POLSKIE PAÑSTWO PODZIEMNE NA POMORZU

1939–1945

Biblioteka Fundacji �Archiwum Pomorskie AK�w ToruniuTom XXVII

Komitet Redakcyjny BibliotekiPrzewodnicz¹cy

ANDRZEJ TOMCZAKCz³onkowie

EL¯BIETA ZAWACKA, JAN SZILING

Pozycja dotowana przezUrz¹d Miejski w Toruniu

POLSKIE PAÑSTWO PODZIEMNE NA POMORZU1939–1945

Pod redakcj¹Grzegorza Górskiego

przy wspó³pracyKatarzyny Minczykowskiej

Fundacja�Archiwum Pomorskie Armii Krajowej�

Toruñ 1999

AutorzyBOGDAN CHRZANOWSKI, ANDRZEJ G¥SIOROWSKI,

GRZEGORZ GÓRSKI, JAN SZILINGProjekt ok³adki

ZYGFRYD GARDZIELEWSKIRedaktor

HANNA TOMASZEWSKA-NOWAKKorekta

MIROS£AWA SZPRENGLEWSKAIndeks nazwisk i pseudonimów

MIROS£AW GOLONProjekt mapy

JANUSZ £OPATTOFotografie

MICHA£ OJCZYK

ISBN 83�910175�3�2© Copyright by Fundacja �Archiwum Pomorskie AK�

Sk³ad: WENA, tel. (056) 622-32-13Druk: DRUK-TOR sp.c., ul. Nieszawska 33, 87-100 Toruñ, tel. (056) 678-10-19

Nak³ad 500 egz.

SPIS TRE�CI

Przedmowa (Grzegorz Górski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Wstêp � Co to by³o Polskie Pañstwo Podziemne (Stanis³aw Salmonowicz) . . . . . . . 9Rozdzia³ IW Rzeszy � czym by³a niemiecka okupacja na Pomorzu (Jan Sziling). . . . . . . . . . 21Rozdzia³ IIPocz¹tki konspiracji � jak powstawa³o Polskie Pañstwo Podziemne na Pomorzu(Andrzej G¹siorowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Rozdzia³ IIIRozwój organizacyjny ZWZ�AK na Pomorzu (Bogdan Chrzanowski) . . . . . . . . . . . 57Rozdzia³ IVPodziemie cywilne, czyli Delegatura Rz¹du RP na Pomorzu (Grzegorz Górski) . . . 77Rozdzia³ VDzia³alno�æ podziemia wojskowego (Andrzej G¹siorowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Rozdzia³ VISpo³eczeñstwo Pomorza wobec polityki okupanta (Grzegorz Górski) . . . . . . . . . . . 113Rozdzia³ VIIBohaterowie, czyli kto tworzy³ Polskie Pañstwo Podziemne na Pomorzu(Grzegorz Górski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Rozdzia³ VIIIGloria Victis � tragiczny epilog (Bogdan Chrzanowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Bibliografia selektywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Fotografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139The Polish Underground Stated in Pomerelia 1939�1945 (Summary � Englishtranslation Jerzy Serczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Der Polnische Untergrundstaat in Pommerellen 1939�1945 (Zusammenfassung� Deutsche Übersetzung Jerzy Serczyk). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174Mapa poza tekstem

PRZEDMOWA

Blisko dwa lata temu Fundacja Archiwum Pomorskie Armii Krajowej zorgani-zowa³a sesjê�naradê nad kszta³tem planowanej monografii �Polskie Pañstwo Pod-ziemne na Pomorzu 1939�1945�. Otwieraj¹c to spotkanie prof. El¿bieta Zawackamówi³a: Dzie³o to [...] ma wszechstronnie ukazaæ dzieje pomorskiej konspiracyjnejwalki z niemieckim naje�d�c¹, ma zobrazowaæ niema³y, a dotychczas prawie nieznany szerszemu spo³eczeñstwu, wk³ad Pomorza w funkcjonowanie Polskiego Pañ-stwa Podziemnego; ma odfa³szowaæ pó³wiekowe zak³amania i uzupe³niæ braki w do-tychczasowych wynikach badañ nad tocz¹cymi siê na Pomorzu dziejami PolskiegoPañstwa Podziemnego, fenomenem nie istniej¹cym w takim rozmiarze i o takimzasiêgu w dziejach innych krajów okupowanych przez Niemcy hitlerowskie1.

