Jacek Jerczyński

Kurs - Licencja Sędziego Strzelectwa Sportowego PZSS kl. III.

Wrocław, luty-marzec 2017

Pociągi pancernewybrane aspekty użycia bojowego, historii i techniki.Pociągi pancerne dziś stanowią swoistą ikonę kulturową, pod którą kryje się między

innymi fascynacja tajemnicami militarnymi. Do nimbu tajemniczości przyczynia sięzapewne i fakt gorączki „Złotego Pociągu” na 65 kilometrze linii 274 w Wałbrzychu, jak i to,że od bez mała pokolenia dominuje w transporcie motoryzacja i wielu dla ludzi kolejstanowi historyczną egzotykę. Temat udziału kolei w wojnie jest obszerny i rzeczywiściepasjonujący.Wobec kompleksowych publikacji drukowanych i licznych internetowych opracowanieniniejsze ma za zadanie tylko zarysować obszerny temat z perspektywy historycznej.Dane taktyczno-techniczne, szczegóły budowy i bojowego użycia pociągów używanychprzez polskie siły zbrojne są dostępne zwłaszcza na godnej polecenia stroniehttp://derela.republika.pl , skąd zaczerpnąłem też wiele informacji. Z podobnych względównie omawiam szczegółów walk i potyczek za wyjątkiem przełomowych z historyczno-technicznego punktu widzenia.

Pierwsza rewolucja przemysłowa

Koleje przemysłowe o trakcji konnej powstawały w Anglii w XVIII wieku. W 1804roku miało miejsce pierwsze zastosowanie na kolei trakcji mechanicznej (parowóz R. Trevithicka) a w 1812 uruchomienie pierwszej parowej kolei z przewozamikomercyjnymi . W 1825 George Stephenson uruchamiając pierwszą publiczną liniękolejową (Stockton-Darlington) z trakcją parową sformułował zasady techniczne budowy i eksploatacji kolei a w 1830 na linii Manchester -Liverpool wykazał się niezwykłąpomysłowością a i kunsztem inżynierskim w budownictwie lądowym pokonując trudneprzeszkody terenowe. Wraz z synem Robertem i T. Hackworth'em stworzyli podstawyprzemysłu kolejowego. Na kontynencie przemysł kolejowy rozwinął się w przedewszystkim w Belgii.U progu Wiosny Ludów 1848 roku w Europie możemy już mówić o sieci kolejowej.Możliwa była komunikacja pomiędzy stolicami i ważniejszymi ośrodkami. Wiosna Ludów1848-1849 przebiegał już z użyciem kolei do transportu wojsk. Podobnie szybki rozwójkolei odbywał się po drugiej stronie Atlantyku. Po pierwszych doświadczeniach w 1830sieć kolejowa budowała się błyskawicznie, by w końcu lat 60. XIX w spiąć Atlantyk z Pacyfikiem. Kolej wkroczyła też na inne kontynenty, budowana przede wszystkim w koloniach brytyjskich (m.in. imponująca sieć w Indiach), i francuskich.

Opór ruchu pojazdów kolejowych na prostym torze wynosi od 2,5-3 kG/tonę ciężarupojazdu, nieco rosnąc na łukach toru. Dla porównania, opór ruchu ówczesnych pojazdówzaprzęgowych na ówczesnych drogach wynosił od 100 do nawet 250 i więcej kG//tonę.Niewielkie zapotrzebowani na moc do napędu oraz łatwość prowadzenia po torzeszynowym wielu sprzęgniętych pojazdów a co za tym idzie, szybkość i masowośćprzewozu zadecydowały o globalnym sukcesie kolei.

1

Druga rewolucja przemysłowa i konflikty zbrojne nowoczesnego świata

Precyzyjna obróbka metali, pomiary i normalizacja (J. Whitworth ok. 1840), procesprodukcji stali Henry'ego Bessemera 1856, szybkie parowozy T.R.Cramptona 1851Parowiec „Great Eastern” I.K Brunela 1858, telegraficzny kabel transatlantycki 1858-wyznaczyły nowe możliwości.

Wojna krymska 1853-1856

Nie można o niej nie wspomnieć. Pierwszy konflikt zbrojny, w którym zastosowanonajnowsze osiągnięcia techniki – obserwację lotniczą (balony), fotografię, łącznośćtelegraficzną, artylerie rakietową i masowo użyto karabinów o gwintowanych lufach.Zacofana technicznie i organizacyjnie armia rosyjska poniosła klęskę pomimo licznych,fatalnych niedociągnięć organizacyjnych armii brytyjskiej i koalicjantów. Donośnośćgwintowanych karabinów brytyjskich była trzykrotnie wyższa niż gładkolufowychrosyjskich.Działania wojenne toczyły się z dala od jakiejkolwiek infrastruktury kolejowej. Za to liczniezaafiliowani przy walczących wojakach zagraniczni obserwatorzy i dziennikarze szybkospopularyzowali nowoczesne metody prowadzenia walki co nie pozostało bez wpływu naumysły wojskowych i inżynierów w Europie i Ameryce.

Pociąg pancerny po raz pierwszy w boju

Wojna Secesyjna 1861-1865

Pierwsze bezpośrednie bojowe użycie1 pojazdów kolejowych miało miejsce nakontynencie amerykańskim podczas Wojny Secesyjnej 1861-1865. W czerwcu 1862, wczwartym dniu Bitwy Siedmiodniowej – pod Savage Station podczas obrony Richmondprzez generała Roberta E. Lee przed Armią Potomaku dowodzoną przez gen. Georga B.McClellana, notabene inżyniera kolejowego, który w swoich wojskach zorganizowałspecjalne oddziały saperów kolejowych i wykorzystywał transport kolejowy szeroko doprzewozu i zaopatrzenia wojsk).Wobec znacznej przewagi artylerii polowej Unii generał R.Lee powierzył jednemu ze

swych oficerów skonstruowaniewagonu artyleryjskiego, który pchanyprzez nieopancerzony parowóz,wykorzystując manewr artylerią po liniikolejowej biegnącej prostopadlepomiędzy pozycjami obu wojsk,niwelowałby dysproporcje sił i środków.W przedniej części wagonuzabudowany był pancerz z drewnianychbali i szyn kolejowych, za którymumieszczone było gwintowane 32-funtowe działo obrony wybrzeża. Tak

zaimprowizowany pociąg stanowił element zaskoczenia i silne wsparcie artyleryjskiewobec jedynie polowej artylerii wojsk Unii .

