k 5Ê Aah e Aai`

jaStIt jaSt p /aPta .k ÑÊ Aah et _

iv´ai4 RnI .c e Svja`Iv ka ExLy mapn ]Ttr cac`ItIl kmIt kmI p / aPta .k ÎÌ tr jaStIt

jaSt p /aPtak.k ÑÎ Aah et _

iv´ai4 RnI .c e Svja`Iv ka ExLy mapn cac`ItIl p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .m@y e

kmIt kmI va! ÊÎ Aai` ÎÌ ¢ma .ka .Cya iv´ai4 RnI .m@y e É n e zalI _

jIvn ka ExLy mapn cac`ItIl p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .kat jaStIt jaSt

va! ÊÊ ¢ma .kaCya iv´ai4 RnIt 0kU` ËÌ n e zalI _

iv´ai4 RnI .Cya Svja`Iv ka ExLy mapn p Uv Rcac`It ÊÊ ¢ma .kaCya iv´ai4 RnIla sva Rt kmI

p / aPta .k 5Ê AsUn ]Ttrcac`It sva Rt jaSt p /aPta .katIl va! ÊÊ ¢ma .kaCyac iv´ai4 RnICya

p / aPta .kat ËÌ n e zalI Aah e _

ÏÉ, ÏÏ, ÏÑ ya ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .c e p / aPta .k iS4r Aah et _ p Uv Rcac`I Aai`

]Ttrcac`It p /aPta .ka .t va! zalelI nahIt _

É5, ÉÎ, ÉÏ, ÉÑ, 5Ë, ÏË ya ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .kat p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttr

cac`ItIl p /aPta .ka .m@y e 63 zalelI Aah e _

s.xa e2ka .cI inrI9` e :

Î iv´ai4 RnI .ca Apvad sa eD Un bakI sv R iv´ai4 RnI .Cya Svja`Iv ka ExLyat va! zalI _

Ë iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .kat m u;Ic frk Aa!;la nahI _

p / aPta .ka .t m u;Ic frk Aa!;la nahI Aai` p /aPta .kat 63 zalI Axa iv´ai4 RnI .c e p Uv Rcac`I

Aai` ]Ttrcac`ICya ]Ttrpi5ka .ca AWyas kela Asta p u!Il kar` Aa!;le _

p / aPta .kat 63 zaleLya iv´ai4 RnI .nI ]Ttr cac`ItIl kahI p /Xn sa eDivlel e nahIt _ Tyam u; e

p / aPta .kat va! zalI nsavI _

Svja`Iv ka ExLy ivksnasa#I p Uv Rcac`I n .tr A@yapn kay R¢mat SWOT

ANALYSIS t.5aca vapr kela _ tsec sv R ]pka ExLya .cI Aa e;q AavD`a-ya VyKtIxI t ulna

Page 12: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

116

kr~yacI ¡tI d e}n k=n d e~yat AalI _ Tyam u; e iv´ai4 RnI .Cya Svja`Iv ka ExLyatIl xarIirk

Svja`Iv, AaTmivXvas, AcUk AaTmprI9`, Sv-An ukUln ya sv Rc ka ExLy e Aai` Tya .Cya

]pka ExLya .m@y e va! zalI _

Svja`Iv ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`It Sv-sadrIkr`aTmk p /Xn ha et e _

iv´ai4 RnI .Cya Svja`Iv ka ExLy iv8y p /aPta .ka .t l9`Iy va! zalelI Aah e _ hI va!

s.xa e2kan e tyar kel eLya Svja`Iv ka ExLy ivksn kay R¢mam u; ec zalI Ase Mh`ta y et e _

Page 13: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

117

p /wavI s .p / e8` ka ExLy :

p /wavI s.p / e8` ka ExLy p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .m2Il frk d<i*39 epat l9at yava yasa#I Aa¡tI =pan e p u! e sadr kela Aah e _

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

ivdya4IR

p/Xn

k/ _ Ê c

e gu`

pUvR cac`I]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _5 : p /wavI s.p / e8` ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl iv´ai4 RnI .c e p /a Pta .k

Page 14: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

118

Aa¡tI ¢ma .k 5 _5 Cya inrI9`av=n p u!Il ga e *3I l9at y etat _

p /Ty ek iv´ai4 RnICya p /wavI s.p / e8` ka ExLy e mapn cac`ItIl p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttrcac`ItIl

p /aPta .ka .t va! zalI Aah e _

iv´ai4 RnI .c e p /wavI s.p / e8` ka ExLy e mapn p Uv Rcac`It kmIt kmI p / aPta .k ËÉ Aai` jaStIt

jaSt p /aPta .k Î5 Aah e _ ta e An u¢m e ÉÎ Aai` 5Ì, ÎÊ ¢ma .ka .Cya iv´ai4 RnI .na im;alel e

Aah et _

p /wavI s.p / e8` ka ExLy mapn ]Ttrcac`It sva Rt kmI p / aPta .k 5Ñ Aah e _ t e ÎÌ ¢ma .kaCya

iv´ai4 RnIla im;alel e Aah et, tr sva Rt jaSt p /aPta .k ÑÊ AsUn t e ÎË ¢ma .kaCya

iv´ai4 RnIla im;alel e Aah et _

p /wavI s.p / e8` ka ExLy mapn p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttrcac`ItIl p /aPta .kat sva Rt kmI va! ÉÊ

p / aPta .ka .nI zalI AsUn tI 58 ¢ma .ka .Cya iv´ai4 RnICya p /aPta .kat zalI, tr sva Rt jaSt

va! ÌÎ n e zalI AsUn tI Ê ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .kat zalI _

p /Ty ek iv´ai4 RnICya p /wavI s.p / e8` ka ExLy e mapn p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttr cac`ItIl p /aPta .kat

l9`Iy va! zalelI Aah e _ hI va! s.xa e2kan e kel eLya p /wavI s.p / e8` ka ExLy e ivksn

A@yapn kay R¢mam u;ec zalI Ase Mh`ta y et e _

p /wavI s.p / e8` ka ExLy ivksn kay R¢mat p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`I v EyiKtk sadrIkr`

Aai` g3a .tg Rt sadrIkr` Ase da en ivwag ha et e _ p Uv Rcac`I n .tr ma E iqk sadrIkr`, l9pUv Rk 0 ek`e,

s.d ex ya e Gy irtIn e pa eha ecv`e yasa#I Aiw=pta Aai` qe; ya .ca vapr kela _ kay R¢madrMyan

iv´ai4 RnI .Cya v EyiKtk Aai` g3a .tg Rt sadrIkr`at l9`Iy bdl 6D Un Aale _ sv Rc iv´ai4 RnI .Cya

AaTmivXvas, swa2I3p`a, njrw e3, havwav, AavajatIl c!]tar, l9pUv Rk &v`, [ _ ka ExLya .m@ye

va! zalI _

Page 15: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

119

smSya inrakr` Aai` sj RnxIl ivcar :

smSya inrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`ItIl p /aPta .ka .m2Il frk d<i*39 epat l9at yava yasa#I

Aa¡tI=pan e p u! e sadr kela Aah e _

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

ivdya4IR

p/Xn

k/ _ Ë

ce g

u`

pUvR cac`I

]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Î : smSya inrakr` Aai` sj RnxIl ivcar ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl iv´ai4 RnI .na im;allel e p /aPta .k

Page 16: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

120

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Î Cya inrI9`av=n p u!Il ga e *3I l9at y etat _

svRc iv´ai4 RnI .Cya smSya inrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn p Uv Rcac`Ip e9a

Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .t va! zalelI Aah e _

smSyainrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn p Uv Rcac`ItIl iv´ai4 RnI .c e kmIt kmI

p / aPta .k ÊÉ AsUn jaStIt jast p /aPta .k 5È Aah e _ t e An u¢m e ÊÑ v ÊÈ ¢ma .ka .Cya

iv´ai4 RnI .na im;alel e Aah et _

smSyainrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn ]Ttr cac`ItIl iv´ai4 RnI .c e kmIt

kmI p / aPta .k Ì5 Aai` jaStIt jaSt p /aPta .k ÏÌ Aah et _ t e An u¢m e É v ËÈ, ËË, 55,

Î8 ya ¢ma .ka .Cya iv´ai4 RnI .na im;alel e Aah et _

smSyainrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl

p /aPta .ka .m@y e kmIt kmI va! 5Î ¢ma .kaCya iv´ai4 RnIcI zalI Aah e _ tI Ï n e va! zalI _

smSyainrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl

p /aPta .ka .t jaStIt jaSt va! ÊÑ ¢ma .ka .Cya iv´ai4 RnIt ËÏ n e zalI Aah e _

svR iv´ai4 RnI .Cya smSyainrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn cac`It

p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttr cac`ItIl p /aPta .ka .t va! zalelI Aah e _ tI s.xa e2kan e tyar kel eLya

Aai` kay RvahI kel eLya A@yapn kay R¢mam u; ec zalI Ase Mh`ta y et e _

Page 17: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

121

sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta :

sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .k d <i*39 epat l9at yav et yasa#I Aa¡tI=pan e p u! e sadr kela

Aah e _

0

10

20

30

40

50

60

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

ivdya4IR

p/Xn

k/ _ Ì

ce gu`

pUvR cac`I

]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ï : sv R iv´ai4 RnI .Cya sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ka ExLy mapn p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttrcac`ItIl p /aPta .k