Potrzebê kompleksowego opracowania struktur PPP w poszczególnych okrêgach� województwach wskaza³ te¿ pisz¹cy te s³owa w jednym z tekstów wprowadza-j¹cych do narady2.

Bezpo�redni¹ inspiracj¹ niniejszego opracowania by³o wyst¹pienie prof. E. Za-wackiej podczas dyskusji. Jako przewodnicz¹ca Rady Fundacji pragnê s³u¿yæ moj¹rad¹ w takim opracowaniu ksi¹¿ki, ¿eby jej mo¿liwie rozleg³e rozpowszechnieniei poczytno�æ mog³y przyczyniæ siê do wzbogacenia ¿ywej wiedzy historycznej w�ródszerokiego spo³eczeñstwa, zw³aszcza pomorskiego, skutecznie wp³ywaj¹c na postawypatriotyczne czytelników. Nie ma to byæ ksi¹¿ka �akademicka�, docieraj¹ca tylkodo historyków, jak niestety niektóre z ju¿ wydanych przez Fundacjê pozycji. Ma byæpublikacj¹ czytan¹ � dziêki jej przystêpnie przedstawionej tre�ci i wyrazistemuuk³adowi � przez szeroki ogó³ czytelników, zaspokajaj¹c ich zainteresowania3.

7

1 Polskie Pañstwo Podziemne na Pomorzu 1939�1945. Dyskusja nad konspektem monogra-fii. Materia³y z VII sesji � narady w Toruniu w dniu 15 listopada 1997 r., pod red. H.Maciejewskiej-Marcinkowskiej i J. Szilinga, Toruñ 1998.

2 Ibid., s. 32.3 Ibid., s. 37.

Ju¿ wtedy odnosz¹c siê do tego wyst¹pienia wskaza³em, ¿e dotychczas nikt niezaj¹³ siê pisaniem o PPP w sposób przystêpny, uwzglêdniaj¹c aspekt socjologiczny,w sposób, który zainteresuje osoby spoza w¹skiego krêgu historyków i entuzjastówtematu. By³aby to praca pionierska4.

Kilka dni po zakoñczeniu sesji napisa³em list do Prof. E. Zawackiej wskazuj¹c,i¿ profesjonalni historycy pisz¹ g³ównie dla siebie, a ich opracowania nie trafiaj¹niestety do szerszej publiczno�ci. Nie mo¿na siê zatem dziwiæ, ¿e furorê robi¹ ró¿net³umaczenia dzie³ zachodnich, które s¹ pisane z my�l¹ o normalnym, przeciêtnymodbiorcy. A przecie¿ nikt nie odmówi im naukowo�ci [...] dzi� potrzebujemy przedewszystkim popularnego, choæ nie pozbawionego walorów naukowych opracowaniaPPP na Pomorzu. I dlatego s¹dzê, ¿e warto taki trud podj¹æ5.

Do listu tego za³¹czy³em koncepcjê takiego opracowania, która pó�niej zosta³arozbudowana6. Po przyjêciu przez Radê Fundacji tego planu i proponowanego ze-spo³u autorów podjête zosta³y prace, których efektem jest ta ksi¹¿ka.