1 Prawdopodobnie pierwsze dostatecznie udokumentowane przez współczesnych, bowiem dotychczas brak jest dokładniejszychbadań historycznych. Niektórzy autorzy wspominają, że niezrealizowany pomysł pociągu pancernego powstał we Francji w 1829 [4] jaki, że w Austrii zbudowano – i użyto-wagon artyleryjski w 1846.

2

Ryc.2. Bitwa pod Savage Station.

Ryc.3. Z punktu widzenia obozu Unii wyglądało to tak. Na obrazie widoczny jest również drugi wagon,obsadzony przez piechotę chronioną przed ostrzałem karabinowym za pomocą bel bawełny.

W opisany wyżej sposób powstał prototyp późniejszych, zarówno pociągów pancernychjak i dział kolejowych. Artyleria kolejowa to jednak temat wymagający odrębnegopotraktowania. Pomysł został szybko skopiowany przez stronę przeciwną i w dalszychwalkach używano już powszechnie pchanych przed parowozem całkowicie zabudowanychblachą wagonów pancernych, wyposażonych w trzy działa polowe ustawione dostrzelania wzdłuż osi toru oraz przez boczne strzelnice. W jednym z wykonań, wprzebudowanym, całkowicie metalowej konstrukcji wagonie bagażowym ustawiono

3

armatę na obrotowej podstawie. Z dział tych strzelano kartaczami zwalczając siłę żywąbiorącą udział w zasadzkach oraz broniącą przeszkód i zniszczeń na liniach kolejowych.Takie pociągi stanowiły osłonę i wsparcie ogniowe dla oddziałów saperskichnaprawiających uszkodzone tory i obiekty inżynieryjne jak i służyły do osłony i patrolowania linii kolejowych.

Ryc.4. Pociąg Unii z wagonemartyleryjskim

Należy również wspomnieć o - choć należy to właściwie do zagadnień artylerii kolejowej -spektakularnym użyciu przez wojska Unii w końcowej fazie wojny ciężkiego 13-calowegomoździerza wz.1861 ustawionego na specjalnej konstrukcji wagonie pociąguporuszającego się po rokadowej względem frontu linii kolejowej Petersburg and City PointRailroad naprzeciw oblężonego Petersburga w Wirginii.

Ryc.5. 13' moździerz wz.1861 „The Dictator”.

Wojny Prus przeciw krajom europejskim 1864,1866, 1870-71

W kampaniach Prus przeciw Danii (1864), Austrii (1866) i Francji (1870–1871)mistrzowsko zorganizowano kolej pod kątem potrzeb wojennych do transportu wojsk,zaopatrzenia i ewakuacji rannych. (; niektórzy amerykańscy autorzy podają, że generał i późniejszy marszałek. Helmut K.B. von Moltke był obserwatorem kampanii wojnySecesyjnej a również kolejowych dokonań generała McClellana)..Podczas błyskawicznejwojny z Austrią Prusy przerzuciły wojska pięcioma liniami kolejowymi na Śląsk i Łużyce,dowożąc sprzęt i żołnierzy do granicy. Żołnierze nie zmęczeni marszem wkroczyli

4

do Czech. Szybkość manewru zaskoczyła Austriaków, Prusy odniosły błyskawicznezwycięstwo – przyznajmy, że również dzięki karabinom Dreyse'go. Podczas wojnyprzeciwko Francji błyskawiczna koncentracja wojsk przewiezionych koleją zadecydowałao losach wojny. W dwa tygodnie, na przełomie lipca i sierpnia 1870 wojsko pruskie 1300pociągami przewiozło nad Ren prawie 550 tyięcy żołnierzy, 157 tysięcy koni, setki dział,tony amunicji, zapasów i innego sprzętu. Tym niemniej operacje wojenne prowadzone byływg kanonów jeszcze napoleońskich. Brak w powszechnie dostępnych źródłach informacjio szerszym czy też bardziej spektakularnym korzystaniu w kampaniach pruskich z opancerzonych pojazdów kolejowych. Istnieją wzmianki o wykorzystaniu działustawionych na wagonach kolejowych podczas ostrzeliwania Paryża w 1871.Aż do powstania Republiki Weimarskiej wszystkie kryte wagony towarowe kolei pruskich i niemieckich nosiły obowiązkowo oznaczenia dla jakiej ilości żołnierzy lub koni są przeznaczone.

Trzecia rewolucja

Sposób prowadzenia walki zmienił się zasadniczo po upowszechnieniu wielostrzałowych,powtarzalnych karabinów odtylcowych, wynalezieniu prochu bezdymnego i skonstruowaniu najpierw kartaczownic a potem karabinów maszynowych Maxima i Browninga a nawet automatycznych działek pom-pom 37 mm QF-1 Nordenfelt-Maxim.Silnik spalinowy rozpoczął erę motoryzacji i lotnictwa.W końcu XIX wieku sieć kolejowa Europy osiągnęła swój zasadniczy kształt. W Rosjizbudowano Kolej Transsyberyjską. Dopuszczalne naciski na tor w Europie w omawianymokresie wynosiły od 15 do 17, 5 t na oś przy czym linie kolejowe we wschodniej Europie a zwłaszcza w Rosji charakteryzowały się najsłabszą nawierzchnią; zwłaszczagigantyczny wysiłek budowy syberyjskiej magistrali narzucał daleko idące oszczędnościmateriałowe.

