politika zaštite Životne sredine u oblasti zagadj 2

Univerzitet Crne GorePrirodno - matematički fakultet

Studijski program: BiologijaMagistarske postdiplomske studijeEkologija i zaštita životne sredine

SEMINARSKI RAD

Politika zaštite životne sredine u oblasti zagađenja voda teškim metalima

Predmet: PRINCIPI ODRŽIVOG RAZVOJA

Nastavnik: Doc. dr Vladimir Pešić Student: Melita Vuković

Podgorica, februar 2008. godine

Seminarski rad Politika zaštite životne sredine u oblasti zagađenja voda teškim metalima

Uvod

Voda je najrasprotranjenija i najvažnija materija na našoj planeti, ,,unirverzalni rastvarač“ u prirodi, mjesto gdje je nastao život i kao uslov života jedan od najznačajnih ekoloških faktora kojim se čovjek mora baviti zbog očuvanja planete. Ona pokreće razvoj ili ograničava progres svake zajednice – od porodice do civilizacije. Porast broja ljudi na Zemlji dovodi do povećanja potreba za vodom koje su posledice rasta životnog standarda, kao i promjene životnih navika i povećanje industrijske i poljoprivredne proizvodnje. Zbog toga potrošnja vode u svijetu neprestano raste, ali prečišćavanje upotrijebljene vode ne prati taj trend u potrebnom stepenu. Voda je dobro u opštoj upotrebi na koje imaju pravo svi, dar prirode kojim se treba osmišljeno upravljati.

________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 2 -


Upravljanje vodenim resursima

Osnovni problemi slatkovodnih resursa (potoka, rijeka, itd.) su: raspoloživost voda (regionalna neravnoteža ponude i potražnje površinskih i podzemnih voda); loš kvalitet vode; fizičke promjene (promjene koje nastaju interakcijom rijeka i njihovih riječnih slivova).Osnovni uzroci nedovoljne dostupnosti vode su povećana potrošnja u domaćinstvima usled velike gustine naseljenosti i curenja iz javnih distributivnih mreža.; intenzivna poljoprivreda, uglavnom u oblastima koje koriste vodu za navodnjavanje; povećana industrijska potrošnja koja je povezana sa visokom koncentracijom aktivnosti i neefikasnim korišćenjem vode; prirodni uzroci, kao što su sezonske i godišnje varijacije i globalno zagrijavanje usled klimatskih promena.Uzroci opadanja kvaliteta voda su primjena vještačkih đubriva i viška stočnog đubriva u poljoprivredi, što uzrokuje oticanje nitrata i fosfora i stvara acidifikaciju i eutrofikaciju;korišćenje pesticida.; neadekvatno ili nikakvo prečišćavanje efluenata otpadnih voda, štouzrokuje organsko zagađenje (povećane koncentracije amonijaka i patogenih mikro-organizama); zagađenje teškim metalima, sintetičkim hemikalijama, radionukleidima, uljima, itd. usled ispuštanja industrijskih otpadnih voda, postojanja rudnika i deponija opasnog otpada ili usled slučajnih prosipanja.Radovi na regulaciji vodenih tokova, za bolju navigaciju i kontrolu poplava; proizvodnja enegrije u hidroelektranama (izgradnja brana) i bolji sistemi drenaže okolnog poljoprivrednog zemljišta su osnovni uslovi fizičkih promjena voda.Jedna od posledica je prekomjerno korišćenje površinskih i podzemnih voda, što može dovesti do snižavanja nivoa podzemnih voda, isušivanja vodenih tijela, štete po floru i faunu i slijeganja zemljišta, koje bi ugrozilo stabilnost izgrađenih objekata. Organsko zagađenje i eutrofikacija vodenih tijela dovode do pogoršanja uslova života bioloških zajednica, uključujući i ribe. Organske supstance, teški metali i druge hemikalije koje zagađuju podzemne vode korišćene za vodosnadbijevanje takođe mogu negativno uticati na organizme, uključujući i ljude. Zna se da zagađenje površinskih voda (prvenstveno rijeka) uzrokuje prekogranično zagađenje.

Da bi se poboljšala situacija u upravljanju svježim vodama, potrebno je preduzetisledeće mjere:

bolji monitoring količine i kvaliteta izvora i obrazaca potrošnje; poboljšanje efikasnosti korišćenja vode uvođenjem tehnika štednje vode u svim

sektorima, sa naglaskom na usavršavanju tehnologije navodnjavanja; poboljšanje u prečišćavanju industrijskih i komunalnih otpadnih voda; poboljšanje kvaliteta vode na strani ponude, sprečavanjem zagađenja na izvoru;

uspostavljanje ravnoteže između količine đubriva koja se dodaju zemljištu i količine tih supstanci koje apsorbuju poljoprivredne kulture;

dentifikacija vrijednosti vodenih resursa (kao i drugih prirodnih resursa) u nacionalnim ekonomskim bilansima, imajući na umu da obezbeđenje sigurne vode za piće može da zahtijeva specijalne troškove;________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 3 -


promovisanje razvoja integralnog upravljanja vodama, što znači potreba da se uzme u obzir činjenica da održivo upravljanje vodama zahtijeva holistički pristup

i međusobnu povezanost podzemnih voda, površinskih voda i drugih elemenata vodenog ciklusa, korišćenja zemljišta, privrednih i društvenih aktivnosti, statusa vodenih resursa i količine i kvaliteta voda;

razvoj prekograničnog upravljanja vodama s ciljem usklađivanja svih aktivnosti u zemljama koje dijele iste vodene resurse;

izgradnja struktura i procedura za rešavanje sporova među konkurentnim korisnicima vode i na nacionalnom i na međunarodnom planu.

Priobalna zona je zona u kojoj je većina infrastrukture i ljudskih aktivnosti povezana sa obližnjim morem. Priobalna zona je važna oblast za stanovanje ljudi, turizam, industriju, ribnjake, ptice, vojne i brojne druge aktivnosti. Ovakvo obilje aktivnosti obično uzrokuje sporove oko korišćenja resursa kao što su voda i zemljište, što može da ima negativne posledice na kvalitet relativno osjetljivih obalnih eko-sistema i sveukupne životne sredine.

Poremećaje u priobalnim zonama mogu da izazovu prirodne sile (povremene oluje ili klimatske promjene u smislu porasta nivoa mora), ali zagađenje i glavne promjene uzrokuju neregulisana urbanizacija i razvoj infrastrukture, turizam, ribarenje i poljoprivreda.Osnovne zagađujuće materije koje izazivaju zagađenje su teški metali, sintetska organska jedinjenja (npr. PCB i pesticidi – DDT i rezidualna jedinjenja), nutrijenti (uglavnom fosfor i azot), radio-nuklidi koji prodiru direktno u vodu ili se apsorbuju i suspenduju i istaložene čestice. Ovi sedimentacioni procesi uzrokuju zagađenje sedimenata u zaštićenim zalivima, lukama i zaravnima nastalim djelovanjem plime putem akumulacije. Ostali polutanti su organske materije, mikroorganizmi, ulje i otpad. Zagađenje priobalnih zona koje uzrokuju pomenuti polutanti, kao i previše intenzivno ribarenje i akvakultura, može da dovede do gubitka staništa i biodiverziteta i do smanjenja broja organizama u okviru pojedinih vrsta.Opisane teškoće mogu predstavljati problem i za ljudsko zdravlje. Prisustvo velikog broja patogena može da uzrokuje oboljenja i zaraze (npr. hepatitis i tifus). Nakon eutrofikacije neke grupe fitoplanktona produkuju toksine koji uzrokuju smrt morskih beskičmenjaka, ali predstavljaju i opasnost za ljude u daljem lancu ishrane.Erozija priobalnih područja (gubitak pijeska na obali) jeste još jedan ozbiljan problem priobalnih oblasti. Erozija nastaje usled talasa okeana, kretanja izazvanih plimom i djelovanja vetra. Međutim, i ranije pomenute ljudske aktivnosti doprinose brzom procesu erozije tako što remete prirodnu ravnotežu između erozije i sedimentacije. Erodirane obale mogu da budu opasne za objekte izgrađene baš na obali ili u njenoj neposrednoj blizini. Erozija obale, paralelno sa aktivnostima kao što su izgradnja, industrija i turizam, umanjuje vizuelnu ljepotu predjela uz more.Priobalne zone su složene oblasti usled brojnih aktivnosti koje se u njima odvijaju i koje često vode sukobima interesa. Ova složenost zahtijeva integrisane sisteme upravljanja čiji je cilj da se ove oblasti razvijaju na ekološki razuman način. Pri donošenju plana upravljanja potrebno je koncentrisati se na:________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 4 -


• izradu detaljne procene kvaliteta i stanja, što zahteva osnivanje ili ažuriranje baza podataka i sistema monitoringa za podatke o ulaznim opterećenjima, nivoima zagađenja, biološkom statusu i posledicama;• objedinjavanje svih odgovornih tijela unutar jedinstvenog plana upravljanja i osnivanje (administrativnih) jedinica za koordinaciju razvoja upravljanja priobalnim zonama i sprovođenje konkretnih mjera;• utvrđivanje prioritetnih aktivnosti prema sledećim kriterijumima: uticaj na ljudsko zdravlje, ekonomska vrijednost ugroženih resursa, procjena rizika (koliko je morski eko-sistem blizu nepopravljivih ireverzibilnih promjena ili oštećenja) i međunarodni značaj ugroženog staništa ili vrste;• usklađivanje prostornog plana, uključujući i privredne i društvene planove, sa razvojem upravljanja priobalnom zonom.

Pregled osnovnih multilaterarnih ugovora koji se tiču zaštite voda

Mnogi, ako ne i svi, problemi vezani za životnu sredinu ne mogu da se rešavaju izolovanim aktivnostima pojedinih zemalja. Ovo je posebno slučaj kada su u pitanju problemi koji imaju prekogranični (kao što su zajednički vodotoci ili prekogranično zagađenje vazduha) ili globalni karakter (kao što su klimatske promene, oštećenje ozonskog sloja, gubitak biodiverziteta).Države sarađuju na usklađivanju standarda u oblasti životne sredine, kako bi time olakšale međunarodnu trgovinu robama i uslugama, kao dio dubljih procesa ekonomskih ili političkih integracija (kao što su Konvencija iz Arhusa i zbirka zakona Evropske unije). Neophodno je da države međusobno sarađuju na usvajanju nadnacionalnih mjera politike (npr. podregionalne, regionalne i globalne), na razvijanju međunarodne regulative i međunarodnih strategija, programa i planova s ciljem da koordiniraju zaštitu životne sredine i održivo korišćenje resursa. Ovaj proces će zauzvrat stvoriti okvir za definisanje nacionalne politike u oblasti životne sredine i odgovarajućih instrumenata za njeno sprovođenje. Međunarodnim pregovorima se pokušavaju postići sporazumi o prioritetima i aktivnostima u vezi sa životnom sredinom.