Wydawa³o mi siê, ¿e zaprezentowanie powy¿szych faktów we wstêpie do tejksi¹¿ki by³o rzecz¹ niezbêdn¹. Po pierwsze dlatego, ¿e konieczne by³o wskazaniena sytuacjê i �ród³o inspiracji tego wysi³ku. Z pewno�ci¹ bez owego listopadowegospotkania w 1997 r. i bez wyst¹pienia prof. E. Zawackiej nie powsta³aby ta ksi¹¿ka.Po drugie dlatego, ¿e pokazuje, jak rodzi³a siê koncepcja tego opracowania, u-wzglêdniaj¹cego najbardziej aktualny stan wiedzy o PPP na Pomorzu w latach1939�1945, ale te¿ opracowania innego ni¿ publikowane dot¹d. Autorzy z my�l¹o szerokich rzeszach odbiorców starali siê uczyniæ swe dzie³o jak najbardziej przy-stêpnym. St¹d m.in. minimalna liczba przypisów w poszczególnych tekstach, a tak¿epróby odej�cia od skoncentrowania siê niemal wy³¹cznie na analizie struktur czymnogo�ci dat.

W tym sensie jest to zatem w polskich warunkach �praca pionierska�. St¹d,jako redaktor tego opracowania, odczuwam wielk¹ rado�æ, ¿e dzie³o to uda³o siêsfinalizowaæ. W tym miejscu chcia³bym podziêkowaæ prof. E. Zawackiej i RadzieFundacji za inspiracjê i za udzielony Autorom kredyt zaufania. Chcia³bym te¿podziêkowaæ wspó³autorom za wyra¿enie zgody na udzia³ w tym przedsiêwziêciui za solidno�æ w opracowaniu swych czê�ci. Dla mnie praca w tym zespole by³anie tylko zaszczytem, ale i wspania³ym, nowym do�wiadczeniem.

Nie ukrywam, ¿e odczuwam te¿ lêk przed ocen¹ naszego opracowania. Czybêdzie ono rzeczywi�cie pionierskie, zadecyduj¹ Czytelnicy. Mam nadziejê, ¿e tenwerdykt bêdzie dla Autorów pozytywny.

Grzegorz Górski

8

4 Ibid., s. 65.5 Ibid., s. 69.6 Ibid., s. 69.

Wstêp

CO TO BY£O POLSKIE PAÑSTWO PODZIEMNE

Spo³eczeñstwo polskie po klêsce wrze�niowej znalaz³o siê pod rz¹dami dwóchokupantów. Równocze�nie niemal � zarówno z inicjatywy organów w³adzy II RP,jak i � mo¿e nade wszystko � ze spontanicznych dzia³añ ¿o³nierzy pobitej armii,polityków, dzia³aczy spo³ecznych, m³odzie¿y czy intelektualistów � rodzi³y siêliczne inicjatywy kontynuacji walki o niepodleg³o�æ kraju, o stawianie oporu nowymre¿imom totalitarnym, które rz¹dy okupacyjne w Polsce od pierwszych dni ichzaistnienia ³¹czy³y z brutalnym ³amaniem prawa miêdzynarodowego, wszelkich prawcywilizacji europejskiej. Tak¿e na terytorium Pomorza gdañskiego i przyleg³ych doñbezpo�rednio Kujaw zachodnich tworzone by³y z rozmaitych inicjatyw konspiracyj-ne struktury, które prowadzi³y walkê z hitlerowskim okupantem w latach 1939��1945. Dzieje tych struktur nale¿¹ generalnie do dziejów Polskiego Pañstwa Pod-ziemnego choæ niekiedy wiele lokalnych czy ogólnopolskich organizacji z ró¿nychprzyczyn (politycznych, niekiedy nawet ambicjonalnych) nie od razu, b¹d� nawetdo koñca swego istnienia nie podporz¹dkowywa³o siê oficjalnym strukturom PPP,które stanowi³o �wiadom¹ kontynuacjê II Rzeczypospolitej, wykonuj¹c¹ decyzjei polecenia legalnych w³adz RP dzia³aj¹cych poza krajem. Oczywi�cie, trudno niewidzieæ w dzia³aniach konspiracji komunistycznej (na Pomorzu gdañskim w istociezupe³nie marginesowej) dzia³añ wrogich PPP, wrogich w gruncie rzeczy interesowinarodowemu. W tym sensie, nie tylko formalnie, ale i faktycznie, konspiracjakomunistyczna nie wchodzi ¿adn¹ miar¹ w zakres struktur PPP, które przecie¿musia³y walczyæ nie tylko z agresj¹ hitlerowsk¹, ale i z imperialistycznymi dzia³a-niami Zwi¹zku Radzieckiego. Chc¹c przecie¿ przedstawiæ w mo¿liwie pe³ny sposóbwalkê o niepodleg³o�æ kraju toczon¹ na Pomorzu od pierwszych dni okupacjihitlerowskiej nale¿y ten wysi³ek i tê walkê rzuciæ na t³o dzia³añ ogólnopolskichzwi¹zanych z legaln¹ kontynuacj¹ polskiej pañstwowo�ci w kraju i poza jego gra-nicami.

