plakat kao muzealijamedia.nmkv.rs/2011/11/12-silvija-krejakovic_12-silvija-krejakovic.pdf · izraz,...

SILVIJA KREJAKOVI]Kraqevo

PLAKAT KAO MUZEALIJARatni plakat 194 – 45.

iz zbirke plakata Narodnog muzeja u Kraqevu

Apstrakt

Rad je poku{ao da objasni uzroke i na~ine promene u tretirawu plakata od

{tampanog materijala sa iskqu~ivo propagandnim porukama do muzejskog pred-

meta, odnosno zbirke. Deo zbirke ~ine plakati iz II svetskog rata sa vi{eslojn-

im zna~ewima u vremenu svog nastanka, kao i u vremenu wihove percepcije.

Sublimirane poruke plakata imale su u istoriji okupiranog Kraqeva stvarni

izraz, ~ime ova vrsta istorijskih izvora dobija na zna~aju.

Kqu~ne re~i: II svetski rat, plakat, propaganda, muzealija

1.1 PRIKUPQAWE I MUZEOLO[KA OBRADA PLAKATA/ OD PAPIRA DO PREDMETA:

U svesti epohe naj~e{}e percipiran kao propagandni materijal sa poli-ti~kim porukama, plakat je i u Narodni muzej u Kraqevu dospevao uglavnomslu~ajno, usputno sa~uvan od strane pojedinaca ili ustanova. Materijal je go-dinama egzistirao u pomo}nim prostorijama Muzeja, na nivou – odloènog, bezselekcije, klasifikacije, obrade.

Prikupqan tokom proteklih decenija od strane kustosa istori~ara nijestavqen u vrh relevantne gra|e, ali je vremenom ovaj {tampani materijal dobiozna~aj i zna~ewe pomo}nih istorijskih izvora. Plakat je percipiran, ne samona osnovu nametqivih i doslovnih poruka koje nosi, kao vid nepovratneinformacije u komunikaciji sa ciqnom grupom, ve} i kao nosilac vi{eslo-jnih zna~ewa u vremenu svog nastanka. Ulazio je u istorijsku zbirku kao speci-fi~an izvor, slojevit u sadràju, sociolo{kom, kulturolo{kom, psiholo{kom,estetskom zna~ewu, transparentan u formi. U zbirci je ovaj {tampani materi-jal zaìveo razvrstan prema formatu na plakat, letak, bro{uru, strip, urazli~itim hronolo{kim odrednicama.

1.2 FORMIRAWE ZBIRKE /PLAKAT KAO MUZEALIJA:

Formirawe zbirke plakata, objava, letaka podrazumevalo je wihovu selek-ciju, spoqnu i unutra{wu analizu, muzeolo{ku obradu, adekvatnu za{titu iprostorno-sme{tajne uslove.

Utvr|ena je hronolo{ka organizacija unutar zbirke na: plakat 1914–18;

me|uratni plakat; plakat 1941–45; posleratni plakat: 1945–51; plakat –Rankovi}evo; plakat 1953–1970; savremeni plakat. Unutra{wa klasifikacijapo datim hronolo{kim odrednicama, i{la je dubqe, uvaàvaju}i wihovsadràj i provenijenciju. Na taj na~in plakati su razvrstani na kulturolo{ki

175Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

1 Da ni ca Ga vri lo vi} , „Sre |i va wei ob ra da zbir ki pla ka ta”, Ar hi -

vist, XXVII, 1, Be o grad, 1977, 270.

2 Vu ko Mi ha i lo vi} , Pro pa gan da

i rat, Voj no i zda va~ ki za vod,Beo grad, 1984, 140.

3 Mar {al Ma kluan , Po zna va we

op {ti la–~o ve ko vih pro du ̀ e ta -

ka, Be o grad, 1964, 364.

4 An drej Mi tro vi}, Ras pra vqa wa

sa Klio, Klio pred is ku {e wi ma,

Be o grad, 2001, 119.

176 Silvija Krejakovi}

(pozori{ni, filmski, izlo`beni, manifestacioni...); politi~ki (ustanove,

stranke, pojedinci) – {to vaì i za umetni~ki plakat, ekonomsko-socijalni

(apelacioni, {trajka~ki) po navedenim periodima. Na kraju, muzejska praksaobuhvatala je i wihovo adekvatno odlagawe u metalne fioke planote~kogormara, ~ija prostornost omogu}ava ~uvawe bez presavijawa i o{te}ewa spo-qnim faktorima, ~emu je papir naro~ito podloàn. Dugogodi{we zanemari-vawe ostavilo je traga na papiru, tako da je ve}i broj primeraka koji su dospe-vali u Muzej, bio iskrzanih, negde i o{te}enih margina, i {to je najgore, usledpresavijawa – pocepan. Urgentnom konzervacijom (Arhiv Srbije 25.2–25.5. 2004),sanirano je stawe samo ~etiri krucijalna plakata (inv. br. 86, 953, 954, 735).

