poezia e t. s. eliotit si shëmbëlltyrë e · pdf file ·...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE

POEZIA E T. S. ELIOTIT

SI SHËMBËLLTYRË E MODERNIZMIT

PUNIM PËR GRADËN “DOKTOR”

NË LETËRSI BOTËRORE

Specialiteti: Letërsi Moderniste

Punoi: Udhëheqës Shkencor:

M. A. MANJOLA NASI PROF. DR. MAKS DAIU

Tiranë, 2014

MIRËNJOHJE

Do të doja të shprehja falënderime të përzemërta

për të gjithë ata që më kanë ndihmuar gjatë kryerjes së

këtij studimi.

Në këtë rrugëtim të gjatë, i cili filloi qysh me

temën e diplomës, kam pasur gjithmonë mbështetjen dhe

këshillat e vlefshme të udhëheqësit tim shkencor, Prof.

Dr. Maks Daiut, përvoja, objektiviteti, njohuritë e

admirueshme dhe dashamirësia e të cilit më kanë dhënë

gjithmonë siguri. Për këtë do të ketë gjithmonë

mirënjohjen time më të thellë.

Një falënderim me gjithë zemër i takon gjithashtu

familjes sime të vjetër dhe të re, prindërve të mi të mirë,

dy motrave të mia me familjet e tyre, bashkëshortit tim

dhe djalit tim të vogël, që më kanë përkrahur gjithmonë

në çdo gjë e më kanë nxitur të ndjek rrugën time pa m’i

vënë re mungesat.

Gjithashtu dëshiroj të falënderoj drejtues, kolegë

e miq në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja dhe në

Departamentin e Gjuhës Angleze për dashamirësinë,

ndihmën dhe këshillat që më kanë dhënë gjatë kësaj

periudhe dhe për mirëkuptimin që kanë treguar.

Nuk do të doja të lija pa falënderuar Fondin e

Trashëgimisë të T. S. Eliotit, i cili me anë të një burse,

në korrik 2013, bëri të mundur që të merrja pjesë në

shkollën verore ndërkombëtare të zhvillohet për poetin

nga Instituti i Studimeve Angleze (IES) në Shkollën e

Studimeve të Avancuara, Universiteti i Londrës, duke

më dhënë mundësinë të vizitoja një pjesë të mirë të

vendeve që kanë frymëzuar dhe që përmenden në

poezinë e Eliotit, çka më ndihmoi t’i shikoja me sy tjetër

shumë elemente në veprën e tij.

Për Gerin.

Ne s’do të rreshtim së kërkuari

Dhe në fund të gjithë kërkimit

Do të mbërrijmë aty ku u nisëm

E do ta njohim vendin për të parën herë.

T. S. ELIOT, “Katër kuartete”

1

PARATHËNIE

0. 1. Përligjja e punimit

Tomas Sterns Elioti shihet sot si njëri ndër poetët

më të mëdhenj të shekullit XX. Rëndësia e tij i kapërcen

caqet e vendeve anglishtfolëse, duke e luajtur rolin e saj

mbizotërues në të gjitha qasjet që i bëhen letërsisë së

periudhës moderniste e më gjerë.

Ky punim synon të studiojë veprën e tij poetike,

duke u përqendruar në mënyrë të veçantë te ato tipare

dhe veçori që i japin asaj fuqinë artistike dhe që e bëjnë

Eliotin një figurë kaq të rëndësishme të modernizmit

letrar.

Në këtë mënyrë, punimi ka për qëllim të

kontribuojë në studimet e artit modernist në Shqipëri, një

fushë që ka ende nevojë të lëvrohet, dhe sidomos të

ofrojë një ndihmesë në njohjen dhe vlerësimin e Eliotit

në vendin tonë, çka lë ende shumë për të dëshiruar. Nga

ana tjetër, pikëpamjet e trajtuara në këtë studim

shpresojmë t’i ofrojnë ndihmesë kujtdo që synon të

ndërmarrë kërkime të thelluara të çfarëdo niveli për

poezinë e Eliotit në të ardhmen, ose që dëshiron të

trajtojë aspekte të ndryshme të kritikës së tij letrare,

sidomos për sa i përket mënyrës se si kjo e fundit mund

të përdoret për të kuptuar modernizmin në letërsi apo

edhe për të lexuar veprën e shkrimtarëve e poetëve të

tjerë.

Një tjetër shtysë për kryerjen e këtij studimi është

fakti se Elioti ofron një shembull të shkëlqyer se si

poezia, ndryshe nga mendimi i zakonshëm se është pjellë

e frymëzimit – një dukuri e pashpjegueshme, e

2

pakontrollueshme dhe spontane – është në të vërtetë

kurorëzimi i një procesi të kujdesshëm e të mirëmenduar

të krijimit artistik, i cili, megjithëse nuk është tërësisht i

vullnetshëm dhe i kontrolluar, ka një përqindje

mbizotëruese disipline dhe vizioni estetik. Ky shembull

vlen për t’u shqyrtuar nga studentët e studiuesit e

letërsisë në vetë krijimin e një koncepti për poezinë dhe

artin në përgjithësi. Duke trajtuar me imtësi një pjesë të

mirë të teknikave dhe temave të Eliotit, ky studim

shpreson të ofrojë një mundësi konkrete që pjesët e

panjohura të këtij mekanizmi të shpalosen sa më qartë

para studiuesve që kërkojnë ta kuptojnë këtë kuadër të

përgjithshëm.

0. 2. Objekti dhe hipotezat e punimit

Duke trajtuar poezinë e Eliotit në tërësinë e vet,

punimi ka për objekt nxjerrjen në pah dhe analizimin e

atyre tipareve të saj që mishërojnë më fort origjinalitetin

dhe vizionin e tij estetik. Duke këqyrur njëkohësisht dhe

në mënyrë të ndërthurur përbërësit strukturorë dhe

përmbajtësorë, elementet në fjalë nuk do të veçohen as

nga konteksti, as nga pjesët e tyre përbërëse, gjë që do të

na ndihmojë të paraqesim një pikëpamje sa më të qartë të

natyrës dhe veçorive të tyre dhe të formave si ato

bashkëveprojnë me elementët e tjerë.

Ky vështrim sintetik ka si pikësynim të vërtetojë

se përtej copëzimit në strukturën e rrëfimit, madje edhe

në kushtet e mungesës së një subjekti të mirëfilltë, pjesët

përbërëse të poezisë së Eliotit lidhen me njëra – tjetrën

sipas modeleve të ndërlikuara, të cilat krijohen jo në

mënyrë të ngurtë dhe të paracaktuar, por në funksion të

3

arritjes së intensitetit më të lartë të mundshëm estetik, i

cili mund të ceket vetëm kur forma dhe përmbajtja i

shërbejnë njëra – tjetrës në mënyrë të ndërsjellë e

harmonike.

Në thelb, është ky njësim, jo copëzimi i

sipërfaqshëm, ai që përbën veçorinë më origjinale të

pikëpamjeve estetike të Eliotit. Të gjitha mikroelementet

dhe makroelementet bashkërendohen në krijimin e

efektit, deri në atë pikë sa edhe temat shërbejnë për të

sendërtuar trajtat strukturore, sigurisht pasi janë ndërtuar

me anë të këtyre skemave.

Një pohim i tillë shtrihet në gjithë gjerësinë e

punimit, falë shpjegimit të secilit nga elementët që luajnë

rol të ndjeshëm në këtë drejtim. Në mënyrë të veçantë,

përdorimi i teksteve të tjera të mëparshme në poezinë e

Eliotit ka ngjallur reagime mjaft të larmishme nga kritikë

e lexues në etapa të ndryshme të pritjes së veprës. Në

këtë studim synohet të rishikohet ky mekanizëm nën

dritën e zhvillimeve të mëvonshme kritiko – letrare.

Përkufizimet e formuluara nga Elioti për të shpjeguar

mekanizmat e përdorur prej tij janë vetëm një pjesë e

mjeteve shpjeguese të përdorura në vazhdim. Vepra

teorike dhe kritike e Eliotit nuk shikohet në vetvete, por

vetëm në lidhje me opusin e tij poetik, ashtu siç bëhet

edhe në lidhje me përballjet e mendimeve dhe

koncepteve të Eliotit me mendimtarë, studiues të fushave

të ndryshme, apo shkrimtarë pararendës e bashkëkohës.

0. 3. Struktura dhe metoda e punimit

Punimi është i organizuar në katër kapituj.

4

Në kreun e parë trajtohen aspekte të estetikës

dhe filozofisë së T. S. Eliotit, si edhe parime e koncepte

të cilat kanë luajtur rol mbi një sërë çështjesh dhe

elementesh të artit të tij krijues.