Page 18: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

122

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ï Cya inrI9`av=n p u!Il ga e *3I l9at y etat _

iv´ai4 RnI .c e sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ka ExLy mapn p Uv Rcac`ItIl kmIt kmI

p / aPta .k ÉÎ Aai` jaStIt jaSt p /aPta .k ÌË Aah et _

iv´ai4 RnI .c e sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ka ExLy mapn ]Ttrcac`ItIl kmIt kmI

p / aPta .k Ê8 Aai` jaStIt jaSt p /aPta .k Ì8 Aah et _

sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta mapn cac`ItIl p Uv RtyarI Aai` ]Ttr cac`ItIl

p /aPta .ka .m@y e kmIt kmI va! 5Î ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .cI zalI Aah e tI Ï n e va! zalI _

sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ka ExLy e mapn ]Ttrcac`ItI p / aPta .ka .m@y e jaStIt jaSt

va! ÊÑ ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .ka .m@y e ËÏ ne zalI _

sv R iv´ai4 RnI .Cya sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ka ExLy mapn p Uv Rcac`I p e9a ]Ttr

cac`ItIl p /aPta .ka .t l9`Iy va! zalI _ hI va! s.xa e2kan e tyar kel eLya sarasar ivcar Aai`

in`Ry9mta ka ExLy ivksn kay R¢mam u; ec zalI Ase Mh`ta y et e _

sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ka Exly ivksn kay R¢mat p Uv Rcac`It 0ka xaley

iv´a$ya Rca Vyvsay ix9` invDIca p /s .g vacn, Tyavr w Uimkapaln, ]vRirt p /s .gac e vacn Aai`

ya e Gy in`Ry ksa ^yava yavr cca R Ase An uwv idle _ xasn in`Ryavr g3cca R Aai` sadrIkr` tsec

kahI kaLpink pr .t u vaStvaxI s.b . i2t p /s .g d e}n in`Ryp / i¢y eCya pay-yan usar in`Ry 6 e~yacI ¡tI

g3an e yasa#I g3kay R Aai` sadrIkr`acI An uw UtI idlI _

Page 19: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

123

td \n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk :

td\n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .k d <i*39 epat l9at yav et Mh`Un Aa¡tI=pan e p u! e sadr kel e Aah et _

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

ivdya4IR

p/Xn

k/ _ Í

ce gu`

pUvR cac`I

]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _8 : td \n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .k

Page 20: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

124

Aa¡tI ¢ma .k 5 _8 Cya inrI9`av=n p u!Il ga e *3I l9at y etat _

p /Ty ek iv´ai4 RnICya td \n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk ka ExLy e mapn cac`ItIl p Uv Rcac`Ip e9a

]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .t l9`Iy va! zalelI Aah e _

iv´ai4 RnI .c e td \n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk ka ExLy e mapn p Uv Rcac`ItIl kmIt kmI p / aPta .k

ÊÈ Aai` jaStIt jaSt p /aPta .k ÌÈ Aah et _

iv´ai4 RnI .c e td \n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk ka ExLy e mapn ]Ttrcac`ItIl kmIt kmI p / aPta .k

Ê8 Aai` jaStIt jaSt p /aPta .k ÌÉ Aah et _

td\n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk mapn cac`ItIl p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .m@y e

kmIt kmI va! ÉÊ ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .cI zalI Aah e tI É n e va! zalI _

td\n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I v ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .m@y e

jaStIt jaSt va! Î ¢ma .kaCya iv´ai4 RnICya p / aPta .kat ÉÉ n e zalI Aah e _

ya cac`It vSt uin*# bh upya RyI s.kLpnaTmk, ]pya ejnaTmk tsec l6 uTtrI dI6a e R TtrI

p /Xna .ca smav ex ha eta _ sv R p /karCya p /Xna .m2Il p /aPta .ka .m@y e p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttr

cac`ItIl p /aPta .k va!lel e idsle hI 0kU` 5È p / aPta .ka .cI cac`I ha etI _ sv R iv´ai4 RnI .Cya

p / aPta .ka .m@y e zalelI va! hI s.xa e2kan e kel eLya td \n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk s.b .2 ka ExLy

A@yapn kay R¢mam u;ec zalI Ase Mh`ta y et e _

ya Aa .trVyiKtk s.b .2 Aai` td \n uw UtI ka ExLy ivksn ya kay R¢mat A@yyn An uw UtI .sa#I

sirtaca Aai` s.ta e8 Ase da en p /s .g d e~yat Aale ha et e _ Tyavr p u! e kay zale Asel yasa#I

w Uimkapaln Aai` p uNha n .tr p u!ca p /s .g, tsec td \n uw UtIsa#I sirta Aai` s.ta e8Cya

w Uimket ix=n ivcar Aai` ¡tIla s.2I _

smajaleqasa#I ¡tI tsec td \n uw UtIsa#I ta e Tta ecan ya p uStkatIl ta eTta ecan navaCya

7a e3ya m ulIca xa;etIl pihla idvs Aai` itCya ixi9kecI w Uimka Aslela p /s .g vacayla

d e}n Tyavr cca R Aai` wUimkapalnaca An uwv idla _ tsec 7DI lag e 7m 7m\ Aai` tar e

jmI . pr h e da en ic5p3 daqivle _ ya sv R An uwva .m u; e iv´ai4 RnI .c e Aa .trVyiKtk s.b .2 Aai`

td \n uw UtI ka ExLy e ivkist zalI _

Page 21: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

125

wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn :

wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .m2Il frk d<i*39 epat l9at yav et yasa#I Aa¡tI=pan e

p u! e sadr kel e Aah e _

0

20

40

60

80

100

120

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

ivdya4IR

p/Xn

k/ _ Î

ce g

u`

pUvR cac`I

]Ttr cac`I

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ñ : wavnac . e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn mapn p Uv Rcac`I v ]Ttrcac`ItIl p /aPta .k

Page 22: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

126

Aa¡tI ¢ma .k 5 _Ñ Cya inrI9`av=n p u!Il ga e *3I l9at y etat _

svR iv´ai4 RnI .c e wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn ka ExLy mapn cac`ItIl

p Uv R cac`Ip e9a ]Ttr cac`ItIl p /aPta .ka .m@y e va! zalI Aah et _

iv´ai4 RnI .c e wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn mapn p Uv Rcac`ItIl kmIt kmI

p / aPta .k ÊÊ Aai` jaStIt jaSt p /aPta .k 88 Aah et _

iv´ai4 RnI .c e wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn mapn ]Ttrcac`ItIl kmIt

kmI p / aPta .k ÏË Aai` jaStIt jaSt p /aPta .k ÑÏ Aah et _

wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl

p /aPta .ka .m@y e kmIt kmI va! Ê, Ï ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .cI zalI Aah e _ tI É ne va!

zalI _

wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl

p /aPta .ka .m@y e jaStIt jaSt va! ÎÈ n e zalI Aah e _ tI ÌÈ ¢ma .kaCya iv´ai4 RnI .t zalI _ ya

cac`ItIl p Uv Rcac`It Hyac iv´ai4 RnI .la sva Rt kmI p / aPta .k Aah et _

ya iv´ai4 RnICya ta`t`av iny .5` t .5 e, skaraTmk ivcar, v e; ec e VyvS4apn, ragavr iny .5`

ya ka ExLya .m@y e va! zalI _

svRc iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .kat p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttrcac`It va! zalI _ ya cac`It

p Uv Rcac`It ËÏ, ÌÈ ¢ma .k vg;ta sv Rc iv´ai4 RnI .na 8, ËÏ, ÌÈ ¢ma .ka .Cya iv´ai4 RnI

vg;ta sv Rc iv´ai4 RnI .na ÎË p /aPta .ka .Cya p u!c e p / aPta .k im;alel e Aah et Aai` ]Ttrcac`It

sv Rc iv´ai4 RnI .na ÏË Cya p u!c e p / aPta .k im;alel e Aah et _

wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn hI ka ExLy e Sv-sadrIkr`aTmk AsLyan e

iv´ai4 RnI .nI ya cac`It wrw=n Aai` jaStIt jaSt skaraTmk p /itsad idla Aah e _

Tyam u; e svRc iv´ai4 RnI .Cya p / aPta .ka .m@y e l9`Iy va! zalI Aah e _

svR iv´ai4 RnI .Cya wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn ka ExLy mapn

p Uv Rcac`Ip e9a ]Ttrcac`ItIl p /aPta .kat zalelI va! hI s.xa e2kan e tyar kel ela

kay R¢mam u; e zalI Aah e Ase Mh`ta y et e _

wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn ka ExLy e ivksn kay R¢mat p Uv Rcac`It Aai`

sma .tr ]Ttrcac`It kahI 63na v p /s .gaTmk p /Xn Aai` Sv-sadrIkr`aTmk p /Xn idlel e ha et e _ ya

Page 23: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

127

kay R¢mat wavna .cI AiwVyKtIsa#I ¡itpi5ka, s.g`kavrIl kay R¢m, Sla{D xa e pah Un Tyavr

ja eDIn e (Pair and share) cca R, ma e#ya g3at cca R Aai` sadrIkr` Axa A@yyn A@yapn

