PODSTAWY GRY

NA

FLAŻOLECIE

Opracowała:

Iwona Lewandowska

Konin 2005

2

FLECIK POLSKI

PODBIJAJĄCY ŚWIAT INSTRUMENT MUZYKI FOLKOWEJ

3

ZASADY GRY NA FLAŻOLECIE

Flecik Polski to najprostszy instrument dęty. Istotnym elementem techniki gry

jest szczelne przykrywanie otworów palcami. Flażolet jest instrumentem o tzw.

przedęciu oktawowym. oznacza to prostą właściwość - dmuchamy lekko

i wydobywamy dźwięk, dmuchamy przy takim samym pokryciu palców mocniej

i mamy ten sam dźwięk o oktawę wyższy.

Naukę należy rozpocząć od dźwięków wydobywanych przy pomocy chwytów

zawierających niewielką ilość zakrywanych otworów..

4

PIELĘGNACJA FLAŻOLETU

Flecik polski nie wymaga żadnych specjalnych zabiegów konserwacyjnych.

Wskazane jest jednak utrzymanie go w czystości ze względów higienicznych,

mocno zabrudzony można umyć pod strumieniem letniej wody. Skroploną parę

wodną, która powoduje ,, zatykanie się” flażoletu należy usunąć przez silne

i krótkie dmuchnięcie , zakrywając jednocześnie palcem okienko w celu

uniknięcia gwizdu.

Ze względów higienicznych używaj tylko własnego instrumentu!

5

POSTAWA PODCZAS GRY NA FLAŻOLECIE

Najodpowiedniejszą podczas gry jest postawa stojąca.

• Głowę trzymaj prosto,

• Ręce lekko uniesione,

• Plecy wyprostowane,

• Nogi w małym rozkroku.

6

Dopuszczalna jest również postawa siedząca.

• Nie pochylaj zbytnio głowy,

• Nie uciskaj rękoma klatki piersiowej,

• Plecy trzymaj wyprostowane.

Odpowiednia postawa podczas gry jest niezwykle ważna. Uniemożliwia właściwy oddech i ekonomiczne dysponowanie powietrzem. Nie lekceważ jej!

7

SPOSÓB TRZYMANIA FLAŻOLETU

1. Chwyć flażolet prawą ręką w dolnej części korpusu.

2. Palcami lewej ręki :wskazującym, środkowym i serdecznym zakryj

kolejno otwory:1, 2, 3.

3. Kciuki prawej i lewej ręki podtrzymują flażolet od spodu na wysokości

1 i 4 otworu.

4. Otwory 4, 5, 6 kryją kolejno palce prawej ręki: wskazujący, środkowy

i serdeczny.

8

wskazujący środkowy serdeczny

kciuk mały

ĆWICZENIE NA UŁOŻENIE PALCÓW

1. Oprzyj flażolet ustnikiem o brodę i ćwicz układanie się palców na ,,głuchym

instrumencie, aż do utrwalenia ruchów.

2. Staraj się nie patrzeć na otwory, lecz wyczuwać palcami.

3. Nie naciskaj zbyt mocno na otwory- nie jest to konieczne!

4. Układaj palce płaską częścią opuszek, a nie czubkami.

Uwaga! Nie zapominaj o zalecanej postawie!

9

ĆWICZENIA ODDECHOWE

1. Ćwiczenia należy powtarzać wielokrotnie w różnych sytuacjach,

w początkowym okresie nauki-przed przystąpieniem do gry.

2. Wykonaj głęboki wdech, następnie wypowiadając ,,tsz...” i wciągając brzuch

wypuszczaj powietrze wolno i równomiernie.

3. Wyobraź sobie, że w twojej jamie brzusznej znajduje się balonik, z którego

wolno uchodzi powietrze maleńką szczelinką uformowaną z ust.

usta ściągnij jak do wymawiania głoski ,,u”.

SPOSÓB PRZYŁOŻENIA USTNIKA DO WARG

1. Uformuj wargi jak do wymówienia głoski ,,e”.

2. Na dolnej wardze oprzyj ustnik flażoletu.

3. Górną wargę połóż na brzegu ustnika. Wargi maja być lekko ściągnięte

wokół szczeliny ustnika i minimalnie napięte.