Këtu u jepet përgjigje disave nga pyetjet e

rëndësishme që ngrenë kritikët dhe lexuesit për veprën e

Eliotit, si për shembull, nëse vështirësia e dukshme e

poezive të tij është e qëllimshme, duke shqyrtuar arsyet

që Elioti parashtron në esetë e tij kritike për ta përligjur

atë. Duke marrë sërish si bazë esetë e tij kritike, por

gjithaq edhe veprën poetike, trajtohet përballja mes

formës dhe përmbajtjes, rëndësia që i caktohet secilit nga

këta faktorë dhe përcaktimet që lidhen me ta, lidhjet e

muzikës me poezinë, mendimet e Eliotit për rimën dhe

mungesën e saj, arsyetimi i tij për format e përcaktuara

tradicionale, sendërtimi i strukturës poetike, përfshirë

edhe rolin që simbolet, personazhet dhe imazhet mund të

luajnë në strukturë.

Në vazhdim, përqendrohemi në mënyrën si Elioti

e shikon procesin e krijimit poetik, duke u nisur që nga

frymëzimi, ngjizja e veprës dhe vendi që u lihet

përvojave jetësore të autorit në të. Në lidhje me këtë,

shqyrtohet liria dhe vetëkontrolli që duhet të ushtrojë

poeti mbi secilin aspekt të krijimit, ndjeshmëria poetike,

ndjeshmëria e njësuar dhe ndjeshmëria e ndarë,

ndjeshmëria e poetit përkundrejt ndjeshmërisë së njeriut

të zakonshëm, lidhja mes emocioneve dhe ndjenjave,

konteksti jetësor i parë si objekt dhe subjekt i emocionit

të autorit, emocionit që mbart poezia dhe emocionit që i

shkaktohet lexuesit nga leximi i saj, mëvetësia e poemës

si nga autori, ashtu edhe nga lexuesi. Këtu trajtohet edhe

koncepti i bashkëlidhësit objektiv, një formulim i

5

rëndësishëm i Eliotit dhe sakaq njëri nga elementet që e

lidh kritikën dhe poezinë e tij me traditën simboliste.

Bashkëlidhësi objektiv shqyrtohet si në rrafshin teorik,

ashtu edhe në mënyrat se si gjen përdorim në veprën

poetike të Eliotit, duke arritur të sjellë kryqëzimin e

arsyes me ndjenjën , gjë që e bën një mjet të fuqishëm të

krijimit të efektit estetik.

Në kreun e dytë e përqendrojmë vëmendjen në

konceptin e traditës, rëndësia e të cilit për veprën poetike

të Eliotit është përcaktuese në shumë mënyra të

ndryshme. Elioti e përkufizon atë teorikisht qysh herët

në esetë e tij dhe vazhdon ta pasurojë konceptin si në

mënyrë të drejtpërdrejtë, ashtu edhe të tërthortë gjatë

pothuajse të gjithë karrierës së tij si kritik e mendimtar,

por sigurisht, rëndësia e vërtetë e këtij nocioni shihet në

ndikimin që ai ka te vepra dhe gjetjet artistike të Eliotit.

Kështu, përveç trajtimit të përkufizimit të dhënë

prej tij në esenë “Tradita dhe talenti individual”, i cili

ndryshon mjaft nga përdorimi i zakonshëm i termit në

jetën e përditshme, idetë e Eliotit krahasohen me ato të

mendimtarëve të tjerë të kohës, për të nxjerrë në pah sa

më qartë tiparet e veçanta të këtij koncepti me anë të

përqasjes. Në këtë mënyrë, argumentohet ideja se për

Eliotin, tradita nuk u nënshtrohet as përcaktimeve, as

kufizimeve kronologjike që e vendosin atë në të

kaluarën. Si pjesë e gjallë dhe dinamike e të sotmes,

shkëmbimet e saj me këtë të fundit shihen nga Elioti si të

ndërsjella, çka trajtohet në vazhdën e këtij kreu në

mënyrë konkrete.

Po kështu, në rrafshin pragmatik shqyrtohen

mënyrat si ky koncept trupëzohet në mënyrë konkrete në

veprën e Eliotit. Për këtë qëllim, këqyren lidhjet e

6

traditës me një tjetër koncept të rëndësishëm të

formuluar nga Elioti, atë të metodës mitike. Duke mos u

parë në mënyrë të thjeshtuar si përdorim mitesh, metoda

mitike analizohet për ndikimin e saj jo të copëzuar dhe

sporadik, por tërësor dhe strukturor në veprat ku

përdoret, pasi vetia e mitit për ta pasuruar veprën me

lëndë përmbajtësore është vetëm një nga trajtat më të

thjeshta në të cilat Elioti zgjedh ta përdorë atë. Për të

treguar njohuritë e tij të thelluara mbi këtë çështje, idetë

e tij trajtohen karshi zhvillimeve të kohës në fushën e

psikologjisë dhe antropologjisë kulturore, duke përdorur

koncepte si arketipi dhe pavetëdija kolektive për të

shpjeguar në mënyrë sa më të plotë elementet dhe sferat

vepruese të metodës mitike nga ana e Eliotit.

Por përtej metodës mitike, tradita e luan rolin e

saj pragmatik me një sërë mjetesh që nuk lidhen

krejtësisht në mënyrë të drejtpërdrejtë me të. Për

rrjedhim, në vazhdim të këtij kreu trajtohet

ndërtekstualiteti, si një term më i gjerë dhe më

gjithëpërfshirës, i cili, ashtu si edhe metoda mitike, është

një dukuri që e ushtron ndikimin e saj në shumë rrafshe

njëkohësisht. Përveç përkufizimit të ndërtekstualitetit ose

termave të ngjashëm nga studiues të ndryshëm, këtu

këqyren forma të përdorimit të materialit ndërtekstor nga

Elioti në veprën e tij, sipas kategorive në të cilat ato

trupëzohen. Roli i luajtur nga këto elemente në

përmbajtjen, strukturën dhe efektin estetik e kuptimor

trajtohet në një sërë rastesh të spikatura, duke theksuar

format si ato lidhen me elementet e tjera të veprës.

Kreu i tretë i kushtohet vendit që zënë simbolet

dhe mitet në skemat strukturore. Këtu bëhet një analizë e

thelluar e disave nga mjetet më të fuqishme të përdorura

7

nga Elioti në poezinë e tij. Simbolet dhe mitet trajtohen

nga një këndvështrim sintetik, i cili shqyrton jo vetëm

përmasat e tyre në aspektin kuptimor, por edhe efektin e

tyre thelbësor në ndërtimin e temave dhe strukturave.

Metoda që përdoret për këtë analizë është mjaft e

ndërlikuar, pasi ajo ndërthur këqyrjen e njëkohshme të

ndërtekstualitetit, aluzioneve, rolit arketipor të

personazheve dhe simboleve, lidhjet e tyre shumëfishe

me simbole e mite a kontekste të tjera, si dhe format se si

ndikon secili nga këta përbërës në krijimin e efektit

artistik.

Kështu, në pjesën e parë të këtij kreu trajtohet

miti qendror i poemës “Toka e Shkretë”, i cili shpaloset

në vepër me një rrjet të pafundmë simbolesh, aluzionesh

dhe detajesh ndërtekstore, si dhe situatash analoge ose

edhe krejt të kundërta, për të krijuar efekte të caktuara të

cilat i shërbejnë tërësisë së poemës. Tema e mëtimit

thuret me anë të një sërë elementesh të larmishme, ku

përfshihen personazhe, aluzione që synojnë të sjellin në

mënyrë të tërthortë njërin apo tjetrin aspekt të mitit,

objekte dhe situata që mbartin ngarkesa simbolike,

copëza mitesh të tjera që i përngjajnë nga këndvështrime

të caktuara etj. Duke qenë se vetë mëtimi as përmendet

në mënyrë të drejtpërdrejtë, as nuk merr një pozicion të

qartë qendror në vepër, nxjerrja në pah e këtyre

elementeve nuk është thjesht një qasje e imtësishme ndaj

veprës, por një mënyrë të lexuari të thelbit të saj

strukturor dhe estetik. Për më tepër, duke pasur parasysh

konceptet teorike të Eliotit, kjo mënyrë e analizës së

veprës së tij shërben, veç të tjerash, për të dëshmuar

përdorimin e këtyre koncepteve në veprën e tij, gjë që

8

ndihmon për t’i ravijëzuar ato më qartë edhe në rrafshin

teorik.

Mbi të gjitha, vëzhgimi sistematik i hedh poshtë

hamendësimet e grupeve të kritikëve që e shohin me

dyshim të theksuar përfshirjen e elementeve mitike dhe

ndërtekstore në veprën e Eliotit. Duke paraqitur fakte

dhe të dhëna të prekshme për të treguar shkallën e

rëndësisë së këtyre detajeve dhe mënyrën se si

shfrytëzohen nga Elioti pikëtakimet mes tyre për

funksione nga më të ndryshmet, mes të cilave edhe

tematike e strukturore, bëhet e qartë metoda poetike dhe

këndvështrimi i tij estetik.