Metodologija prikupqawa, selekcije, obrade i za{tite plakata nije stro-go utvr|ena, ali podrazumeva druga~ije tretirawe plakata u uèm smislu re~ii letka – srodne propagandne forme. Letak je donekle specifi~na vrstaplakatnog materijala, ne samo po obavezno mawem formatu, izostavqawulikovne invokacije, ve} i po na~inu, mestu „rada”. Dok su plakati postavqanina vidnim, ciqanim objektima, u velikom formatu, leci su uglavnom deqeni,upu}eni ciqnoj grupi.1 Letak je druga~ije tretiran u muzeolo{koj praksi i nezahteva sme{taj u planote~kom ormaru.

U istorijskom odeqewu Narodnog muzeja u Kraqevu nije zaboravqen nimaterijal koji ima potencijalnu muzealnost, odnosno aktuelni plakat, u svimovim vidovima, koji zasada nije deo zbirke.

1.3 RATNI PLAKAT 1941–1945 / PLAKAT KAO ORU@JE:

Grupa plakata nastala u II svetskom ratu ~ini deo zbirke u istorijskomodeqewu od 27 primeraka (neki su ura|eni u vi{e primeraka). Ovi plakati izratnog razdobqa bili su uvek u slu`bi ostvarewa ratnih ciqeva, ~ak i kada jeizostajala eksplicitna vojno-politi~ka poruka, a dominirao sociolo{ki,ili kulturolo{ki sadràj. Iz tog razloga, primerena je terminolo{ka odred-nica – ratni plakat.

2 Zbog mogu}nosti multiplicirawa, rasprostrawenostii jednostavne ekspozicije ovaj plakat bio je ne samo nosilac informacija, ve}i mo}no psiholo{ko oru`je ratuju}ih strana.

[est decenija iza tre}eg po redu rajha u nema~koj istoriji, kao spomeni-ci iskqu~ivosti i ne~ove~nosti prema svemu {to nije „arijevsko”, ostali sunam i vizuelni, mahom jezi~ki, pisani, i materijalni izvori. Svedo~e}i o vre-menu u kome je ~ove~no bilo vi{estruko ugroèno, oni su jasno – slikom i re~juprogovorili o periodu okupacije. Ideologija zla, tada promovisana u propa-gandnim spektaklima ogla{avala se preko radio-talasa i mnogo ~e{}e, tekstu-alnim i slikovnim porukama na papiru – plakatima.

Nacisti~ki plakat kao slikovita forma nema~ke propagande u II svetskomratu, stvoren je da bi preneo ideologiju Rajha i porukama uticao na narode ipojedince, tendenciozan i uporan u poku{aju da oblikuje wihove stavove, sis-teme psiholo{kih o~ekivawa, moralna na~ela. Bez tih „ikoni~kih predstava”Gebelsovog carstva propagande „Hitler bi ostao nemo}ni sapunski opsenar ipivni~ki demagog... Da je televizija bila rasprostrawena za vreme wegove vla-davine, brzo bi i{~ezao”.3

Eksplicitna poruka {tampanog materijala trebalo je da Srbe obavesti o„Nema~kom novom poretku”, i „pravilima igre”, kako bi od wih napravilaprivrènike.4 Hitlerova izjava iz 1934. da je vreme malih dràva pro{lo, bila

je nagove{taj politike vladavine „velikim prostorom”, ili „Grossraumom”, saRajhom u centru kao ~eli~nim jezgrom okruènim „pomo}nim” narodima.5

Fundus ratnog plakata 1941–1945. u istorijskom odeqewu Narodnog muze-ja u Kraqevu, moè se percipirati u tri sloja, ili tri pri~e.

Prvi sloj – tretira plakat kao specifi~an istorijski izvor za vreme ukome nastaje. To je pri~a o wihovom dugogodi{wem prikupqawu, obradi, pub-likovawu od strane kustosa istori~ara u Kraqevu.

Druga pri~a je op{ta, o plakatu kao propagandnom sredstvu tre}eg po redurajha u nema~koj istoriji, koji je u formi saop{tewa, objave, letka, ilustra-tivnog plakata, banderole – izlazio iz {tamparija nema~kih sekcija zaJugoistok u Beogradu ili Kraqevu, i nosio poruke: prete}e, o odmazdama, ilione propaktovske, antijevrejske, odnosno antimasonske, antisovjetske, antien-gleske... U toj pri~i, sadràjem i realisti~nim prikazom druga~iji odnema~kog, bio je i plakat tada{we srpske vlade – Milana Nedi}a, koji progo-vara o socijalnim, po srpski narod bolnim temama: izbeglicama, ratnojsiro~adi, neuposlenosti, nema{tini...