Obično se kaže da je savremena međunarodna diplomatija u oblasti životne sredine začeta 1972. godine na Konferenciji UN o humanoj životnoj sredini (UNCHE) koja je održana u Stokholmu. Drugu bitnu odrednicu u masovnom pokušaju da se dođe do pomirenja uticaja ljudskih društveno-ekonomskih aktivnosti na životnu sredinu i obrnuto predstavlja Samit u Riju – Konferencija Ujedinjenih nacija o oživotnoj sredini i razvoju, koja je održana 1992. godine, dvadeset godina nakon Stokholma. Godine 2002, deset godina nakon Samita u Riju, u Johanesburgu je održan Svetski samit o održivom razvoju, koji je reafirmisao održiv razvoj kao centralni elemenat na međunarodnom dnevnom redu i dao dadatni podsticaj svetskim naporima u borbi protiv siromaštva i za zaštitu životne sredine.Konferencija UN o životnoj sredini i razvoju (UNCED) održana je u Rio de Žaneiru, u Brazilu, od 3. do 14. juna 1992. godine. Konferencija je prepoznala da zaštita životne sredine i upravljanje prirodnim resursima moraju da budu integrisani sa društveno-ekonomskim pitanjima, kao što je, na prijmer, eliminacija siromaštva. Ova ideja je izražena preko koncepta održivog razvoja, koji je definisan kao “razvoj koji zadovoljava ________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 5 -


potrebe sadašnjice a pri tom ne ugrožava sposobnost budućih generacija da zadovolje svoje sopstvene potrebe”. Ova definicija je osmišljena tako da zadovoljava zahtjeve i poklonika ekonomskog razvoja i onih koji su zainteresovani za očuvanje životne sredine. Agenda Samita u Riju i dogovoreni principi sadržani su u pet glavnih dokumenata proizašlih sa ove konferencije, od kojih je jedan Agenda 21, čiji je jedan od glavnih elemenata očuvanje prirodnih resursa i gazdovanje njima: atmosfera, okeani i mora, zemljište, šume, planine, biodiverzitet, eko-sistemi, biotehnologija, izvori sveže vode, toksične hemikalije, opasanradioaktivni i čvrsti otpad.

Poglavlje 21 Agende 21 (koja predstavlja detaljan i sveobuhvatan program akcija koje, radi ostvarenja globalnog održivog razvoja u 21. vijeku, zahtijevaju nove načine investiranja u našu budućnost; njene se preporuke kreću od novih načina obrazovanja do novih načina brige za prirodne resurse i novih načina učestvovanja u projektovanju održive privrede) predstavlja Fresh Water Treaty. U njemu se naglašava da je voda neophodna za život. Ona povezuje različite ekosisteme na planeti i kreće se između mora, vazduha i zemljišta, obezbjeđujući time ljudsko zdravlje i dobrobit, zdravu hranu i ekonomski razvitak.Svi nasljednici planete imaju osnovno pravo na čistu, svježu vodu ( član 11.)Nedovoljna količina, neracionalno korišćenje i zagađenje izvora svježih voda uzrokuje ozbiljne probleme za socijalni održivi razvoj, ljudsko zdravlje i održavanje ekosistema, kao i uticaj globalne promjene klime na hidrološki ciklus ( član 12).Izvori svježe vode su ograničeni. Stalni su zahtjevi za povećanjem zaliha vode , koje se neracionalno koriste i zagađuju (član 13).Treba identifikovati, procijeniti i objaviti ekološki i socialno održive metode za rudarstvo i poljoprivredu u cilju smanjivanja negativnog uticaja na kvalitet života i životne sredine intezivnog korišćenja voda, njenog zagađenja i kontaminacije kao posledice đubrenja, upotrebe pesticida, organskog otpada i drugog otpada koji nastaju kao produkt ovih aktivnosti ( član 28).

Deset godina nakon Samita u Riju, u periodu od 26. avgusta do 4. septembra 2002, održan je Svetski samit o održivom razvoju u Johanesburgu. Cilj WSSD-a je da se ocijeni status implementacije Agende 21 i drugih dokumenata koji su usvojeni na Samitu u Riju i novih izazova i šansi. Kako je pomenuto u jednom od glavnih dokumenata Samita –Deklaraciji iz Rija o održivom razvoju – učesnici su se saglasili da su “zaštita životne sredine i društveni i ekonomski razvoj, na bazi principa iz Rija, od fundamentalnog značaja za ostvarenje održivog razvoja”. To znači da su na dnevnom redu u Johanesburgu podjednako važne bile društvene i ekonomske potrebe i životna sredina, kao preovlađujuća tema u Riju. Samit je stavio poseban naglasak na pet ključnih oblasti: vodu i sanitaciju, energiju, zdravlje, poljoprivredu i biodiverzitet (WEHAB).

Osim globalnih procesa koji su zasnovani na pitanjima životne sredine, postoje i brojni regionalni procesi i programi, kao što je Proces “Životna sredina za Evropu” koji se bave problemima svojstvenim određenim regionima, s naglaskom na specifičnim potrebama i prioritetima tih regiona.



Proces ,,Životna sredina za Evropu” započeo je 1991. godine kao instrument za vođenje diskusija o metodama jačanja saradnje u zaštiti i unapređenju životne sredine i kao instrument za razvoj dugoročnih programa u oblasti životne sredine za Evropu. Cilj Procesa je da uzme u obzir sve relevantne aktivnosti na sveevropskom nivou, posebno u oblastima životne sredine i zaštite zdravlja, životne sredine i saobraćaja i održivog gazdovanja šumama, s ciljem da se ostvari sinegrijski efekat i da se izbjegnu preklapanja aktivnosti. Neki od osnovnih multilateralnih ugovora u oblasti životne sredine, a koje imaju uticaj, direktno ili indirektno, na probleme zaštitu voda su :

Konvencija o pristupu informacijama, učešću javnosti u procesu odlučivanja i pristupupravosudnim organima iz oblasti životne sredine (Aarhus, 1998)Ogromno propadanje životne sredine poslednjih decenija direktno je povezano sa ljudskim djelovanjem. Iz tog se razloga pitanja u vezi s tim ne mogu rešavati bez uključivanja opšte javnosti u proces odlučivanja o pitanjima životne sredine. Najveći broj ljudi nije dovoljno obaviješten o pitanjima životne sredine. Razlog tome je velikim dijelom činjenica da u mnogim zemljama ne postoje, ili ne postoje odgovarajući, sistemi informisanja javnosti. Čak i kada je javnost donekle upoznata sa tim pitanjima, ona često ne zna gdje i kako može da postavi pitanja, uputi pritužbe ili predloge, jer ne postoji osmišljen pravni okvir za uključivanje javnosti. Sveukupni cilj ove Konvencije je da se vlade i nadležni organi, pa čak i privatni sektor, otvore za javnost i učine dostupnim informacije koje se odnose na životnu sredinu.

Konvencija o procjeni prekograničnog uticaja na životnu sredinu (Espoo, 1991)Potpisnice konvencije su svjesne potrebe eksplicitnog razmatranja faktora životne sredine u ranoj fazi procesa odlučivanja, primjenjujući procjenu uticaja na životnu sredinu (EIA) na svim odgovarajućim administrativnim nivoima, kao neophodni alat za poboljšanje kvaliteta informacija u procesu odlučivanja tako da donešene odluke obezbjeđuju značajno smanjenje uticaja na životnu sredinu, posebno u prekograničnom kontekstu. Kada se ne uradi procena EIA, moguće je da se negativni efekti jave u nekontrolisanom obliku i prouzrokuju štetu po životnu sredinu ili zdravlje ljudi. Sem toga, pokušaj da se takva situacija sanira uklanjanjem projekta ili vraćanjem lokacije u njeno prvobitno stanje može da bude izuzetno skup. U nekim slučajevima, predložene aktivnosti su tako velikog dometa da utiču na životnu sredinu u više zemalja. U takvim slučajevima je dobro izraditi procenu EIA na međunarodnom nivou.

Konvencija o prekograničnim uticajima industrijskih incidenata (Helsinki, 1992)Industrijski incidenti uvek predstavljaju ozbiljnu prijetnju životnoj sredini i kvalitetu života na lokalnom nivou. Neki incidenti su posebno velika prijetnja i negativno utiču na okolnu oblast. UN/ECE je ocijenio da sve veći broj prekograničnih industrijskih incidenata predstavlja ozbiljan regionalni problem, koji zahtijeva usvajanje posebne konvencije. Cilj Konvencije o prekograničnim posledicama industrijskih incidenata jeste zaštita ljudi i životne sredine, koliko god je to moguće, od industrijskih incidenata njihovim sprečavanjem. Ova zaštita treba da se ostvari smanjenjem učestalosti i ozbiljnosti ovih incidenata ili sanacijom posledica kada do njih dođe. Konvencija takođe



promoviše aktivnu međunarodnu saradnju između potpisnica prije, tokom i nakon industrijskih incidenata.

Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promenama (New York, 1992)Pojačani efekti gasova “staklene bašte” uslovljeni njihovom snažnom emisijom izazivaju dodatno zagrijavanje zemljine površine i atmosfere. Iz toga proističu klimatske promjene koje negativno utiču na prirodne eko-sisteme i na produktivnost, koja može da ugrozi bezbijednost hrane i čovječanstva. Postignut je dogovor o sakupljanju i dijeljenju informacija o emisiji gasova staklene bašte i saradnji u cilju svih uticaja na globalnu promjenu klime.Dok Konvencija ohrabruje razvijene zemlje da stabilizuju GHG emisiju, Protokol iz Kjota ih obavezuje da to urade (Kjoto, 1997).

Konvencija o dalekosežnom prekograničnom zagađenju vazduha (Ženeva, 1979)Materije koje zagađuju vazduh mogu da putuju i hiljadama kilometara prije nego što se negdje deponuju i da uzrokuju negativne posledice u mnogim zemljama. Prekogranično zagađenje vazduha daje značajan doprinos acidifikaciji i ljetnjem smogu (prouzrokovanog troposferskim ozonom) i takođe eutrofikaciji zemljišta i voda i disperziji opasnih materija.

Protokol o teškim metalima (Aarhus, 1998) obavezuje potpisnice da smanje svoje ukupne godišnje emisije teških metala na nivo niži od nivoa iz 1990. godine ili na nivo bilo koje druge referentne godine u periodu između 1985. i 1995 (teski metali, vazduh). Ovaj protokol ima za cilj smanjenje emisije iz industrijskih izvora (industrija gvožđa i čelika, obojena metalurgija), procesa sagorevanja (proizvodnja energije, drumski saobraćaj) i spaljivanja otpada. Protokol takođe zahtijeva od potpisnica da ukinu korišćenje olovnog benzina najkasnije šest mjeseci od stupanja Protokola na snagu. On takođe uvodi mjere za smanjenje emisija teških metala iz drugih proizvoda, kao što je živa u baterijama, i predlaže uvođenje mjera upravljanja za druge proizvode koji sadrže živu, kao što su električne komponente (termostati, prekidači), mjerni instrumenti (termometri, manometri, barometri), fluorescentne lampe, stomatološki amalgami, pesticidi i boje.

Konvencija Ujedinjenih nacija o borbi protiv dezertifikacije u zemljama sa velikim sušama i/ili dezertifikacijom, posebno u Africi (Pariz, 1994)Poslednjih decenija zemljina površina trpi posledice ljudskih aktivnosti i promjena životne sredine. Prema nalazima Instituta “World Watch Institute”, svake se godine usljed porasta broja stanovnika i lošeg upravljanja zemljištem izgubi više milijardi tona površinskog sloja (humusa) (Centar za našu zajedničku budućnost, 1995). Međutim, dezertifikacija i degradacija zemljišta nisu problemi koji se tiču samo životne sredine. Oni predstavljaju ekonomske i društvene izazove u svim regionima svijeta.



Konvencija o barskim i močvarnim područjima od međunarodnog značaja, posebno o staništima vodotoka (Ramsar, 1971)Potreba za usvajanjem Konvencije o vodenim površinama pojavila se 1962. godine, nakon što se shvatilo da evropske vode ubrzano propadaju. U to su vrijeme vodene površine posmatrane prvenstveno kao staništa vodenih ptica. Tokom godina, vodenim površinama je počeo da se pridaje veći značaj zbog vrednosti “proizvoda” koji iz njih potiču; kao rezervoarima vode i izvorima biodiverziteta; zbog uloge koju imaju u kontroli poplava, obnavljanju podzemnih voda, stabilizaciji obalne linije i zaštiti od oluja; radi zadržavanja sedimenata i nutrijenata i ublažavanja posledica klimatskih pojava; zbog njihovih rekreativnih i kulturnih vrednosti. Tako je značaj njihove zaštite značajno porastao.