Me këtë synim, në pjesën e dytë të kreut,

vëmendja përqendrohet te koha, njëri ndër konceptet dhe

elementet më të rëndësishme dhe më poliedrike në artin

modernist në përgjithësi dhe në krijimtarinë e Eliotit në

veçanti. Duke sjellë fillimisht një vështrim përqasës të

mendimit të pararendësve dhe bashkëkohësve, koha këtu

trajtohet si koncept për shkak të rolit formal që ajo luan

në strukturën dhe organizimin kohor (ose jokohor) të

lëndës poetike, çka shërben si pikënisje dhe shtysë për

sendërtimin e shumë teknikave rrëfimore. Nga ana tjetër,

po kaq i rëndësishëm mbetet edhe shqyrtimi sistematik i

kohës në rrafshin tematik, mënyra si ajo trajtohet në këtë

këndvështrim nga Elioti në poezi, paraqitja e saj me

gjuhën e personazheve, ndikimi që ajo ka mbi jetët e tyre

dhe mbi jetën njerëzore në përgjithësi, format e

ndryshme të strukturës së kohës të para nga individë dhe

kultura të ndryshme, roli i saj në ekzistencën e qenieve të

gjalla dhe gjithësisë. Duke qenë se koncepti për kohën

dhe rolin e saj të shumëfishtë shpaloset si në forma të

drejtpërdrejta, ashtu edhe të tërthorta, shqyrtimi i

9

paraqitjes së saj në poezi i ndërthur në mënyrë të

vazhdueshme leximin sintetik dhe analizën e thelluar.

Për vetë trajtën që koha merr në poezinë e Eliotit,

krijohet mundësia për të ndjekur ecurinë e zhvillimit të

konceptit dhe rolit të tij në organizimin strukturor në

faza të ndryshme të rëndësishme të krijimtarisë.

Analiza e kohës mbështetet mbi rolin që luajnë

simbolet me natyrë kohore, mënyra si ato thurin temën e

kohës, si ndikojnë në kronologjinë e strukturës, si sjellin

në poezi me anë të aluzioneve filozofi me prejardhje të

larmishme e nga tradita kulturore shumë të ndryshme

nga njëra – tjetra, duke mbartur kësisoj një pjesë të mirë

të peshës së organizimit tematik dhe strukturor. Njësoj si

edhe në pjesën e parë të këtij kreu, simbolet ndërthuren

shpesh në mënyrë të pandashme me mite, elemente

ndërtekstore dhe aluzione, ndaj mënyra më e mirë për t’i

trajtuar është që të këqyren së bashku me to. Kështu

vërehet se ngarkesa kohore u brendashkruhet elementeve

nga më të larmishmet, përfshirë edhe shumë personazhe.

Në kreun e katërt dhe të fundit, vëmendja

përqendrohet në mënyrën se si personazhet e poezive të

Eliotit paraqiten si banorë konkretë të botës moderne.

Me një emër të denjë e përfaqësues, kjo botë quhet Toka

e Shkretë, tashmë jo si një vepër e shkëputur, po si

“atdheu” i këtyre personazheve. Veçoritë e këtij “vendi”

ravijëzohen dora – dorës në veprën poetike të Eliotit, pa

u ndarë asnjëherë nga fatet dhe tiparet e banorëve të tij

dhe jetëve që ata jetojnë në të. Për këtë arsye, në këtë

kapitull vetë metropoli modern dhe shoqëria njerëzore

do të shihen kryesisht në funksion të personazheve, jo në

mënyrë të shkëputur.

10

Pjesa e parë e këtij kreu i vendos personazhet

përballë njëri – tjetrit, për të krahasuar tiparet e tyre të

përafërta a skajshmërisht të kundërta, duke vërejtur

grupimet që krijohen në këtë mënyrë dhe efektet estetike

e tematike të krijuara si pasojë e tyre.

Kështu, është me vend të shqyrtohet ndikimi i

mendimit përkundrejt veprimit, energjisë për të

ndërmarrë nisma, shtresave shoqërore, të resë përballë të

vjetrës, gjëra që krijojnë ndryshime rrënjësore mes

personazheve.

Nga ana tjetër, megjithëse mund të shfaqen në

mënyra mjaft të ndryshme, personazhet bashkohen nga

të tjera gjëra që qëndrojnë përtej kontrollit të tyre, siç

është dukshëm ngurrimi, mungesa e guximit, frika,

tmerri, llahtari – një spektër i tërë ngjyrimesh dhe force

ndjesish të cilat u kontrollojnë atyre mënyrën e të qenit

dhe të jetuarit. Për rrjedhojë, këtyre ndjenjave dhe efektit

të tyre u kushtohet këtu vëmendje e veçantë.

Në vazhdim të këtij kreu, shqyrtohen aspekte të

ndërveprimit të banorëve të Tokës së Shkretë mes tyre

dhe me mjedisin që i rrethon. Me këtë synim, trajtohen

format se si zhvillohet tema e komunikimit në aspektin

formal dhe përmbajtësor. Trajtat e ndryshme që merr

ligjërimi shikohen në funksion të ngjyrimeve që kanë për

qëllim të krijojnë, për të vërejtur kështu edhe mënyrën se

si tema e vështirësisë së komunikimit, një temë mjaft e

përhapur në letërsinë moderniste, sendërtohet në poezinë

e Eliotit.

11

PËRFUNDIME

Shkrimtarët e mëdhenj janë gjithmonë të vështirë

për t’u përkufizuar me terma të thjeshta, pasi vepra e tyre

është si një organizëm i gjallë, që merr trajta të

ndryshme në varësi të këndvështrimit nga i cili

shqyrtohet. Poezia e Eliotit është një shembull i mirë i

kësaj dukurie: ajo përmban në vetvete bukurinë e

rrokshme qysh në sipërfaqe, ashtu si edhe gjithë

thellësinë e një labirinti ngjyrimesh ku mund të humbasë

edhe më i lexuari i lexuesve. Ajo mund të kuptohet në

shumë mënyra jo ngaqë i lë lexuesit dorë të lirë për të

marrë prej saj domethënien që dëshiron, po sepse, për

shkak të ndërlikimit të saj shumëplanësh, secili arrin ta

zbulojë vetëm pjesërisht.

Kjo veti u mbajt parasysh gjatë gjithë kohës së

kryerjes së këtij punimi. Për pasojë, nuk u synua të bëhej

një studim shterues i cili do të mund të paraqiste gjithçka

që mund të thuhet për poezinë e Eliotit (gjë që është në

vetvete e paarritshme), por të nxirreshin në pah ato tipare

që i japin asaj shumë nga fuqia e saj komunikuese dhe

estetike, falë të cilave ka fituar vendin e rëndësishëm që

mban mes monumenteve të letërsisë moderniste.

Punimi nisi me shqyrtimin e konceptit të Eliotit

mbi poezinë dhe një sërë çështjesh të lidhura ngushtë me

këtë koncept, si mendimet për strukturën, formën,

tingëllimin, vargëzimin, synimet estetike, shkallën e

varësisë nga poeti dhe lexuesi, misionin e saj pragmatik,

kufizimet apo mungesën e kufizimeve në tematikë,

përzgjedhjen gjuhësore, e të tjera çështje të kësaj natyre.

Qëllimi i kësaj paraqitjeje nuk ishte trajtimi teorik, por

12

krijimi i një lloj përballjeje me poezinë e Eliotit, për të

arritur të lexohen sa më mirë tiparet e saj të veçanta.

Në fakt, sfida kryesore gjatë përgatitjes së këtij

punimi ishte trajtimi i shkëputur i koncepteve teorike dhe

teknikave poetike, të cilat te Elioti gjithmonë ndërthuren

në një pikë.

Kjo mund të tingëllojë ironike, po të kemi

parasysh se sa të shumtë janë kritikët që e akuzojnë atë

për mungesë koherence, copëzim të pandreqshëm

strukturor, që sipas tyre dëshmon mungesën e një

projekti të mirëfilltë poetik, si dhe kundërshtim të

herëpashershëm të pohimeve të veta. Sipas

këndvështrimit tim, zhvillimi i Eliotit si mendimtar dhe

poet, ashtu si edhe zhvillimi i teknikave të tij të

ndërlikuara poetike, sado që jo gjithmonë i njëtrajtshëm

e aq më pak i parashikueshëm, i bën të gjitha fragmentet

të rrotullohen rreth të njëjtës qendër rëndese dhe në fund

të takohen, duke u bashkuar për të formësuar vizionin e

tij estetik.

Kështu, koncepti i tij për traditën qëndron në

thelb të ndërtimit të metodës mitike, por nga ana tjetër

pasqyron dhe ndikon edhe konceptin për strukturën

kohore, pakohësinë dhe përjetësinë te veprat e tij.

Bashkëlidhësi objektiv është njëkohësisht imazh dhe

simbol, por jo rrallë paraqitet i përbërë nga citimet

ndërtekstore, të cilat nga ana e vet, kanë po aq fuqi

simbolike, gjë që ndodh edhe kur janë në nivel

aluzionesh. Emocioni, i cili duhet të ketë funksion

shprehës, shërben edhe si njësi strukturëformuese, gjë që

vlen edhe për personazhet, etj.