Posledwa pri~a fokusira Kraqevo u ratnom okruèwu, na ~ijim su ulicamatada{wa deca od lokalnog dobo{ara prikupqala, ~esto se u tome takmi~e}i,{areni papirni materijal, ~iji je sadràj odraàvao u stvarnosti okupiranoggrada obi~no ispoqen u najsurovijim oblicima. U proteklom periodu zbirkaplakata nastala u hronolo{kim odrednicama II svetskog rata, oboga}ena je grupomplakata, poklonom sugra|anina Vojislava Igwatovi}a, zanimqivim zbog svog,uglavnog slikovnog, karikaturalnog sadràja, i jo{ vi{e, zbog pri~e o tome kakosu nabavqeni.6 Naime, lokalni dobo{ar, tih se godina u~estalo ogla{avao, dok sudeca sa kraqeva~ke kaldrme, ostala bez najbliìh nakon streqawa u Lageru, oble-tala oko wega takmi~e}i se u prikupqawu {arenih listova, letaka, proglasa,plakata, razglednica – pogodnih kao ~esto jedini dostupni vid zabave, igre...

Propagandno odeqewe Jugoistok (Propagand Abstelung Sudost) {tampalo jeplakatni materijal direktno u beogradskim {tamparijama – predratnojLitografiji Jozefa Beraneka (ul. Vlajkovi}eva br. 4) i Deutche Druckerei Beletra– Martina Komplo{a (ul. Vuka Karaxi}a br. 14), u kojoj je nastao me|u najpoz-natijim plakat – „V“ Nema~ka pobe|uje na svim frontovima.

7 (kat. br. 1) IzNema~kih, odnosno {tamparija tada{we srpske vlade, u obimnom tiraù od20 000 primeraka, ovaj slovni simbol nema~ke pobede na papiru distribuiranje i u Kraqevo, sistematski, tokom ~itavog perioda okupacije, prate}iaktuelne doga|aje na op{em planu. U stvarnosti okupiranog grada ovi plakati„visili” su uz obe{ene na glavnom trgu.8 U tom smislu, u zbirci funkcioni{udve grupe plakata: sa op{tom temom u tekstu i ilustracijama, nameweni{irem podru~ju i ve}im ciqnim grupama, odnosno oni lokalizovani na uìrejon i nameweni stanovni{tvu Kraqeva i okoline. Ovi drugi, {tampani suu beogradskim, ili u kraqeva~koj predratnoj {tampariji – êd. Milo{evi} i

sin. Iz we su, od maja 1944, iza{li Nedeqni pregled – zidne novine Srpskognacionalnog odbora Okruga kraqeva~kog i Obave{tewe o izlasku Nedeqnog

pregleda u iste provenijencije (plakati: inv. br 60; 62, kat. br. 7; 8).U kontekstu ratnih doga|aja, na gradskom nivou, plakati prve ratne godine

imali su najsuroviji, stvaran izraz. Iz ove grupe plakata, dva iskqu~iva,naredbodavna, konceptualno precizna, imala su u Kraqevu neposrednu pri-menu: Saop{tewe licima u javnim slu`bama (inv. br. 954; kat. br. 6), gde se pro-gon, streqawe, konfiskacija imovine obrazlaù merama protiv sabotaà,letak o uvo|ewu Vanrednog stawa sa prekim sudom (inv. br. 86, kat. br. 5), nastao

5 Ri sto vi} Mi lan, Ne ma~ ki no vi

po re dak i ju go i sto~ na Evro pa

1940/41-1944/45, Be o grad, 1991,47-48

6 NMK, Zbir ka pla ka ta, Inv. br.1052, 1053, 1054,1055, 1057,1058,1060. Ovom pri li kom za hva qu je -mo Vo ji sla vu Ig wa to vi }u, wi -ho vom da ro dav cu, da nas pen zi o -ne ru, ko ji je u stre qa wu ok to bra1941. iz gu bio oca.

7 ]i ri} Dar ko, Sta ni} Bi qa na,Vre me na zi du – Po li ti~ ki pla -

kat Mu ze ja gra da Be o gra da 1941-

2000, Ka ta log iz lo ̀ be, Mu zejgra da Be o gra da, 2005.

8 NMK, IAK, Kra qe vo 1941 - 45,

Ka ta log iz lo ̀ be, Kra qe vo, 2001.