An uw UtI idLya ha e Tya _ Tyaca pir`am ]Ttr cac`ItIl p /aPta .k l9`IyirtIn e va!lel e idsle _

5 _5 maihtIc e g u`aTmk ivXle8` :

p /St ut s.xa e2nat jagitk Aara e Gy s.63n en e (WHO) n e sUict kel eLya jIvn ka ExLy e

yadItIl ÉÈ jIvn ka ExLya .Cya Aa2ar e s .xa e2kan e tyar kel ela jIvn ka ExLy ix9` kay R¢m

ix9kaCya jIvn ka ExLy ivksnasa#I s.QyaxaS5Iyd <*3ya pir`amkark #rla h e AaleLya filtav=n

isd \2 zale Asle trI g u`aTmk maihtIcahI Aa2ar 6 e` e AavXyk Aah e _ Tyam u; e g u`aTmk ivXle8`

kr~yaca p /yTn kela _

s .xa e2n AWyasatIl m uKt AiwVyKtIla vav d e`ar e p /Xn, ¡tI Aai` A@yyn An uwva .t Un

y e`a-ya p / itsada .m u; e ]py uKt Aai` mhTTvp U` R AxI maihtI p / aPt ha et e _ ya maihtIc e g u`aTmk

ivXle8` ka;jIp Uv Rk Aai` barka{n e krav e lagt e _ Axa sU(maWyasan e Anma el maihtI im;te _

Tyam u; ec jIvn ka ExLy A@yapn kay R¢matIl jIvn ka ExLy mapn cac`I, Svy .A@yyn saihTy Aai`

p /Tyawr` p /XnavlI yavrIl p /itsada .c e g u`aTmk ivXle8` kr`e grj ec e va3le _ pr .t u g u`aTmk ivXle8`

kr~yasa#I ka e`TyahI p /karc e inym, pd \2tI ik.va tTTv e nahIt _ ma5 Ase ivXle8` s.QyaxaS5Iy

ivXle8`ala p Urk #rt e v sm<d \2 maihtI d et e _

ma{Ls 0m _ Aai` Hy ubrmn 0 _ ya .Cyamt e, g u`aTmk maihtIce ivXle8` k=n in*k8 R

ka!~yasa#I Aai` TyacI AcUk pDta;`I kr~yasa#I sv RsamaNy Axa pd \2tI Aai` inym ]plB2

nahIt _

We have few agreed on canons for qualitative data analysis, in the

sense of shared ground rules for drawing conclusions and verifying their

studiness.

(Miles M., Huberman A., 1984, Page-16.)

g u`aTmk ivXle8`acI pd \2tI s.xa e2kan e Svt: #rvavI lagt e _ yababt p W3n ya .nI p u!Il mt

ma .Dle Aah e _

Page 24: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

128

In qualitative inquiry the researcher is the instrument. Validity in

qualitative methods, therefore hinges to a great extent of the skill,

competence, and rigor of the person doing field work.

(Patton Michael, 1980, Page-14)

g u`aTmk ivXle8`at s.xa e2kan e Svt: ivXle8`ac e sa2n Mh`Un kam kel e paihj e _ s .xa e2n

AWyasaCya h et Ula p Urk Aai` ya e Gy Ase 2a er` ivkist kel e paihj e _

s .xa e2kan e Svt: s.xa e2n AWyasaCya Sv=pan usar ]plB2 maihtI, ivix*3 na e .dI, inrI9`

¡itpi5ka, m uKt AiwVyKtIt Un Aalel e p / itsad yat Un Aa!;`a-ya kLpna, rcna, ivcar, tTTv e,

mhTTvp U` R m ud \d e ya sva R .m2la prSprs.b .2 xa e2~yaca p /yTn kela _

p /St ut s.xa e2nat g u`aTmk ivXle8` ka e# e vaprle h e p u!Il Aa¡tI=pan e VyKt kel e Aah e _

g u`aTmk ivXle8`

sjRnxIl ivcar, ka ExLy mapn

cac`ItIl m uKt AiwVyKtIla

vav d e`a-ya p /Xna .vrIl p /itsad

Svy .A@yyn saihTyatIl

¡tI .vrIl m uKt p /itsad

jIvn ka ExLy ix9` kay R¢m

p /Tyawr` p /XnavlItIl m uKt

p /itsad

Aa¡tI ¢ma .k 5 _ÉÈ : p /St ut s.xa e2natIl g u`aTmk ivXle8`aca vapr

5 _5 _É sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn cac`ItIl p /itsadac e g u`aTmk ivXle8` :

sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn cac`It 0kU` 5 p /Xn iv´ai4 RnI .Cya m uKt AiwVyKtIla vav

d e`ar e ha et e _ ya p /Xna .na iv´ai4 RnI .cI iviv2 ]Ttr e AalI _ ya ]Ttra .tIl smaiv*3 m ud \dya .Cya Aa2ar e

p / itsada .c e g3 kel e _ p / itsada .Cya 0kU` s.Qy eCya Aa2ar e sjRnxIl ivcara .ca Aa e6 iktI h e l9at

Aale _ smaiv*3 m ud \dyatIl iviv2teCya Aa2ar e ivcaratIl lvickta iktI h e pahta Aale _ tsec

g3atIl ANy ka e`alahI n suclela 0qada d uim R; m ud \da, ma .Dlela v eg;a ivcar ya Aa2ar e ma E ilkta

pDta;lI, p /Xninhay ivXle8` p u! e idle Aah e _

Page 25: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

129

p /Xn ¢ _ É :

vga RtIl ix9k v iv´a$ya R .na 0kmeka .Cya mnatIl ivcar vacta Aale tr kay kay ha e{l?

jaStIt jaSt kLpna ilha _ p /Ty ek kLpna nVya Aa e;I .vr ilha _

ya p /Xnala iv´ai4 RnI .nI idlele p / itsada .c e ivXle8` p u! e idlel e Aah e _

sar`I ¢ _ 5 _Ë : p /Xn ¢ma .k É la iv´ai4 RnI .nI idl el e p / itsad

s.b . i2t m ud \d e ma .D`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

¢ _ iv´ai4 RnI .nI idleLya p / itsadatIl m ud \d e

p Uv Rcac`I ]Ttrcac`I

É ix9ka .xI s.b . i2t ivcar smj`e :

ca .gle ã va{3 ivcar iv´a4I R Aai` ix9ka .na smjtIl

ix9k jI ¡tI vga Rt 6 e`ar Aah e tI Aga edrc k;el _

mula .c e p / itsad ix9ka .na k;tIl

ix9k Aai` iv´a$ya R .m@y e nk;t ivcara .cI d eva`6 eva`

ha e{l

5Ï Ï8

Ê iv´a$ya R . Cya wavna smj`e

mnatIl suq, d u :q, rag, Vd e8, mTsr, wItI, Aan .d

Hya wavna smjtIl _

ÎÊ ÏË

Ë pir`am

ca .gle pir`am :

A@yyn A@yapnat =cI inma R` ha e{l

iv´a$ya R .ca p uva Rn uwv, )anrcna kr~yacI pd \2t,

maihtI, Tya .CyakD e As`ar e g u` Aga edrc k;tIl

Tyam u; e suPt g u`a .na vav d eta y e{l _

iv´a$ya R .na ixkvlel e k;te kI nahI h e smjLyam u; e

p u!c e A@yyn An uwv d e` e sa ep e ha e{l _

AWyasat mag e pD`a-ya iv´a$ya R . Cya ADc`I smjtIl _

5Ë ÏÎ

Page 26: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

130

iv´a$ya R .na Ap ei9t )an, ka ExLy e ivkist ha etIl _

A@yyn-A@yapn jaStIt jaSt ¡tIy uKt ha e{l ã

iv´a$ya R .ca jaSt shwag va3 el _

p /Xn Aa2Ic e k;Lyamu; e iv´a4I R prI9 esa#I tyarI

krtIl _

ka WpIcI smSya rah`ar nahI _

va{3 pir`am :

A@yyn-A@yapnaca AaraqDa, =pr e8a iv´a$ya R .na Aa2Ic

k;el Tyam u; e A@yapn p /wavI ha e`ar nahI _

prI9 et ivcarle ja`ar e p /Xn Aa2Ic k;tIl _

p /Xnpi5ka Aapa eAap fu3 el _

ka WpI, g Erp /kar ha etIl _

Ì8 ÏÑ

A4 Rinv Rcn :

p Uv Rcac`ICya t uln et ]Ttr cac`ItIl m uKt p /itsad, Aa e6, iviv2ta v ma E ilkta ya

babtItIl g u`aTmkirTya srs Aah et _

Aa e6 : vga RtIl ix9` v iv´a$ya R .na 0kmekaCya mnatIl ivcar vacta Aale tr, ya p /Xnala