Të gjitha këto kapërthime konceptesh e

mekanizmash teorike e teknike dëshmojnë që synimi

13

parësor estetik i Eliotit nuk ishte përdorimi i mjeteve apo

teknikave të caktuara, po arritja e një efekti sa më të

plotë dhe të gjithanshëm. Ky është edhe shkaku për

përsiatjet e tij në fusha të ndryshme të dijes, si

antropologjia kulturore, filozofia, psikologjia, por edhe

në arte të tjera, si piktura dhe sidomos muzika.

Kjo është arsyeja për strukturat e vështira, për

përballjen e behtë të fragmenteve, citimeve dhe

aluzioneve. Vetëm një poezi që e shtyn lexuesin drejt

skajeve të të kuptuarit dhe të të arsyetuarit e përgatit

qenien e tij për përjetimin e të shijuarit.

Sipas Eliotit, arritja e këtij efekti është arsyeja

për të cilën poeti duhet të heqë dorë nga personaliteti i tij

dhe nga imtësitë e jetës vetjake, për të arritur në një

përmasë tjetër, ku të mund të kuptojë përtej kufijve të

ngushtë personalë, për të komunikuar mandej me anë të

poezisë. Për këtë çështje ai flet gjatë në esetë e tij, duke

trajtuar si të ndara emocionet e autorit, ato që i përmban

vepra dhe emocionet e lexuesit. Sipas tij, vepra ekziston

diku mes autorit dhe lexuesit, e pavarur nga të dy, çka

nënkupton se efekti i saj duhet të përmblidhet dhe

tejçohet jo në kontekstin e saj të çfarëdo lloji, por në vetë

tekstin e saj.

Për këtë qëllim ai zhvilloi koncepte si

ndjeshmëria e ndarë dhe ndjeshmëria e njësuar, që sillnin

në kritikën letrare jo thjesht terma të rinj, por një frymë

të re të leximit dhe analizës. Me pak fjalë, Elioti po

shqiptonte rëndësinë e organizimit të atillë të ndjenjës

dhe mendimit, që ato të mos ishin më dy njësi të

ndryshme dhe të shkëputura, por të funksiononin të

shkrira në një, për të arritur një drejtpeshim harmonik që

do të shumëfishonte efektin estetik të veprës.

14

Një ndër mënyrat me anë të së cilës mund të

arrihej kjo shkrirje ishte bashkëlidhësi objektiv, i cili

përbënte një mekanizëm të ndërlikuar ku përmblidhej jo

thjesht kuptimi dhe ndjenja që i brendashkruhej veprës,

por edhe ajo që duhet të ngjallej te lexuesi, pasi, si një

gjuhë e fshehtë, bashkëlidhësi do të duhej të

komunikonte, jo vetëm të zotëronte këto dy elemente.

Këto terma, ashtu si edhe të tjera të sjella nga

Elioti, kanë të përbashkët parimin se poezia e vërtetë

është e vetëmjaftueshme, e shkëputshme nga konteksti i

saj i ngushtë, pasi kodin për ta lexuar dhe shijuar ajo e ka

gjithmonë me vete. Dhe, sado që diku Elioti shprehet se

poezia është arti më kombëtar, siç është trajtuar në

punim, në thelb, ai mendonte se vetëm në saje të

universales mund të arrihet te poezia e vërtetë.

Këtë synon edhe shkëputja nga kufizimet

meskine kohore, edhe rinxjerrja në sipërfaqe e figurave

historike, mitologjike, letrare, edhe përzgjedhja e

fragmenteve, shkrimtarëve dhe ngjarjeve të jetuara në

kohë e vende nga më të ndryshmet.

Përballja e gjithë këtyre kategorive nga poezia në

poezi sjell në rrafshin tematik një diagnozë të trishtë për

shoqërinë njerëzore: gjendja e mjerë e njeriut nuk është

dukuri moderne, ajo nuk ka kufij kohorë dhe hapësinorë.

Njerëzit kanë vuajtur shekuj pas shekujsh, nga luftërat,

dhuna, intrigat e keqdashja që ia shkaktojnë njëri – tjetrit

me duart e tyre. Por ajo që ata harrojnë është se janë kaq

të ngjashëm, të përballur me të njëjtat frikëra dhe të

ushqyer nga të njëjtat shpresa dhe dëshira.

Është e vështirë të lexosh një përfundim të vetëm

për atë që Elioti e sheh si rrugëzgjidhje për këtë dhimbje

të pafundme njerëzore. Të shumtë janë ata kritikë që

15

shprehen prerë se ai e shikon shpëtimin nëpërmjet

besimit në Zot dhe mbështetjes te feja e krishterë.

Megjithëse ky arsyetim nuk është i pambështetur në

argumente, të krijohet përshtypja se në qendër të tij

vendoset në të vërtetë jeta personale e Eliotit dhe

zgjedhjet që i përkasin asaj më shumë se sa vepra e tij

poetike.

Në këtë të fundit, ndonëse gjurmët e krishterimit

janë të ndjeshme e të kudondodhura, vihet re gjithashtu

edhe prania e një sërë traditash fetare dhe mitologjike që

e zhvendosin atë nga pozicioni i privilegjuar që kishte në

jetën e poetit. Kështu, në dy veprat më të rëndësishme të

Eliotit, përkatësisht “Toka e Shkretë” dhe “Katër

kuartete”, fe të Lindjes së Largët si budizmi dhe

hinduizmi jo vetëm që shfaqen me anë të simboleve,

aluzioneve dhe citimeve, por duket se frymëzojnë

botëkuptimin thelbësor të secilës nga poemat,

shprehimisht shndërrimin e pareshtur të elementeve dhe

qenieve dhe qarkullimin e tyre në natyrë. E pasqyruar në

një sërë përbërësish të të gjitha nivele, kjo pikëpamje

shprehet, mes të tjerash, edhe në strukturimin kohor të

poemave.

Për rrjedhim, në vend që të arrihet në

përfundimin se Elioti e shikon shpëtimin nga kalvari i

vuajtjeve njerëzore nëpërmjet pranimit të besimit të

krishterë, duhet vërejtur se arsyeja kryesore për

paraqitjen e traditave të ndryshme jetësore dhe fetare

është se ai përpiqet të tregojë që njerëzit janë aq të

ngjashëm e të afërt me njëri – tjetrin, saqë çdo gjë që i

shkaktojnë dikujt tjetër, ia shkaktojnë edhe vetes. Ashtu

si Tirezia, i cili vuan për dhimbjet e të tjerëve, kushdo që

arrin të shohë përtej sipërfaqes së egoizmit, do ta kuptojë

16

se gjërat që i ndajnë njerëzit janë të përkohshme dhe të

kapërcyeshme, ndërsa gjërat që i bashkojnë, megjithëse

të fshehta e të mistershme, janë të përjetshme.

Një ndër pikat mbështetëse të këtij argumenti

është se këto parime gjejnë përgjigje edhe në një ndër

idetë kryesore të Eliotit, i cili shprehet në esenë “Tradita

dhe talenti individual”, ku vetjakja përballet me atë që

është e përbashkët me të tjerët dhe e krijuar nga të tjerët.

Pa e lartësuar të shkuarën më shumë se të

tashmen dhe pa i dhënë të vjetrës asnjë fije nderimi

vetëm ngaqë është e vjetër, ai dëshmon se ajo që krijohet

sot, ngrihet mbi bazën e hedhur nga ajo që u krijua dje;

nga ana tjetër, e djeshmja kujtohet, vlerësohet dhe

rivlerësohet vetëm në saje të së sotmes. Në këtë mënyrë,

kuptimi i individit si një qelizë e shkëputur nga sfondi ku

ndodhet dhe ku zhvillohet, e humb vlerën krejtësisht.

Shkëmbimi i pareshtur me të tjerët nuk është zgjedhje,

por e vetmja formë e funksionimit të botës, diçka

tërësisht e pashmangshme.

Për të njëjtën arsye dhe në të njëjtin sfond logjik,

tema e komunikimit merr rol kaq qendror në veprën e tij.

Përtej mënyrave se si personazhet e tij përpiqen të flasin

dhe arrijnë apo s’arrijnë ta bëjnë një gjë të tillë, ajo që i

bashkon të gjithë ata është shtysa për të komunikuar, pra

për të hyrë në bashkëveprim me të tjerët. Kjo shtysë

është në vetvete një nevojë biologjike, pasi, megjithëse

disa prej tyre kërkojnë diçka të përcaktuar nga të tjerët,

në shumë raste ata duan thjesht të flasin, të shprehin

mendimet, sado që kjo mund të mos ndryshojë në të

vërtetë asgjë në jetët e tyre.