Interwencja w Egipcie i wojny burskie

Na słabo zaludnionych, rozległych przestrzeniach linie kolejowe stanowiły omalże jedyneszlaki komunikacyjne, ich duże znaczenia w lokalnych konfliktach powodowałokonieczność ich ochrony i obronyprzed działaniami powstańców ipartyzantów, w tego rodzajukonfliktach asymetrycznych pociągpancerny dawał istotną przewagę,szybkość poruszania się, możliwośćprzewiezienia znacznych sił piechotywraz z ciężką bronią wsparcia izapasami amunicji.Ryc. .Improwizowany pociąg pancernywojsk brytyjskich podczas interwencji wEgipcie 1882.Wojska brytyjskie użyłyimprowizowanych pociągówpancernych podczas interwencji wEgipcie 1882.

5

W południowej Afryce sieć kolejowa (o kolonialnym prześwicie toru 1067 mm) umożliwiałakomunikację w trudnym, pustynnym i górzystym terenie. Trasy poprowadzone w omalżejedyny możliwy z inżynierskiego punktu widzenia sposób miały kluczowe znaczenie dlazaopatrzenia i panowania nad całością terytorium.Podczas drugiej wojny burskiej użyto na szeroką skalę karabinów maszynowych. Zmieniłyone obraz pola walki, ustawione w opancerzonych wagonach stanowiły nową – zupełnieprzełomową jakość, łącząc gęstość ognia z manewrem i osłoną obsługi.Tu ciekawostka: Winston Churchil został pochwycony do niewoli przez oddział burski, gdyjako korespondent wojenny podróżował pociągiem pancernym, który wpadł w zasadzkę.Druga ciekawostkę- o cały wiek później -stanowi używanie w RPA drezyn pancernych dopatrolowania szlaków kolejowych podczas konfliktów towarzyszących dążeniom dolikwidacji apartheidu.

Ryc.7 .Piechota kanadyjska napokładzie pociągu pancernego podczasdrugiej wojny burskiej..styczeń 1902

Pierwsza wojna światowa

Armia austro-węgierska używała w czasie I wojny światowej co najmniej 12 pociągówpancernych. Panzerzug II (PzZug II) z 1915 stanowił już dojrzałą konstrukcję,produkowaną seryjnie w ilości 10 egzemplarzy.

Ryc. 8. PzZug II. 1915

6

Pierwszy pociąg pancerny w Rosji zbudowano już w sierpniu 1914. Później kilkanastępnych. Były to pociągi na wpół improwizowane. Rosyjskie pociągi pancerne okazałysię skuteczne na Froncie Południowo Zachodnim w początkowym okresie wojny.Rozpoczęta więc budowę taboru na większą skalę. W czerwcu 1915 powstał projekttypowego pociągu pancernego, składającego się z parowozu pancernego serii Ow i dwóchdwuosiowych wagonów artyleryjskich, każdy uzbrojony w armatę 76,2mm w obrotowejwieży i 12 karabinów maszynowych Zbudowano cztery takie składy. Od nazwypierwszego: "Chunchuz" przyjęto oznaczenie typu. Notabene słowo chunchuz w owymczasie oznaczało członka grabieżczych band w północno-wschodnich Chinach.

Ryc. 9. Pociąg typu Chunchuz w 1915

Ryc.10 . Mapa sieci kolejowej Prus w 1914.[12]

Poza wspomnianym Frontem Południowo- Zachodnim pozycyjny, okopowy charakter walk Wielkiej Wojny nie dał wielu okazji do spektakularnego użycia pociągów pancernych.

7

Wojna domowa w Rosji 1918-1924

Wybitnie manewrowy charakter działań wojennych, brak określonych linii frontów, bardzorozległe przestrzenie teatru działań, pozbawione przyzwoitych dróg lub stanowiącezupełne bezdroża obszary Rosji na których jedynymi szlakami komunikacyjnymidecydującymi przerzucie wojsk i zaopatrzenia były linie kolejowe zadecydowały o kluczowym rozwoju pociągów pancernych tak sensie techniki jak i przede wszystkimtaktyki i doktryny użycia.Wszystkie walczących strony (Armii Czerwona, Biała Gwardia Ochotniczej Armii (później wSiłach Zbrojnych Południowej Rosji (VSYUR)) Generała Denikina, korpusczechosłowacki , wojsko UNR i inne ugrupowania wykorzystywały pociągi pancerne dowalk o węzły kolejowe, o kontrolę nad szlakami kolejowymi, ochronę przewozów a takżedo wsparcia natarcia i odwrotu jednostek piechoty i kawalerii. Pociągi pancernenawiązywały nawet pojedynki artyleryjskie pomiędzy sobą.

Ryc. 11. pociąg pancerny Białych „Jedinaja Rossija” 1918. 2 działa 105 mm, 1 działo 120 mm i 1 działko 47 mm oraz 3 karabiny maszynowe.

Polskim epizodem rosyjskiej wojny domowej jest m.in. improwizowany pociąg pancerny„Związek Broni” sformowany w twierdzy Bobrujsk przez przez żołnierzy I KorpusuPolskiego generała J. Dowbora-Muśnickiego w lutym 1918, wykorzystujący jakowyposażenie m.in. niezdolny do jazdy samochód pancerny Austin ustawiony na platformie. []Do najbardziej spektakularnych należy zaliczyć działania Korpusu Czechosłowackiego namagistrali transsyberyjskiej. Na mocy porozumień międzynarodowych Korpus miał byćewakuowany przez Władywostok, jednak po złamaniu warunków umowy przezbolszewików Korpus musiał, będąc w trakcie ewakuacji sam sobie ją zabezpieczać przed

8

rozbrojeniem żołnierzy i przymusowym wcieleniem ich do Armii Czerwonej, przejmujączbrojnie kontrolę na Koleją Transsyberyjską.