Konvencija Ujedinjenih nacija o zakonu na moru (Zaliv Montego, 1982)More postaje sve važnije za trgovinu, saobraćaj i isporuku resursa, što dovodi do potrebe kodifikovanja pravila korišćenja morske sredine za ljudske potrebe. Cilj Konvencije UN o zakonu na moru (UNCLOS) i sporazuma koji iz nje proizilaze je da se obezbijedi zaštita mora i okeana, i unutar i izvan granica nacionalnih jurisdikcija, i zaštita, racionalno korišćenje i razvoj resursa.

Regionalne konvencije o moru ( Barselona, 1976)Kontinuirano zagađivanje regionalnih mora, uključujući i zagađenje sa kopna, koje kasnije uzrokuje gubitak biodiverziteta i propadanje životne sredine, predstavlja razlog sve veće zabrinutosti obalnih zemalja, jer su to problemi koji na duži rok mogu umanjiti njihov razvojni potencijal i negativno uticati na zdravlje ljudi. Cilj regionalnih konvencija o moru jeste da se riješe specifični problemi životne sredine preduzimanjem koordiniranih aktivnosti na moru od strane određenih priobalnih zemalja. Akcioni plan ove Konvencije obuhvata dugoročan program istražnih radova na zagađivanju Mediterana i monitoring koji će definisati izvore zagađenja, priobalna područja i atmosferski prinos supstanci zagađivača.

Konvencija o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotoka i međunarodnih jezera (Helsinki, 1992)Poslednjih decenija je primjećeno dramatično pogoršanje stanja vodotoka i jezera, uglavnom usled industrijskog razvoja, promjene korišćenih metoda u poljoprivredi i rastuće urbanizacije. Ispuštanje opasnih supstanci u vode, eutrofikacija i acidifikacija voda, gubitak biodiverziteta i zagađenje morskih sredina, posebno u priobalnim oblastima usled zagađenja sa kopna, jesu tek neki primjeri štete koja se nanosi vodama. UN/ECE je ovo identifikovao kao ozbiljan regionalni problem koji zahtijeva jačanje nacionalnih i međunarodnih napora da se spriječe, kontrolišu i eliminišu pomenuti negativni procesi radi dobrobiti ljudi i životne sredine. Cilj konvencije je jačanje saradnje među državama (na bilateralnom i multilateralnom nivou) s ciljem da se spriječi, kontroliše i smanji prekogranično zagađenje sa stacionarnih i nestacionarnih izvora. Konvencija tako|e ima cilj da promoviše održivo gazdovanje vodama, očuvanje vodenih resursa i životne sredine u cjelini.



Konvencija o saradnji radi zaštite i održivog korišćnja reke Dunav (Sofija, 1994)Dunav i njegove pritoke predstavljaju jedinstven eko-sistem sa brojnim vrijednim prirodnim oblastima. Dunav je važan izvor vode za piće i vode za korišćenje u poljoprivredi, industriji, energetici i rekreaciji. U poslednjim decenijama prošlog vijeka zabilježeno je pogoršanje kvaliteta dunavske vode. U istom periodu kad je ustanovljen porast količine nutritijenata i opasnih supstanci pogoršani su i ekološki uslovi u srednjem i nizvodnom dijelu riječnog sliva. Kako Dunav drenira područje od oko 817.000 kvadratnih kilometara i sa, otprilike, 85 miliona ljudi, propadanje riječnog bazena može negativno uticati na stanovnike. Primjećene su i značajne negativne promene kvaliteta vode u Crnom moru. Protokol voda i zdravlje (London, 1999)Protokol Voda i zdravlje definiše sledeće postulate : univerzalni pristup vodi za piće, bezbjeđenje odvođenja upotrijebljenih voda za sve korisnike i održivo korišćenje vodnih resursa.

Međunarodno pravo

Bez instrumenata međunarodnog prava teško bi bilo realizovati međunarodno priznate prioritete sadržane u ,,mekim” pravnim instrumentima. Hijerarhija pravnih principa od predloženih ,,mekih” zakona do potpuno pravno zasnovanih ,,čvrstih” dobro je poznata u međunarodnom pravu. Rezultati svih konferencija, procesa ili programa su različiti ali najčešće se donose u obliku ,,mekih” zakona (deklaracija) ili ,,strogih” zakona (pakt, konvekcija, ugovor, protokol, sporazum). ,,Meki” zakon nema obavezajuči karakter i kod njega se koristi riječ ,,treba” a ne ,,mora”.

Jedno od osnovnih pravila međunarodnog prava je da su države suvereni entiteti, koji posjeduju suvereno pravo da obavljaju svoje poslove po sopstvenom nahođenju, uključujući i eksploataciju sopstvenih resursa u skladu sa državnom politikom u oblasti životne sredine. Preko instrumenata međunarodnog prava, kakvi su paktovi, države dobrovoljno prihvataju određena ograničenja svojih suverenih prava i uspostavljaju međusobna prava i obaveze u pitanjima od zajedničkog interesa koja se mogu rješavati isključivo zajedničkim delovanjem međunarodne zajednice.Osnovni međunarodni ugovori (paktovi), koji su osnova međunarodnog prava u oblasti životne sredine, često se nazivaju Multilateralni ugovori o životnoj sredini (MEA ugovori). MEA ugovori uključuju neke specifične obaveze za ostvarenje konkretnih rezultata i/ili druge uopštenije obaveze u načinu ponašanja, kao na primer, definisanje procedura za izradu procene uticaja na životnu sredinu, sisteme monitoringa ili učešće u razmjeni informacija i tehnologija, unapređenju obrazovanja, obuci ili informisanju javnosti.Osnovni razlog da se postane zemlja potpisnica nekog instrumenta jeste da se omogući usvajanje pravnog okvira koji takav instrument uspostavlja radi svrsishodne implementacije. Učešće u nekom međunarodnom ugovoru takođe omogućava određenoj zemlji pristup fondovima iz finansijskih mehanizama koje taj instrument uspostavlja, ukoliko se takavmehanizam uspostavlja, i/ili fondovima iz različitih izvora međunarodnih ________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 10 -


ili bilateralnih programa pomoći. Manje razvijenim zemljama članicama nekog međunarodnog ugovora obično se omogućava povoljniji pristup relevantnim tehnologijama.

Instrumenti politike životne sredine

Politika u oblasti životne sredine predstavlja skup principa i aktivnosti koje neka država, zajednica, pa čak i kompanija usvaja radi zaštite ili očuvanja komponenata životne sredine i/ili održivog korišćenja prirodnih resursa.Instrumenti koji doprinose politici u oblasti životne sredine mogu biti direktno usmjereni na očuvanje životne sredine (Zakon za očuvanje prirodnih resursa), ili uticati na integraciju zanimanja za životnu sredinu u aktivnostima nevladinih sektora (procjena uticaja na životnu sredinu).Zavisno od karakteristika, instrumenti se mogu primijeniti na različitim nivoima uprave: nacionalnom, reginalnom ili lokalnom. Postoje još i opšti instrumenti koji se ne bave direktno životnom sredinom. Oni se odnose na oporezivanje, pravosuđe, dostupnost infomacija, prostorno planiranje a imaju sektorsku implikaciju. Tu su i specifični sektorski instrumenti, od kojih se neki bave direktno životnom sredinom a neki indirektno, preko nekog drugog sektora kao poljoprivreda, energetika, industrija itd. Kategorije instrumenata za sprovođenje nacionalne politike u oblasti životne sredine su: - Planski instrumenti – strateški (strategije, planovi, i programi) i upravljački:- Zakonski instrumenti (zakoni, propisi, uredbe, ukazi)- Ekonomski instrumenti (dozvole, porezi i naknade, finansijske olakšice, finansijske stimulacije, subvencije)- Instrumenti za procjenu uticaja na životnu sredinu (projekti – procjene)- Instrumenti za monitoring i analizu realizacije (mjerenja, izvještavanja i analize)- Instrumenti upravljanja životnom sredinom koji se primjenjuju u organizacijama (EPI, EA, EMA) Zakonodavstvo o životnoj sredini (vodi kao njenom segmentu) je svaki oblik zakona koji se bavi očuvanjem, zaštitom, ili obnavljanjem životne sredine (vode). Zakonodavstvo zabranjuje ili kontroliše eksploataciju prirodnih resursa i kontroliše zagađenje .

Pravo Evropske Unije u oblasti životne sredine

U Evropskoj Uniji (EU) zakonodavstvo, koje zajedničkim imenom označavamo kao acquis communautaire, predstavlja specifičan oblik nadnacionalnog prava sa nekim karakteristikama nacionalnog prava. Ono priznaje više oblika zakonskih instrumenata, od kojih svaki ima drugačiju zakonsku snagu i odnosi se na različite ciljane institucije. Propisi (regulations) jesu pravne norme koje se primenjuju direktno u zemljama članicama i imaju prednost nad nacionalnim zakonodavstvom, pa time ne zahtevaju ni jedan oblik prenošenja u nacionalno zakonodavstvo.Direktive (directives) nisu direktno primenjive; međutim, one su obavezujuće za zemlje članice u odnosu na ciljeve koje treba ostvariti, a nacionalnim organima ostavljaju izbor ________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 11 -


oblika i metoda. One obuhvataju obaveze zemalja članica da određene odredbe integrišu u nacionalno zakonodavstvo u određenom vremenskom roku. Takvo prenošenje čini da su direktive zakonski obavezujuće za zemlje članice i omogućava usklađivanje različitih nacionalnih pravnih sistema. Odluke (decisions) odnose se na specifična pitanja i one su pravno obavezujuće za one institucije na koje su naslovljene, npr., pojedine zemlje članice, firme ili pojedince. Preporuke i mišljenja (recommendations, opinions) pravno su neobavezujući tekstovi koji služe kao smjernice za institucije EU i zemlje članice EU. U nekim sektorima životne sredine, zakonodavstvo ima oblik direktive uz koju postoji niz relevantnih direktiva koje se zajednički zovu direktive-sestre. Dok okvirne direktive definišu regulatorne sisteme uključujući rukovodeće principe, institucionalni okvir, nadležnosti i odgovornosti uključenih subjekata, procedure, rokove, itd., direktive-sestre definišu specifičnije i kratkoročnije parametre regulatornog sistema – na primer, granične vrednosti ili spiskove relevantnih supstanci.

Cilj zakonodavstva u vezi sa vodama jeste da se obezbijedi održivo korišćenje vodeu EU, uključujući ostvarenje dobrog statusa površinskih i podzemnih voda sa stanovišta životne sredine, kvaliteta i količina. Zakonodavstvo postavlja sveobuhvatan sistem gazdinstva nad vodama, koji od zemalja članica zahtijeva da uvedu adekvatne administrativne strukture, planiranje i monitoring. Zakonodavstvo takođe definiše standarde kvaliteta za opšte površinske i podzemne vode, kao i vode za specifične primene (npr. za piće ili rekreativno plivanje), standarde za emisiju određenih polutanata (npr. nitrata ili opasnih supstanci), i tehnološke standarde (npr. za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda).

Neke Direktive Evropske Unije koje se odnose na vode

Počeci evropske politike u vezi voda datiraju od 70’ih godina, od usvajanja programa i pravno obavezujuće zakonske regulitive. Od tada do 2000 godine politika o zaštiti voda sprovodila se preko Akcionih programa za zaštitu životne sredine i zakonske regulative. Može se reći da su postajale tri faze razvoja zakonske regulative: I faza, period od 1975 do 1989 godine :

Direktiva 75/440/EEC se odnosi na kvalitet površinskih voda namijenjenih za pripremu voda za piće. Cilj Direktive je da se obezbijedi odgovarajući kvalitet voda rijeka, jezera kako bi se mogli da se koriste kao izvori vode za piće.