Shfaqja në këtë formë e temës së vetmisë, e cila

është një temë mjaft e përhapur dhe e zakonshme për

17

letërsinë moderniste, tregon se ajo nuk është thjesht një

ide e shkëputur dhe periferike për veprën e Eliotit, por

një tjetër përbërës i sistemit të sipërpërmendur, një tjetër

element në skemën e paraqitjes së konfliktit mes asaj që

është thellësisht vetjake dhe asaj që u përket të gjithëve

në një mënyrë a një tjetër.

E njëjta gjë mund të lexohet edhe në përdorimin

e miteve, arketipave dhe ndërtekstualitetit. Siç u

dëshmua në kreun e dytë të këtij punimi, Xhejms Xhorxh

Frejzëri, autori i librit “Dega e artë”, të cilin Elioti e

përmend mes atyre që e kanë frymëzuar gjatë shkrimit të

poemës “Toka e Shkretë”, kishte vërejtur se mitet e

vendeve dhe popujve të ndryshëm kishin mes tyre një

sërë elementesh të përbashkëta pavarësisht nga

prejardhja, çka e bëri atë t’i gruponte ato sipas tematikës

dhe ritualeve që përfshinin. Kështu pohohet qartë edhe

në librin “Nga rituali në romancë”, i Xhesi Uestonit, i

përmendur gjithashtu në mënyrë të drejtpërdrejtë nga

Elioti. Arketipat e përkufizuara nga Karl Gustav Jungu

bazoheshin gjithashtu pikërisht mbi njohjen dhe

përpunimin e këtij mekanizmi, çka e bëri atë të arrinte në

përfundimin se mendja njerëzore ka një përmasë ku ajo

nuk funksionon më e shkëputur dhe e veçuar, por e

shkrirë me mendjet e të tjerëve. Sipas tij, kjo përmasë

qeveris shumë nga proceset më themelore të mendimit

njerëzor. Zgjedhja e Eliotit për të përdorur mitin dhe

arketipin pikërisht në një kohë kur njohja e tyre në

shkenca po zhvillohej në këto drejtime, tregon se ai

synonte të nxirrte në pah të përbashkëtat universale

njerëzore, dhe mbi to të jepte këndvështrimin e tij për të

gjendjen ku ndodhej bota dhe atë që duhet t’i ndodhte

asaj.

18

Përdorimi i mitit nga ana e tij nuk kishte të bënte

thjesht me përmendjen sipërfaqësore të miteve të

shkëputura në kontekste të caktuara te “Toka e Shkretë”,

por me një sistem të mirëmenduar i cili përbënte

strukturën formale dhe kuptimore të poemës, falë fijeve

lidhëse, analogjive dhe kontrastit të krijuar për secilin

rast. Veç atyre që mund të klasifikoheshin me lehtësi si

mite, pjesë e këtij sistemi ishin edhe elemente

ndërtekstore, figura historike, të dhëna gjeografike, si

dhe aluzione nga më të larmishmet në formë e

prejardhje. E gjitha kjo sillte në jetë atë që ai e emërtoi

“metoda mitike”.

Duke qenë se në konceptin, por edhe në zbatimin

e metodës mitike gjenden të shkrira disa nga idetë dhe

parimet më kryesore të Eliotit, në këtë punim asaj i është

dhënë vëmendje e veçantë. Pavarësisht mungesës së një

përkufizimi me të vërtetë të qartë përshkrues që do të

përcaktonte kufijtë dhe rregullat e përdorimit të saj,

mangësitë teorike mund të kapërcehen duke shqyrtuar

mënyrën se si ajo merr jetë në veprën e Eliotit. Me anë të

veçimit të elementeve më të rëndësishme të trupëzimit të

saj, kemi synuar të paraqesim, përtej analizës së thelluar,

një pikëpamje të argumentuar mbi teknikat strukturore

dhe tematike që Elioti përdor në shumë nga poemat e tij.

Kështu, mënyra si personazhet ndërthuren dhe

ndahen nga njëri – tjetri, roli arketipor që përmbushin në

saje të shkrirjes së kufijve mes tyre, veçoritë e gjithsecilit

dhe mënyra se si këto veçori pasurojnë figurën e të gjithë

pjesëmarrësve në skemë, është një ndër mënyrat më të

rëndësishme të formësimit të kësaj metode.

Në rrafshin krijues, liria që i jep autorit përdorimi

i metodës mitike për të eksperimentuar dhe për të vënë

19

këmbë në territore krejtësisht të pashkelura më parë,

është me të vërtetë mbresëlënëse. Elioti ka përfituar

maksimalisht prej saj, duke krijuar skema shumë të

ndërlikuara me anë të formave të rrëfimit, ndërtimit të

personazheve dhe një sërë detajesh të tjera të të gjitha

niveleve, që në dukje u mungojnë fijet bashkuese dhe

koherenca, por që marrin tjetër trajtë kur shikohen në

këndvështrimin e metodës mitike.

Kritikët që këmbëngulin t’i rezistojnë tërësisht

leximit të poezive të Eliotit sipas termave të parashtruara

në esetë e tij kritike dhe që përpiqen t’i analizojnë mitet

e simbolet nën dritën e teorive të tjera radikale si

psikologjike, feministe, etj., duke u përqendruar

veçanërisht në elemente biografike, e lënë jashtë

vëmendjes faktin e rëndësishëm se po të përjashtohet

parimi i ekzistencës së një projekti mitik, bëhen të

pakuptimta dhe të paefektshme shumë nga ato elemente

që marrin kuptim të plotë në rast se quajmë të mirëqenë

praninë e kësaj skeme themelore. Megjithatë, përtej

nevojës praktike për të arsyetuar përdorimin e detajeve të

ndryshme poetike nga ana e Eliotit, prania e elementeve

kaq të shumta mitike dhe të kategorive të ngjashme e bën

tërësisht të natyrshme përpjekjen e çdo lexuesi për të

gjetur një logjikë bashkuese mes tyre. Në këtë përpjekje,

pavarësisht nga fakti nëse pikënisja e analizës janë

udhëzimet që vetë Elioti jep në shënimet dhe esetë e tij

kritike apo një tjetër rrugë e pëzgjedhur nga vetë lexuesi,

ka shumë të ngjarë që përfundimet e arritura të jenë të

njëjta.

Kjo makrostrukturë, vendosur krah elementesh të

tjera të trajtuara me hollësi në këtë punim, kontribuon në

krijimin e atij njësimi të formës, strukturës, anës

20

kuptimore dhe përbërësve emocionalë në një tërësi të

pandashme falë të cilës arrihet efekti i plotë i poezisë. I

shprehur shumë herë në esetë kritike të Eliotit si parim

thelbësor estetik, njësimi shihet i realizuar qartësisht në

poezitë e tij.

Duke funksionuar së bashku, efekti i elementeve

dhe përbërësve të veçantë të krijimit poetik

shumëfishohet, duke u dhënë jetë atyre poezive aq të

fuqishme, të cilat komunikojnë në shkallë të ndryshme

edhe kur arrihet të zbërthehen plotësisht, edhe duke u

kuptuar në mënyrë krejtësisht të sipërfaqshme.

21

BIBLIOGRAFIA

Eliot, T. S. After Strange Gods. London: Faber & Faber,

1934.

Eliot, T. S. Collected Poems, 1909 – 1962. New York:

Harcourt, Brace & World Incorporation 1963.

Eliot, T. S. For Lancelot Andrewes: Essays on Style and

Order. London: Faber & Faber, 1970.

Eliot, T. S. On Poetry and Poets. New York: Farrar.,

Straus & Giroux: 2009.

Eliot, T. S. Selected Essays. London: Faber & Faber,

1932.

Eliot, T. S. Selected Essays. London: Penguin, 1965.

Eliot, T. S. Selected Essays. London: Faber & Faber,

1972.

Eliot, T. S. Selected Prose of T. S. Eliot. Kermode, Frank

(ed.) Orlando, Fl: Harcourt Incorporation, 1975.

Eliot, T. S. The Use of Poetry and the Use of Criticism.

Cambridge: Harvard University Press, 1964.

22

Eliot, T. S. The Varieties of Metaphysical Poetry: The

Clark Lectures at Trinity College, Cambridge, 1926, and

the Turnbull Lectures at the Johns Hopkins University,

1933. New York: Harcourt Brace, 1994.

Eliot, T. S. To Criticize the Critic and Other Writings.

New York: Farrar, Straus and Giroux Incorporation,

1991.

Eliot, T. S. “London Letter”. The Dial. New York, vol.

LXXIII, No. 3, (September, 1922)

http://www.std.com/~raparker/exploring/tseliot/works/lo

ndon-letters/london-letter-1922-09.html.

Eliot, T. S. and Rainey, Lawrence S. The Annotated

Waste Land with Eliot's Contemporary Prose. New

Haven: Yale University Press, 2005.

Eliot, T. S. and Eliot, Valerie. The Waste Land; A

Facsimile and Transcript of the Original Drafts

Including the Annotations of Ezra Pound. New York:

Harcourt Brace Jovanovich, 1971.