Uwaga! Podczas tych ćwiczeń powietrze gromadzone jest w płucach, a nie w jamie ustnej!

Uwaga! Ustnik nie może dotykać zębów!

10

ZADĘCIE – CZYLI JAK WYDOBYĆ DŹWIĘK

Dźwięk powstaje przez wprowadzenie powietrza do szczeliny ustnika.

Powietrze należy cisnąć z głębi płuc cienkim i równomiernym strumieniem.

Policzki podczas gry są nieruchome.

Niezwykle ważną rolę pełni język, który podobnie jak zawór otwiera i zamyka

dostęp powietrza do ustnika. Przed wydobyciem dźwięku język układa się jak

do wymówienia głoski ,,t” – dotyka wewnętrznej strony górnych zębów.

W momencie cofnięcia języka powietrze zostaje skierowane do ustnika

flażoletu. Wtedy powstaje dźwięk. Aby go przerwać, należy zamknąć dostęp

powietrza, czyli unieść język do pozycji poprzedniej.

11

Z DZIEJÓW FLAŻOLETU

Flażolet jest najprostszym instrumentem dętym. Jego pierwowzorów

doszukać się można już u ludów epoki starożytnej. Początkowo była to

prymitywna rura wykonana z trzciny bambusowej lub pustej kości zwierzęcej,

z której wydobywano gwizdy. Gdy odkryto, ze długość rury wpływa na

wysokość dźwięku, skonstruowano piszczałkę składającą się z szeregu rurek

różnej długości powiązanych ze sobą. Dmuchano w nie przesuwając wargi

z otworu na otwór. Uzyskiwano w ten sposób dźwięki o zróżnicowanej

wysokości.

Następnym ważnym odkryciem było wywiercenie w pojedynczej rurze

otworów bocznych, których przykrywanie i odkrywanie dawało dźwięki różnej

wysokości. W średniowieczu piszczałka ta posiadała już ustnik w kształcie

dzióbkowego lub blokowego.

W okresie od XV do XVIII wieku instrument przeżywa swój największy

rozkwit. W renesansie budowany jest już w kilku wielkościach odpowiadającym

głosom śpiewaczym Wprowadzony w baroku stożkowy kształt zwężającej się

ku dołowi piszczałki oraz innych zmian czynią z niego instrument o większych

możliwościach muzycznych. Był popularnym i uznanym instrumentem

związanym z dawna muzyka europejską. W Polsce na dworze królewskim

Zygmunta Augusta grywał słynny fistulator ( piszczałkarz , piszczek).

W obecnym stuleciu flet pełni ważną rolę w powszechnym wychowaniu

muzycznym na całym świecie Jego bardzo prosta odmiana jest flażolet.

12

PISMO NUTOWE

Instrumenty muzyczne wytwarzają dźwięki wysokie i niskie, długie

i krótkie, ciche i głośne. Aby szereg dźwięków tworzących melodie

,,zatrzymać” w czasie, utrwalić, przekazać, stosujemy pismo nutowe-system

znaków graficznych, za pomocą których można zanotować dźwięk, przede

wszystkim jego wysokość i czas trwania.

Wysokość dźwięku jest określona położeniem nuty na pięciolinii oraz

kluczem muzycznym.

C D E F G A H C D E F G A

Powyższe dźwięki ułożone są w szeregu diatonicznym. Możemy je podwyższać

lub obniżać poprzez dodawanie znaków chromatycznych. Do podstawowych

znaków chromatycznych zaliczamy:

- krzyżyk - podwyższa dźwięk o pół tonu i dodaje do jego nazwy

końcówkę „is” np. fis, cis, gis ;

F Fis C Cis G Gis

13

- bemol - obniża dźwięk o pół tonu i dodaje końcówkę “es” np. fes, ces,

ges ;

wyjątkowo do dźwięku e i a dodajemy końcówkę „s” (as, es)

F Fes C Ces G Ges

- kasownik - kasuje czyli znosi działanie krzyżyka i bemola ;

Fis F Cis C Gis G

14

WARTOŚCI RYTMICZNE NUT I PAUZ

Czas trwania dźwięku określają wartości rytmiczne nut. Oto nuty oraz

symbolicznie przedstawione ich wartości. Wartości pauz odpowiadają

wartościom nut.