Ryc. 12. Wagon artyleryjski pociągu pancernego „Orlik” zdobytego i używanego przez Korpus Czechosłowacki na Kolei Transsyberyjskiej. [.]

Do legend wojny domowej przeszedł też opancerzony pociąg sztabowy Lwa Trockiego, stanowiący później inspirację dla scen książki i filmu „Doktor Żywago”.

Ryc. 13. Lew Trocki Ryc.14 . Bolszewicy przy zdobytym pociągu „Volf” 1920.przed swoim pociągiem.

9

Ryc. 15. Zdobyty przez bolszewików pociąg „Na Moskwę” 1920

Pod koniec wojny domowej pod komendą bolszewickiego Centroborona (RKKA) znajdowały się 122 pociągi pancerne. Po demobilizacji w 1928 pozostawiono 34.

Pociągi pancerne w polskich formacjach zbrojnych

Wojna ukraińsko-polska 1918-1919, Powstanie Wielkopolskie 1919-1920, wojna polsko-bolszewicka 1919-1920

W różnych okresach kształtowania granic Rzeczypospolitej wystawiono łącznie ponad 50 pociągów pancernych. Trzeba jednak zaznaczyć, że niektóre jednostki były rozwiązywane,łączone, przezbrajane i zmieniano ich skład i wyposażenie.

W Powstaniu wielkopolskim Niemcy użyli pociągu pancernego mi.in.w bitwie pod Kcynią,pięciokierunkowym węzłem kolejowym naPałukach. W lutym 1919 w potyczce podRynarzewem powstańcy zdobyli na Niemcachpociąg pancerny. Powstanie wielkopolskie toczyłosię na terenach o niezwykle rozwiniętej siecikolejowej, budowanej latami przez Prusy,szczególnie przy granicy z Rosją z myślą otransporcie wojskowym.

Ryc. 16. Wagon pancerny wczesnego składupociągu pancernego „Poznańczyk”. Jeden zdwóch zachowanych w Polsce improwizowanychwagonów z opancerzeniem betonowym.

Działania pociągów pancernych w wojnie polsko - bolszewickiej są o tyle interesujące, żeodbywały się na styku dwóch systemów kolejowych o różnej szerokości torów:europejskiego 1435 mm i rosyjskiego 1524 mm. Obie walczące strony były zmuszone doużywania pociągów zarówno normalno- jak i szerokotorowych. Często w warsztatachkolejowych wymieniano zestawy kołowe wagonów. Trzeba było jednak posiadać odrębnelokomotywy pancerne na dwie szerokości toru (zmiana rozstawu kół w lokomotywach jestbardzo skomplikowana). Wojska inżynieryjne stron walczących dokonywały równieżzmian rozstawu szyn w torach gdy teren był zajęty na dłużej.

10

III powstanie śląskie 1921

Bardzo Interesująco przedstawia się użycie pociągów pancernych w III powstaniu śląskimze względu na przemysłowy charakter regionu, topografie terenu i bardzo rozwiniętą siećkolejową z obfitością nowoczesnego taboru kolejowego różnych typów zarówno budowaimprowizowanych pociągów pancernych jak też ich bojowe użycie , naprawy uszkodzeńbyły sprawą oczywistą. Rozpoczęto od improwizowanych wagonów pancernych z osłonami z worków z piaskiem i drewnianych podkładów kolejowych, W warsztatachkolejowych i hutach przebudowywano wagony węglarki i wapniarki o całkowicie stalowejkonstrukcji oraz wagony kryte po dopancerzeniu płaszczem betonowym wewnątrz pudląwykonując zasuwane pokrywami strzelnice dla broni ręcznej na improwizowane wagonypancerne, opancerzano tez parowozy.(co ciekawe, niektóre pociągi powstańcze posiadałynieco na wyrost nowoczesne, silne i wydajne lokomotywy y typu G8 ( seria PKP Tp4) a nawet jeszcze mocniejsze, pięcioosiowe G5 (seria PKP Tw1) i beztendrowe T16 (seriaPKP TKw2). Główne ośrodki produkcyjne mieściły się w Szopienicach i Zawadzkiem.Przed zbliżającym się plebiscytem w pobliże granicy wojsko polskie skierowało kilkaetatowych pociągów pancernych jednak po incydentach, aby nie komplikować sytuacjimiędzynarodowej „przemycano ” nocami przez granicę pojedyncze , przypominającezwykłe wagony towarowe wagony pancerne starszej improwizowanej budowy, główniekryte wybetonowane oraz opancerzone parowozy. W powstaniu brał też udział pociągwąskotorowy (na tor 785 mm) z uwagi na doskonale rozwiniętą na Śląsku sieć koleiprzemysłowych o tym prześwicie. Jak na tak niewielki obszar geograficzny ilość sprzętubyła znaczna - powstanie w dużej część rozegrało się na szynach. Łącznie z polskiejstrony wystawiono 18 pociągów pancernych.

Druga wojna światowa

Kampania wrześniowa 1939

Po reorganizacjach obejmujących wycofanie przestarzałego i zużytego taboru orazniezbędnych modernizacjach Wojsko Polskie posiadało w przededniu wojny 10 pociągów

pancernych zorganizowanych w dwadywizjony. Ponadto funkcjonowały dwapociągi szkolne. W kampanii 1939 wzięłyteż udział improwizowane pociągi: ”Smok Kaszubski” zorganizowany doobrony wybrzeża oraz dwa pociągi doobrony Warszawy. Jednym z modelowych przykładów użyciabojowego pociągu pancernego jest bitwapod Mokrą 1września 1939 gdzieWołyńska Brygada Kawalerii poddowództwem płk. Juliana Filipowicza wspierana przez pociąg pancerny nr 53„Śmiały” powstrzymywała przez całydzień niemiecką 4 Dywizję Pancerną gen.Reinhardta, wspieraną przez lotnictwo,m.in. bombowce nurkujące Ju 87 Stuka.