177Plakat kao muzealija

9 Ko sta Ni ko li} , Ne ma~ ki rat -

ni pla kat u Sr bi ji 1941-1944,

Be o grad , 2001, 15, 16.

10 NMK, Zbir ka ar hi va li ja1941–1945, Te le gra mi o sa bo ta -

à ma, inv. br. 1036

11 Ven ce slav Gli {i}, Te ror i zlo -

~i ni na ci sti~ ke Ne ma~ ke u oku -

pi ra noj Sr bi ji 1941–1944, Be o -grad, 1970, 265.

12 Zbor nik ra do va: Kra qe vo ok to -

bra 1941, Kra qe vo, 2003.


kao strate{ki prethodnik i neumitni pratilac velikog streqawa u Lageru,oktobra 1941. godine.

O va`nosti propagande govori i podatak da je odmah po formirawu vojno--okupacione nema~ke uprave u Srbiji (20. aprila 1941), pri woj nastalo i pro-pagandno odeqewe Jugoistok.

9 Novi, totalitarni kulturolo{ki obrasci zasno-vani na na~elu nacije i rase, preno{eni su delovawem sedam sekcija pri ovomodeqewu na svaku {tampanu re~, audio-zapis, telegraf. Pri svakom ve}em gar-nizonu postojale su propagandne ~ete. Poruke srpskom narodu bile su jasne, jed-nostavne, konkretne, oslowene na doma}u tradiciju. Izlagane su na vidnim ipose}enim mestima po srpskim gradovima. Na ulice su „silazile” u dva osnov-na oblika:

1. SAOP[TEWE, PROGLAS, OBJAVA, LETAK

2. PLAKAT – ILUSTROVANI

1. Prva grupa plakata nosila je preovla|uju}u tekstualnu poruku saètogizlagawa. Nema~ka saop{tewa, objave, leci, tendenciozni, informativni,~esto u dvojezi~noj formi, odnosili su se na konkretne doga|aje, na koje je tre-balo da upozore lokalno stanovni{tvo, ili o kojima je trebalo da slu`benoobaveste pripadnike sopstvenih jedinica. Naj~e{}e su bili potpisani odvojne ili civilne uprave u ~ijoj su provenijenciji nastala, i nekad – datovana:

(plakat: Saop{tewe, Komanduju}i general i zapovednik u Srbiji – Bader,Artiq. general; inv. br. 954; kat. br. 6);

(plakat: Saop{tewe, Feldkomandant Fi{er, general-major; inv. br. 953;kat. br. 10)

Opomene i saop{tewa o odmazdama, ~iji je su{tinski ciq bio da zapla{ei strahom ubede i opredele Srbe, na kraqeva~kim ulicama pojavquju se od avgus-ta 1941. i sadràjem prate aktuelne doga|aje: sabotaè ustanika na putevima,prugama, mostovima...10 U celoj Srbiji od septembra mere represije pretvarajuse u odmazdu nad stanovni{tvom. Generalno nare|ewe za izvr{ewe zlo~inainicirano je Hitlerovom naredbom od 10. oktobra, zavedeno pod brojem 2848/41u {tabu opunomo}enog generala u Srbiji, Franca Bemea.11 Ovla{}ewa su bilajasna, wihovo izvr{ewe konkretizovano.

(plakat: Opomena/Warnung, Bader, artiq. general, inv. br. 1038; kat. br. 4)Najradikalniju primenu po Kraqevo, ova vrsta plakata ima u oktobarskim

doga|ajima, posle zajedni~kih ~etni~ko-partizanskih poku{aja da oslobodegrad. Istog dana, 15. oktobra, kad je uvedeno vanredno stawe sa prekim sudom

po~elo je streqawe talaca u Lageru. Mali proglas – (dimezije: 19 h 14 cm)najavio je veliki zlo~in.12 Plakat je tekstualan, u formi letka – brzo ura|en jerje iniciran doga|ajima (napadi ustanika, blokada grada), datovan.

(plakat letak: Uvo|ewe vanrednog stawa, inv. br. 86; kat. br. 5)Sadràj plakata – „Nema~ka oruàna sila od danas vi{e ne}e pra{tati,

nego }e objavqenu meru: za 1 ubijenog nema~kog vojnika streqawe 100 Srba, bitiod danas sprovedeno” – nije ostao mrtvo slovo na papiru. Naredbu Komandemesta od 15. do 20. oktobra 1941, proklamovanu ovim letkom, sprovele suWehrmacht posadne jedinice.

Naredni plakati, naredbe, leci, posle ovog oktobarskog iz prve ratnegodine, mawe su surovi u svom neposrednom iskazu i primeni u stvarnostiokupiranog Kraqeva.