Direktiva 76/160/EEC se odnosi na kvalitet vode za kupanje. Uspostavljen je set standarda kvaliteta vode za kupanje u pogledu fizičkih, hemijskih i mikrobioloških pokazatelja.

Direktiva 76/464/EEC ( dopunjena Direktivom 2006/11/EC) o zagađenju vodenih ekosistema uzrokovano pojedinim opasnim supstancama zahtijeva eliminaciju, redukciju



zagađenja, a svojim poddirektivama postavlja seriju standarda (granične vrijednosti i ciljeve kvaliteta voda) za date supstance.Direktivom su date dvije liste opasnih materija koje se ispuštaju u površinske vode. U cilju da se osigura efektivna zaštita vodene životne sredine Unije, neophodno je ustanoviti prvu listu, takozvana Lista I, pojedinih supstanci odabranih uglavnom na bazi njihove toksičnosti, otpornosti na razgradnju i bioakumulacionih karakteristika, uz izuzetak onih koje su biološki bezopasne ili koje se brzo konvertuju u supstance koje su biološki bezopasne i drugu listu, takozvanu Listu II, u kojoj su supstance koje imaju uticaj na vodenu životnu sredinu, koji može biti ograničen na određeno područje i koji zavisi od karakteristika i lokacije vode u koju se ispuštaju, gdje za svako ispuštanje ovih supstanci treba da postoji dozvola sa naznačenim emisionim MDK ( maksimalno dozvoljenim koncentracijama). Emisija supstanci sa Liste 1 postepeno treba da se eliminiše, a emisija supstanci sa Liste 2 da se smanji.Lista 1 sadrži određene supstance koje pripadaju sledećim grupama supstanci

1. organohlorna jedinjenja i supstance koje mogu formirati takve komponente u vodenoj životnoj sredini,

2. organofosforna jedinjenja,3. organokalajna jedinjenja,4. supstance za koje se dokazano zna da posjeduju kancerogeni efekat 5. živa i njena jedinjenja,6. kadmijum i njegova jedinjenja,7. postojana mineralna ulja i ugljovodonici naftnog porijekla i8. postojana sintetička jedinjenja koja mogu da plutaju pa površini, zaostaju u

suspenziji ili potonu i koja onemogućavaju upotrebu voda.

Listi II pripadaju sledeći metaloidi i metali i njihova jedinjenja

1. cink 6. selen 11. kalaj 16.vanadijum2. bakar 7. arsen 12.barijum 17. kobalt3. nikal 8. antimon 13. berilijum 18. talijum4. hrom 9. molibden 14. bor 19. telur5. olovo 10. titan 15. uran 20. srebro

Poddirektive (kćerke direktive) Direktive 76/464/EEC su , pored ostalih su i Živa iz hlor-alkalne elektrolize (82/176/EEC)Živa iz ostalih sektora (84/156/EEC)Kadmijum (83/513/EEC)Poddirektivama su specificirani limiti za različite vrste procesnih i industrijskih sektora. Njima su određene granice do kojih treba da se smanji koncentracija tih supstanci u efluentu do određenog vremena. Tako je za živu iz hlor-alkalne elektrolize to koncentracija do 0.05 mg/l efluenta ili do maksimalno 5 g/t iskorišćene žive do 1.jula 1989, za živu iz ostalih sektora do 1. jula 1986. mjesečni ispust treba svesti na 50 μg/l,a za kadmijum do 0,2 μg/l otpada, do 1.1.1989.________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 13 -


Direktiva 77/795/EEC koja utvrđuje zajedničku proceduru razmjene informacija o kvalitetu površinskih slatkih voda.

Direktiva 78/659/EEC se odnosi na kvalitet vode namijenjene gajenju riba. Ustanovljen je minimum učestalosti uzorkovanja, metode analiza i vrste fizičkih i hemijskih parametara.

Direktiva 79/923/EECse odnosi na kvalitet vode za gajenje školjki. Definisani su fizički, hemijski i mikrobiološki parametri.

Direktiva 80/68/EEC koja se odnosi na zaštitu podzemnih voda od zagađenja.

Direktiva 80/778/EEC koja se odnosi na kvalitet vode koja se namjerava koristiti za ljudske potrebe.

Direktiva 82/278/EEC se odnosi na dispoziciju otpadnog mulja.

II faza, period od 1990 do 1994 godine: Direktiva Saveta broj 91/271/EEC o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda zahtijeva od zemalja članica da obezbijede prikupljanje i prečišćavanje prikupljenih komunalnih otpadnih voda. Opšti zahtev je sekundarno prečišćavanje, osim za određene priobalne oblasti, za koje može da bude dovoljno primarno prečišćavanje. Direktiva predviđa rokove u kojima je potrebno realizovati odgovarajuće sisteme za sakupljanje i prečišćavanje, najprije u većim a kasnije u manjim aglomeracijama, ali najkasnije do 2005. godine. Zemlje članice su obavezne da identifikuju osjetljive oblasti – one u kojima su vodene površine eutrofične, imaju slabu razmjenu voda, ili se koriste za crpljenje pitke vode. U osjetljivim oblastima, zahtevi su stroži. Najprije je potrebno obezbediti sisteme prikupljanja i prečišćavanja i primjenjivati tercijarno prečišćavanje. Direktiva takođe zahtijeva da se industrijske otpadne vode, koje se ispuštaju u komunalne sisteme za prečišćavanje, prethodno prečiste u predtretmanu, tako da voda koja se ispušta iz postrojenja nema negativan uticaj na životnu sredinu i da mulj može bezbjedno ponovo da se koristi ili odlaže. Direktiva zahteva od zemalja članica da uspostave odgovarajuća tijela za administraciju i monitoring, uključujući i izdavanje dozvola za ispuštanje komunalnih otpadnih voda u recipijente i odlaganje mulja.

Direktiva Saveta broj 91/676/EEC o zaštiti voda od zagađenja nitratima iz poljoprivrednih aktivnosti ima za cilj sprečavanje i smanjenje zagađenja nitratima. Ona zahtijeva od zemalja članica da usvoje Kodeks dobre poljoprivredne prakse, koji se bavi pitanjima o uzrocima zagađenja voda iz poljoprivrednih izvora. Iako se Kodeks primenjuje po principu dobrovoljnosti, zemlje članice treba da definišu program koji obuhvata obuku i informisanje poljoprivrednika radi promovisanja primjene Kodeksa. Zemlje članice su obavezne da identifikuju zone osjetljive na zagađenje od nitrata, npr., površinske vode namijenjene preradi u vodu za piće, rezervoare podzemnih voda sa višim ________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 14 -


sadržajem nitrata, ili vodene površine sklone autrofikaciji. Zemlje članice su obavezne da usvoje akcione programe koji obuhvataju mjere za primenu Kodeksa dobre poljoprivredne prakse i druge mere neophodne za smanjenje i sprečavanje zagađenja od nitrata. Zemlje članice su takođe obavezne da prate sadržaje nitrata u vodenim površinama u skladu sa specifikacijama definisanim u Direktivi kako bi identifikovale osjetljive oblasti i analizirale rezultate preduzetih akcionih programa.

III faza, period od 1995 godine:

karekteriše se pistupom zajedničkog integralnog upravljanja vodama. Kako su pojedine članice EU i interesne grupe težile da odbrane interese svog nacionalalnog ekonomskog razvoja i imale različite i često suprostavljene pogled na korišćenje i zaštitu voda. Evropska komisija je imala za cilj integraciju razjedinjenog zakonodavstva. Detaljan pregled međusobnih nacionalnih slaganja po pitanju zahtijeva sa programom monitoringa između zemalja članica, kao i slaganja sa postojećim Direktivama objavljen je od strane Evropske agencije za zaštitu životne sredine, EEA.

Direktiva broj 2000/60/EC Evropskog Parlamenta i Saveta o uspostavljanju okvira za aktivnosti zajednice u oblasti politike voda ima sledeće ciljeve: sprečavanje propadanja kao i poboljšanje statusa vodenih eko-sistema; unapređenje dugoročne zaštite raspoloživih vodenih resursa; obezbjeđenje postepenog smanjenja zagađenja površinskih i podzemnih voda; doprinos ublažavanju poplava i suša. Konkretnije, za površinske vode, ciljevi Direktive su sledeći:• sprečavanje propadanja statusa svih vodenih površina;• zaštita i obnavljanje dobrog statusa vode, kako je definisano Direktivom u svimprirodnim vodenim tijelima do 2015. godine;• zaštita i unapređenje dobrog ekološkog potencijala i dobrog hemijskog statusau svim vještačkim i značajno izmenjenim vodenim površinama do 2015. gdoine;• ukidanje ispuštanja prioritetnih opasnih supstanci i postepeno smanjenje drugihprioritetnih supstanci.Za podzemne vode ciljevi su sledeći:• sprečavanje propadanja svih podzemnih voda;• zaštita i obnavljanje dobrog statusa podzemnih voda, kako je definisano Direktivomza sve podzemne vode do 2015. godine;• revizija svih značajnih povećanja koncentracija polutanata koje potiču od ljudskihaktivnosti.

Cilj je da se do 2015. godine postigne poštovanje svih standarda za zaštićene oblasti.Direktiva zahtijeva uspostavljanje administrativnih jedinica i nadležnih organa na bazi riječnih slivova. U svakom riječnom slivu nadležni organ analizira karakteristika sliva i uticaj ljudskih aktivnosti na status vodenih površina, i vrši ekonomsku analizu korišćenja vode. Za svaki riječni sliv zatim se određuje i usvaja program mjera i plan za upravljanje rijenim slivom, uz poštovanje pravila o informisanju i konsultovanju javnosti. Osnovne mjere usmerene na ostvarenje ciljeva Direktive su sledeće:• primjena zakonodavstva Evropske zajednice u oblasti politike voda;• mjere usmerene na pokriće troškova za usluge isporuke vode i uvođenje ekonomskih________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 15 -


podsticajnih mera za efikasnije korišćenje vode;• mjere usmerene na poštovanje zakona u vezi sa vodom za piće, uključujući obezbjeđenje kvaliteta vode namenjene za piće;• kontrola korišćenja površinske i podzemne vode, uključujući izdavanje odobrenja za korišćenje;• kontrola vještačkog popunjavanja i jačanja povećanja volumena podzemnih voda;• kontrola zagađenja iz poznatih izvora (»point source pollution«), uključujući zabranu ili odobrenje za njihovo ispuštanje u površinske vode;• kontrola zagađenja iz difuznih izvora, uključujući zabrane, ovlašćenja, ili registraciju aktivnosti koje uzrokuju prodor polutanata u vodene površine;• mjere kojima se obezbjeđuje da hidromorfološki uslovi budu postojani, sa definisanim,dobrim ekološkim statusom ili dobrim ekološkim potencijalom;• mjere za eliminaciju zagađenja po prioritetu supstanci;• mjere za sprečavanje slučajnih zagađenja.Direktiva predviđa da Evropska komisija usvoji spisak prioritetnih opasnih supstanci i spisak prioritetnih supstanci. Taj spisak definiše supstance koje predstavljaju značajnu opasnost za vodenu sredinu. Na njih se primjenjuju mjere čiji je cilj postepeni prestanak ili postepeno smanjenje ispuštanja u vodene površine, kako je ranije opisano.