ÏÑ iv´ai4 RnI ix9ka .nI p Uv Rcac`It ÉÏÊ, tr ]Ttr cac`It ÊÑÎ m ud \d e nm Ud kel e _

iviv2ta : p Uv Rcac`It Ì p /karc e m ud \d e s ucvle, tr ]Ttr cac`It Ì p /karc e m ud \d e iviv2ta

nm Ud kelI _

ma E ilkta : vga RtIl ix9` v iv´a$ya R .na 0kmekaCya mnatIl ivcar vacta Aale tr, ya

p /Xnala ÏÑ iv´ai4 RnI ix9ka .nI sucivleLya m ud \dya .m@y e p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`It 0khI

iwNn p /itsad Aala nahI _

Page 27: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

131

p /Xn ¢ _Ê : ix9ka .nI s.p k= ny e Mh`Un jaStIt jaSt pya RyI ]payya ejna sucva _

sjRnxIl ivcar ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`It m uKt AiwVyKtIla vav

d e`a-ya kahI p /Xna .c e g u`aTmk ivXle8` nm uNyadaql p u! e idle Aah e _

sar`I ¢ _ 5 _Ì : p /Xn ¢ma .k Ê la iv´ai4 RnI .nI idl el e p / itsad

s.b . i2t m ud \d e ma .D`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

¢ _ iv´ai4 RnI .nI idleLya p / itsadatIl m ud \d e

p Uv Rcac`I ]Ttrcac`I

É xa;etIl p /xasn

pa5 VyKtI .Cya n em` Uk

Apa5 AstIl tr p / ix9` dyav e

bdlI jv;Cya gavat

s.2I, svltI, p / ix9`

v etnva!I

s.p ha e~yap UvI Rc ivcarivinmy

ca .gle kam kr`a-ya .cI dql purSkar, sNman,

ba ens, dja R

5Ñ ÏÊ

ix9ka .sa#I xa;et Un mag Rdx Rn

v EyiKtk

xE9i`k

p / ix9`vg R

s.p ha e~yam u;e iv´a$ya R .c e ha e`ar e n uksan yaiv8yI

]d \ba e2n

s.pacI v e;c y e} ny e AxI ya ejna kr`e

È Ê

xa;ebah erIl kam e n d e` e

invD`uka, mtdar na e .d`I, mtma ej`I

jng`na

5Ñ ÏÉ

Page 28: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

132

Sp2a R prI9a

xa;es .b . i2t ANy kam e kmI kr`e

p /v ex prI9a

p /v ex p / i¢ya

Sp2a R prI9a, [tr i#ka`I ja}n prI9a 6 e` e,

baHyprI9k

È Î8

smSya ja` Un 6 e` e

jv;Cya gavat bdlI

palk, smaj, xasn, p /xasn

iv´a4I R

5Ì Î5

ANy

jaSt v e; d e`ar e p /ya egxIl, iv´a4I R iht jp`ar e,

mag Rdx Rn kr`ar e ya .cI dql ^yavI, pairta e i8ke, bi9se

dyavIt _

ÌÊ 5Ï

A4 Rinv Rcn :

p Uv Rcac`ICya t uln et ]Ttr cac`ItIl m uKt p /itsad, Aa e6, iviv2ta v ma E ilkta ya

babtItIl g u`aTmkirTya srs Aah et _

Aa e6 : iv´ai4 RnI ix9ka .nI s.p k= ny e Mh`Un ÏÑ iv´ai4 RnI .nI p Uv Rcac`It ÊÉÌ p /karc e

m ud \d e s ucvle, tr ]Ttr cac`It ËË5 p /karc e m ud \d e nm Ud kel e _

iviv2ta : p Uv Rcac`It Ì p /karc e m ud \d e s ucvle, tr ]Ttr cac`It Î p /karc e m ud \d e iviv2ta

nm Ud kelI _

ma E ilkta : ix9ka .nI s.p k= ny e yasa#I ix9ka .na mag Rdx Rn ya m ud \dyasa#I p Uv Rcac`It

0khI p / itsad Aala nahI tr ]Ttrcac`It yasa#I kahI p /itsad Aale _

Page 29: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

133

p /Xn ¢ _ Ë : vga Rt iv´a4I R iktI iwNn kar`a .nI ba elt AstIl TyacI jaStIt jaSt s .waVy kar` e

ilha _

ya p /Xnala iv´ai4 RnI .nI idlele p / itsad ã sucivlel e m ud \d e p u!Ilp /ma` e _

sar`I ¢ _ 5 _5 : p /Xn ¢ma .k Ë la iv´ai4 RnI .nI idl el e p /itsad

s.b . i2t m ud \d e ma .D`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

¢ _ iv´ai4 RnI .nI idleLya p / itsadatIl m ud \d e

p Uv Rcac`I ]Ttrcac`I

É ix9k :

)an : kmI )an Asel, A´yavt )an nsel

A@yapn iv8yk : c Uk ha e` e, m ud \da sa eD Un ba el` e,

iv´a$ya R .kD e d ul R9 kr`e, A@yapn ca .gle ã va{3 yabd \dl

ba el`e

xarIirk : AajarI As`e

manisk : manisk iS4tI i#k nsel

5Ë ÏÎ

Ê iv´a4I R :

ba Eid \2k : Aakln kmI ã jaSt A@yynat =cI kmI

xE9i`k : nVya kLpna sa .g` e, mnat inma R` ha e`ar e p /Xn,

ADc`I, iv8y n smj`e, ix9ka .p e9a jaSt maihtI As`e,

im5a .na smjUn sa .g` e, iv8y k.3a;va`a _

manisk ã xarIirk : gPpa mar` e, ix9k ragavle AstIl

Tyaca rag b9Is im;aLyaca Aan .d m ulI .na icDv~yasa#I,

g .mt Mh`Un 6rI wa .D` zale Asel, 6rI ka e`I AajarI Asel

ã mniS4tI i#k nsel

xarIirk : AajarI As`e, w Uk lag`e, 0 ekayla n y e` e,

f;yavrc e n ids`e

Î8 ÏÊ

Page 30: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

134

Ë ANy baHy 63k :

rSTyat Ap6at paihla As`e, 3I _ VhI _s .g`k, [.3rn e3vr

maihtI im;alelI As`e, vt Rmanp5at vacnavr cca R kr`e,

qe;aD U Aai` qe;abd \dl ba el`e, Aiwn eta, Aiwn e5Ibd \dl

ba el`e, 3I _ VhI _ vrIl kay R¢m, isn emabd \dl cca R kr` e,

saihTy-p en, p3 \3I, qa eDrbr, [ _mag` e _

58 ÎÑ

A4 Rinv Rcn :

p Uv Rcac`ICya t uln et ]Ttr cac`ItIl m uKt p /itsad, Aa e6, iviv2ta v ma E ilkta ya

babtItIl g u`aTmkirTya srs Aah et _

Aa e6 : iv´ai4 RnI ix9ka .nI vga Rt iv´a4I R iktI iwNn kar`a .nI ba elt AstIl TyacI jaStIt

jaSt s.waVy kar` e sucivtana ÏÑ iv´ai4 RnI .nI p Uv Rcac`It ÉÏÑ p /karc e m ud \d e s ucvle, tr

]Ttr cac`It ÊÉÏ p /karc e m ud \d e nm Ud kel e _

iviv2ta : p Uv Rcac`It Ë p /karc e m ud \d e s ucvle, tr ]Ttr cac`It Ë p /karc e m ud \d e iviv2ta

nm Ud kelI _

ma E ilkta : vga Rt iv´a4I R iktI iwNn kar`a .nI ba elt AstIl TyacI jaStIt jaSt s.waVy

kar` e sucivtana p Uv Rcac`It 0khI p / itsad Aala nahI tsec ]Ttrcac`IthI p / itsad Aala

nahI _

p /Xn ¢ _ 5 : ix9`acI jbabdarI srkarcI nahI Asa in`Ry 0ka sv R ra*¨ smaiv*3 AsleLya

jagitk pir8d et jahIr kela _ AaMhI Aata ix9`avr 0khI p Esa qcR kr`ar nahI _ Tyam u; e Aata

xa;a b .d Asa in`Ry sv Rc ra*¨a .nI 6 etla tr kay kay ha e{l? Tyace pir`am p u!Il m ud \dya .Cya

Aa2ar e Svt .5p` e ilha _

AÝ ca .gle, bÝ ba{3, kÝ gmtIdar

ya p /Xnala iv´ai4 RnI .nI p Uv Rcac`I ]Ttrcac`It idlel e p / itsad ã sucivlel e m ud \d e

p u!Ilp /ma` e _

Page 31: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

135

sar`I ¢ _ 5 _Î : p /Xn ¢ma .k 5 la iv´ai4 RnI .nI idl el e p /itsad

s.b . i2t m ud \d e ma .D`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

¢ _ iv´ai4 RnI .nI idleLya p / itsadatIl m ud \d e

p Uv Rcac`I ]Ttrcac`I

ca .gl e pir`am

É iv´a$ya R .Cya d <*3In e :

wItI, ic .tam uKt jIvn Tyam u; e Sp2a R, prI9a, Awyas b .d,

Aan .dI Aan .d

Svat .”y – xa;et ja~yac e b .2n nste, k3k3 nahI _

Svt .5p` e ivcar kr`e, hv e t e ix9` 6 e` e

5Ñ ÏÎ

Ê palka .Cya d <*3In e :

Aai4 Rk fayda ha e{l, d e`Gya b .d ha etIl, qcR vac el, Svt:

ixkvtIl, Vyavsaiyk ix9` detIl _

s .ga epn VyviS4t – mula .kD e l9 d etIl, par .pairk Vyvsay

ix9` im;el _

p /v exasa#I p /yTn nahI – Sp2a R, c!aAa e!