Naredbe koje je izdavalo Pretstojni{tvo gradske policije neredovno suplakatirane. Dve godine iza najsurovijih oktobarskih doga|aja gradska polici-ja izdala je naredbu u formi plakata koja gra|ane starije od 17 godina obavezu-je na prisustvo zborovima, konferecijama, skupovima, a ugostiteqe na zat-varawe radwi u vreme wihovog odràvawa. Naredbu je potpisao i tada{wiokru`ni na~elnik Miloqub Dostani}.

(plakat: Naredba Pretstojni{tva gradske policije; inv. br. 61; kat. br. 18)

2. Ilustrovani plakat – ima mozai~ku formu. Koloristi~ki je jak, a porukaje piktoralna, ekspresivna, sa malo ili bez teksta i datovawa. Naj~e{}e su bilinepotpisani od strane autora, ili sa ne~itkim inicijalima. Po sadràju iliodabiru neprijateqa, mogu se svrstati u nekoliko grupa: propaktovski, antisovjet-ski, antijevrejski, antisaksonski, socijalno-pedago{ki.13 Svi su, osim posledwihkoje je objavila vlada Milana Nedi}a, potekli iz sekcija Jugoistok, nema~ke vojno-upravne komande.

a. Najraniji plakati su propaktovski. Slovni elementi na grupi plakatakoji se odnose na doga|aje 25. i 27. marta 1941. upu}uju jasnu poruku srpskom nar-odu – da Rajh je primoran na rat antipaktovskim demonstracijama. Koncep-tualno precizne parole velikog formata {tampane su na papiru upadqive boje.

(plakat: 25. mart – mudrost, 27. mart – ludost, inv. br. 955; kat. br. 2)

b. Antisovjetski – zaìveo je u Srbiji posle kr{ewa sporazuma Molotov– Ribentrop i po~etka rata sa SSSR-om. Jarkim bojama stvarana je ikonograf-ska predstava boq{evi~kog aparata koji ugwetava obi~nog ~oveka, ru{i crkve,otima imovinu od seqaka...

(strip-bro{ura: San jednog Srbina, inv. br. 1060; kat. br. 16)Na godi{wicu pristupa Jugoslavije Trojnom paktu iza{ao je plakat s

motivom srpskog seqaka koga od pada u provaliju sa agitatorima Moskve iLondona zadràva ruka srpskog oficira.

(plakat: Ne u provaliju, Srbine; inv. br. 1053; kat. br.11)

Ova vrsta plakata imala je svrhu da zastra{i „baukom komunizma” i kaoalternativu Srbima pruì sliku blagostawa nema~kog novog poretka. Dok je najednoj strani postavqeno pitawe: [ta bi bilo ako pobedi boq{evizam?, a kaoodgovor istaknuto da bi Srbija postala zemqa robova, ponu|ena alternativa –[ta }e biti kad pobedi nacional-socijalizam? – daje idili~nu sliku (plakat:Nema~ka – ìvot ili boq{evizam – smrt! inv. br. 1219; kat. br. 19).

Simboli komunizma (srp, ~eki}, zvezda) likovnim re{ewima gaèni sunacisti~kim realijama: razara ih mo}ni juri{ni bombarder pod za{titomgermanskog simbola – belog orla, sa kukastim krstom.

(plakat: inv. br. 1052; kat. br. 12).

v. Antisemitski – propagandni materijal sa antijevrejskom konotacijomprati za~etke nacisti~kog pokreta koji grleno {iri priprostu tezu ouspe{nosti svoje ~iste rase i opasnom neprijatequ identifikovanom u jevre-jstvu. [irewem Rajha antisemitizam postaje vrsta „kulturolo{kog radnogpojma” koji obuhvata i Jevreje, i masone, aristokate, boq{evike, me|unarodnefinansije... Teza o jevrejsko-masonsko-boq{evi~koj zaveri bila je i temaAntimasonske izlo`be u Beogradu 22. oktobra 1941,14 ~iji je promotivni mate-rijal lokalni dobo{ar delio i u Kraqevu, tek pro{lom kroz strahote masovnog

13 K. Ni ko li}, op. cit, 79-87.14 D. ]iri}, Stani} B., op cit.


15 Za gor ka Janc, „Dra go slav Sto ja -no vi}, be o grad ski ka ri ka tu ri stai sli kar 1891–1945.”, Go di {wak

gra da Be o gra da, kw. XXXVI II, Be o -grad, 1991, 143–145.