9

Pojêcie Polskiego Pañstwa Podziemnego

Historiografia na us³ugach w³adzy komunistycznej w szczególny sposób fa³szo-wa³a dzieje walki o niepodleg³o�æ w latach 1939�1945. Pos³ugiwano siê niejasnymterminem ruchu oporu (stosowanym we Francji), zacierano ogromn¹ rolê PPP,wyolbrzymiaj¹c znaczenie konspiracyjnej dzia³alno�ci komunistycznej, która tylkow Generalnym Gubernatorstwie (GG) zaczê³a odgrywaæ pewn¹ rolê i to w gruncierzeczy dopiero od koñca 1942 r. Termin PPP � sporadycznie stosowany ju¿w okresie okupacji i w publikacjach emigracyjnych � zosta³ szeroko przedyskuto-wany i znalaz³ pe³ne zastosowanie w historiografii krajowej w latach dziewiêædzie-si¹tych1. Nie wchodz¹c w wiele kwestii dyskusyjnych mo¿na dotychczasowe wynikibadañ podsumowaæ nastêpuj¹co:

l. Zgodnie z prawem miêdzynarodowym, gwa³conym przez obu okupantów swymidecyzjami, pañstwo polskie nie przesta³o ani przez moment istnieæ i w³adze RPkontynuowa³y swoj¹ dzia³alno�æ (zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ Konstytucj¹ kwietniow¹ z1935 r.) we Francji, a nastêpnie w Anglii. Legalno�æ dzia³ania na arenie miêdzynaro-dowej polskich w³adz nie ulega³a w¹tpliwo�ci w skali �wiatowej a¿ po lipiec 1945 r.

2. Dzia³ania okupantów by³y w Polsce od samego pocz¹tku jaskrawo sprzecznez prawem miêdzynarodowym i st¹d powstanie i dzia³alno�æ struktur pañstwowychpolskich w konspiracji, które okre�lamy mianem PPP, by³y dzia³aniami legalnychstruktur pañstwa polskiego. Tak wiêc mo¿emy okre�liæ krótko, i¿ PPP to termin nietylko polityczny, ale i ustrojowy i oznacza, i¿ w latach 1939�1945 obok jawnychstruktur pañstwa polskiego, dzia³aj¹cych czasowo poza krajem, istnia³y w konspiracjina terytorium narodowym znajduj¹cym siê pod okupacj¹ dwóch pañstw�agresorówtak¿e struktury pañstwowe polskie, które wykonywa³y szereg funkcji pañstwowychi opiera³y swe dzia³ania na przepisach polskiego prawa konstytucyjnego, administra-cyjnego, karnego itd. Nie ulega w¹tpliwo�ci, i¿ organizatorzy PPP siêgali generalniedo tradycji narodowej, zw³aszcza do wzorów dzia³ania Rz¹du Narodowego okresuPowstania Styczniowego, wzorów dobrze spopularyzowanych w tradycji POW, tak¿edziêki g³o�nym rozprawom Józefa Pi³sudskiego po�wiêconym powstaniu styczniowe-mu. PPP nie by³o jednak samodzieln¹ struktur¹ ustrojow¹, lecz stanowi³o legalneramiê w warunkach konspiracyjnego dzia³ania suwerennych w �wietle prawa miê-dzynarodowego w³adz Rzeczypospolitej przebywaj¹cych poza krajem.