Međunarodne organizacije

Praćenje kontrole kvaliteta voda uslovilo je niz aktivnosti koje su omogućile osnivanje organizacija, komisija i komiteta međunarodnog karaktera, koje su nakon mnogobrojnih dogovora sa političkom, a kasnije na ekspertnom nivou donijele veći broj sporazuma, protokola i odredbi iz oblasti kontrole kvaliteta voda. Kontrola kvaliteta voda primjenjuje se kroz sledeće međunarodne organizacije:

- Globalni monitoring životne sredine kroz oganizacije UNEP, WHO, WMO, UNES,

- Evropska agencija za okolinu - EEA,

- Organizacija za ishranu i poljoprivredu – FAO.

Crna Gora i međunarodna saradnja u oblasti životne sredine

Od sticanja nezavisnosti, Crna Gora je zadržala strateški cilj da postane članica Evropske unije. Ovaj dugoročni cilj mora se ostvariti kroz harmonizaciju njenog zakonodavstva sa 145 dokumenata u oblasti zaštite životne sredine. To zahtijeva i efikasnu implementaciju principa međunarodne politike u oblasti životne sredine i implementaciju međunarodnih sporazuma i konvencija uz uvažavanje nacionalnih potreba i specifičnosti.Obzirom na obaveze koje proizilaze iz procesa EU integracija i implementacije medjunarodnih ugovora i konvencija koje su ratifikovane u dosadašnjem periodu, kao i velikog broja novih kojim treba pristupiti, posebno konvencija Ujedinjenih Nacija i



Savjeta Evrope, pažnja se i posvećivala unapređivanju postojeće institucionalne organizacije i izgradnji operativnih i tehničkih kapaciteta za uspostavljanje i primjenu nacionalnih standarda u skladu sa zahtjevima međunarodnih konvencija i ugovora.Zaštita životne sredine predstavlja jedan od najznačajnih segmenata međunarodne politike, te je potrebno kroz mehanizme saradnje sa medjunarodnim subjektima i nacionalnu politiku zaštite životne sredine i pojedine sektorske politike omogućiti punu afirmaciju održivog razvoja Crne Gore i stvoriti uslove za realizaciju ustavnog određenja o Crnoj Gori ekološkoj državi. Najvažnije aktivnosti na globalnom nivou u oblasti zaštite životne sredine odvijaju se pod okriljem Ujedinjenih Nacija. Stoga je pristupanje (18. 6. 2006.g.) i aktivno sudjelovanje u aktivnostima UN agencija i tijela od suštinskog značaja za izgradnju nacionalnih kapaciteta i uvođenje međunarodno prihvaćenih normi u nacionalni okvir. Crna Gora je 11. 5. 2007. godine primljena u punopravno članstvo Savjeta Evrope. U kontekstu zaštite životne sredine Crne Gore, od posebnog je značaja sticanje punopravnog članstva u sljedećim agencijama i oganizacijama:

- Programu za životnu sredinu Ujedinjenih Nacija (UNEP),- Programu za razvoj Ujedinejnih Nacija (UNDP),- Organizaciji za industrijski razvoj Ujedinjenih Nacija (UNIDO),- Ekonomskoj komisiji za Evropu Ujedinjenih Nacija (UNECE),- Organizaciji Ujedinjenih Nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO),- Međunarodnoj agenciji za atomsku energiju (IAEA),- Komisiji za održivi razvoj Ujedinjenih Nacija (UN CSD),- Globalnom fondu za životnu sredinu (GEF).

Očekuje se regulisanje članstva Crne Gore u Evropskoj agenciji za zaštitu životne sredine (EEA).U kotekstu saradnje na regionalnom i subregionalnom nivou od značaja je saradnja sa sljedećim organizacijama:

- Evropskom agencijom za zaštitu životne sredine (EEA),- Mediterasnkim akcionim planom u okviru UNEP-a (UNEP/MAP),- Evropskom agencijom za rekonstrukciju (EAR),- Mediteranskom komisijom za održivi razvoj (MCSD),- Regionalnim centrom za životnu sredinu (REC),

kao i u kontekstu brojnih regionalnih inicijativa:

- Jadransko-jonske inicijative (JJI),- Centralno-evropske inicijative (CEI),- Inicijative za zaštitu životne sredine i bezbjednost (ENV SEC inicijativa).

Međunarodnu saradnju Crne Gore u oblasti zaštite životne sredine karakteriše i intenzivna saradnja na bilateralnom nivou. Pored saradnje u regionalnim okvirima, na bilateralnom nivou potpisivanjem sporazuma o saradanji u oblasti zaštite životne sredine uspostavljena je saradnja sa: Italijom, Češkom, Makdonijom, Srbijom, Albanijom, ________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 17 -


Poljskom. Takođe, uspješna saradnja na bilateralnom nivou realizuje se Njemačkom, Austrijom, Slovenijom, Norveškom, Finskom, Holandijom, Španijom.

Međunarode konevncije u oblasti zaštite životne sredine, koje se često nazivaju i multilateralni sporazumi predstavljaju ključni instrument za usklađivanje nacionalnih kapaciteta sa medjunarodnim standardima i zahtjevima u sklopu sprovođenja politike zaštite životne sredine na globalnom i regionalnim nivoima. Osnovni razlog za potpisivanje konvencija u oblasti životne sredine je usvajanje na nacionalnom nivou pravnog okvira koji se tim instrumentom uspostavlja na međunarodnom nivou, a koji omogućava izgradnju nacionalnih implementacionih kapaciteta kroz istovremeno angažovanje nacionalnih resursa i pristup fondovima iz finansijskih mehanizama dostupnih na međunarodnom nivou. Tokom 2007. godine preuzimanjem sukcesijom i/ili pristupanjem medjunarodnim ugovorima u oblasti zaštite životne sredine, preuzeto je 20 konvencija/protokola/sporazuma koji su dio nacionalnog zakonodavstva u oblasti zaštite životne sredine, a za čiju implementaciju je odgovorno Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine. Utvrđeno je da je potrebno ratifikovati na nacionalnom nivou još toliko konvencija. Konvencije u oblasti zaštite životne sredine mogu se grupisati u konvencije koje su donijete u okviru UNEP-a, UNECE-a, UNESCO-a, Savjeta Evrope, i regionalne konvencije i sporazume. U predhodnoj godini ratifikovana su tri nova medjunarodna sporazuma:

- Kjoto Protokol UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama,

- Konvencija UN o borbi protiv dezertifikacije,

- Konvencija o zaštiti morske sredine i priobalnog područja Sredozemlja.

Najznačajniji projekti u oblasti životne sredine u Crnoj Gori ostvaruju se kroz saradnju sa brojnim medjunarodnim organizacijama, kao i u okviru regionalne i bilateralne saradnje.

Globalni fond za životnu sredinu (GEF) je nezavisna finansijska organizacija koja obezbjeđuje grant sredstva zemljama u razvoju za realizaciju projekata zaštite životne sredine i održivog razvoja. U cilju racionalnog korišćenja postojećih administrativnih kapaciteta, GEF kao nezavisni entitet realizuje svoju politiku preko tri implementacione agencije UNDP-a, UNEP-a i Svjetske Banke. Implementacione agencije pružaju podršku vladinom i nevladinom sektoru u razvoju, implementaciji i upravljanju GEF projektima. GEF politika se realizuje, između ostalog i u sljedećim oblastima: međunarodne vode,dugotrajni organski zagađivači (POPs), kao i u kontekstu realizacije među sektorskih ciljeva : održivo upravljanje hemikalijama.



Najznačajniji projekti koji su do sada realizovani ili se realizuju u Crnoj Gori u oblasti zaštite životne sredine realizuju se uz podršku GEF-a i to u oblastima:- upravljanje prekograničnim ekosistemima, - upravljanje vodenim tokovima i jezerima, - upravljanje i zaštita morskih eko-sistema- dugotrajni organski zagađivači.

Regulativa u oblasti voda u Republici Crnoj Gori

Kako na međunarodnom, tako i na našem nacionalnom nivou, oblast upravljanja kvalitetom voda regulisana je brojnim zakonima, uredbama, odlukama i pravilnicima. U navećem republičkom propisu - Ustavu RCG Republika Crna Gora definisana kao ,,ekološka država”, površine 13.812 m2, od čega 1.5% čine vode. Sa prosječnim oticajem od 40 litara/s/km2, zapreminski izraženo oko 19,5 km3/god., Crna Gora spada u 4% svjetske teritorije sa najvećim prosječnim oticajem. Imajući pri tome u vidu činjenicu da se čak 95,3% vodotokova u Crnoj Gori formira u Republici, dakle sa izvorištem i slivnim područjem na teritoriji republike, s pravom je u Nacionalnoj strategiji održivog razvoja Crne Gore naglašeno da ,,... vodni resursi predstavljaju jedne od najznačajnijih prirodnih resursa kojima Crna Gora raspolaže i veoma su važni sa stanovišta održivog razvoja”, što predstavlja osnov za sveobuhvatnu zaštitu životne sredine, samim tim i voda. U tom smislu neophodno je utvrditi prihvatljiva i ekonomski isplativa rješenja trenutno aktuelnih pitanja za vode, jer ono ima kako kratkoročan tako i dugoročan uticaj na životnu sredinu i ljudsko zdravlje. Svi zakoni i pravilnici praktično regulišu pravni status voda, istraživanje, eksploataciju, primjenu, zaštitu i uslove za pribavljanje saglasnosti, tehničkih i upotrebnih dozvola.

Zakoni u Republici Crnoj Gori koji se odnose na vode su:

- Zakon o vodama (Sl.list RCG, 25/81,27/81, 12/86 ,16/95, 22/95 ,27/07)

- Zakon o vodosnadbijevanju i odvođenju otpadnih voda i deponovanju čvrstog otpada sa područja opština: Herceg Novi, Kotor, Tivat, Budva, Bar, Ulcinj i Cetinje (Sl.list RCG, 46/91)

- Zakon o fluorisanju voda za piće (Sl.list RCG, 5/77, 29/89, 39/89, 48/91)

- Zakon o klasifikaciji i kategorizaciji voda(Sl.list RCG, 14/96)

- Zakon o životnoj sredini (Sl.list RCG, 12/96)

- Zakon o inspekcijskom nadzoru (Sl RCG,39/03)



Uredbe, pravilnici, odluke i programi koji se tiču voda su

- Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda (Sl.list RCG, 2/07)

- Uredba o osnivanju javnih institucija – Centar za ekotoksikološka istraživanja CG,

(Sl.list RCG, 40/96)

- Uredba o oporezivanju vezna za uticaj na životnu sredinu (Sl.list RCG, 14/97)

- Uredba o procjeni uticaja zahvata na životnu sredinu (Sl.list RCG,14/97)

- Program za sistematičnu kvalitativnu i kvantitativnu analizu površinskih i podzemnih voda za 1996. (Sl.list RCG, 30/96)

- Program sistematskog testiranja kvaliteta voda u vodenim strukturama i javnim kupalištima ( Sl.list RCG, 22/96)

- Odluka o kriterijumu, količini i načinu plaćanja kompenzacija za zaštitu vode od polutanata, kompenzacije za materijal izolovan iz vodotoka i kompenzacija za korišćenje vodene strukture (Sl.list RCG,15/96)

- Propisi o sadržaju i metodama čuvanja registra voda i registra površinskih i podzemnih voda, konzumenata i polutanata, potoka i erozionih oblasti i strukture vode i biljaka (Sl.list RCG, 5/96, 19/96)

- Upustvo o sadržaju elaborata procjene uticaja zahvata na životnu sredinu (Sl.list RCG, 21/97)

- Pravilnik o kvalitetu otpadnih voda i načinu njihovog ispuštanja u javnu kanalizaciju i prirodni recipijent (Sl.list RCG, 10/97, 21/97)

- Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. SRJ, 42/98)

Crna Gora je ostvarila značajan napredak u harmonizaciji svog zakonodavstva sa zakonodavstvom EU.u oblasti životne sredine. Sofisticirani zakoni su usvojeni 2005. godine i to vezano za :

- integralno sprečavanje i kontrolu zagađenja (IPPC),

- stratešku procjenu uticaja na životnu sredinu (SEA),

- procjenu uticaja na životnu sredinu (EIA),



- buku i otpad,

- vode,

- zaštitu vazduha.