16 Z. Janc, ibid. str. 144.

17 Bran ko Pe tra no vi}, Sr bi ja u IIsvet skom ra tu, Be o grad, 1992,479–482.


streqawa. Tipizirana likovna re{ewa na ovim plakatima, bro{urama, raz-glednicama bila su: beskrajno zli, gramziv, korumpirani Jevrejin drì sim-bole mo}i. Na jednoj od razglednica izdatoj povodom antimasonske izlo`be uBeogradu, iznad tipizirane invokacije Jevrejska posla, Jevrejin sedi na robikojom pritiska srpskog seqaka, gra|anina, radnika. U stvarnosti – hiqadeJevreja bez mo}i je da sa~uva goli ìvot u novom nacisti~kom izumu – koncen-tracionim logorima.

(NMK, Razglednice sa antimasonske izlo`be, inv. br. 1050; kat. br. 15)

d. Socijalno-ekonomski plakat – Izradom i distribucijom ove vrsteplakata, a u vezi sa aktuelnim doga|ajima – prilivom izbeglica u okupiranuSrbiju, potrebom za radnom snagom u Nema~koj zbog angaòvawa nema~kihvojnika na frontovima, najvi{e se bavilo propagando odeqewe vlade MilanaNedi}a. Weno angaòvawe u organizovawu prihvata, evidencije i pomo}i izg-nanicima, podrazumevalo je apelacione poruke srpskom narodu upu}ene nizomplakata sa realisti~nim simbolima.

(plakat: Majko Srbijo, pomozi!, inv. br. 1055; kat. br. 3)

Kako su ilustrovani plakati naj~e{}e bili nedatovani i nepotpisani, ~aki posredan podatak o autoru ima teìnu. Ovaj plakat delo je poznatog srpskogcrta~a, slikara Dragoslava Stojanovi}a, koji je iza dugogodi{weg rada na mestunastavnika u Umetni~koj {koli, po~etkom okupacije odveden u zarobqeni{tvo(Nurnberg, Offlag XIII b), a u Beograd se vratio krajem 1942, sa brojnim crteìmasvojih sapatnika iz logora.15 Taj plakat, kojim je Nedi}eva vlada apelovala nahumana ose}awa gra|ana da pomognu sunarodnicima izbeglim pred usta{kimterorom, bio je jedan od najja~ih razloga da po~etkom 1945. Stojanovi} budeiskqu~en iz ~lanstva u ULUS-u. Odmah posle ove sednice je streqan.16

Srpska zajednica rada – osnovana 1942. godine pri tada{woj vladi, sciqem da konkretnim merama pomogne ugroènom stanovni{tvu, prijavqi-vawem za rad u Nema~koj, {kolovawem radni~ke dece, otvarawem radni~kihkuhiwa, ove socijalne ciqeve promovisala je glasilom „Srpski radnik” inizom plakata, apelacionog karaktera.17 Plakat sa stilizovanom predstavommajke sa detetom u naru~ju, upu}uje jasan poziv u naslovu za pruàwe pomo}iradni~koj deci.

(plakat: Priloìte za radni~ku decu, inv. br. 1054; kat. br. 9)

e. Anti-anglosaksonski plakat – Su{tina propagande naro~ito od 1943.imala je za ciq da uni{ti neprijateqe u ekspanziji: Britance i u rat tek u{le –SAD. Ikonografska predstava na ovoj vrsti plakata asocirala je na poznatedoga|aje i ismevala wihove vinovnike, oblike vladavne, „imperijalisti~kiegoizam”. Crte` na wima je ekspresivan, jakih boja, i prete`no karikaturalan,stripovski. Motivi na wima su naj~e{}e socijalni (izgladneli posr}e podteretom robe koju nosi engleskom kraqu – plakat: Smrt Engleskoj!; inv. br. 1058;kat. br. 14), ali i vojni, inspirisani velikim kopnenim i pomorskim bitkama.

(plakat: Jedan brod tone, inv. br. 1057; kat. br. 13)

Tragedija savezni~kog bombardovawa srpskih gradova 1944. predstavqa„veliku” temu plakata. Bombardovawe Kraqeva od strane saveznika u tri navra-ta (jul–august) 1944. predstavqeno je mozai~ki – fotografijama ru{evinapogo|enih lokacija u kombinaciji sa tekstom se, kao odgovorni, prozivaju ne

samo „angloameri~ki vazdu{ni gangsteri”, ve} i „vo|a bandita Josip Broz”.(plakat: Kraqevo – masovna grobnica, inv. br. 735; kat. br. 15)