11

Inny, klasyczny wg podręcznikó taktyki [.] przykład użycia: pociąg pancerny nr 13 „”Śmierć” – dawny zdobyczny pociąg austrowęgierski z 1915 brał udział w obronie twierdzy Modlin.

Z uwzględnieniem błędów towarzyszących rozegraniu kampanii przez stronę polską [..] i w warunkach panowania przez Luftwaffe w przestrzeni powietrznej pociągi pancerne w zasadzie wykonały swoje zadania.Z braku miejsca nie sposób opisać w uproszczonym, popularnym opracowaniupozostałych działań pociągów pancernych w kampanii 1939 ( w tym również przeciwkoArmii Czerwonej). Zainteresowanych odsyłam do dobrych materiałów na http://derela.republika.pl/pociagi.htm [6]

Organizacja, technika i taktyka

W tym miejscu niezbędne staje się poświęcenie kilku linijek na omówienie zagadnieńorganizacyjnych, techniki i i taktyki pociągów pancernych. Najkrócej i najbardziej obrazowobędzie posłużyć się cytatem zamieszczonym na nieocenionej stroniehttp://derela.republika.pl/pociagi.htm

"W naszej armii nie było drugiej jednostki taktycznie i gospodarczo samodzielnej i wystarczającej sobie, o tak wielkiej ilości najróżniejszego sprzętu i różnychspecjalności (kilkadziesiąt). Artyleria, piechota, ckm, saperka, czołgi i drezyny.Łączność (radio, telefon, sygnalizacja), kolejnictwo - warsztaty naprawcze, tabor(administracja, gospodarka)."

Kpt. Stanisław Młodziankowski, dowódca PP nr 13 w 1939

Każdy zmobilizowany w 1939 roku pociąg pancerny etatowo był jednostką organizacyjnąwyposażoną w:Skład pancerny: opancerzone parowóz, 2 wagony artyleryjskie, wagon szturmowy i dwieplatformy kontrolne na obu końcach składu, służące jako wagony ochronne przed minami iwykolejeniem wagonów pancernych oraz do przewożenia materiałów i narzędzi do naprawtoru i obiektów inżynieryjnych. Załogę pociągu stanowiło ok. 120 – 130 osób.Typowymi lokomotywami były parowozy serii Ti3, których koleje polskie posiadały po Iwojnie 16 sztuk. Były prostej konstrukcji, bez przegrzewacza pary,łatwe w utrzymaniu i naprawach. Rozwijały moc nieco ponad 500 KM co zapewniałoprędkość pociągów rzędu 40-50 km/h. Zasięg bez dobierania wody wynosił ok. 80 km.Skład gospodarczy zestawiony lokomotywy, wagonów dwóch mieszkalnych dla oficerów ,dwóch dla podoficerów ośmiu dla żołnierzy, dwóch wagonów amunicyjnych wagonu -magazynu materiałów pędnych, magazynu technicznego, umundurowania i broni, wagonuwarsztatowego, cysterny na wodę, węglarki, kuchni, kancelarii, izby chorych i pięciuplatform - razem do 30 wagonów. Na wyposażeniu składu były też dwie ciężarówkipółgąsienicowe wz. 34 wyposażone w rolki do jazdy po szynach , ciężarówka lekka imotocykle. Obsługiwany był przez pluton techniczno-gospodarczy, złożony z drużyn:technicznej, warsztatowej i gospodarczej.Pluton drezyn pancernych wyposażone w drezyny pancerne torowo-terenowe typu "R"

12

(czołg Renault FT-17 na prowadnicy szynowej) oraz drezyny pancerne torowo-terenowetypu "TK" (tankietka TK/TKS na prowadnicy szynowej).Niektóre pociągi miały inne,starsze typy drezyn np. Tatra – konstrukcyjnie przeznaczonych tylko do jazdy poszynach.

Pod koniec lat 20-tych w Polsce Prowadzono prace nad wykorzystaniem napęduspalinowego do napędu lekkich pociągów pancernych zestawionych z dwóch wagonów (wtym jeden z napędem spalinowo-elektycznym - dziś powiedzielibyśmy: spalinowym zprzekładnią elektryczną), uzbrojonych m.in. w armaty ppanc 37mm Boforsa.

Ryc.18. Wagon pancerny wz28. []

Opancerzenie

W improwizowanych pociągach pancernych wykorzystywano wagony kryte normalnejbudowy o metalowym szkielecie i drewnianym poszyciu, wewnątrz wzmacnianym przezkilku- kilkunastocentymetrową warstwą betonu, przebudowywano też węglarki i wapniarki o całkowicie metalowej konstrukcji, grubość blach poszycia wynosiła jednak ok. 6 mm cobyło za mało na pociski karabinowe z mniejszych odległości, wewnątrz stosowano zatemokładzinę z bali drewnianych – typowe sosnowe bale na podłogi wagonów miały grubość50 mm. Dodatkowe improwizowane konstrukcje pancerne były wykonywane z blachkotłowych 10- 16 mm grubości, jednak materiał ten jest miękki i ciągliwy. Niektórepancerze wykonywano z tarcz okopowych z twardej stali. Słabiej opancerzone pojazdyimprowizowane i starszej konstrukcji modernizowano dodając wewnętrzne okładziny z dębowych bali i ok. 10 mm blachy. Pancerne pojazdy kolejowe wykonywane w warunkach przemysłowych miały grubszeblachy – starsze konstrukcje 8 -12 mm (austriackie) 12-16mm (rosyjskie), nowsze, wlatach 20. , miały pancerz z podwójnej blachy pancernej, grubości 12 - 25mm (podłoga - 5-8 mm). Wewnątrz ściany wyłożone były deskami dębowymi dla dodatkowej ochrony, wtym przed odpryskami.Rozwinięte konstrukcje rosyjskie i niemieckie z lat 40. miały już pancerze 45 mm grubościze stali pancernej.