NUTY PAUZY

cała nuta całonutowa

półnuty półnutowa

15

ćwierćnuty ćwierćnutowe

ósemki ósemkowe

szesnastki szesnastkowe

Nuta jest to umowny znak graficzny określający wysokość dźwięku oraz jego

wartość rytmiczną. Pauza to cisza w muzyce.

Wartość rytmiczną czyli długość nuty i pauzy możemy zmieniać za pomocą

kropki.

Kropka przedłuża wartość rytmiczną nuty lub pauzy o jej połowę.

16

BUDOWA FLAŻOLETU

Flażolet składa się z dwóch części. Wykonywany jest z różnych

materiałów: metalu oraz plastiku. Nie tworzywo decyduje o jego jakości, lecz

technologia wykonania. Flażolety w większości są instrumentami w stroju D.

ustnik

główka

o okienko

korpus

17

Z DZIEJÓW FLAŻOLETU

Nazwa flażolet pochodzi od łacińskiego ,,flare"- dąć. Jest to najprostszy

instrument dęty. Narodził się we Francji w XVI w. Jego historia sięga roku

1581, kiedy to Sieur de Juvigny wykonał w Paryżu mały flet podłużny

z sześcioma otworami- 4 wierzchnimi i 2 dla kciuków. W XVII i XVIII wieku

ten właśnie instrument, budowany w kilku wielkościach, stał się ulubionym

instrumentem amatorskim, szczególnie w Anglii, Francji i Niemczech.

W muzyce artystycznej występował u J.S. Bacha, G. F. Haendla, Ch. W.

Glucka i W.A. Mozarta, jednak – ze względu na stosunkowo ciche brzmienie –

nie wszedł na stałe do składu orkiestry. Na początku XIX wieku powstała

angielska odmiana flażoletu z 6 otworami wierzchnimi i 1 dla kciuka oraz

częściowym oklapowaniem. Zdobyła ona dużą popularność i w konsekwencji

przyczyniła się do poszukiwań sposobów umożliwiających masowe

wytwarzanie. W 1843 r. Robert Clarke rozpoczął trwającą do dzisiaj produkcję

tanich instrumentów z cienkiej blachy, mających jedynie 6 wierzchnich

otworów palcowych. W krótkim czasie instrument, który nazwano teraz tin

flageolet, tin flute, penny whistle lub tin whistle stał się powszechnie dostępny