Stwierdzaj¹c realne istnienie struktur PPP i fakt, i¿ w³adza wykonywana przezte struktury by³a respektowana przez ogó³ spo³eczeñstwa polskiego, podkre�liæ tak¿enale¿y, i¿ powstanie i rozwój PPP by³y nade wszystko zwi¹zane z jego podziemnymi

10

1 Ostatnie lata przynios³y szereg opracowañ po�wiêconych ró¿nym aspektom dziejówPPP. Por.generalnie bibliografa w: G. Górski, Ustrój polskiego pañstwa podziemnego 1939�1944. Studiumhistoryczno-prawne, 2 wyd., Toruñ 1999; zarys ca³o�ciowy struktur i dzia³alno�ci PPP por. S.Salmonowicz, Polskie Pañstwo Podziemne. Z dziejów walki cywilnej 1939�1945, Warszawa 1994.

si³ami zbrojnymi: to S³u¿ba Zwyciêstwu Polski, przekszta³cona nastêpnie w Zwi¹zekWalki Zbrojnej, a wreszcie w Armiê Krajow¹ tworzy³y dynamikê rozwoju PPP,zw³aszcza w pierwszym okresie okupacji i w ogromnej mierze a¿ do koñca istnieniaPPP okre�la³y g³ówne kierunki i dzia³ania PPP.

3. Ze sformu³owanych powy¿ej twierdzeñ wynika, i¿ w PPP by³y formalniebior¹c te struktury i organa podziemia, które zosta³y upe³nomocnione przez najwy¿-sze w³adze RP w swych dzia³aniach, i które zapewnia³y wykonywanie na okupo-wanym terytorium pañstwa jego funkcji. Oczywiste jednak, i¿ wykonywanie tychfunkcji ograniczone by³o realiami ¿ycia pod obu okupacjami, ¿e struktury PPP nierozwinê³y siê w sposób szybki ani równomierny na wszystkich terytoriach pañstwai ¿e � jak ju¿ wskaza³em � poza oficjalnymi ramami PPP pozostawa³y pewneorganizacje regionalne, niektóre organizacje podziemne skrajnej prawicy oraz obózkomunistyczny. Fenomenem dzia³añ PPP by³ bowiem legalizm ca³ej konstrukcji,wola kontynuacji ustroju II Rzeczypospolitej. By³y oczywi�cie nieuniknione niedo-statki formy prawnej w prawie polskim czy te¿ w nie zawsze udanych procesachdecyzyjnych na linii Pary¿/Londyn � okupowany kraj, co powodowa³o nieraz,i¿ w sytuacjach nadzwyczajnych czynniki krajowe musia³y podejmowaæ decyzjeprawne czy polityczne podyktowane biegiem wydarzeñ. Faktem jest, i¿ w ¿adnymkraju okupowanej przez Niemcy hitlerowskie Europy nie wytworzono � nawetw przybli¿eniu � takich form podziemnego pañstwa, jakie narodzi³y siê w Polsceju¿ w pierwszych miesi¹cach okupacji.