5Ê Î8

Ë smajaCya d <*3In e :

la eks.63n – srkarla ivra e2 kr`e, in`Ry bdl~yas wag

paD`e, dbav Aa``e _

shkay R – nvIn xa;a su= kr`e, 0k5 y e}n smajkay R

kr`e _

v Ecairk jag <tI – v Ecairk jag <tI ha e}n ix9`ace mhTTv

va! el, nv e nv e AWyas¢m su= ha etIl AWyas¢mat iviv2ta

y e{l _

5Ñ ÏÎ

Ì ra*¨aCya d <*3In e :

Aai4 Rk fayda – ix9`avrca qcR vac el, ix*yv <TtI, ma eft

ix9` b .d, xa;a .na An udan b.d, ix9ka .ca pgar nahI

5Ï ÏÌ

Page 32: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

136

vacleLya p Exa .t Un [tr ca .glI kam e kr`e shjxKy ha e` e _

qajgI xa;a .t Un Aapa eAap ra*¨a .sa#I tJ) t.5), xaS5),

[ _ tyar ha etIl _ srkarla p /yTna .cI grj pD`ar nahI _

Aar9`am u; e ha e`ar e vad, p /Xn im3tIl _

srkarcI ]Cc ix9`acI jbabdarI, T uyatIl ADc`I d Ur

ha e}n fayd e im;tIl _

va{3 pir`am

É ix9ka .Cya d <i*3ka enat Un :

b ekar, b era ejgar Tyam u; e ku3 u .b ]@vSt

ix9` p /ix9` mhaiv´aly e bd . ha e` e

qajgI ix9`s.S4a .m@y e Aai4 Rk xa e8`, v etn kmI

Jyada v e; kam kr`e

5Ñ ÏÎ

Ê palka .Cya d <*3In e :

kamat d ul R9 : m ul e 6rI Tyam u; e ic .ta, ka;jI

jada Aai4 Rk war : qajgI xa;a .cI fI Jyada As`e _

manisk SvaS4 : m ul e wa .D` e krtIl, wa .D` e 6rI Aa`tIl,

w.Dav Un sa eDtIl, kahItrI ]´a eg krtIl, Tyat Un Ap6at

ha e{l Tyam u; e manisk SvaS4 ib6D el _

5Ï ÏÊ

Ë iv´a$ya R .Cya d <i*3ka enat Un :

idxahIn ha e` e, s.Skar n ha e` e, A)anI b ekarI Vysna2Inta,

b eixSt, b ejbabdar ha e` e, ba E id \2k, wavink, samaijk

ivkas ku .#It

5Ê 5Ê

Ì smajaCya d <i*3ka enat Un :

Aixi9ta .c e p /ma` va! el, A)an, A.2&d \2a va!`e, w edwav,

grIb-&Im .t drI va!`e, &Im .ta .cI m ul e ixktIl, grIba .c e

xa e8` ha e{l _

ÌÌ Î8

Page 33: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

137

5 ra*¨aCya d <i*3ka enat Un :

jbabdar nagirka .ca Awav, kuxl t.5), xaS5), tJ),

qe;aD U, [ _ im;`ar nahIt _ inr9rta-Aara e Gy smSya,

samaijk ADsr ha e` e, ra*¨acI ã jgacI p /gtI qu .3 el _

ËÎ 55

A4 Rinv Rcn :

p Uv Rcac`ICya t uln et ]Ttr cac`ItIl m uKt p /itsad, Aa e6, iviv2ta v ma E ilkta ya

babtItIl g u`aTmkirTya srs Aah et _

Aa e6 : srkarI xa;a b .d zaLya tr ya p /Xnala ÏÑ iv´ai4 RnI .nI p Uv Rcac`It ÌÌÌ p /karc e

m ud \d e s ucvle, tr ]Ttr cac`It ÎÉÎ p /karc e m ud \d e nm Ud kel e _

iviv2ta : p Uv Rcac`It Ñ p /karc e m ud \d e s ucvle, tr ]Ttr cac`It Ñ p /karc e m ud \d e iviv2ta

nm Ud kelI _

ma E ilkta : srkarI xa;a b .d zaLya tr ya p /Xnala p Uv Rcac`It Aai` ]Ttrcac`It 0khI

iwNn p /itsad Aala nahI _

5 _5 _Ê Svy.A@yyn saihTyatIl p/itsadace g u`aTmk ivXle8` :

Svy .A@yyn saihTyat iviv2 jIvn ka ExLy e Aai` Tya .cI ]pka ExLy e ya .c e ya e Gy Aakln Vhav e

Aai` Tya .c e ]pya ejn krta yav e yasa#I Tya .c e A@yyn-An uwv d e`a-ya ¡tI .c e ]pya ejn kr~yat Aale

ha et e _ Tyac e v`Rn p/kr` Ì m2Il m ud \da ¢ _Ì _Ë m@y e kel el e Aah e _ Tya ¡tI .m@ye iviv2ta ha etI

Tyap EkI kahI ¡tI .c e nm uNyadaql ivXle8` p u! e sadr kel e Aah e _

nmuna¡tI É : Svy .A@yyn saihTyat sva Rt p /4m 'mihla la ekp / itin2I .sa#I AavXyk ka ExLy e' Asa

leq vacayla idla _ la ekp / itin2I .p /ma` ec ix9ka .sa#I AavXyk ka ExLya .cI maihtI wavI ix9ka .na

Aah e kI nahI h e ja` Un 6 e~yasa#I p u!Il p /Xnac e Aaya ejn kel e ha et e _

Page 34: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

138

p /Xn : jxa t umCya la ekp / itin2I .kD Un Ap e9a Aah et, tsec smajaCya ix9ka .kD Un kahI Ap e9a

Astat _ ix9k ksa Asava yabd \dlCya kahI kLpna Astat _ iv´a$ya R .ca sva R .gI` ivkas

kr~yasa#I ix9ka .nI hrp /kar e p /yTn krav e Ase va3t Aste _ ix9k ha e~yac e @y ey 6 e}n t uMhI ya

bI _0D \ _ Cya AWyas¢mat p /v ex 6 etla Aah e _ yxSvI ha e~yasa#I ix9kakDe ka e`tI ka ExLy e AavXyk

AsavIt? Ase t uMhala va3t e _

ya p /Xnala iv´ai4 RnI .nI idlel e p / itsad Tya .Cya xBdat d e}n Tyat Un sUict ha e`arI ka ExLy e

p u! e idlI Aah et _

sar`I ¢ _ 5 _Ï : ix9ka .sa#I AavXyk AslelI ka ExLy e s Ucivtana iv´ai4 RnI .nI k el elI xBdya ejna :

A _¢ _ ix9ka .sa#I AavXyk AslelI ka ExLy e sucivtana

iv´ai4 RnI .nI kel elI xBdya ejna

sUict ha e`ar e jIvn ka ExLy

É _ ya e Gy Aacarivcar As`e _

AaTmivXvas As`e _ Svja`Iv :

wavna .ca pir`am ja`~yacI 9mta As`e _

Ê _ ca .gle A4Rp U` R s.wa8` kr`e _

l9pUv Rk 0 ek`e _ p /wavI s .p / e8` ka ExLy e

swa2I3p`a _

Ë _ iv´a$ya R .cI ADc`, smSya, p /Xn smjUn 6e` e _

iv´a$ya R .na A@yynat mdt kr`e _ smSyainrakr`

[tra .na ADc` sa eDiv~yas mdt kr`e _

Ì _ nvIn ga e *3I ixk`e, ixkiv`e _

nvIn sa2n e, t .5 e, pd \2tI vapr` e _ sjRnxIl ivcar

A@yapnat nvIn y uKTya vapr` e _

5 _ vga Rt ixkiv~yap urt ec kam nahI yacI ja`Iv

As`e _

ya e Gy kay Aya e Gy kay yacI xhainxa kr`e _ sarasar ivcar

iv´a$ya R .m@y e w edwav n kr`e _

Page 35: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

139

Î _ ya e Gy in`Ry 6 e~yacI 9mta As`e _

iviv2 pya Rya .ca ivcar kr`e _ in` Ry9mta

sva R . Cya faydyac e in`Ry 6 e` e _

Ï _ samaijk kaya RcI AavD As`e _

iv´a$ya Rs .dwa Rt palk, im5, sLlagar [

wUimka bjav`e _

Aa .trVyiKtk s.b .2

iv´a4I R iht ja epas`e _

8 _ iv´a$ya R . Cya wavna, ivcar, mte, kLpna smjUn

6 e` e _

shka-ya .na smjUn 6 e` e _ td \n uw UtI

[tra .na mdt kr`e _

Ñ _ v e; ec e inya ejn krav e _

AapLya wavna .vr iny .5` Asav e _ wavna .c e smaya ejn Aai`

ta`t`avac e VyvS4apn

wavink, xarIirk Aara e Gy ca .gle As`e _

vrIl iv´ai4 RnI .nI na e .divleLya p / itsadav=n Ase l9at y et e kI, sv Rc jIvn ka ExLy

ix9`acI AavXykta ix9ka .sa#I Aah e Ase iv´ai4 RnI .na va3le _

nmuna¡tI Ê : Aa .trVyiKtk s.b .2 ka ExLyat smajaleq ka!~yacI p u!Il ¡tI idlI ha etI _

kagdavr m@ywagI t umc e nav ilha _ Tya wa evtI vt u R; ka!a _ Tyat sma2ankark s.b .2

ilha v vt u R;abah er Asma2ankark s.b .2 AsleLya VyKtIc e nav ilha _ n .tr Asma2ankark