Uzbrojenie

Typowym uzbrojeniem ciężkich pociągów pancernych były w latach 20. : rosyjskie: haubica 122mm ("48-liniowa, 4,5-calowa") i armata 76,2mm wz.02

(M.1902 "3-calowa"), karabiny maszynowe 7,92mm wz. 08 Maxim

polskie pociągi pancerne w 1939 uzbrojone były w : haubice 100mm wz. 14/19P: donośność maksymalna - 9800 m; masa pocisku - 12-

16 kg; długość lufy - L/24; maksymalna szybkostrzelność - 8 strz/min; obsada - 7;

13

kąt podniesienia - 48° armaty 75mm wz. 02/26: zasięg maksymalny - 10,700 m; masa pocisku - 5.3-8 kg;

długość lufy - L/30; maksymalna szybkostrzelność - 10 strz/min; obsada - 6 lub 7; kąt podniesienia - 11°.

karabiny maszynowe 7,92mm wz. 08 MaximPociągi były wyposażone w radiostacje, niektóre o zasięgu nawet do 100km.

Taktyka

Taktyka użycia pociągów pancernych została wypracowana zasadniczo podczas I wojnyświatowej na Froncie Południowo-zachodnim ale naprawdę w przeważającej mierzepodczas wojny domowej w Rosji 1918-1924. Poza patrolowaniem i ochroną liniikolejowych pociągi pancerne zapewniały szybki manewr, współdziałały zatem z kawalerią.Po doświadczeniach wojny polsko-bolszewickiej podręczniki taktyki [ ] przewidywałyrównież współdziałanie z lotnictwem. W działaniach pociągów pancernych podkreślanoelement zaskoczenia oraz szybkiego manewr, w tym wycofania się w odpowiednim czasie oraz współdziałanie dwóch lub więcej pociągów pancernych.Zniszczenia infrastruktury kolejowej dokonywane przesz stronę przeciwną utrudniałyoperowanie pociągów pancernych ale zakładano zdolności odbudowy siłami własnymitorów w tempie 40 m/godz. a mniejszych mostów i przepustów 1 m/godz.Składy gospodarcze powinny pozostawać w łączności ze składami pancernymi a plutonydrezyn zapewniały rozpoznanie, w tym inżynieryjne i zwalczanie zagrożeń m.in. od tzw.branderów- rozpędzonych parowozów bez obsługi, lub na spadku linii wagonówwypuszczanych przez przeciwnika w celu zderzenia z pociągiem pancernym. Wykolejonelub uszkodzone pociągi pancerne są trudne lub niemożliwe do ewakuacji zatem w tokukampanii przechodziły często z rąk do rąk lub były niszczone przez własne załogi.Pociągi pancerne wraz z plutonami rozpoznania sprawdzają się w patrolowaniu liniikolejowych i osłonie przewozów oraz do zwalczania słabiej uzbrojonych oddziałówpartyzanckich.Operując z zakrytych stanowisk oraz dokonując wypadów są pomocne w obronie twierdz,węzłów kolejowych i ważnych obiektówW konfliktach asymetrycznych, konfliktach o niskiej intensywności, przy niewielkimnasyceniu lotnictwem lub własnym panowaniu w powietrzu i braku artylerii lufowej i rakietowej u przeciwnika nawet dziś zachowują skuteczność (wojna w byłej Jugosławii1994-1995, wojna w Czeczenii 1999-2009; wojska kolejowe Federacji Rosyjskiej użytkujądo dziś pociągi pancerne).

Polskie siły zbrojne na zachodzie

Ciekawym epizodem było 12 pociągów pancernych – prostej,improwizowanej budowy, służących w 1940 i 1941 do obronywybrzeża brytyjskiego od strony Kanału. Obsadzone były przezpolskich oficerów, którzy jednocześnie przechodziliprzeszkolenie na pancerniaków.

Ryc. 19. Pociąg obrony wybrzeża Anglia 1940-41

14

Na tymże wybrzeżu brytyjskim operował też najmniejszy chyba na świecie pociągpancerny, zbudowany na nadmorskiej kolejce parkowo - turystycznej Romney, Hythe iDymchurch Railway o szerokości toru zaledwie 381 mm.

Ryc. 20. Najmniejszy pociąg pancerny na torze 381 mm

Front Wschodni

Operacja Barbarossa 1941

W czerwcu i lipcu 1941 roku, podczas niemieckiej operacji Barbarossa, w fabrykach i warsztatach kolejowych Związku Sowieckiego prowadzono gorączkowe i intensywne prace nad budową improwizowanych pociągów pancernych dlauzupełnienia strat i organizacji obrony. Używano wszelkich dostępnych materiałów:arkusze żelaznej blachy różnych gatunków, wagony i lokomotywy różnych typów, działarozmaitych , czasem archaicznych typów. Im bliżej znajdował się Wehrmacht, tymwiększa szybkość budowy. W samej II poł. 1941 opracowano 4 nowe typy pociągówpancernych artyleryjskich i przeciwlotniczych. Samego pociągu oplot wz. 41 zbudowanoponad 100 egzemplarzy!

Ryc. 21. Zniszczony sowiecki pociąg pancerny, 1941.

15

Produkcja pociągów pancernych w ZSRS

Ryc. 21. Proces opancerzania parowozu.