Abrams, M. H. A Dictionary of Literary Terms. New

York: Holt, Rinehart and Winston, 1981.

23

Aldington, Richard. An Imagist at War: The Complete

War Poems of Richard Aldington. Copp, Michael (ed.)

Madison: Fairleigh Dickinson University Press, 2002.

Amao, Albert. “Rose Symbolism in Qabalistic Tarot and

Beyond”, Rose Lore: Essays in Cultural History and

Semiotics. Hutton, F. (ed.) Plymouth: Lexington Books,

2008.

Anderson, George Parker. American Modernism, 1914 –

1945. New York: Facts on File, 2010.

Appleton, E. R. and Cadman, S. Parkes. An Outline of

Religion. New York: J. J. Little & Ives Co., 1934.

Aquisto, Joseph. French Symbolist Poetry And the Idea

of Music. Burlington: Ashgate Publishing ltd. 2006.

Assman, Aleda. “Exorcising the Demon of History” in T.

S. Eliot and the Idea of Tradition. Cianci, G. and

Harding, J. (eds.) Cambridge: Cambridge University

Press, 2007.

Badenhausen, Richard. T. S. Eliot and the Art of

Collaboration. Cambridge.: Cambridge University Press,

2004.

24

Barndollar, David. “Movements in Time: Four Quartets

and the Late String Quartets of Beethoven”. T. S. Eliot’s

Orchestra: Critical Essays on Poetry and Music.

Cooper, John Xiros. (ed.) New York: Garland, 2000.

Barthes, Roland. “The Death of the Author”. The Death

and Resurrection of the Author. Irwin, William (ed.).

Westport: Greenwood Press, 2002.

Barthes, Roland. The Responsibility of Forms: Critical

Essays. Howard, Richard (tr.) Oxford: Oxford University

Press, 1986.

Bashford, Christina. “The String Quartet and Society”.

The Cambridge Companion to the String Quartet.

Stowell, Robin (ed.) Cambridge: Cambridge University

Press, 2003.

Baudelaire, Charles. “Correspondances”. Fleurs du Mal.

http://fleursdumal.org/poem/103

Baudelaire, Charles. The Painter of Modern Life and

Other Essays. Jonathan Mayne (tr. ed.) London: Phaidon

Press, 1964.

Beasley, Rebecca. Theorists of Modernist Poetry: T. S.

Eliot, T. E. Hulme, Ezra Pound. London: Routledge,

2007.

25

Bell-Villada, Gene H. Art for Art’s Sake and Literary

Life. Lincoln: University of Nebraska Press, 1996.

Bergonzi, Bernard. T. S. Eliot. New York: Macmillan

Company, 1972.

Bergson, Henri. Matter and Memory. New York: Dover

Publications, 2004.

Berten, Hans. Literary Theory - The Basics. New York:

Routledge, 2008.

Black, Joseph (ed.). The Broadview Anthology of British

Literature: Twentieth Century and Beyond.

Petersborough: Broadview Press, 2007.

Blair, Kirstie. Victorian Poetry and the Culture of the

Heart. Oksford: Oxford University Press, 2006.

Blevins, Jacob. Dialogism and Lyric Self-Fashioning:

Bakhtin and the Voices of a Genre. Selinsgrove, Pa:

Susquehanna University Press, 2008.

Bloom, Harold. (ed.) T. S. Eliot. Broomall, PA: Chelsea

House Publishers, 2003.

26

Bloom, Harold. The Anxiety of Influence: A Theory of

Poetry. New York: Oxford University Press, 1997.

Booth, Wayne C. The Rhetoric of Fiction. Chicago:

University of Chicago Press, 1983.

Brodskaia, Natalia. Symbolism. New York: Parkstone

International, 2007.

Brooker, Jewel Spears. “From The Waste Land to Four

Quartets: Evolution of a Method”. Words in Time: New

Essays on Eliot’s Four Quartets. Lobb, Edward (ed.)

London: The Athlone Press, 1993.

Brooker, Jewel Spears. Mastery and Escape: T. S. Eliot

and the Dialectic of Modernism. Amherst: University of

Massachusetts Press, 1994.

Brooker, Jewel Spears (ed.) T. S. Eliot, The

Contemporary Reviews. New York: Cambridge

University Press, 2004.

Brooker, Jewel Spears and Bentley, Joseph. Reading The

Waste Land: Modernism and the Limits of

Interpretation. Amherst: University of Massachusetts

Press, 1990.

Brooks, Cleanth. Modern Poetry and the Tradition.

Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1967.

27

Buckley, Vincent. Poetry and Morality: Studies on the

Criticism of Matthew Arnold, T. S. Eliot and F. R.

Leavis. London: Chatto and Windus, 1959.

Bulfinch, Thomas. Bulfinch's Mythology. New York:

Mentor Books, 1962.

Bunning, Joan. Learning the Tarot: A Tarot Book for

Beginners. York Beach: Red Wheel/Weiser, 1998.

Bush, Ronald. T. S. Eliot: A Study in Character and

Style. New York: Oxford University Press, 1983.

Bush, Ronald. T. S. Eliot: The Modernist in History.

Cambridge: Cambridge University Press, 1991.

Clark, Stephen. “Testing the Razor: T. S. Eliot’s Poems

1920”. Engendering the World: Feminist Essays in

Psychosexual Poetics. Berg, Temma F. (ed.). Urbana:

University of Illinois Press, 1989.

Clive, Scott. The Emergence of Free Verse in France,

1886-1914. Oxford: Clarendon Press, 1990.

Cooper, John Xiros. The Cambridge Introduction to T. S.

Eliot. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.

28

Cowley, Malcolm and Faulkner, Donald W. Exile's

Return: A Literary Odyssey of the 1920s. New York:

Penguin Books, 1976.

Cox, James L. An Introduction to the Phenomenology of

Religion. London: Continuum, 2010.

Cremante, Simona. Leonardo da Vinci. Firenze: Giunti,

2005.

Cucciniello, Lisa. “Rose to Rosary: The Flower of Venus

in Catholicism”, Rose Lore: Essays in Cultural History

and Semiotics. Hutton, F. (ed.) Plymouth: Lexiton

Books, 2008.

Daiu, Maks. American Literature: Beginnings to

Naturalism. Tiranë: Shtëpia Botuese e Librit Universitar,

2007.

Dale, Randall B. J. “‘The Seer’ and ‘Seen’ Themes in

Gatsby and Some of Their Parallels in Eliot and Wright”

in Twentieth Century Literature. Vol 10. No. 2, 1964.

De Rada, Jeronim dhe Myftari Bahri; Caka, Kastriot.

“Kënga XX” në “Këngët e Milosaos”. Tiranë: Naim

Frashëri, 2008.

29

Donington, Robert. Wagner's Ring and Its Symbols: The

Music and the Myth. London: Faber and Faber, 1963.

Donoghue, Denis. Reading America: Essays on

American Literature London: University of California

Press Ltd., 1987.

Douglass, Paul. Bergson, Eliot, and the American

Culture. Lexinton, Kentucky: University Press of

Kentucky, 1986.

Drew, Elisabeth. T. S. Eliot: The Design of his Poetry.

New York: Charles Scribner’s Sons, 1949.

Dunlap, Aron. “Counting to Four: Assessing the

Quaternity of C. G. Jung in the Light of Lacan and

Sophiology”. Doctoral Dissertation. Temple University,

2008.

Dwivedi, Amar Nath. T. S. Eliot: A Critical Study. New

Delhi: Atlantic Publishers and Distributors, 2002.

Eagleton, Terry. Criticism and Ideology, London: Verso,

1985.

Eliot, Valerie (ed.) The Letters of T. S. Eliot, Vol. 1

(1898 – 1922). London: Faber and Faber, 1988.

30

Eliot, Valerie and Haughton, Hough and Haffenden,

John (eds.) The Letters of T. S. Eliot, Vol II (1923 –

1925). New Haven: Yale University Press, 2011.

Ellershaw, Josephine and Marchetti, Ciro. Easy Tarot:

Learn to Read the Cards Once and for All. Woodbury:

Llewellyn Publications, 2007.

Engel, Adam. “The Death of the Elements: Logism and

Negative Symbolism in Eliot’s ‘Little Gidding’”. TCNJ

Journal of Student Scholarship. Volume XIII April,

2011.

Ferber, Michael. A Dictionary of Literary Symbols.


Flood, Gavin D. An Introduction to Hinduism.

Cambridge, Cambridge University Press, 1996.

Frazer, James G. The Golden Bough: A Study in Magic

and Religion. New York: Forgotten Books, 2008.

Freud, Sigmund. Beyond the Pleasure Principle.

Dufresne, Todd (ed.) Toronto: Broadview Books, 2011.

Frye, Northop. The Anatomy of Criticism. New Jersey:

Princeton University Press, 1957.

31

Frye, Northop. “The Symbol as a Medium of Exchange”,

Symbols in Life and Art. Leith, James A. (ed). Kingston:

Royal Society of Canada, 1987.