VyKtIla vt u R;at 6 e~yasa#I kay krav e lag el t e ilha _

Aa .trVyiKtk s.b .2 sma2ankark ha e~yasa#I iv´ai4 RnI .nI idl el e p /itsadatIl m ud \d e

kravyaCya babI :

VyKtIcI w Uimka smjUn 6 e` e _

[tra .bd \dl p /amai`k Aadr, [tra .cI ka;jI 6 e` e _

Page 36: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

140

Aaple h et U kay? . AiwVyKtI Sp*3 As`e _

prSpra .m2Il jbabdarIca SvIkar kr`e _

Svt:bd \dl Aai` [tra .bd \dl vaStvvadI d <i*3ka en # ev` e _

prSpra .xI s.pkR inya ejn kr`e, s.p / e8` p /wavIp` e kr`e _

[tra .kD Un AapLya Ap e9a kay Aah e h e smjUn 6e` e _

[tra .Cya grj ep /ma` e, sa eyIp /ma` e Aaple kay R9mtecI 2a er` e lvcIk # ev` e _

d us-ya .na Aaple Mh``e bra ebr smjle kI nahI t e ja` Un 6 e` e _

nmuna¡tI Ë : Svy .A@yyn saihTyat in`Ry9mtecI VyaQya tyar kr~yacI v Ecairk ¡tI d e~yat

AalI ha etI _ iv´ai4 RnI .nI VyaQy etIl smaiv*3 kel el e m ud \d e p u! e idlel e Aah et _

sar`I ¢ _ 5 _8 : in` Ry9mta VyaQy ekirta iv´ai4 RnI .nI idl el e p /itsad

VyaQy etIl Ap ei9t m ud \d e iv´ai4 RnI .nI smaiv*3

kel el e m ud \d e

smSya iniXct Aa e;q`e

maihtIca xa e2 6 e` e

iviv2 pya Rya .ca ivcar kr`e

pya Ryasa#I n Eitk Aa2ar 6 e` e

d UrgamI v nijkCya pir`ama .ca ivcar kr`e

ya e Gy ã Aya e Gy pir`ama .ca ivcar kr`e

jaStIt jaSt fayda d e`ara in`Ry 6 e` e

v e; eca ivcar Aai` mhTTv l9at 6 e` e

s.sa2na .ca kmIt kmI vapr k=n in`Ry 6 e` e

7a e3ya g3avr p /ya eg k=n n .tr in`Ry 6 e` e

p Uva Rn uwva2ar e in`Ry 6 e` e

pya Rya .c e m ULymapn k=n in`Ry 6 e` e

kay RvahIn .tr p /Ty9 pir`amkarktec e m ULymapn kr`e

jbabdarI 6 e` e

Page 37: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

141

iv´ai4 RnI .nI kel eLya kahI VyaQya nm uNyadaql p u! e idLya Aah et _

É _ in` Ry 6 e` e Mh`je ya e Gy v Aya e Gy ya .ca ivcar k=n 0qadya ga e *3Ibabt AapLyala p3 el tI

w Uimka 6 e` e _

Ê _ piriS4tIca sva e Rta eprI tkR lav Un Tyavr ivcar k=n in*k8 R ka!`e Mh`je in`Ry ha ey _

Ë _ 0qadI ¡tI krtana itCya sva R .gaca ivcar k=n faydyaca ivcar invD`e Mh`je in`Ry

ha ey _

Ì _ AapLya swa evtalCya piriS4tIca Aai` AapLyatIl 9mteca ivcar k=n sv R xKyta .cI

maihtI im;v Un hvI tI ga e *3 sa@y kr~yasa#I iniXct kel el e mt Mh`je in`Ry 6 e` e _

5 _5 _Ë A@yapn kay R¢mas.b .2I iv´ai4 RnI ixi9ka .nI idlel e p /Tyawr` :

p /St ut s.xa e2nat wavI ix9ka .sa#I tyar kel eLya jIvn ka ExLy A@yapn kay R¢maCya

kay RvahIn .tr iv´ai4 RnI ixi9ka .nI idlel e p /Tyawr` ja` Un 6 e~yasa#I p /Tyawr` p /XnavlI tyar kelI _

TyacI cca R p /kr` Ë m@y e Ë _8 ya m ud \dyat kel elI Aah e _ p /Tyawr` p /XnavlI pirix*3 b-Ï m@y e

ja eDlelI Aah e _

iv´ai4 RnI ixi9ka .na jIvn ka ExLy ivksn A@yapn kay R¢mas.dwa Rt m uKt p /itsad d eta

yava yasa#I ja`Ivp Uv Rk m uKt AiwVyKtIla vav d e`ar e p /Xn d e}n p /itsad d e~yacI s.2I idlI _

Tyam u; e iv´ai4 RnI ixi9ka .Cya iviv2 kLpna, ivcar, d <i*3ka en s.xa e2kala smj~yas mdt zalI _

A@yapn kay R¢mas.b .2I iv´ai4 RnI ixi9ka .nI idleLya p /Tyawr`ac e g u`aTmk ivXle8` p u! e

sadr kel e Aah e _

Page 38: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

142

p /Xn ¢ _É : jIvn ka ExLy kay R¢maca Aaxy na e .dva _

p /Xn ¢ _É Cya s.dwa Rt iv´ai4 RnI ix9ka .nI idlel e m uKt p / itsad p u!Il sar`It idle

Aah et _

sar`I ¢ _ 5 _Ñ : jIvn ka ExLy ix9` kay R¢maCya Aaxyababt iv´ai4 RnI .c e p /itsad

p /Tyawr`atIl p El U iv´ai4 RnI .nI idlel e p / itsad p / itsad d e`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

Ü0kU` ÏÑ p EkIÝ

AaxyacI VyaPtI svRSpxI R ÏÑ

jIvnavXyk mULya .ca smav ex ÏÎ

ADc`I s.k3a .vr mat kr~yasa#I -

skaraTmk d<i*3ka en

Ï5

Sv-ivkasala mdt kr`ara Ï5

AaxyacI ma .D`I ¢mbd\2 v suSp*3 rcna Ï8

]dahr`a .ca smav ex ÏÊ

p Uv R inya e ijt, sh et uk tyar kel ela ÏÉ

mhTTvp U` R vaKy p /s .g, ¡tI ÎÉ

A4 Rinv Rcn :

iv´ai4 RnI .Cya mte jIvn ka ExLy A@yapn kay R¢maca Aaxy p Uv R inya e ijt, suSp*3 rcna

sh et uk Sv-ivkasala sahaYy kr`ara Aai` sv RSpxI R ha et e _

Page 39: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

143

p /Xn ¢ _Ê : jIvn ka ExLy kay R¢macI v e; Aai` kalav2I

v e; Aai` kalav2I ya e Gy ha eta Ase ÏÑ iv´ai4 RnI .nI nm Ud kel e Aah e _

sar`I ¢ _ 5 _ ÉÈ : jIvn ka ExLy ix9` kay R¢maca Aaxyababt iv´ai4 RnI .c e p /itsad

v e;-skaraTmk

p /itsad

p / itsad d e`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

nkaraTmk ã sUcnaTmk

p /itsad

p / itsad d e`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

Ü0kU` ÏÑ p EkIÝ

ya e Gy v e; ÏÏ savkax kam kr`a-ya

m ulI .m u; e v e; jada ha eta

Ê

kalav2I ya e Gy ÎÏ navINyp U` R t .5 e pd \2tI yamu; e

jada v e; hva ha eta

ÉÊ

satTyp U` Rta ÏÉ

su3 \3ya .ca ya e Gy

ivinya eg

ÏÉ

p /Ty ekIla srav ha e~yas Ap ura

kalav2I

8

A4 Rinv Rcn :

sar`I ¢ma .k 5 _ ÉÈ yac e inrI9` krtana Ase ja`vt e kI, v e; Aai` kalav2ICya babtIt

ÏÏ iv´ai4 RnI .na ya eGy Aai` p ur esa kalav2I ha eta Ase nm Ud kel el e Aah e _ pr .t u Tyat kahI

skaraTmk Aai` kahI sUcnaTmk Asa p / itsad idla Aah e _ skaraTmk p /itsadat v e; Aai`

kalav2I ya e Gy, satTyp U` Rta Aai` su3 \3ya .ca ya e Gy ivinya eg Asa p / itsad Aa!;Un Aala _ da en

iv´ai4 RnI ixi9ka .nI sUcnaTmk p /itsad idla Tyat savkax kam kr`a-ya m ulI .m u; e jada v e;

im;t ha eta _ tr navINyp U` R t .5 e, pd \2tI yam u; e p /Ty ekIla srav 6 e~yas Ap ura kalav2I Aah e _