Zakoni koji su usvojeni od strane Skupštine RCG (decembar 2005.godine),a koji će se početi primjenjivati 2008.godine:

- Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu,

- Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu,

- Zakon o integrisanom sprečavanju i kontrolisanju zagađivanja životne sredine.

Drugi zakoni su u fazi izrade, uključujući : zakon o fondu za životnu sredinu, zakon o jonizirajućem zračenju i bezbjednosti od zračenja.Međutim, posebnu zabrinutost izaziva generalno loša primjena zakona. Kapaciteti za implementaciju zakona i strategija su očito nedovoljno razvijeni. Osnivanje Agencije za zaštitu životne sredine, EPA, značajno treba da ublaži ovaj problem.

Organi nadležni za sprovođenje politike u oblasti voda

U skladu sa članom 151 Zakona o vodama, poslove državne uprave u oblasti voda vrše Ministarstva - Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivredu, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, Minstarstvo zdravlja; nadležni organ uprave, nadležni organi lokalne samouprave i nadležni organ lokalne uprave.Vlada osniva, radi davanja predloga za odlučivanje o stručnim pitanjima i za stručnu pomoć u postupku donošenja odluka i pripreme propisa iz oblasti voda Savjet za vode, koji daje mišljenja na predloge zakona i drugih propisa kojima se uređuju pitanja upravljanja vodama; daje mišljenje na strateška rješenja u nacionalnom programu i planovima upravljanja vodama; učestvuje u javnoj raspravi u fazi pripreme plana upravljanja vodama; prati realizaciju nacionalnog programa i planova upravljanja vodama; daje predloge za poboljšanje učešća javnosti u procesu planiranja, donošenja odluka i kontrole njihovog sprovođenja; daje predloge za edukaciju javnosti o značaju vode kao prirodnog javnog dobra, o potrebi racionalizacije potrošnje vode i zaštite vode i ulozi vodnih objekata u obezbjeđenju usluga; daje predloge od značaja za unaprjeđenje stanja u oblasti voda.Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, kroz Sektor vodoprivrede, predlaže mjere politike u oblasti vodoprivrede; prati razvoj vodoprivrede, a naročito korišćenje voda, zaštitu voda od zagađivanja, zaštitu od štetnog dejstva voda; izgradnju, održavanje, rekonstrukciju vodoprivrednih objekata; izrađivanje programa zaštite voda od zagađivanja; izradu vodoprivrednih osnova i bilansa; izradu katastra voda i vodoprivrednih objekata i postrojenja, bujičnih tokova i protiverozivnih radova; izgradnju objekata vodosnadbijevanja u bezvodnim seoskim područjima; izradu programa od štetnog dejstva voda; predlaže donošenje zakona i drugih propisa iz oblasti vodoprivrede,



proučava podnijetu dokumentaciju za izdavanje vodoprivredne saglasnosti i dozvola; vrši nadzor nad izvođenjem investiconih objekata; sarađuje sa drugim organima, naučnim institucijama i realizuje obaveze iz oblasti vodorivrede prema drugim državama. Odeljenje ispekcijskih poslova u okviru ovog Sektora vrši poslove ispekcijskog nadzora nad izvršavanjem zakona i drugih propisa u oblasti vodoprivrede.Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine – kroz Sektor za zaštitu životne sredine (Prema Zakonu o javnoj upravi(SL RCG br. 72/2006)) vrši sledeće poslove - zaštita životne sredine; održivo korišćenje prirodnih resursa, zaštita prirode, nacionalni parkovi, zaštićene oblasti i biodiverzitet, zaštita vazduha, klime i ozonskog omotača, zaštita od štetnih efekata jonizujućeg i nejonizujućeg zračenja, zaštita kvaliteta zemljišta; EIA, SEA and IPPC; monitoring stanja životne sredine i registar zagađivača; ekonomski instrumenti u oblasti životne sredine; upravljanje otpadom; izvoz,uvoz,transit i odlaganje opasnih supstanci, uključujući radioaktivne supstance; koordinacija opštinskih infrastrukturnih sistema za otpadne vode; koordinacija regionalnih sistema vodosnabdijevanja i međunarodna saradnja na polju životne sredine.Novi pristup upravljanja vodenim resursima postavio je Crnoj Gori i nove zahtjeve za izmjene i dopune postojećih okvira i zakonodavnih osnova.U tom cilju decembra 2004.godine formirana je Uprava za vode, koja je sa resornim Ministarstvom za vodoprivredu u proteklom period pristipula implemnetaciji ciljeva Okvirne directive o vodama. Pripremljen je i usvojen novi Zakon o vodama 2007. godine koji je usaglašen sa zakonodavstvom EU i ratifikovanim međunarodnim konvencijama i deklaracijama, a na osnovu njega će se izraditi podzakonska akta. Obezbjeđenje finansijskih sredstava za korišćenje voda na principima održivog razvoja zahtijeva i novi tretman vode kao resursa je zadatak Uprave za vode.Voda mora postati ekonomska kategorija da bi se politika razvoja društva uskladila sa politikom zaštite voda i ekosistema. U tom cilju priprema se Zakon o finansiranju voda.Nadležni organ uprave u izvršavanju poslova utvrđenih zakonom priprema i stručne osnove za određivanje voda od značaja za Republiku, način kategorizacije i kategorije vodnih objekata i za propise, planove i programe koje na osnovu ovlašćenja utvrđenih ovim zakonom donose Vlada i Ministarstvo. Obavljanje stručnih poslova u planiranju i upravljanju vodama nadležni organ uprave može ustupiti specijalizovanim organizacijama, u skladu sa zakonom.Organi državne uprave i organi lokalne samouprave dužni su da u vršenju poslova obezbijede komunikaciju sa javnošću, u skladu sa zakonom. Radi klasifikovanja voda, praćenja i unaprjeđenja vodnog režima, planiranja razvoja vodne infrastrukture i upravljanja vodama u Republici se uspostavlja vodni informacioni sistem.Monitoring voda - Vlada usvaja programe monitoringa. Od 2002.godine programi monitoringa vođeni su od strane MTŽS, Hidrometeorološkog zavoda i CETI-ja. Monitoring voda se sprovodi na površinskim i podzemnim vodama. Mjerna mreža uključuje 36 stanica na vodenim tokovima,10 na jezerima,10 na podzemnim rezervoarima i 19 na obali.

Hidrometeorološki zavod Crne Gore Radi korišćenja i zaštite površinskih i podzemnih voda obavezno se prate kvalitativni i kvantitativni parametri voda. Ispitivanje kvaliteta i kvantiteta voda na profilima površinskih i podzemnih voda i zaštićenih područja utvrđenim godišnjim programom ________________________________________________________________________Predmet: Principi održivog razvoja - 22 -


sistematskog ispitivanja kvaliteta vode, praćenja stanja kvaliteta voda u odnosu na izvršenu klasifikaciju i kategorizaciju (čl. 75 i 76 zakona), vrši se sistematski. Organ državne uprave nadležan za hidrometeorološke poslove dužan je da omogući korišćenje rezultata svim zainteresovanim pravnim i fizičkim licima, bez naknade. Program sadrži: broj i položaj mjernih profila; način i postupak ispitivanja kvaliteta voda; broj, obim i uslove u kojima se vrši ispitivanje;sadržinu izvještaja o utvrđenom kvalitetu voda. organe.CETI - Sprovodi istraživanja na osnovu ad hoc zahtjeva (npr.otpadne vode; kontaminacija vode za piće, instalacije za snabdijevanje i tretman; kvalitet vode za piće; radioaktivnost u morskoj vodi i morskoj bioti).Institut za javno zdravlje je organ odgovoran za kontrolu kvaliteta vode za piće.Institut za biologiju mora, koji je dio Univerziteta Crne Gore,vrši monitoring određenog broja organskih zagađivača i bioloških komponenti (morska trava,bentosne biocenoze,mikrobiota,biotoksini,itd) i nekih specifičnih vodenih fenomena uzrokovanim zagađenjem(npr.eutrofikacija priobalnih morskih voda) u svrhu naučnog istraživanja.Jedan od ključnih ciljeva Vlade je da se postigne konzistentna implementacija monitoringa kvaliteta vode u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama Evropske Unije.Svijest ljudi o vodi kao prirodnom resursu, koji već sada ne može da zadovolji rastuće potrebe stanovništva za vodom za piće, je jedan od bitnih faktora u implementaciji holističkog pristupa upravljanju vodama. Analizirajući situaciju u Crnoj Gori može se zaključiti da je do sada veoma malo učinjeno na formiranju javne svijesti o potrebi štednje vode i zaštite vode. Dobro osmišljenim aktivnostima i kampanjama, mogu se ,,relativno” brzo da obizbijede željene efekte. A ovo su zadaci koji su u predstojećem period postavljeni kao osnov djelovanja Uprave za vode.

Zakon o vodama Crne Gore

Osnovni Zakon koji u Crnoj Gori reguliše zaštitu voda je Zakon o vodama, koji je Ustavotvorna Skupština Republike Crne Gore usvojila 8.maja 2007.godine, a stupio je na snagu objavljivanjem u Službenom listu RCG, br.27/07.Ovim zakonom (Član 1.) uređuje se pravni status i način integralnog upravljanja vodama, vodnim i priobalnim zemljištem i vodnim objektima, uslovi i način obavljanja vodne djelatnosti i druga pitanja od značaja za upravljanje vodama i vodnim dobrom.Zakon se sastoji iz 9 poglavlja, odnosno 175 člana :I - Opšte odredbe ( čl.1 – šl 5 .)II – Vode i vodno dobro ( čl.6 – šl17.)III – Upravljnje vodama i vodni objekti ( čl.18 – šl 132 .)IV – Koncesije u oblasti voda i vodnog dobra ( čl.133 – čl.140 .)V – Organizacija prava i obaveza vlasnika i korisnika zemljišta i vodnih objekata . ( čl.141 – čl150.)VI - Organizacija upravljanja vodama( čl.151 – čl. 160.)VII – Nadzor ( čl.161 – čl.163 .)VIII – Kaznene odredbe ( čl.164 – čl.167.)IX – Prelazne i završne odredbe( čl.168 –čl.175.)