Frye, Northop. “Three Meanings of Symbolism”. Yale

French Studies. Yale University Press, No. 9, 1952.

Gardner, Helen. The Art of T. S. Eliot. London: Cresset

Press, 1949.

Gardner, Helen. The Composition of Four Quartets.

London and New York: Faber and Faber, 1978.

Gardner, Helen. “The Recent Poetry of T. S. Eliot”. T. S.

Eliot, The Critical Heritage Volume II. Grant, Michael

(ed.). London and New York: Routledge, 2004.

Gillies, Mary Ann. Henri Bergson and British

Modernism. Montreal: Mcgill - Queen's University

Press, 1996.

Gish, Nancy K.. The Waste Land: A Poem of Memory

and Desire - A Study in Structure and Theme. New

York: Twayne Masterwork Studies, 1988.

Gish, Nancy K. Time in the Poetry of T. S. Eliot.

London: Macmillan, 1980.

32

Gish, Nancy K. and Laity, Cassandra (eds.). Gender,

Desire and Sexuality in T. S. Eliot. New York:

Cambridge University Press, 2004.

Gordon, Lyndall. T. S. Eliot – An Imperfect Life. New

York: W. W. Norton & Co. Inc., 1998.

Grant, Michael (ed.). T. S. Eliot, The Critical Heritage

Volume I. New York: Routledge, 2005.

Grant, Michael (ed.) T. S. Eliot, The Critical Heritage

Volume II. London and New York: Routledge, 2004.

Grey, Thomas S. (ed.) The Cambridge Companion to

Wagner. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.

Grimm, Jakob. Teutonic Mythology Vol. I. I. New York:

Dover Phoenix Publications, 2004.

Groden, Michael and Kreiswirth, Martin and Szeman

Imre, (eds.) The Johns Hopkins Guide to Literary Theory

and Criticism. Baltimore: The Johns Hopkins University

Press, 2005.

Guirand, Felix et. al. New Larousse Encyclopedia of

Mythology. New York: Crescent Books, 1987.

33

Haberer, Adolf. Intertextuality in Theory and Practice.

Literatüra [online], 2007, No. 49/5

Habib, M. A. R. “‘Bergson Resartus’ and T. S. Eliot’s

Manuscript.” in Journal of the History of Ideas, 54.2.

1993.

Habib, M. A. R. The Early T. S. Eliot and Western

Philosophy. Cambridge: C. U. Press, 1999.

Hamilton, Paul. Historicism. London: Routledge, 1996.

Harding, Jason (ed.). T. S. Eliot in Context. Cambridge:


Harland, Richard. Literary Theory from Plato to

Barthes: An Introductory History. New York: St.

Martin's Press, 1999.

Heisenberg, Werner. The Physical Principles of

Quantum Theory. Chicago: University of Chicago Press,

1930.

Heller, Stiven. “Malcolm Quinn. The Swastika –

Constructing the Symbol. London: Routledge, 1994.

34

Hillman, James. The Myth of Analysis: Three Essays in

Archetypal Psychology. Evanston, Illinois: Northwestern

University Press, 1999 (1960).

Hoffman, Gerhard. From Modernism to Postmodernism.

New York: Rodopi B. V., 2005.

Hornby, Albert Sydney, Anthony Paul Cowie, and Jack

Windsor Lewis. Oxford Advanced Learner's Dictionary

of Current English. London: Oxford University Press,

1974.

Irwin, William. “Against Intertextuality”. Philosphy and

Literature. Dearborn: October 2004. Vol. 28, No. 2.

Joyce, James. Ulysses. London: Wordsworth Editions

Limited, 2010.

Jung, Carl Gustav. Symbols of Transformation. Collected

Works, Vol. 5. New York: Bollingen Paperback Printing,

1997.

Jung, Carl Gustav. The Archetypes and the Collective

Unconscious. Collected Works, Vol. 9, Part I. New

York: Bollingen Paperback Printing, 1990.

35

Jung, Carl Gustav. The Structure and Dynamics of the

Psyche. Collected Works, Vol.8. New York: Bollingen

Paperback Printing, 1981.

Kadare, Ismail. “Ftesë në studio”. Tiranë: Shtëpia

Botuese “Naim Frashëri”, 1990.

Kadare, Ismail. “Vepra, Vëllimi VII” Tiranë: Onufri,

2008, fq. 284.

Kahn, Charles H. The Art and Thought of Heraclitus -

An Edition of the Fragments with Translation and

Commentary. Cambridge: Cambridge University Press,

2001.

Kenner, Hugh. The Invisible Poet: T. S. Eliot. New

York: McDowell, Obolensk, 1959.

Kermode, Frank. The Romantic Symbol. London:

Routledge Classics, 2002.

Kiefer, Frederick. Writing on the Renaissance Stage:

Written Words, Printed Pages, Metaphoric Books.

Newark: University of Delaware Press, 1996.

Knowlson, T. Sharper. The Origins of Popular

Superstitions and Customs. London: T. Werner Laurie

36

Ltd. 1910.

http://www.sacred-texts.com/neu/eng/osc/osc74.htm.

Kramer, Kenneth Paul. Learning Through Dialogue: The

Relevance of Martin Buber's Classroom. Lanham,

Maryland: Rowman and Littlefield Education, 2013.

Kristeva, Julia. Desire in Language: A Semiotic

Approach to Literature and Art. New York: Columbia


Lamberton, Robert. Hesiod, New Haven : Yale


Lamos, Colleen R. Deviant Modernism. Cambridge:


Lawrence, D. H. Mara Kalnins (ed.). Apocalypse and the

Writings on Revelation. Cambridge: Cambridge


Leavis, F. R. New Bearings in English Poetry. Ann

Arbor: UMP, 1964.

Leavis, F. R. Revaluation: Tradition and Development in

English Poetry. Chicago: I.R. Dee, 1998.

37

Leavis, F. R. “The Significance of the Modern Waste

Land”, Eliot, T. S. and North, Michael. The Waste Land:

Authoritative Text, Contexts, Criticism. New York:

W.W. Norton, 2001.

Leeming, David Adams. Mythology, the Voyage of the

Hero. New York: Oxford University Press, 1998.

Levenson, Michael H. The Cambridge Companion to

Modernism. Cambridge, U.K.: Cambridge University

Press, 1999.

Lodge, David. 20th Century Literary Criticism; A

Reader. London: Longman, 1972.

Lombrozi, Cesare and Ferrero, Gina Lombrozo. The

Criminal Mind. London: G. P. Putnam’s Sons, 1911.

http://www.archive.org/stream/criminalmanaccor1911lo

mb#page/n11/mode/2up

Longenbach, James. Modernist Poetics of History:

Pound, Eliot, and the Sense of the Past. Princeton:

Princeton University Press, 1987.

Lowe, Peter James. Christian Romanticism: T. S. Eliot's

Response to Percy Shelley. New York: Cambria Press,

2006. Kindle Version.

38

Mabberley, David J. Mabberleys's plant-book (3 ed.).


Maddrey, Joseph. The Making of T. S. Eliot: A Study of

the Literary Influences. Jefferson: McFarland and

Company, 2009.

Martin, Wallace. The New Age Under Orage: Chapters

in English Cultural History. Manchester: Manchester

University Press 1967.

Matthiessen, F. O. The Achievement of T. S. Eliot; An

Essay on the Nature of Poetry. New York: Oxford


Marchi, Dudley M. Montaigne Among the Moderns:

Receptions of the Essais. Providence, R.I.: Berghahn

Books, 1994.

Meyerhoff, Hans. Time in Literature. Berkeley:

University of California Press, 1960.

Meysel, Perry. The Myth of the Modern: A Study in

British Literature and Criticism After 1850. New Haven,

Connecticut: Yale University Press, 1989.

39

Miller, James Edwin. T. S. Eliot: The Making of an

American Poet, 1888-1922. University Park, Pa:

Pennsylvania State University Press, 2005.

Miller, James Edwin. T. S. Eliot's Personal Waste Land:

Exorcism of the Demons. Pennsylvania: Penn State


Miller, Marlowe A.. Masterpieces of British Modernism.

Westport: Greenwood Press, 2006.

Miller, Stephen. Conversation: A History of a Declining

Art. Yale University Press. 2007.

Mishra, B. M. The Poetry of T. S. Eliot. New Delhi:

Atlantic Publishers and Distributors, 2003.

Moody, Anthony David. “Four Quartets: Music, Word,

Meaning and Value”. Cambridge Companion to T. S.

Eliot. Moody, Anthony David (ed.) Cambridge:


Murphy, Russell E. Critical Companion to T. S. Eliot: A

Literary Reference to His Life and Work. New York:

Facts On File, 2007.

Nasi, M. “The Nature of Communication in T. S. Eliot’s

poetry”, Knezevic, M. and Nikcevic-Batricevic, A. (eds.)

40

On the Limits of Theory. Niksic: Faculty of Philosophy

in Niksic, 2011.