Narodziny Polski Podziemnej

Jak ju¿ wspomniano, ¿ywio³owy ruch tworzenia organizacji konspiracyjnych,podejmuj¹cych w ró¿nych formach walkê z okupantem, kszta³towa³ siê w ró¿nycho�rodkach i �rodowiskach ju¿ od ostatnich dni wrze�nia 1939 r., tak¿e i dlatego, ¿edzia³alno�æ konspiracyjn¹ podejmowa³y w niektórych czê�ciach Polski przygotowy-wane ju¿ przed wojn¹ grupy tzw. dywersji pozafrontowej. Owe dzia³ania naturyzarówno politycznej, jak i g³ównie wojskowej stanowi³y w szerszym pojêciu oby-watelsk¹ podstawê do tworzenia w warunkach walki z obu okupantami strukturpodziemnych. Si³¹ rzeczy jednak najwa¿niejsze by³y te inicjatywy, które b¹d�powstawa³y z bezpo�redniej inspiracji legalnych w³adz RP, b¹d� uzyska³y akceptacjêtych w³adz i w zwi¹zku z tym odegra³y zasadnicz¹ rolê w budowie PPP. Je¿elinormaln¹ kolej¹ rzeczy w warunkach walki konspiracyjnej g³ówn¹ si³¹ PPP sta³ysiê jego si³y zbrojne, to najwa¿niejszym i niew¹tpliwie symbolicznym momentemnarodzin pierwszych struktur PPP sta³ siê moment powo³ania w Warszawie pod-ziemnej organizacji wojskowo-cywilnej S³u¿ba Zwyciêstwu Polski (SZP), powsta-j¹cej przy akceptacji ówcze�nie jeszcze dzia³aj¹cych w³adz wojskowych w Warsza-wie z mandatu legalnie nadal formalnie dzia³aj¹cych w³adz II RP. To z inicjatywy

11

gen. Micha³a Karaszewicza-Tokarzewskiego w dniu 27 wrze�nia 1939 r., w mo-mencie przes¹dzania decyzji o kapitulacji obrony stolicy, narodzi³a siê SZP dladalszej kontynuacji walki o niepodleg³o�æ w formie dzia³añ konspiracyjnej organi-zacji o charakterze wojskowo-cywilnym. Inicjatywa powo³ania SZP, która wysz³az grupy wy¿szych dowódców wojskowych w Warszawie, zwi¹zanych swym rodo-wodem z obozem pi³sudczykowskim, zosta³a dokonana w momencie, kiedy w War-szawie nie wiedziano jeszcze o zmianach w najwy¿szych w³adzach RP dokonanychpo klêsce wrze�niowej i ukonstytuowaniu siê tych nowych w³adz (generalnie opar-tych politycznie na przedwojennej legalnej opozycji) w Pary¿u. Koncepcja SZPopiera³a siê na ³¹czeniu pod jednym kierownictwem walki cywilnej i wojskowejz niew¹tpliw¹ przewag¹ czynnika wojskowego. St¹d nieufno�æ, która spotka³a ini-cjatywê SZP w ko³ach kierowniczych polskich w Pary¿u, nieufno�æ zrozumia³a natle ostrej fali krytyki wobec obozu sanacyjnego po klêsce wrze�niowej, a tak¿epewnej nieufno�ci polityków do czynników wojskowych. W rezultacie nowy premierRz¹du RP i zarazem Naczelny Wódz gen. W. Sikorski postanowi³ powo³aæ formalnienow¹, wy³¹cznie ju¿ wojskow¹, oficjaln¹ organizacjê podziemn¹ pod nazw¹ Zwi¹zkuWalki Zbrojnej (ZWZ). Struktury SZP mia³y zostaæ przekszta³cone automatyczniew struktury ZWZ, jednak¿e dla �ci�lejszego podporz¹dkowania czynników krajo-wych Rz¹dowi RP postanowiono, i¿ Komenda G³ówna ZWZ dzia³aæ bêdzie w Pa-ry¿u, a kraj podzieliæ miano wedle pierwotnej koncepcji na 6 obszarów�dowództwZWZ: Warszawa, Bia³ystok, Lwów, Kraków, Poznañ, Toruñ. Decyzje te nie bra³ypo uwagê realiów ¿ycia konspiracyjnego w poszczególnych terytoriach, a zw³aszczaich trudnej bezpo�redniej ³¹czno�ci z Pary¿em. St¹d praktycznie wesz³a w ¿yciepó�niejsza decyzja, która Komendê ZWZ w Warszawie uprawnia³a do kierowaniaca³o�ci¹ spraw okupacji niemieckiej, odrêbnie traktuj¹c sprawy okupacji radzieckiej.W istocie, wobec trudno�ci w rozwijaniu szerszej dzia³alno�ci konspiracyjnej naterytoriach wcielonych do ZSRR i ich ³¹czno�ci z Pary¿em, pocz¹tkowo via facti,a nastêpnie ju¿ po klêsce Francji w 1940 r. Komendant ZWZ w Warszawie p³k.(gen.) Stefan Rowecki, mianowany na to stanowisko w miejsce gen. Karaszewicza-Tokarzewskiego, otrzyma³ prawo kierowania ca³o�ci¹ obszarów ZWZ w Kraju. Zosta³on nastêpnie mianowany oficjalnie Zastêpc¹ Komendanta G³ównego ZWZ, by osta-tecznie (formalnie od 30 V 1940 r.) stan¹æ na czele Komendy G³ównej ZWZ w Kraju,w któr¹ zosta³a przekszta³cona dotychczasowa komenda warszawska. Jednocze�niew praktyce struktury SZP do koñca stycznia 1940 r. ogarnê³y niemal ca³y kraj.