Tyam u; e ta e Aa`qI va!iv~yacI iv´ai4 RnI .na AavXykta va3t ha etI _ yav=n jIvn ka ExLy

kay R¢mabd \dl Tya .na AavD inma R` zalI ha etI _ jIvn ka ExLyababt Ai2kai2k srav Vhava yasa#I

iv´ai4 RnI v e; jada Asava AxI sUcna kel elI idsUn y et e _

Page 40: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

144

p /Xn ¢ _Ë : jIvn ka ExLy ix9` kay R¢matIl A@yyn A@yapn p /i¢ya ya p /Xnababt iv´ai4 RnInI

idleLya p / itsadac e g u`aTmk ivXle8` sar`It p u! e idle Aah e _

sar`I ¢ _ 5 _ ÉÉ : jIvn ka ExLy ix9` kay R¢matIl A@yyn A@yapn p /i¢ya

A _¢ _ A@yyn-A@yapn p /i¢y ebabt iv´ai4 RnI .nI idlel e p / itsad p /itsada .cI s.Qya

Ü0kU` ÏÑ p EkIÝ

É sEd \2 . a itk v p /aTyi9k kaya Rca smNvy ã smta el ha eta _ ÏÑ

Ê vaprleLya pd \2tI, t .5 e yam@y e iviv2ta ha etI _ ]da _ yat

SWOT Analysis, SEAM, PMI, b uid \2m .4n,

cca R, w Uimkapaln, na3yIkr`, shakaya R Tmk A@yyn,

AiwkLp, p /s .gvacn

ÏÎ

Ë AiwVyKtIla vav idla _ ÏÎ

Ì b .2nivriht ã p /sNn ã mnma ek;e vatavr` inma R` kel e _ Ï5

5 Aa2uink t.5)anaca vapr kela _ Ï5

A4 Rinv Rcn :

sar`I ¢ _ 5 _ÉÉ v=n Ase l9at y et e kI, A@yyn A@yapn p /i¢y et sEd \2a . itk Aai`

p /aTyi9k kaya Rca smNvy smta el yababt ÏÑ Mh`je sv R iv´ai4 RnI .nI p / itsad na e .divla Aah e _

A@yyn-A@yapnasa#I iviv2 pd \2tI, t .5 e ya .ca vapr kela Aai` ta e iv´ai4 RnI .na AavDLyac e Tya .nI

nm Ud kel e _ nvIn pd \2tI, t .5 e yam u; e s.xa e2kac e A@yapn Tya .na AavDle yababt ÏÏ iv´ai4 RnI .nI

nm Ud kel e Aah e _ yat wUimkaiwny, b uid \2m .4n, na3yIkr`, cca R, qe;, Aiw=pta [ _ m u; e m uKt

AiwVyKtIla vav im;ala _ n ehmICya pd \2tIp e9a v eg;ya pd \2tIn e hstqe;t, ma ek;ya vatavr`at

A@yyn A@yapn p /i¢ya par paDLyac e iv´ai4 RnI .nI nm Ud kel e Aah e _

Page 41: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

145

p /Xn ¢ _Ì : Svy .A@yyn p uiStkebabt t umca p / itsad na e .dva _ ya p /Xnala iv´ai4 RnI .nI idlela

p / itsad p u!Il sar`It idla Aah e _

sar`I ¢ _ 5 _ ÉÊ : Svy .A@yyn p uiStkebabt idl el e p /itsad

A _¢ _ Svy .A@yyn p uiStka s.dwa RtIl iv´ai4 RnI .nI idlel e p / itsad p /itsada .cI s.Qya

Ü0kU` ÏÑ p EkIÝ

É ma .D`I – sus U5 p /wavI ma .D`I ÏÑ

Ê hata;ayla su3su3It ÏÌ

Ë ¡tI .m@y e iviv2ta - ic5, Aaleq, rcna ÏÌ

Ì ivcar ivinmy Aai` shkay R A@yynala s.2I ÏË

A4 Rinv Rcn :

sar`I ¢ _ 5 _ÉÊ v=n Ase l9at y et e kI, Svy .A@yyn p uiStkecI iv´ai4 RnI p / itsada .cI

suVyviS4t v p /wavI ma .D`I ha etI _ yala shkaya R Tmk A@yyn Aai` ivcar ivinmyala yat An ek

v e;a s.2I idlI hatI _ Tyam u; e 0kmekI .c e ivcar kLpna, mte, smj~yas mdt zalI Aai`

0kmekI .na mdt kr`e, smjUn 6 e` e Axa ca .gLya svyI Svy .A@yyn saihTyatIl ¡tI .m u; e lagLyac e

nm ud kel e Aah e _

p /Xn ¢ _5 : jIvn ka ExLy kay R¢m rabiv~yacI grj va3t e ka? Kar` kay? ya p /Xnala iv´ai4 RnI .nI

idlela p / itsad p u! e sar`It idla Aah e _

ha ey – ÏÑ iv´ai4 RnI .nI p / itsad idla Aah e _

sar`I ¢ _ 5 _ ÉË : iv´ai4 RnI .nI jIvn ka ExLy e kay R¢m rabiv~yacI grj ebabt idl el e p /itsad

A _¢ _ kay R¢m rabiv~yacI iv´ai4 RnI .Cya mte kar` e p / itsada .cI s.Qya

Ü0kU` ÏÑ p EkIÝ

É ta`t`av, Sp2a R Ï8

Ê smajatIl w/*3acar ÏÌ

Ë Ai2k skaraTmk d<i*3ka en +jiv~yasa#I ÏÊ

Ì jIvnatIl AaVhan e p el~yasa#I ÏÊ

Page 42: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

146

A4 Rinv Rcn :

sar`I ¢ _ 5 _ÉË v=n Ase l9at y et e kI, sv Rc ÏÑ iv´ai4 RnI .na jIvn ka ExLy ix9`

kay R¢mac e p / ix9` idle paihj e Ase va3t e _ sv Rc iv´ai4 RnI .nI skaraTmk p /itsad idla Aah e _ Mh`je

Axa A@yapn kay R¢macI AavXykta sv Rc vya eg3asa#I Aah e AsehI Tya .nI yat nm Ud kel el e Aah e _

p /Xn ¢ _Î : jIvn ka ExLy kay R¢matIl sva Rt jaSt AavDlelI bab ka e`tI?

sar`I ¢ _ 5 _ ÉÌ : jIvn ka ExLy kay R¢matIl sva Rt jaSt AavDl eLya babI nm Ud krtana idl el e

p /itsad

A _¢ _ ka ExLy pd \2tI, t .5, ¡tI p / itsada .cI

s.Qya

Ü0kU` ÏÑ

p EkIÝ

É Svja`Iv SWOT Analysis ÏÑ

Ê td \n uw UtI AavDTya VyKtIxI t ulna,

p /s .gvacn, cca R, w Uimkapaln

ÏÑ

Ë p /wavI s.p / e8` ka ExLy qe;, Aiw=pta, na3yIkr`,

wUimkapaln

ÏÑ

Ì smSya inrakr` Aai`

sjRnxIl ivcar

b u id \2m .4n, PMI, SEAM ÏÎ

5 wavna .c e smaya ejn Aai`

ta`t`avac e VyvS4apn

Pair and Share,

wUimkapaln, cca R, sadrIkr`,

p /s .gna3y, Sla{D xa e _

ÏÊ

Î Aa .trVyiKtk s.b .2 Aai`

td \n uw UtI

smajaleq, wUimkapaln, cca R ÏÊ

Ï in`Ry9mta Aai` sarasar

ivcar

p /s .gna3y, wUimkapaln, cca R,

sadrIkr`

ÎÉ

Page 43: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

147

A4 Rinv Rcn :

sar`I ¢ _ 5 _ÉÌ c e inrI9` krtana Ase ja`vt e kI, Svja`Iv td \n uw UtI p /wavI s.p / e8`

ka ExLy hI tIn ka ExLy e sv R ÏÑ iv´ai4 RnI .nI AavDLyac e nm Ud kel e Aah e _ smSyainrakr` v

sjRnxIl ivcar ka ExLy AavD`ar e ÏÎ iv´ai4 RnInI wavnac e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn,

kel el e nahI _ Aa .trVyiKtk s.b .2, yababt ÏÊ iv´ai4 RnI .nI AavDLyac e nm Ud kel e Aah e _ sarasar

ivcar Aai` in`Ry9mta Hya ka ExLyababt sva Rt kmI Mh`je ÎÉ iv´ai4 RnI .nI p / itsad na e .divla

Aah e _ yav=n Ase Mh`tat y et e kI, Svja`Iv wavna .xI s.b . i2t Sv-inv ednpr, sadrIkr`aTmk

ka ExLya .babt iv´ai4 RnI .na jaSt AavD AsLyac e idsUn Aale _ Tya t uln et sarasar ivcar Aai`

in`Ry9mta kmI iv´ai4 RnI .na AavDlI _

p /Xn ¢ _Ï : jIvn ka ExLy ix9` kay R¢matIl n AavDlelI bab yabd \dl tumc e mt na e .dva?

yababt sv Rc ÏÑ iv´ai4 RnI .nI sv Rc babI AavDLyac e nmUd kel e Aah e _ 0khI nkaraTmk

p /itsad Aalela nahI _

p /Xn ¢ _8 : ya ix9` kay R¢maca t uMhala Svt:la d En . idn jIvnat fayda zala ka? AsLyas

ka e`ta?