Zakon o vodama primjenjuje se na (član 2): površinske i podzemne vode i zaslanjene vode ušća rijeka koje se ulivaju u more; mineralne i termalne vode; vodno dobro; nalazišta vode za piće u teritorijalnom moru; vode priobalnog mora od zagađivanja s kopna. Upravljanje vodama i vodnim dobrom (član 3) vrši se na način kojim se: - sprječava pogoršavanje, štiti i poboljšava status vodenih (akvatičnih) ekosistema, kao i kopnenih i močvarnih ekosistema koji su direktno zavisni od vodenih (akvatičnih) sistema;- оbеzbjeđuje dоbar status vоda; - pоdstiče privrеdni i društvеni razvој;- štiti i unaprjeđuje ekosistem u cjelini kroz specifične mjere progresivnog smanjenja zagađenja prvenstveno prioritetno opasnim supstancama;- promoviše оdrživо kоrišćеnје vоda zasnоvanо na dugоrоčnој zaštiti raspоlоživih vоdnih rеsursa;- obezbjeđuje progresivno smanjenje zagađivanja podzemnih voda i sprječava njeno dalje zagađivanje;- doprinosi ublažavanju efekata poplava i suša; - doprinosi obezbjeđenju odgovarajuće kvalitetne površinske i podzemne vode za potrebe održivog, izbalansiranog i pravičnog korišćenja vode; značajnom smanjenju zagađivanja podzemnih voda; zaštiti kopnenih i voda priobalnog mora; realizaciji ciljeva utvrđenih odgovarajućim međunarodnim sporazumima; - obezbjeđuju uslovi za učеšćе јavnоsti u postupku donošenja odluka koje se odnose na vode;- omogućava ispunјеnје mеđunarоdnih оbavеza u оblasti vоda;- izbjegavaju i rješavaju sukobi interesa u zaštiti i korišćenju voda.Zakon definiše da se zaštita voda od zagađenja sprovodi radi omogućavanja neškodljivog i nesmetanog korišćenja voda, zaštite zdravlja ljudi, životinjskog i biljnog svijeta i zaštite životne sredine( član 72). Zaštita voda od zagađenja sprovodi se zabranom, ograničavanjem i sprečavanjem unošenja u vode opasnih i štetnih materija, kontrolom i zabranom rada brana i ustava na rijekama koje remete osnovne karakteristike vodotoka i preduzimanja drugih mjera za očuvanje i poboljšanje kvaliteta, a u skladu sa planom za zaštitu voda od zagađenja ( član 77), koji donosi Vlada. Radi utvrđivanja upotrebljivosti vode za određene namjene vrši se kategorizacija i klasifikacija vodotoka. Klasifikacijom voda se vrši opšta podjela u klase i određuju se osnovni pokazatelji i granice njihovih dozvoljnih vrijednosti za pojedine namjene. Kategorizacijom vodotoka se vrši razvrstavanje vodotoka,jezera i obalnog mora, odnosno stvaranje uslova za život stanovništva i razvoj privrede. Predviđa se da bliži propis o klasifikaciji i kategorizaciji vodotoka ( član75 i član 76) donosi Vlada, što je učinjeno Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji voda (Sl.l. CG 2/07 ).Zakon o vodama ( član 79) navodi zabrane aktivnosti u cilju zaštite voda:unošenje opasnih i štetnih (otrovnih) materija iznad propisanih vrijednosti za kvalitet otpadnih voda, unošenje čvrstih i tečnih materija koje mogu zagaditi vodu, izazvati zamuljivanje, zaslanjivanje vode, taloženje nanosa, ugroziti korisnike i plovidbu, ispuštanje u javnu kanalizaciju otpadnih voda koje sadrže opasne materije iznad propisanih vrijednosti ili koje mogu štetno djelovati na mogućnost prečišćavanja voda iz kanalizacije, itd.



U cilju zaštite, korišćenja i upotrebe površinskih i podzemnih voda, kao i radi praćenja zagađenosti voda , članom 83, je predviđeno sistematsko ispitivanje kvaliteta i kvantiteta površinskih i podzemnih voda. Ministarstvo nadležno za poslove vodoprivrede uz predhodno mišljenje Ministarstva nadležnog za poslove zaštite životne sredine donosi program po kome se sprovodi sistematsko ispitivanje voda,što je u nadležnosti organa uprave nadležnog za hidrometeorološke poslove. U skladu sa Zakonom o vodama u roku godinu dana od stupanja na snagu treba donijeti 10 propisa – kao odluku ili uredbu iz nadležnosti Vlade RCG, kao nosilac je MPŠV a učesnik u poslu ( priprema stručne osnove) je Uprava za vode i davanje mišljenja od strane MZŽS ili Ministarstva zdravlja, Ministarstva pomorstva ili Ministarstva nadležnog za geološke poslove. Iz nadležnosti MPŠV treba donijeti 22 pravilnika, nosilac posla je samo to ministarstvo, sa pripremom stručne osnove od Uprave za vode i davanje mišljenja i saglasnosti ministarstava – zdravlja, zivotne sredine i ministarstva nadležnog za geološke poslove. Iz nadležnosti drugih ministarstava treba da se donesu 2 pravilnika – ministarstva nadležnog za poslove komunalnih djelatnosti i MPŠV u sardnji i ministarstva nadležnog za poslove zdravlja. Iz nadležnosti lokalne samouprave nadležni organ jedinice lokalne samouprave.

Teški metali u vodama

Zagađivanje podrazumijeva direktno ili indirektno unošenje supstanci ili toplote u vodu, vazduh ili zemlju, koje može štetno djelovati na ljudsko zdravlje ili kvalitet ekosistema direktno zavisnih od vodenih ekosistema, odnosno kojima se oštećuju materijalna dobra ili kojima se umanjuje ili utiče na uobičajno i drugo legalno korišćenje životne sredine .Zagađivač je svaka supstanca koja može da izazove zagađenje vode i koja je utvrđena posebnim propisima. Zbog svog negativnog uticaja na živi svijet i ekosistem u cjelini, teškim metalima posvećena je posebna pažnja u zakonodavstvu koje se odnosi na njihove MDK, posebno u vodenim ekosistemima. Zbog visoke toksičnosti EPA (Environmental Protection Agency) je proglasila berilijum (lak metal u tragovima) i živu (teski metal u tragovima) za opasne, što znači da i najmanje izlaganje njima može ugroziti zdravlje čovjeka. Devet drugih metala je takođe svrstano u opasne pošto predstavljaju potencijalnu opasnost i moraju biti pod kontrolom: barijum, kadmijum, bakar, olovo, mangan, nikal, kalaj, vanadijum i cink. Od nabrojanih, svi osim mangana su metali u tragovima, a svi osim barijuma su teški metali. Za više organizme Zn i Cu su esencijalni elementi i pozitivno dejstvo se podrazumijeva pri niskim koncentracijama. Teški metali, kao što su Pb, Hg, Cd, Fe, Cu, Mn, Ni, Ag i Be su prirodno prisutni u životnoj sredini, ali značajnije količine nastaju kao posledica emitovanja usled prirodnih i najvećim dijelom antropogenih aktivnosti.U Crnoj Gori se trenutno koriste tri zakonska akta koja obrađuju problematiku teških metala u vodama. To su Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda (Sl.list RCG, 2/07), Pravilnik o kvalitetu otpadnih voda i načinu njihovog ispuštanja u javnu kanalizaciju i prirodni recipijent (Sl.list RCG, 10/97, 21/97) i Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode



za piće (Sl. SRJ, 42/98). Svi ovi akti su u skladu sa zakonodavstvom EU i oslanjaju se na njihove normative.

Posmatrajući ekosistem kao osnovu, u razmatranju i upravljanju ambijentalnim vodama sa akcentom na procjenu rizika za akvatične ekosisteme, u zemljama EU su propisani posebni limiti za kategoriju opasnih supstanci – među njima i pojedinih teških metala - u vodi i sedimentima i konsekventno tome propisi o njihovoj emisiji ( Council Directive 76/464/EEC, Council Directive 86/280/EEC, Council Directive 88/347/EEC). Primjer holandskog zakonodavstva dat je u tabeli 1.

Tabela 1 - Holandsko zakonodavstvoParemetar Površinske vode

ukupan sadržaj (μg/l)

Površinske voderastvoreni sadržaj(μg/l)

Podzemne voderastvoreni sadržaj(μg/l)

Sveži sedimenti(mg/kg)

Kadmijum 0.20 0.06 0.40 2.00Živa 0.03 0.005 0.05 0.50Bakar 3.00 1.30 15.0 36.0Nikal 10.0 7.00 15.0 35.0Olovo 25.0 1.30 15.0 530.0Cink 30.0 7.00 65.0 150.0Hrom 20.0 2.00 1.00 380.0Arsen 10.0 8.60 10.0 55.0

Slijedeći ekosistemski umjesto korisničkog pristupa u koncipiranju regulative o kvalitetu ambijetalnih voda u zemljama EU su u propise i monitoring ambijentalnog kvaliteta voda, osim fizičko-hemijskih i mikrobioloških uvedeni i biološki parametri, a okvir monitoringa je proširen na sediment i biotu. Posebno su apostrofirane rezistentne organske supstance (pesticidi, polihlorovani bifenili, policiklični aromati...) i teški metali koji se biokoncentrišu u tkivima i prenose kroz lanac ishrane. Mnoge od ovih supstanci se adsorbuju na česticama sadržanim u vodi i njihovim taloženjem koncentrišu u riječnim sedimentima. S obzirom da je riječno dno značajan dio biotopa jednog vodotoka, ekosistemski pristup klasifikaciji nameće potrebu definisanja kriterijuma za kvalitet sedimenta.

Praćenje kvaliteta ambijentalnih voda radi utvrđivanja upotrebljivosti vode za određene namjene vrši se u skladu sa propisima Evropske Unije i zemalja bliskog okruženja. Na osnovu toga se vrši kategorizacija i klasifikacija vodotoka. Klasifikacijom voda se vrši opšta podjela u klase i određuju se osnovni pokazatelji i granice njihovih dozvoljnih vrijednosti za pojedine namjene. Kategorizacijom vodotoka se vrši razvrstavanje vodotoka, jezera i obalnog mora, odnosno stvaranje uslova za život stanovništva i razvoj privrede. Svaka zemlja članica EU može propisati oštrije kriterijume od propisanih, zavisno od prirodnih uslova i faktora koji utiču na kvalitet vode na njenoj teritoriji i ciljeva koji se žele postići. Norveška je kao cilj zacrtala dovođenje svih voda u klasu I i shodno tome



propisala oštrije kriterijume. U tabeli 2 je dat dio parametara koji se odnosi na teške metale definisanih klasa voda u Norveškoj.

Tabela 2 - Norveško zakonodavstvoAkvatorija Parametar Jedinica

mjere Klasa I II III IV

Rijeke i jezera

Bakar μg/l < 3 3-15 16-60 > 60Zink μg/l < 30 30-60 61-300 > 300Kadmijum μg/l < 0.2 0.2-0.5 0.6-1 > 1Olovo μg/l < 1 1-5 5.1-15 16-40Nikal μg/l < 10 10-30 31-100 > 100Hrom μg/l < 5 5-15 16-40 > 40Gvožđe μg/l < 0.1 0.1-0.2 0.21-0.4 > 0.4Mangan μg/l < 0.05 0.05-0.1 0.11-0.15 > 0.15

Crnogorskim Zakonom o vodama predviđa se da bliži propis o klasifikaciji i kategorizaciji vodotoka (član 75 i član 76) donosi Vlada, što je učinjeno Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji voda (Sl.l.CG 2/07). Vode koje se koriste za piće i prehrambrenu industriju razvrstavaju se u 4 klase A, A 1, A2, A3 – u zavisnosti od kompleksnosti tretmana neophodnog za prevođenje voda predviđenoj namjeni, slično kao u Direktivi 75/440/EEC. Za svaku od predviđenih klasa date su granične vrijednosti 50 fizički, hemijskih, mikrobioloških i saprobioloških parametara. Vode koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj školjki razvrstavaju se u 3 klase S, Š i C za gajenje salmonida, školjki i ciprinida, slično sa Direktivom 78/659/EEC i Direktivom 79/923/EEC. Za svaku klasu date su granične vrijednosti 10 hemijskih i bioloških parametara. Vode koje se mogu koristiti za kupanje su sve kopnene vode i priobalne morske vode i razvrstavaju se na 2 klase, K1 i K2, odlične i zadovoljavajuće na osnovu 2 mikrobiološka parametra (intestinalne enterokoke i Escherichia coli) i moraju da odgovaraju kvalitetu vode A1 odnosno A2 , kao u Direktivi 76/160/EEC.Pregled klasifikacije teških metala našom Uredbom dat je u tabeli 3.Pored vrijednosti pojedinih parametara u Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji voda, u Prilogu I date su Referentne metode mjerenja parametara vode namijenjene za piće i prehrambenu industriju, a u Prilogu II i Prilogu III Referentne metode analiziranja i minimalna učestalost uzorkovanja i analiziranja parametara vode namjenjene za uzgoj riba, odnosno školjki.U Prilogu I navodi se da su referentne metode mjerenja teških metala atomska apsorpciona spektrofotometrija (AAS) i/ili induktivno spregnuta plazma (ICPS), a za ukupni hrom i UV/VIS spektrofotometrija i jonska hromatografija. U Prilogu II kao metoda analiziranja i kontrole metala ( srebro, arsen, kadmijum, hrom, bakar, živa, nikal, olovo) navedena je AAS kojoj po potrebi prethodi koncentrisanje i/ili ekstrakcija, a minimalna učestalost uzorkovanja i mjerenja je jednom mjesečno.