North, Michael (ed.) The Waste Land: Authoritative

Text, Contexts, Criticism. New York: W.W. Norton,

2001.

Opdahl, K. M. Emotion as Meaning: the Literary Case

for How we Imagine. Denvers: Rosemont Publishing and

Printing Corporation, 2002.

Ovid. “Metamorphoses”. 14.

http://ovid.lib.virginia.edu/trans/Metamorph14.htm.

Ozick, Cynthia. “T. S. Eliot at 101”, New Yorker, 20

November 1989.

Parsons, Debora L. Theorists of the Modernist Novel:

James Joyce, Dorothy Richardson and Virginia Woolf.

New York: Routledge, 2007.

Patea, Viorica, “T. S. Eliot’s The Waste Land and the

Poetics of the Mythical Method”, Modernism Revisited.

Patea, Viorica and Scott Derrick, Paul. (eds.)

Amsterdam: Editions Rodopi V.B. 2007.

41

Perloff, Marjorie. The Poetics of Indeterminacy:

Rimbaud to Cage. Princeton: Princeton University Press,

1981.

Pondrom, Cyrena N. The Road from Paris; French

Influence on English Poetry, 1900-1920. Cambridge:


Pound, Ezra. ABC of Reading. New York: New

Directions Publishing Corporation, 2010.

Pound, Ezra. Literary Essays. New York: New

Directions, 1968.

Rainey, Lawrence. “The Price of Modernism: Publishing

The Waste Land”. T. S. Eliot: The Modernist in History.

Bush, Ronald (ed.) Cambridge: Cambridge University

Press, 1991.

Raleigh, John Henry. Matthew Arnold and American

Culture. Berkeley: University of California Press, 1957.

Richards, Ivor Armstrong. Principles of Literary

Criticism. London: Kegan, Paul and Trench, Trubner,

1926.

Rignall, John. Realist Fiction and the Strolling

Spectator. London: Routledge, 1992.

42

Roberts, Beth Ellen. One Voice and Many: Modern

Poets in Dialogue. Danvers, Massachusetts: 2006.

Roper, Derek. “Eliot’s ‘Portrait of a Lady’ Restored”.

Essays in Criticism. Vol. 57, No. 1, Jan. 2007.

Sahu, Bhagirathi. The New Educational Philosophy.

New Delhi: Sarup & Sons, 2002.

Saravia Vargas, Juan Carlos. “The Cross and the Wheel:

An Introductory Study of the Merging of Eastern

Religions and Christianity in T. S. Eliot’s Four

Quartets”, Revista de Lenguas Modernas. No. 15, 2011.

Sbisà, Marina and Östman, Jan-Ola and Verschueren, Jef

(eds.) Philosophical Perspectives for Pragmatics.

Amsterdam: John Benjamins Publishing, 2011.

Schneider, Elisabeth Windersteen. T. S. Eliot, the

Pattern in the Carpet. Berkeley: University of California

Press, 1975.

Schuchard, Ronald. Eliot’s Dark Angel, Intersections of

Life and Art. Oxford: Oxford University Press, 1999.

Scofield, Martin. T. S. Eliot: The Poems. Cambridge:


43

Segall, Jeffrey. Joyce in America: Cultural Politics and

the Trials of Ulysses. Berkeley: University of California

Press, 1993.

Shakespeare, William. “The Tempest”, Complete Works.

Jonathan Bate, Eric Rasmussen (ed.) Hampshire:

Macmillan Publishers Ltd., 2007.

Sharp, Daryl. C. G. Jung: A Primer of Terms and

Concepts. Toronto: Inner City Books, 1991.

Shaw, George Bernard. The Perfect Wagnerite: A

Commentary on the Niblung's Ring. New York: Dover,

1967 [1898].

Shusterman, Richard. “Eliot as Philosopher”, Cambridge

Companion to T. S. Eliot. A. D. Moody. (ed.).


Sienicka, Marta. Dimensions of Man as Seen by T. S.

Eliot in his Early Poetry. Poznan: Praca Wydana Z

Zasilku Polskiej Akademi Nauk, 1970.

Sivananva, Sri Swami. The Bhagavad Gita. Himalayas,

India: Divine Life Society, 2000.

44

Sloane, Patricia. “Richard Wagner's Arthurian Sources,

Jessie L. Weston, and T. S. Eliot's The Waste Land”,

Arthuriana. Vol. 11, No. 1, Wagner and the Arthurian

Legend. Spring 2001.

Smith, Grover. T. S. Eliot's Poetry and Plays: A Study in

Sources and Meaning. Chicago: University of Chicago

Press, 1956.

Spender, Stephen. T. S. Eliot. New York: The Viking

Press, 1976.

Sultan, Stanley. Eliot, Joyce, and Company. New York:

Oxford University Press, 1987.

Summer, Szuzsana. Demystifying Spirituality, the New

Age and the Metaphysical. Lincoln: iUniverse, 2004.

Swami, Shri Purohit. The Bhagavad Gita.

messagefrommasters.com/bhagavadgita/bhagavadgita8.h

tm.

Taylor, Montgomery. “The Rose and Astrology”, Rose

Lore: Essays in Cultural History and Semiotics. Hutton,

F. (ed.) Plymouth: Lexington Books, 2008.

Tupan, Ana – Maria. A Survey Course in British

Literature. Bucharest: Editura Universitatii, 2004.

45

ebooks.unibuc.ro/filologie/tupan/thefrontiersofmodernis

m2.htm

Underhill, James W. Humboldt, Worldview and

Language. Edinburg: Edinburgh University Press, 2009.

Unger, Leonard. T. S. Eliot; A Selected Critique. New

York: Russell & Russell, 1966.

Unger, Leonard. “T. S. Eliot”, Seven Modern American

Poets. Minneapolis: University of Minnesota Press,

1967.

Van Campen, Cretien. The Hidden Sense: Synesthesia in

Art and Science. Cambridge, Mass: Massachusetts

Institute of Technology Press, 2008.

Van Mierlo, Wim. “Reflections on Textual Editing”.

Variants - The Journal of the European Society for

Textual Scholarship. Vol. 10, 2013.

Villoldo, Alberto. Yoga, Power and Spirit: Patanjali the

Shaman. London: Hay House UK, 2007.

Vogler, Christopher. The Writer’s Journey – Mythic

Structure for Writers. California: Michael Wiese

Productions, 2007.

46

Waite, Arthur Edward and Smith, Pamela Colman. “The

Pictorial Key to the Tarot”. (Kindle Version): Evinity

Publishing Inc., 2009.

Walker, Barbara. The Woman's Dictionary of Symbols

and Sacred Objects. New York: Harper Collins

Publishers, 1988.

Wallace, William (tr., ed.). “The Logic of Hegel”,

Hegel's Philosophy of Mind: Being Part Three of the

Encyclopaedia of Philosophical Sciences.

http://www.gutenberg.org/files/39064/39064-h/39064-

h.html

Walton, Douglas. One-Sided Arguments: A Dialectical

Analysis of Bias. Albany: State University of New York

Press, 1999.

Ward, David. T. S. Eliot Between Two Words. London:

Routledge & Kegan Paul ltd., 1973.

Waugh, Patricia. “Legacies: From Literary Criticism to

Literary Theory” in T. S. Eliot in Context. Harding,

Jason (ed.) Cambridge: Cambridge University Press,

2011.

Weston, Jessie L. From Ritual to Romance.

http://www.celtic-twilight.com/camelot/weston/fr2r/

47

Whitmont, Edward C. Return of the Goddess. New

York: Crossroad Publishing, 1982.

Whitworth, Michael H.. Reading Modernist Poetry.

Chichester, Sussex: Wiley-Blackwell, 2010.

Williams, William Carlos. The Autobiography of

William Carlos Williams. New York: New Directions

Publishing Coorporation, 1967.

Williams, Geoffrey Bernard. The Reason in a Storm: A

Study of the Use of Ambiguity in the Writings of T. S.

Eliot. Lanham: University Press of America, 1991.

Williamson, George. A Reader's Guide to T. S. Eliot; A

Poem-by-Poem Analysis. New York: Syracuse


Woolf, Virginia. Collected Essays. Volume 2. New

York: Harcourt Brace, 1967.

Wordsworth, William. Lyrical Ballads. (preface to the

1800 edition) http://www.bartleby.com/39/36.html

Wright, George Thaddeus. The Poet in the Poem: The

Personae of Eliot, Yeats, and Pound. Berkeley:

University of California Press, 1960.

48

Yang, Carol L. “The Waste Land and the Virtual City”.

The Waste Land at 90: A Retrospective. Moffett, Joe

(ed.) Amsterdam: Rodopi, 2011.

Yeats, William Butler, Ideas of Good and Evil. London:

Bullen, A. H., 1903. www.gutenberg.org/ebooks/32884

Zinnes, Harriet. Ezra Pound and the Visual Arts. New

York: New Directions, 1980.

poezia e t. s. eliotit si shëmbëlltyrë e · pdf file ·...

Documents