i obecny wśród dzieci, amatorów oraz muzyków ludowych szczególnie w

Anglii, Ameryce a także w niektórych rejonach Szkocji. Wyjątkowe miejsce

zajął jednak w tradycyjnej muzyce irlandzkiej, z którą obecnie jest najczęściej

kojarzony. Szczególnie należy podkreślić fakt, że blaszane piszczałki z 6

otworami znane są także w polskiej muzyce ludowej - o czym wspomina

zarówno Oskar Kolberg (Kujawy) jak i Adam Chętnik (Kurpie i Mazury) - a ich

popularność na ziemiach polskich w XVIII i XIX wieku była tak wielka, że

nazywano je często flecikami polskimi W październiku 1992 roku na

Wojewódzkiej Konferencji Metodycznej w Poznaniu po raz pierwszy Wojciech

Wietrzyński przedstawił propozycję zastosowania flażoletu jako instrumentu

18

szkolnego. Dwa miesiące później II koło Stowarzyszenia ISME w SP nr 90

w Poznaniu zorganizowało spotkanie zainteresowanych nauczycieli

i metodyków z przedstawicielami PZPM "MUZA". W wyniku tego spotkania

ówczesny vice dyrektor "MUZY", inż. Józef Mykowski, podjął decyzję o

wdrożeniu flażoletu do produkcji. Pierwsza partia instrumentów pojawiła się na

początku 1994 roku. Od tego momentu Wojciech Wietrzyński zaczął

prezentować w szkołach podstawowych dawnego województwa poznańskiego

audycje pt. ,,Poznaj flażolet". W rezultacie tych działań na początku roku

szkolnego 1994/95 powstały dwa pierwsze zespoły flażoletowe: w SP

w Kostrzynie Wlkp, prowadzony przez Mirosławę Karalus oraz w SP

w Kobylnicy, prowadzony przez Annę Bulczyńską. Wojciech Wietrzyński stał

się więc animatorem Wielkopolskiego Ruchu Flażoletowego. Ruch ten

gromadzi ok. 15.000 dzieci i młodzieży grającej na flażoletach. Są to zespoły

istniejące w domach kultury, grupy uczniów muzykujące w ramach

przyszkolnych kół zainteresowań, są schole parafialne oraz coraz częściej całe

klasy szkolne w nauczaniu zintegrowanym, w których instrument ten deklasuje

swoimi zaletami używany do tej pory flet prosty. Współczesny flażolet jest

kontynuacją tych wszystkich historycznych form. Jest on nie tylko instrumentem

wyjątkowo prostym, przeznaczonym dla amatorów domowego muzykowania

oraz miłośników muzyki zainspirowanych historią i tradycją, ale również

przydatnym w umuzykalnianiu i muzykowaniu najmłodszych. Tę funkcję

flażoletu doceniła m.in. pani Jadwiga Socha, która w swoim podręczniku do

muzyki dla klas 1-3 ("Nasze Muzykowanie" - WSiP 1997, ISBN 83-02-06436-

X) zaproponowała flażolet jako instrument szczególnie atrakcyjny

w początkowym nauczaniu muzyki. W roku 1995 powstały trzy następne

zespoły: w Opalenicy (MGOK "TAKLAMAKAN"), Murowanej Goślinie (SP nr

2 na osiedlu Zielone Wzgórza) oraz Swarzędzu (Ośrodek Kultury). Narodziła

się wówczas idea zorganizowania spotkania, które byłoby okazją do wymiany

"pomysłów na zespół flażoletowy" a także świętem muzycznym, pozbawionym

19

jakichkolwiek elementów rywalizacji. Tak powstał FESTIWAL

DZIĘCIĘCYCH ZESPOŁÓW FLAŻOLETOWYCH, którego pierwsza edycja

odbyła się 8 czerwca 1996 r. w Opalenicy. Wzięło w nim udział ponad 400

młodych "piszczków", zrzeszonych w 14 zespołach. Festiwal opalenicki do dziś

pozostaje największym świętem poświęconym temu niewielkiemu

instrumentowi o olbrzymich możliwościach.

Od roku 1996 w ramach Wielkopolskiego Ruchu Flażoletowego odbyły się

następujące imprezy:

FESTIWAL AMATORSKICH ZESPOŁÓW FLAŻOLETOWYCH im.

Józefa Niedzielskiego organizowany przez MGOK "TAKLAMAKAN" w

Opalenicy w ostatnią sobotę maja (od 1996 r.).

KOLĘDNICY. Organizatorem jest Szkoła Podstawowa w Murowanej

Goślinie. Termin - styczeń (od 1997 r.).

SPÓŹNIONY PRIMA APRILIS, czyli DZIEŃ BŁAZNA w kwietniu,

organizowany przez Ośrodek Kultury w Swarzędzu (od 1997 r.).

PYRKOSZ GOŚLINSKI, którego organizatorem Ośrodek Kultury w

Murowanej Goślinie (od 1998 r.).

WIOSNA Z FLAŻOLETEM zorganizowana po raz pierwszy w bieżącym

roku przez Centrum Kultury w Pniewach, ma wejść na stałe do kalendarza

imprez flażoletowych.

20

FLAŻOLET CZY FLET ?