U Prilogu III kao metoda analiziranja i kontrole metala (srebro, arsen, kadmijum, hrom, bakar, živa, nikal, olovo, cink) navedena je AAS kojoj po potrebi prethodi koncentrisanje i/ili ekstrakcija, a minimalna učestalost uzorkovanja i mjerenja je jednom u šest mjeseci.

Tabela 3 - Klasifikacija teških metalaParametar Jedinica

mjere A A1 A2 A3

Rastvoreno gvožđe

mg/l 0.05 0.1 0.3 1.0

Mangan mg/l < od GD 0.005 0.01 005Bakar mg/l 0.005 0.02 0.05 1Cink mg/l 0.01 0.05 1 5Bor mg/l 0.5 1 1 1Berilijum mg/l 0.001 0.001 0.005 0.05Kobalt mg/l 0.001 0.001 0.010 0.050Nikal mg/l 0.002 0.002 0.050 0.100Vanadijum mg/l 0.001 0.010 0.020 0.100Arsen mg/l 0.001 0.010 0.050 0.050Kadmijum mg/l 0.000 0.001 0.005 0.005Ukupan hrom mg/l 0.000 0.000 0.05 0.05Olovo mg/l 0.001 0.010 0.05 0.05Selen mg/l 0.001 0.001 0.010 0.010Živa mg/l < od GD < od GD 0.0005 0.001Barijum mg/l 0.1 0.1 0.7 1

Porast stanovništva i dinamičan razvoj industrije uslovljavaju permanentni rast potrošnje vode, što sa druge strane dovodi do stalnog porasta količine upotrijebljenih, otpadnih voda. Otpadna voda je voda koja je promijenila svoje fizičke, hemijske ili biološke osobine kao rezultat ljudske aktivnosti, a često sadrži opasne supstance koje su otrovne, postojane i podložne bioakumuliranju i druge supstance ili grupe supstanci koje ekvivalentno podižu nivo opasnosti. Zbog širenja industrijske proizvodnje, u otpadnim vodama pojavljuje se širok spektar zagađenja. Okvirna Direktiva Evropske zajednice (Council Directive 76/464/EEC) donešena u cilju eliminacije i smanjenja zagađenja ambijentalnih voda zajedno sa pratećim propisima (daughter directives), treba postepeno da odredi granice emisija za pojedine opasne materije. Standardi nekih zemalja u ovoj oblasti dati su u tabeli 3.



Tabela 3. -Nacionalni standardi ili smjernice za kvalitet industrijskih efluenata koje se ispuštaju u površinske vode- neorganske supstance zagađivači ( EWPCA, 1990)Parametri( g/m3)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Arsen 0.1 0.050 0.5 - 0.5 0.05/0.1 - 0.4 1.0 0.1 0.1

Olovo 0.5 0.050 0.1 3.0 0.2 0.05/0.2 0.5 0.06 1.0 0.5 0.5

Kadmijum 0.1 0.005 0.0 0.1 0.02 0.005/0.01 0.1 0.009 0.2 0.1 0.5

Ukupan hrom

0.5 0.050 0.2 2.0 2.0 0.2/1.0 0.5 - 2.0 2.0 1.0

Hrom (6+)

0.1 - - - 0.2 0.1/0.5 - 0.1 0.1 0.1 0.05

Gvožđe 2.0 - - - 2.0 10/20 - 0.5 2.0 2.0 2.0

Kobalt 1.0 - - - - - - - - 0.5 -

Bakar 0.5 0.050 0.1 1.0 0.1 0.5/2.0 0.5 0.03 1.0 0.5 0.5

Nikal 0.5 0.050 0.2 3.0 2.0 0.5/1.0 - 0.08 2.0 2.01 1.0

Živa 0.01 0.0005 0.0 - 0.005 0.001/0.01 - 0.001 0.05 0.01 0.01

Srebro 0.1 - 0.05 1.0 - 0.01/0.1 - 0.02 - 0.1 0.1

Cink 2.0 0.3 0.5 3.0 0.5 1.0/5.0 - 0.9 5.0 2.0 1.0

Kalaj 2.0 - - - 10 - - - - 2.0 2.0

Barijum 5.0 - - - 20 - - 0.1 - 5.0 10.0

1. Austrija - Opšti emisioni standardi (1990)2. Belgija – Emisioni standardi (1994)3. Danska – Opšte nacionalne smjernice za emisiju (1974)4. Holandija – Smjernice iz 1974. godine 5. Italija – Opšti emisioni standardi6. Mađarska – Nacionalni emisioni standardi (1984)7. Njemačka – Nacionalni emisioni standardi (1990)8. Meksiko (1994)9. Portugalija – Nacionalni emisioni standardi (1990)10. Švajcarska – Nacionalni emisioni standardi (1975)11. Slovenija – Emisioni standardi (1985)

S obzirom na značaj regulisanja dozvoljenih koncentracija opasnih i štetnih materija u otpadnim vodama koje se ispuštaju u prirodne vode, u Crnoj Gori je ova materija definisana Pravilnikom o kvalitetu otpadnih voda i načinu njihovog ispuštanja u javnu kanalizaciju i prirodne recipijente (Sl.l. RCG 10/97). U tabeli 4 dat je pregled o teškim metalima iz ovog Pravilnika, i to sa ospekta dva različita recipijenta.



Tabela 4 – Otpadne vodeParametar Jedinica

mjerePrirodni recipijent

Javnakanalizacija

Arsen mg/l 0.05 0.1Barijum mg/l 4.0 4Olovo mg/l 0.2 0.5Bor mg/l 1.0 2Kadmijum mg/l 0.01 0.1Ukupni hrom mg/l 0.5 0.5Cr6+ mg/l 0.0 0.0Gvožđe mg/l 1.0 2.0Bakar mg/l 0.5 1.0Nikal mg/l 0.5 1.0Živa mg/l 0.005 0.01Srebro mg/l 0.1 0.1Cink mg/l 1.0 2.0Kalaj mg/l 0.3 2.0Selen mg/l 0.01 0.1

S obzirom na značaj koji ima za zdravlje čovjeka, voda za piće je detaljno obrađena, posebno od strane WHO. Nova Direktiva o vodi za piće donijeta je u novembru 1998.godine (98/83/EC). U njoj su dati parametri koji su potpuno definisani , uz napomene o odstupanjima u odnosu na prethodni Predlog iz 1994. godine kao i izmjene u odnosu na Direktivu iz 1980. godine (80/778/EEC). U Aneksu 1, dijelu B date su koncentracije pojedinih hemijskih parametara. U tabeli 5 date su MDK pojedinih teških metala koje propisuju Direktiva EU 98/83/EC, Smjernice WHO iz 1993.godine kao i odgovarajući Pravilnik Austrije.



Tabela 5 . Vode za piće Parametar Jedinica

mjereDirektiva EU98/83/EC

Smjernice WHO iz 1993. god.

Pravilnik vode za piće Austrije iz 1993. god.Granica detekcije

Standardnavrijednost

MDK

Antimon μg/l 5 5 1 - 10Arsen μg/l 10 10 5 - 50Bakar mg/l 2 2 0.005 0.1 -Barijum mg/l 0.7 0.1 - 1Bor mg/l 1 0.3 0.1 1 -Cink mg/l 3 0.02 0.1 -Hrom, ukupni

μg/l 50 50 5 - 50

Kadmijum μg/l 5 3 0.1 - 5Mangan μg/l 50 500 10 - 50Molibden μg/l 70Nikal μg/l 20 20 5 - 50Olovo μg/l 10 10 5 - 50Selen μg/l 10 10 5 - 10Živa μg/l 1 1 0.2 - 1

U Crnoj gori još uvjek je na snazi Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. SRJ, 42/98) u kome su definisane koncentracije teških metala koje su date u tabeli 6. U sledećoj koloni tabele 6 date su koncentracije istih parametara u vanrednim prilikama. Kao što se vidi MDK za arsen, olovo, živu i hrom nisu pronijenjene jer oni pripadaju grupi kancerogenih i toksičnih supstanci.

Tabela 6 – Voda za pićeParametar Jedinica

mjere Koncentracija

Vanredne prilike

Arsen mg/l 0.01 0.01Barijum mg/l 0.7 1.0Olovo mg/l 0.01 0.01Bor mg/l 0.3 2.0Kadmijum mg/l 0.003 0.01Ukupni hrom mg/l 0.05 0.05Mangan mg/l 0.05 0.2Bakar mg/l 2.0 3.0Nikal mg/l 0.02 0.05Živa mg/l 0.001 0.001Cink mg/l 3.0 5.0Selen mg/l 0.01 0.01



Posmatrajući uporedo zakonsku regulativu koja se primjenjuje u Crnoj Gori i EU, može se konstatovati da postoji dobro slaganje ili čak strožiji kriterijumi za pojedine parametre u našem zakonodavstvu.



Literatura:

Dalmacija.B.,2000.g., Kontrola kvaliteta voda u okviru upravljanja kvalitetom, PMF, Novi Sad;

Ministarstvo zaštite životne sredine i uređenja prostora, 2006.g Harmonizacija nacionalnog zakonodavstva sa propisima i standardima EU, Podgorica;

Republika Crna Gora, 2007.god., Pregled stanja životne sredine, II izvještaj, UNECE, Njujork i Ženeva;

Steilner, A. et al., 2003.g. Vodič za dobro upravljanje u oblasti životne sredine UNDP RBEC;

Službeni list RCG 1/07 Ustav Republike Crne Gore

Nacionalna strategija održivog razvoja, Vlada Crne Core, Ministarstvo turizma i zaštita životne sredine, 2007. god.

Službeni list RCG 27/07, Zakon o vodama

Službeni list RCG 2/07(2007), Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih I podzemnih vodama

Službeni list SRJ 42/98, Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće

Council Directive on pollution caused by certain dangerous substances discharged into the aquatick envirnomentnof the Community 76/464/EEC – Official Journal of the Europian Communities, 1976

Directive 2006/11/ec of the European Parliament and of the council on pollution caused by certain dangerous substances discharged into the aquatic environment of the Community - Official Journal of the European Union, 2006

Council Directive 84/156/EEC of 8 March 1984 on limit values and quality objectives for mercury discharges by sectors other than the chlor-alkali electrolysis industry,Official Journal ,1984

Council Directive on limit values and quality objectives for mercury discharges by the chlor-alkali electrolysis industry 82/176/EEC, Official Journal, 1982

Council Directive on limit values and quality objectives for cadmium discharges



83/513/EEC, Official Journal, 1983

Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Councilestablishing a framework for Community action in the field of water policy, Official Journal of the European Communities, 2000

htt://www.eur-lex.europa.eu

htt://www.vlada.cg.yu

htt://www.meteo.cg.yu

htt://www.unep.org – Agenda 21


politika zaštite Životne sredine u oblasti zagadj 2

Documents