Siatka organizacyjna SZP�ZWZ�AK opiera³a siê na podziale kraju na obszary(jak Obszar Zachodni, w sk³ad którego wesz³y Okrêgi Poznañ i Pomorze)2 oraz

12

2 Por. generalnie S. Salmonowicz, Miejsce i rola Okrêgu Pomorskiego w strukturachorganizacyjnych i planach dzia³ania ZWZ�AK, w: Armia Krajowa na Pomorzu. Materia³y sesjinaukowej w Toruniu w dniach 14�15 listopada 1992 r., pod red. E. Zawackiej i M. Wojcie-chowskiego, Toruñ 1993, s. 13�24.

okrêgi, z których wiele by³o podporz¹dkowanych bezpo�rednio KG ZWZ. Czasamitworzono tak¿e Podokrêgi. Okrêgi (z regu³y w granicach przedwojennych woje-wództw) dzieli³y siê na inspektoraty, obwody (powiaty), rejony i placówki. W sto-sunkowo krótkim czasie ZWZ, wcielaj¹c wiele pocz¹tkowo samodzielnych organi-zacji wojskowych, obj¹³ swymi strukturami ca³o�æ przedwojennego terytorium pañ-stwa, a tak¿e organizowa³ swe bazy poza granicami kraju dla celów specjalnych(jak w Berlinie, na Wêgrzech, na Litwie).