A oto najważniejsze zalety flażoletu (w porównaniu do fletu podłużnego,

dominującego obecnie w powszechnej edukacji muzycznej):

mniejsza ilość otworów palcowych (flażolet posiada sześć otworów, po trzy

otwory dla każdej ręki, dla najsprawniejszych palców- wskazującego,

środkowego i serdecznego), flet prosty posiada dwa dodatkowe otwory- otwór

od spodu dla kciuka lewej ręki i otwór dla małego palca prawej ręki( do którego

dziecko z trudnością sięga i dlatego tu rodzi się najwięcej fałszów).

znacznie łatwiejsze zadęcie (flet wymaga większej sprawności- szczególnie

w taniej wersji plastikowej - każdy dźwięk wymaga odrębnego sposobu i innej

siły zadęcia, co w konsekwencji powoduje mnóstwo tzw. "kiksów". Flażolet jest

wolny od tej wady, ponieważ - niezależnie od siły zadęcia - wydaje ten sam

dźwięk, przemieszczając go o oktawę w górę lub w dół z tego instrumentu jest o

wiele łatwiej wygrać właściwy dźwięk), Flażolet jest instrumentem o tzw.

przedęciu oktawowym. oznacza to prostą właściwość - dmuchamy lekko i

wydobywamy dźwięk, dmuchamy przy takim samym pokryciu palców mocniej i

mamy ten sam dźwięk o oktawę wyższy. W przypadku fletu prostego sprawa nie

jest bynajmniej tak prosta jakby sugerowała nazwa. Do wyższych dźwięków

potrzeba innego palcowania, zakrywania pół dziurki, co dla dziecka bywa często

nieosiągalne

zaletą flażoletu jest jego głośność flażoletu. Nawet pojedynczy flażolet będzie

słyszalny bez nagłośnienia (w przedęciu oktawowym) w całym kościele. Flet

prosty, w skali dostępnej dla dzieci jest instrumentem bardzo cichym. flażolet

jest znacznie głośniejszy.

21

prostota budowy powoduje, że jego cena - wahająca się w obecnie w granica

dopełnieniem wszystkiego niech będzie stwierdzenie, że flażolet jest

symetryczny a flet prosty nie jest. Innymi słowy flet prosty konstruowany jest

pod osoby praworęczne. Flażolet pozbawiony jest takich utrudnień.

Cena plastikowego fletu prostego jest porównywalna, ale jego brzmienie

pozostawia wiele do życzenia, taka plastikowa podróbka jest także bardziej

podatna na wszelkiego rodzaju fałsze i kiksy. Cena prawdziwego drewnianego

fletu prostego jest kilka razy wyższa.

22

TAKT, METRUM, RYTM

Zapis nutowy każdej melodii podzielony jest za pomocą pionowych linii na

małe odcinki, które nazywamy taktami. Linie oddzielające poszczególne takty to

kreski taktowe. Dwie cyfry występujące na początku melodii to oznaczenie

taktowe czyli metrum. Górna cyfra metrum oznacza do ilu liczymy, dolna

natomiast informuje jaka nuta jest podstawą liczenia.

ta k t t a k t t a k t t a k t

metrum kreska taktowa Z wartości rytmicznych można układać rozmaite rytmy muzyczne, które

składają się z taktów. Spróbuj odczytać przedstawione niżej przykłady.

Licz głośno i wyklaskuj zapisany rytm.

1i 2i 1i 2i 1i 2i 1i 2i

1i 2i 3i 1i2i 3i 1i 2i3i 1i 2i 3i

1i 2i 3i 4i 1i2i 3i4i 1i 2i 3i 4i 1i2i 3i 4i

1i 2 i 3i 4 i 1i2i 3 i 4 i 1 i 2i3i 4 i 1i 2i 3i4i

23

ĆWICZENIA PRAKTYCZNE Flażolet to najprostszy instrument muzyczny przeznaczony do wykonywania

melodii. Występuje w wielu odmianach, z których najpopularniejszą jest wersja

w stroju „D”, dlatego w oparciu o nią pisane są wszystkie podręczniki.