1.4 PREZENTOVAWE ZBIRKE PLAKATA / PLAKAT KAO EKSPONAT:

Pored dokumentarne i saznajne vrednosti, plakati u istorijskim zbirkamaimaju i muzeolo{ku vrednost koja se naro~ito manifestuje u prire|ivawu te-matskih izlo`bi, jer su pogodni za eksponirawe, bilo na panou, ili u vitrina-ma, zavisno od svog zna~aja, likovnog re{ewa, dimenzija.18

Vredan i specifi~an po svom sadràju i formi, ovaj autenti~ni i vero-dostojan deo jedinstvenog muzejskog fundusa, zasluìo je da prvi put samostal-no bude izloèn, jer je do sada, uglavnom zbog svoje vizuelnosti, deo plakata tre-tiran u istorijskim izlo`bama kao prate}i, mahom ilustrativni materijal.19

Ideja o izlo`bi plakata koji su „silazili” na ulice okupiranog Kraqevapotekla je sa okruglog stola 2001. godine i tada aktuelne postavke o Kraqevu, 60godina iza streqawa u Lageru. Re~itost, slojevitost u zna~ewu poruka ratnogplakata u vizuri sada{we antiratne percepcije, dali su izlo`bi edukativnudimenziju i privukli pa`wu mla|ih nara{taja.

Tekstualne i piktoralne, vi{eslojne i uvek tendenciozne poruke plakata,saop{tewa, objava, letaka, bro{ura, banderola, zidnih novina – razli~iteprovenijencije, u surovoj stvarnosti okupirane Srbije, danas govore pri~u ~ijaje su{tina ista – koliko je tada{wi „mali” ~ovek bio je zapravo „veliki”gubitak.

18 Sa vo An dri}, „Pla ka ti”, Zbor -

nik Isto rij skog mu ze ja Sr bi je,

kw. X, Be o grad, 1973, str. 164.



KATALOG:

1. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1056, plakat: „V” – Nema~ka pobe|uje na

svim frontovima;

plakat u boji; 63x94;{tampano u 20 000 primeraka, Beograd 1941–1944.

2. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 955, plakat: 25. mart – mudrost, 27. mart

– ludost! plakat u boji; Beograd, mart 1943. 50x70

3. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1055, plakat: Majko Srbijo, pomozi!

Autor: Dragoslav Stojanovi};ilustrovani plakat u boji; 62x95.

4. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1038, Plakat: Opomena/Warnung!

Komanduju}i general i zapovednik u Srbiji – Bader, artiqerijski generalplakat crno-beli, {tampan dvojezi~no, 94x61.



5. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 86. Plakat letak: Uvedeno vanredno stawe

sa prekim sudom u Kraqevu!

letak crno-beli; Kraqevo, 15. X 1941; 19x14.

6. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 954, plakat: Saop{tewe, Bader, komandu-

ju}i gen. u Srbiji;

plakat crno-beli, {tampan dvojezi~no; Beograd, 21. XI 1942; 84x59.

7. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 60, plakat: Uz Nedeqni pregled; Izdava~:Srpski nacionalni odbor Okruga kraqeva~kog.

[tampa: ^ed. Milo{evi} i sin; Kraqevo, maj 1944. 42x60.

8. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 62, plakat zidne novine: Nedeqni pregled;

Izdava~: Srpski nacionalni odbor Okruga kraqeva~kog; god. I, br.1;[tampa: ^ed. Milo{evi} i sin; Kraqevo, 28. V 1944; 60x41.



9. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1054, plakat: Prilo`ite za radni~ku decu!

ilustrovani plakat, crno-beli; 50 x75;Izdava~: Srpska zajednica rada, septembar – oktobar 1942.

10. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 953; plakat: Saop{tewe, Fi{er-feldko-

mandatura Vrwa~ka bawa;

plakat crno-beli; 59x43; {tampan dvojezi~no; Vrwa~ka Bawa, 23. II 1943.

11. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1053, plakat: Srbine, ne u provaliju!

ilustrovani plakat u boji; Beograd, 25. 3. 1942; 84x116;

12. NMK, Zbir ka pla ka ta, inv. br. 1052; pla kat: Ju ri {ni bom bar der ra za ra

sim bo le ko mu ni zma; ilu stro va ni pla kat u bo ji,iz dat od pro pa gand nog od re da „S”; Be o grad, 1. 10. 1941;{tam pa: offset druck Be ra nek Bel grad; 20 000 pri me ra ka; 63x95.



13. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1057, plakat: Jedan brod tone...; ilus-trovani plakat u boji, 84x60, 5;

[tampan: Beograd, 20. 10. 1942; u 3 000 primeraka.

14. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1058, plakat: Smrt Engleskoj!

ilustrovani plakat u boji, 70,5x100;{tampan: 1941–1944. u Beogradu.

15. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 735, plakat: Kraqevo – gomila ru{evina,

masovna grobnica; ilustrovani plakat u boji sa osam fotografija; 86x61; {tam-pan: Beograd, avgust 1944.



16. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1050,Razglednice sa antimasonske izlo`be; ilustrovane u boji; Beograd, oktobar 1941.

17. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1060; Stripovana bro{ura: San jednog

Srbina.



18. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 61; plakat: Naredba pretstojni{tva

gradske policije;

plakat crno-beli, 30x40; {tampa: ^ed. Milo{evi} i sin, Kraqevo; 12. X 1943.

19. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1219; plakat: Nema~ka – `ivot ili

boq{evizam – smrt!

ilustrovani plakat u boji; 100x69; 1943.

BIBLIOGRAFIJA:

Andri} Savo, „Plakati”, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije, kw. X, Beograd,1973.

Gavrilovi} Danica, „Sre|ivawe i obrada zbirki plakata”, Arhivist,

XXVII, 1, Beograd, 1977.Gli{i} Venceslav, Teror i zlo~ini nacisti~ke Nema~ke u okupiranoj

Srbiji 1941–1944., Beograd, 1970.Zbornik radova: Kraqevo oktobra 1941, Kraqevo, 2003.Janc Zagorka, „Dragoslav Stojanovi}, beogradski karikaturista i slikar

1891-1945.”, Godi{wak grada Beograda, kw. XXXVIII, Beograd, 1991.Makluan Mar{al, Poznavawe op{tila – ~ovekovih produ`etaka, Beograd, 1964.Mihailovi} Vuko, Propaganda i rat, Vojnoizdava~ki zavod, Beograd, 1984.Mitrovi} Andrej, Raspravqawa sa Klio, Klio pred isku{ewima, Beograd, 2001.Nikoli} Kosta, Nema~ki ratni plakat u Srbiji 1941– 1944, Beograd, 2001.NMK, IAK, Kraqevo 1941 – 45., Katalog izlo`be, Kraqevo, 2001.Petranovi} Branko, Srbija u II svetskom ratu, Beograd, 1992.Ristovi} Milan, Nema~ki novi poredak i jugoisto~na Evropa 1940/41–

1944/45, Beograd, 1991.]iri} Darko, Stani} Biqana, Vreme na zidu – Politi~ki plakat Muzeja

grada Beograda 1941– 2000, Katalog izlo`be, Muzej grada Beograda, 2005.



Silvija Krejakovi}

POSTER AS AN ARTEFACT

Summary

The printed material collected during the past decades by the custodians-historians of the NationalMuseum in Kraljevo has not been put on top of the relevant material, but in the course of time it has gainedthe importance and meaning of auxiliary historical sources for the period from which it dates, that is the objectsor artefacts. By museological practice, it has entered the historical collection as a specific source, layered in itscontent and sociological, culturological, psychological and aesthetic meanings as well as transparent in its form.In this collection, the printed material has started its existence classified according to its format into posters,leaflets, brochures, cartoons, with certain chronological entries. In that way, the poster has been perceived notonly on the basis of the obtrusive and literal messages it carries, either as textual or illustrative in its main his-toriographical classification, or as a form of irretrievable information in communication with its target group,but as the carrier of multi-layer meanings in the time of its origin as well.

The paper has tended to sublimate the story of their collection for a long time, their procession, storing,publication - efforts which are most explicit in the collection segment referring to the war poster with thechronological entries of the II World War, in accordance with the fact that these posters have the value of asource. In the context of war events in Kraljevo, the posters from the first war year had the cruelest and realis-tic expression, especially as inexorable heralds following the big October tragedy.

Notices, announcements and leaflets, which were tendentious and informative, frequently in two lan-guages, referred to concrete events about which they should officially inform, give orders and warn the popu-lation of the occupied zone or the members of their own units. They were most often signed by the military orcivil administration in whose provenance they arose and sometimes - dated. Coming out from the printinghouses of German sections for South-East in Belgrade, or Kraljevo, they carried the following messages: threat-ening, about reprisals, or those pro-pact, anti-Jewish, that is anti-mason, anti-Soviet, anti-English; or those bywhich the then Serbian Government of Milan Nedi} spoke about the social topics which were painful for theSerbian nation: refugees, war orphans, unemployment or poverty.

Their eloquence and painting properties as well as layers in the meaning of their messages are a good basefor presenting posters in the form of thematic exhibitions, which completes the process of transformation ofthe printed material into an artefact.

plakat kao muzealijamedia.nmkv.rs/2011/11/12-silvija-krejakovic_12-silvija-krejakovic.pdf · izraz,...

Documents