Ryc..22 . Budowa wagonu pancernego

Od końca 1941 seryjnie produkowano uproszczony typ OB.-3 (ok. 100 egz.). W 1943, gdymożliwości sowieckiego przemysłu wzrosły, do budowy pociągów pancernych zaczętowykorzystywać zdobyte doświadczenia i podzespoły seryjnie produkowanych czołgów.Pociąg pancerny BP-43 to swego rodzaju hybryda pociągu i czołgów. Grubość pancerzawynosiła już 45 mm i więcej. Oprócz ciężkich pociągów z trakcję parową budowano teżlżejsze, motorowe wagony artyleryjskie.

Ryc. 23, 24 . Pociąg pancerny BP-43

Ryc. 25. Przeciwlotniczy pociąg pancerny „Ilia Muromiec”

16

Ryc. 26.Stanowiska 12,7 mm wkm DSzKPrędkość pocz. pocisku 850 m/sSzybkostrzelność teoretyczna 550 strz./minSzybkostrzelność praktyczna 80 strz./minZasięg skuteczny 1500-2000 m (do celów naziemnych)1000 m (do celów powietrznych)

Ryc. 27. Seryjnie produkowany, w technologii budowy czołgów, pancerny wagon motorowy MBW-2, używany na froncie leningradzkim. U góry w kamuflażu imitującym tor kolejowy. [17]

Niemcy na froncie wschodnim

Początkowo Niemcy nie przywiązywali dużej wagi do rozwoju pociągów pancernychkoncentrując się na czołgach i lotnictwie. W kampanii 1939 użyli jednak posiadanychjednostek. Po doświadczeniach 1939 a zwłaszcza 1941 rozpoczęli rozbudowę tej broni,powstały nawet interesujące konstrukcje ale już pod koniec wojny.

Ryc. 28. Niemieckie konstrukcje z okresu II wojny.Drezyny pancerne, wagon artyleryjski i ciężkizespół Panzertriebwagen 16. Ten ostatni znajdujesię obecnie na inwentarzu Muzeum Kolejnictwa wWarszawie.

17

W 1943 - 1944 Wehrmacht miał około 70 pociągów pancernych zestawionych z różnegotaboru, większość na froncie wschodnim (około 30 ciężkich i 10 lekkich rozpoznawczych)pozostałe na terenie Bałkanów, Francji, Włoch i Norwegii. Przykładowo: Panzerzug 72 byłzbudowany wg projektu BP-42. Posiadał w składzie: parowóz BR-57, dwa jednowieżowewagony artyleryjskie, wagon dowodzenia, wagon piechoty, dwa jednowieżowe wagonyartyleryjskie ze stanowiskami przeciwlotniczymi, dwa częściowo opancerzone wagony doprzewozu lekkich czołgów (często spotykane były to Pz 38(t) ) oraz co najmniej dwóch lubwięcej wagonów kontrolnych, pełniących funkcję trałów przeciwminowych.Uzbrojenie stanowiły cztery działa (76,2mm armata rosyjska lub 100mm haubica czeskalub 100mm haubica polska),dwa poczwórnie sprzężone działa przeciwlotnicze wz.38kalibru 20mm (tzw. 2cm Flakvierling 38),dwa moździerze 81,4 mm (prawdopodobnie byłyto 8 cm Granatwerfer 67 przeznaczony do montażu w pojazdach), jeden miotacz ognia,trzy rusznice przeciwpancernedo 17 karabinów maszynowych MG 34), na obu końcachpociągu platformy z rampami na czołgi - z reguły Pz 38 (t), W lutym 1945r, gdy front dotarł do terenów o gęstej sieci kolejowej, powołano Panzerzug-Kampfgruppe-Weichsel w celu wzmocnienia i utrzymania frontu na Odrze. Częśćpociągów z tej grupy tj. Panzer-Lehrzug5, Pz77 i Pz72a skierowano na Wał Pomorski.gdzie zostały utracone w walkach z wojskami rosyjskimi: Pz 77 wpadł w rosyjskązasadzkę i został zniszczony pod Bobolicami - 26 lutego 1945r, a Panzer-Lehrzug5zniszczono w rejonie Białogardu - 5 marca 1945r. Pz72 dotarł do Kołobrzegu gdzie m.in.starł się z atakującymi oddziałami 1 Armii WP.Z sukcesami pociąg pancerny używany był też do obrony Festung Breslau. Pociąg tenskładał się z czterech ciężkich wagonów pancernych. Uzbrojenie: cztery 8,8 cm Flak i cztery działka 2cm Flakvierling 38 oraz karabiny maszynowe MG 42. Ciekawe: baza szkoleniowa dla załóg niemieckich pociągów pancernych mieściła się w Rembertowie, w przedwrześniowym Ośrodku Wyszkolenia Piechoty.

Po II wojnie światowej

W Polsce

Cztery pociągi oraz drezyny pancerne obsadzone przez funkcjonariuszy SOK brały udział w Akcji Wisła w południowo-wschodniej Polsce 1945-1948.

[6]

18

W Indochinach 1946-1954Szlaki kolejowe Wietnamu były częstym przedmiotem ataków oddziałów Viet Minhu.Kształt terytorium kraju powoduje, że znaczenie kolei było fundamentalne. Armiafrancuska operowała pociągami pancernymi i wznosiła fortyfikacje dla obrony ważnychobiektów kolejowych. Wszystko to na torach o prześwicie 1000 mm.

Ryc. 30,31. Ze względu na powtarzające się akty dywersji kursujące pociągi towarowe i pasażerskie

były poprzedzane przez pociągi pancerne.[18]

Na Kubie podczas rewolucji 1958 przejęcie przez Che Guevarę pociągu pancernego sił F. Batisty stało się punktem zwrotnym bitwy, kampanii i całej rewolucji.

Ryc.32 . Stalowej konstrukcji wagony ustawione w Muzeum Che Guevary w Santa Clara, w miejscu i

na pamiątkę kluczowej bitwy rewolucji kubańskiej – o najważniejszy węzeł kolejowy i drogowy.