Po wstępnych ćwiczeniach i zapoznaniu się z podstawowymi teoretycznymi

wiadomościami możemy przystąpić do poznawania konkretnych dźwięków

i pierwszych prostych melodii. Przy wszystkich chwytach kciuk prawej ręki

podpiera flażolet od spodu, a pozostałe palce „wiszą” nad otworami

przygotowane do ich zamknięcia. Dmuchamy nie za mocno i jednostajnie aż do

momentu osiągnięcia stabilnego dźwięku.

1. Palcem wskazującym lewej ręki

należy zakryć pierwszy otwór

licząc od strony ustnika i lekko

dmuchnąć w sposób podobny

jak przy wypowiadaniu szeptem

sylaby „Tu” lub „Du’.

dźwięk H

Zagraj ćwiczenie licząc każdą całą nutę do 1i2i3i4i.

Każdy palec zakrywa lub odkrywa tylko i wyłącznie jeden sobie „przypisany” otwór, a dłonie nie mogą przesuwać się wzdłuż instrumentu.

24

licz : 1i2i3i4 1i2i3i4i itd.

2. Zakrywając dodatkowo otwór drugi

palcem środkowym można wydobyć

kolejny dźwięk.

dźwięk A

Zagraj ćwiczenie licząc jw.

licz: 1i2i3i4i

3. Zakrywając trzeci otwór

palcem serdecznym tej

samej dłoni otrzymamy

kolejny dźwięk.

dźwięk G

25

Zagraj ćwiczenie.

1i2i3i4i

4. Kolejne otwory zakrywa się

palcami: 1wskazującym, 2środkowym

i 3serdecznym prawej dłoni,

najniższy dźwięk (D) wymaga

szczelnego zakrycia wszystkich

otworów i bardzo lekkiego

zadęcia.

1

2 3

Jeżeli opuszki palców szczelnie przylegają do instrumentu to

dźwięk jest czysty i miły dla ucha.

26

dźwięk Fis dźwięk E dźwięk D

Zagraj ćwiczenie.

1i2i3i4i

5. Aby zagrać dźwięk „C” należy

przykryć otwory odpowiadające

palcom: środkowemu i serdecznemu

lewej ręki.

dźwięk C

Nadmiar skroplonej pary wodnej może powodować niekorzystne zmiany wysokości, barwy i siły dźwięku. Należy wówczas zakryć palcem prostokątny otwór części ustnikowej i silnie dmuchnąć.

27

Zagraj ćwiczenie.

1i2i3i4i 6. Podczas wydobywania dźwięku „Cis”

instrument opieramy na obydwu

kciukach, wszystkie otwory

są odkryte. dźwięk Cis

Zagraj ćwiczenie.

1i2i3i4i

otwór odkryty otwór przykryty otwór częściowo przykryty przedęcie

28

Teraz znasz już wszystkie dźwięki potrzebne do tego aby zagrać poniżej

przedstawione ćwiczenia. Zanim jednak podejmiesz pierwszą próbę gry spróbuj

najpierw odczytać rytm przykładów a dopiero potem zagraj je na instrumencie.

Zwróć uwagę na metrum i liczenie.

Ćwiczenie

licz: 1i 2i 1i 2i 1i 2i 1i2i 1i 2i 1i 2i 1i 2i 1i 2i pauza

Ćwiczenie

licz 1i 2i 1i2i 1i2i itd.

Ćwiczenie

licz 1i2i 3i 1i2i 3i 1i2i 3i pauza

29

Na koniec warto wspomnieć, że możliwości ekspresyjne flażoletu są znacznie

większe niż mógłby to sugerować jego skromny wygląd i łatwość nauki podstaw

gry. Oprócz artykulacyjnych technik fletowych możliwe jest wykonywanie

wibracji, glissanda i ornamentacji charakterystycznych dla dudziarskiego

sposobu gry. W połączeniu z rozległym obszarem perygrynacji stylistycznych

daje to instrument naprawdę godny polecenia i szerszej uwagi.

Zdobycie umiejętności prawidłowego odczytywania zapisanej melodii i rytmu wymaga wiele cierpliwości, precyzji i ćwiczeń.

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45