ya p /Xnala sv R ÏÑ iv´ai4 RnI .nI ha ey Asa p / itsad na e .divla Aah e _

É _ Svja`Iv :

nVyan e Svt:Cya 9mta .cI g u`a .cI ja`Iv zalI _

AaTmivXvas va!la _

wavna .ca pir`am ja`~yacI 9mta inma R` zalI e _

stt ixk~yacI tyar va!lI _

[tra .xI jmv Un 6 e` e jmle _

Ê _ p /wavI s .p / e8` ka ExLy e :

p / ix9`an .tr mI

nm/t en e ba el` e jmte _

ca .gle A4Rp U` R s.wa8` kr`e jmte _

Page 44: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

148

l9pUv Rk 0 ekt e _

mud \d e VyviS4t ma .Dt e, Sp*3 krt e _

swa2I3p`a Aala _

Ë _ smSyainrakr` :

iv´a$ya R .cI ADc`, smSya, p /Xn smjUn 6eta y e} lagle _

iv´a$ya R .na A@yynat mdt kr~yacI ja`Iv inma R` zalI _

[tra .na ADc` sa eDiv~yas mdt krt e _

smSy ebabt s.v ednxIlta va!lI _

Ì _ sj RnxIl ivcar :

stt nva ivcar kr`e _

nvIn ga e *3I ixkte, ixkivt e _

nvIn sa2n e, t .5 e, pd \2tI vaprt e _

A@yapnat nvIn y uKTya vaprt e _

5 _ sarasar ivcar :

vga Rt ixkiv~ya VyitirKt [tr kama .cI ja`Iv Aah e _

ya e Gy kay Aya e Gy kay yacI xhainxa krt e _

sva R .gan e ivcar ksa krava Aai` icikTsk mULymapn kse krav e h e k;le _

Î _ in` Ry9mta :

ya e Gy in`Ry 6 e~yacI 9mta inma R` zalI _

iviv2 pya Rya .ca ivcar krt e _

sva R . Cya faydyac e in`Ry 6 et e _

Ï _ Aa .trVyiKtk s.b .2 :

samaijk kaya RcI AavD inma R` zalI _

iv´a$ya Rs .dwa Rt palk, im5, sLlagar [ _w U imka bjavt e _

iv´a4I R iht ja epast e _

vir*# ã kin*# shka-ya .xI s.b .2 ca .gle # evt e, Tya .cI ka;jI 6 et e _

8 _ td \n uw UtI :

iv´a$ya R . Cya wavna, ivcar, mte, kLpna smjUn 6et e _

Page 45: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

149

shka-ya .na smjUn 6 et e _

[tra .na mdt krt e _

Ñ _ wavna .c e smaya ejn Aai` ta`t`avac e VyvS4apn :

wavna .c e iny .5` kr`e jmte _

v e; ec e inya ejn krt e _

wavink, xarIirk Aara e Gy ca .gle jpt e _

[tra .Cya wavna smjUn 6et e _

yav=n iv´ai4 RnI .na jIvn ka ExLya .c e Aakln zale _ Tyac e ]pya ejn Svt:m@y e Aai`

[tra .sa#I krIt Aah et Ase vrIl na e .dIv=n smjte _

p /Xn ¢ _Ñ : vrIl p /Xna .t Jya m ud \dya .ca smav ex zala nahI Ase kahI t uMhala sucvayc e Asel tr

t e ilha _

ya p /Xnababt sv Rc m ud \dya .ca smav ex zala Aah e _ Asa p / itsad sv R ÏÑ iv´ai4 RnI .nI

idla, pr .t u kahI ta . i5k m ud \dya .babt sUcna keLya Aah et, Tya p u!Ilp /ma` e _

kahI kay R¢ma .Cya v e;I 0lsIDI vaprla p` jr p /Ty ek v e;I 0lsIDI ca vapr kela Asta

tr Aaple A4k&m vacle Aste _

cac`Ibabt – sivStr ]Ttr e As`a-ya cac`ItIl p /Xn ikck3 k.3a;va` e ha et e _

p /XnavlI ic5my Asayla hvI ha etI Mh`je mja AalI AstI _

s.xa e2kababt mt A@yyn A@yapnat - ]Tsah, sus .vad, inya e ijt ya e Gy, smjUn 6 e~yacI

Aai` sa .g~yacI pd \2t ya e Gy _ iv´a$ya R .bd \dl t;m; _ Svt:m@y e jIvn ka ExLy e =jlelI

idslI _

5 _Î s.xa e2kacI inrI9`e :

p / ix9`aCya p / ar .wI Svy .A@yyn p uiStketIl p /s .gvacn, TyavrIl p /Xna .cI ]Ttr e ilih`e, m uKt

p /itsad d e`a-ya ¡tI kr`e, cca R sadrIkr`e, yasa#I iv´ai4 RnI .ca su=vatIla qUp v e;

jat ha eta _ v eg;a navINyp U` R ivcar kr~yacI Tya .na srav Aai` svyhI nVhtI _ su=vatIla

AgdI ma ek;ep`an e p / itsad idle nahIt _ ma5 ix9`at xev3I iv´ai4 RnI Tya sv R ¡tI .m@y e

Page 46: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

150

p u!akar 6 e}n ma ek;ep`an e p / itsad d et Aai` 0qada v eg;a p / itsad Aala kI, 0kmekI .na

p / a e Tsahn Aai` p / e r`a d et _

wavna .xI s.b . i2t ka ExLy e Aai` Svinv ednavr ¡tI .m@y e iv´ai4 RnI .nI wrw=n p /itsad idla _

Svja`Iv, td \n uw UtI, wavna .c e Aai` ta`t`avac e VyvS4apn ya ka ExLyaCya sadrIkr`at,

wUimkapalnat AapLyala ka e`I hsel, nav e # evIl yaca ivcar n krta, ka e`TyahI wavna

n dDvta, qr eq ur e skaraTmk Aai` nkaraTmk AxI da eNhI p /karcI wavnaiwVyKtI idsUn

AalI _

p /wavI s.p / e8` ka ExLyatIl v EyiKtk Aai` sam Uihk ¡tI .m@y e iv´ai4 RnI p u!akar 6 e}n

sadrIkr` k= lagLya _ su=vatIla sam Uihk cce Rt, g3cce Rt [tr iv´ai4 RnI .c e Mh``e 0 ekt

nVhTya _ Tya .c e vaKy s.p~yap UvI Rc 6a{6a{n e Aaple Mh``e ma .Dt ha e Tya _ pr .t u n .tr ma5

l9pUv Rk 0 ek`e, Aaple Mh``e #amp`e ma .D` e, d us-ya .Cya Mh`~yaca A4R smjUn 6 et e Ase

p / itsad d e} lagLya _ su=vatIla iv´ai4 RnI .Cya [tr iv´ai4 RnI .xI shkay R Aai` Aa .tri¢ya

kmI ha e Tya _ Tya A@yapn kay R¢mat Un va!leLya idsLya _

td\n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk s.b .2 ka ExLyatIl A@yyn An uw UtIt tar e jmI .pr Aai` 7DI

lag e 7m7m Hya ic5p3a .tIl iv´a$ya R .xI Tya 0k=p zaLya ha e Tya _ Tyat Un iv´a$ya R .na smjUn

6 e` e, p / a eTsahn v p / e r`a d e` e yacI ja`Iv jag <t zalI _

]da _ tar e jmI .pr ya ic5p3atIl {xan AvS4I ya ivxe8 grja AsleLya pa5acI ADc`,

smSya Aai` d u :q ya .cI Tya .na p /k8a Rn e ja`Iv zalI _

Svy .A@yyn ¡tItIl p /Xn, ¡tI sa eDivtana sha@yayI iv´ai4 RnI .xI Tya ivcarivinmy cca R

krIt _ g Erhjr AsleLya sha@yayI m Ei5`Ila AadLya idvxIcI ¡tI smjav Un sa .gt _

g3a .tg Rt ¡tI, cca R sadrIkr`, wUimkapaln, [ _ ¡tI .t Un iv´ai4 RnI .ca p u!akar, shwag

Aai` AaTmivXvas va!lela idsla _

smSya inrakr`, sjRnxIl ivcar, sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ya ka ExLy A@yyn

An uw UtI .Cya v e;I iv´ai4 RnI .na su=vatIla ya ka ExLya .Cya 63ka .n usar ¡tI keLya nahIt _

pr .t u n .tr ma5 Tya Tya ka ExLyaCya Sv=pan usar pay-yan usar ¡tI keLya _ ]da _ b u id \2m .4n

t .5aca vapr k=n v egv eg;ya kLpna ma .DLya _ tr, PMI, SEAM ya t .5aca vapr k=n

smSyainrakr`atIl ¡tI Tya Tya 3Ppyan usar keLya _ su=vatIla vrvr mt, in`Ry kr`a-ya

iv´ai4 RnI n .tr icikTsk ivcar k= lagLya Aai` vaStvt ec e wan Aalel e ja`vle _

Page 47: p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn - INFLIBNETshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/12/12...105 p/kr` pacve maihtI ivXle8` Aai` A4RinvRcn 5 _È p/aStaivk : p/kr` car

151

tumc e )an tpasa ya sdraqalIl Sva@yayasa#I iv´ai4 RnI Svy .A@yyn saihTyac e l9pUv Rk,

barka{n e vacn krIt Aai` Ai2k sqa el maihtI 6 et _ yav e;I Tya .cI ij)asa, AavD,

]Tsukta va!lelI ja`vlI _