19

W byłej JugosławiiPodczas wojny 1994-1995: strony walczące budowały improwizowane pociągi pancerne.Najszerzej opisanym jest „Krajina Express”, którym operowali bojownicy serbscy. Zwracauwagę zastosowanie „muzealnego” uzbrojenia artyleryjskiego pochodzącego z II wojny

światowej. Pociąg brał udziałwalkach przez 4 lata i byłkilkakrotnie modernizowany iprzezbrajany.Podobnym sprzętemdysponowali Chorwaci. Pociągiprzez cały okres konfliktuwalczyły nie ponoszącpoważniejszych strat i okazałysię skuteczne.

Ryc. 33.„Krajina Express”

Trakcja : lokomotywa spalinowa JŽ 664. Uzbrojenie:armata 76 mm AT M1A2 (kompletny amerykański

niszczyciel czołgów M18 Hellcat z II WŚ z niesprawnym silnikiem), armata plot 40 mm Bofors, 3× 20 mm

Flak30/38, podwójna wyrzutnia rakiet 9K11 Malutka, moździerz 120 mm, 2× 12.7 mm wkm, 2× 7.9 mm

ckm, 2× 7.62 mm ukm. Opancerzenie: blacha 20-25 mm z okładziną gumową.[19]

W Federacji RosyjskiejW II wojnie Czeczeńskiej 1999 2009. wojska Federacji Rosyjskiej używały bojowopociągów pancernych do zabezpieczania linii kolejowych i mostów przed działaniamibojowników islamskich. Znane są działania przeciwpartyzanckie na kluczowej liniikolejowej wraz posterunkiem odgałęźnym i dużym mostem na rzece Terek nieopodalGudermes. Pociągi można uznać za częściowo improwizowane. Wagony są stosunkowosłabo opancerzone blachą 12mm. Składy dość długie. Jako komponenty funkcjonalnewykorzystywane są pojazdy gąsienicowe i kołowe – wozy łączności, czołgi.

Ryc.34 . Zestawienie składów pociągów pancernych Wojsk Kolejowych FR.[20]

20

Ryc. 35.Jako wagony artyleryjskie służą opancerzone platformy z ustawionymi czołgami.

Ryc. 36. Rosyjska pancerna

lokomotywa manewrowa TGM-1.

Użycie jej jako drugiej w składzie

pociągów pancernych umożliwia

rozdzielenie pociągu lub ściągnięcie

składu po uszkodzeniu lokomotywy

zasadniczej. Pomocna także przy

pracach inżynieryjnych.

Ryc. 37. Za wagonem pancernym widoczny ustawiony wóz łączności.

21

Zakończenie

Na podstawie użycia w dwóch ostatnich powyżej opisanych konfliktach pociągówpancernych można pokusić się o stwierdzenie, że ich czas jeszcze nie przeminął. „KrajinaExpres” pokazuje, że w warunkach krajów posiadających infrastrukturę kolejową pociągpancerny jest jednym z najprostszych i najtańszych sposobów pozyskania skutecznejbroni koncentrującej wielką siłę ognia, na którą mogą sobie pozwolić nawet „amatorzy”dysponujący lepiej wyposażonym warsztatem lub fabryczką. Co więcej, jeśli zaprzeciwnika mają równych sobie, bez lotnictwa, ciężkiej artylerii i broni precyzyjnych tomogą odnieść sukces. Mając na uwadze łatwość ukrycia przemarszu, wynikającą z technologii ruchu iprzewozów kolejowych, można przewidywać skuteczne użycie pociągu pancernego wobronie w warunkach konfliktu rozmytego, wojny hybrydowej i informacyjnej. Na obszarach gdzie linie kolejowe są praktycznie jedynymi drogami ich patrolowanie iochrona są absolutnie kluczowe. Dotyczy to przede wszystkim rozległych, słabozaludnionych obszarów krajów azjatyckich. W tym zakresie Rosja ma już stuletniedoświadczenie. Rozległe sieci kolejowe mają Chiny, Indie, Pakistan...

Od pond 150 lat trwa udział kolei w militarnych zmaganiach.

ŹródłaWydane drukiem:

1. Janusz Magnuski -”Prezentuj broń „Wydawnictwo Horyzonty Warszawa 19702. Janusz Magnuski -”Pociąg Pancerny 'Zygmunt Powstaniec”' Typy broni i uzbrojenia,

z. 71,.Wyd MON Warszawa 19813. Andrzej Konstankiewicz -”Broń strzelecka Wojska Polskiego 1918-1939 „Wyd. MON Warszawa

1986

4. Paul Malmassari „Les trains blindés, 1826-1989 „ Heimdal 1994

W sieci:

5. https://markerhunter.wordpress.com/2012/06/29/railway-arty-savage-station/6. http://derela.republika.pl/pociagi.htm7. Wikimedia Commons8. https://de.wikipedia.org/wiki/Panzerzug9. https://en.wikipedia.org/wiki/Armoured_train10. https://fr.wikipedia.org/wiki/Train_blind%C3%A911. https://pl.wikipedia.org/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa12. http://tt.one.pl/tt-pr.htm13. https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_domowa_w_Rosji14. https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Mokr%C4%8515. https://pl.wikipedia.org/wiki/Kampania_wrze

%C5%9Bniowa#Niewykorzystane_przez_Polsk.C4.99_szanse_w_kampanii_wrze.C5.9Bniowej16. http://photochronograph.ru/2013/12/14/istoriya-bronepoezda/17. Aerei Militari18. docer.pl/doc/ncnvcx

22

19. http://odkrywca.pl/wojna-na-szynach-po-ii-ws,681560.html

20. https://en.wikipedia.org/wiki/Krajina_Express

21. Sputnik News

22. inne..

23