Je¿eli organizacja struktur �ci�le wojskowych przebiega³a w ten sposób stosun-kowo sprawnie, mimo ogromnych trudno�ci wywo³anych terrorem okupanta zw³asz-cza na ziemiach w³¹czonych do Rzeszy Niemieckiej oraz na terytoriach okupowa-nych przez ZSRR, to organizacja czynnika cywilnego w PPP przebiega³a powoli natle sporów koncepcyjnych i politycznych miêdzy czynnikami krajowymi i w³adzamiRP w Pary¿u. Do konspiracji przesz³y wprawdzie wszystkie polskie licz¹ce siêstruktury polityczne, a ju¿ gen. Karaszewicz-Tokarzewski zdo³a³ skupiæ u boku SZPi jej Komisarza Cywilnego (który mia³ byæ jednym z jego dwóch zastêpców)polityków PPS, SL, SN, SD. Równocze�nie jednak powsta³ inny o�rodek polityczny,bli¿szy personalnie i ideowo gen. Sikorskiemu � Centralny Komitet OrganizacjiNiepodleg³o�ciowych (CKON) z Ryszardem �wiêtochowskim na czele, który pra-gn¹³ uzyskaæ pozycjê reprezentanta Rz¹du RP na kraj i ostro krytykowa³ czynnikiwojskowe i polityczne zwi¹zane z SZP�ZWZ. W rezultacie powo³any w Pa-ry¿u Komitet Ministrów do Spraw Kraju, w którym g³ówn¹ rolê odgrywa³ bliskigen. Sikorskiemu minister Stanis³aw Kot, zdecydowany przeciwnik tradycji pi³sud-czykowskich, przez d³ugi czas nie podejmowa³ ¿adnych jednoznacznych decyzji codo organizacji w³adz cywilnych w kraju. Przy w³adzach ZWZ w Warszawie g³ównepartie polityczne dawnej opozycji wesz³y tymczasem w sk³ad Politycznego KomitetuPorozumiewawczego (formalnie powo³anego pod t¹ nazw¹ 26 lutego 1940 r.)i ostatecznie, po kryzysie koncepcji obozu R. �wiêtochowskiego i wej�ciu do Poli-tycznego Komitetu Porozumiewawczego bliskiego gen. Sikorskiemu StonnictwaPracy, Rz¹d RP uzna³ ostatecznie PKP 18 czerwca 1940 r. jako oficjaln¹ reprezen-tacjê polityczn¹ czynników krajowych. Problemem otwartym pozosta³a kwestiaorganizacji w³adzy wykonawczej i cywilnej w konspiracji. Po licznych sporachi dyskusjach, które tu pomijamy, ostatecznie zdecydowano (16 IV 1940 r.), i¿w kraju zostanie powo³anych kilku Delegatów Rz¹du RP, którzy bêd¹ wspó³praco-waæ ze stronnictwami politycznymi i reprezentowaæ w³adze cywilne wobec w³adzwojskowych. Miano powo³aæ trzech takich delegatów: na terytoria w³¹czone doRzeszy, na Generalne Gubernatorstwo i na terytoria okupowane przez ZSRR. Osta-tecznie dopiero 2 grudnia 1940 r. nominacjê na Delegata Rz¹du RP na terytoriaw³¹czone do Rzeszy Niemieckiej otrzyma³ Adolf Bniñski (faktycznie pe³ni³ ju¿ teobowi¹zki w Poznaniu od lipca 1940 r.), a Cyryl Ratajski na terytorium GG.Formalnie rzecz bior¹c, wraz z tymi nominacjami, które otworzy³y drogê do roz-budowy struktur podziemnej administracji cywilnej, zakoñczy³ siê okres pierwszyw dziejach PPP.

13

Polskie Pañstwo Podziemne w latach 1940�1943

Od jesieni 1940 r. dzia³a³ energicznie w Poznaniu Delegat Rz¹du RP na ziemiew³¹czone do Rzeszy Adolf Bniñski, organizuj¹c pierwsze struktury administracjicywilnej. Podobnie by³ budowany aparat Delegatury w Warszawie, choæ sporymiêdzy stronnictwami politycznymi powodowa³y, i¿ rozbudowa aparatu DR podkierunkiem Cyryla Ratajskiego postêpowa³a powoli. Spowodowa³o to m.in., i¿w tym czasie KG ZWZ zbudowa³a dla swych potrzeb w³asn¹ sieæ AdministracjiZmilitaryzowanej (pn. �Teczka�, nazwa oficjalna: Szefostwo Biur Wojskowych KGZWZ), na czele której stan¹³ znany na Pomorzu dzia³acz spo³eczny i pañstwowyL. Muzyczka. Samodzielna Delegatura Rz¹du RP w Poznaniu uleg³a wkrótce za³a-maniu po serii aresztowañ, a sam Bniñski aresztowany zosta³ 26 lipca 1941 r.W rezultacie, pocz¹tkowo etapami, nastêpnie ostatecznie i formalnie, warszawskiDelegat Rz¹du RP zosta³ jedynym Delegatem Rz¹du RP z kompetencj¹ obejmuj¹c¹ca³y kraj. Na terytoriach pozostaj¹cych do wojny niemiecko-sowieckiej pod w³adz¹radzieck¹ istnia³y jedynie prowizoryczne rozwi¹zania sprawy reprezentowania Rz¹duRP i ostatecznie te terytoria przesz³y tak¿e pod kompetencje centralnego o�rodkawarszawskiego. Definitywnie sprawy te uporz¹dkowa³ Dekret Prezydenta RP z 1 IX1942 r. o tymczasowej organizacji w³adz na ziemiach Rzeczypospolitej pod w³adz¹okupanta i w zwi¹zku z wyzwoleniem kraju. W ten sposób w latach 1941�1943dosz³o do stosunkowo szybkiej rozbudowy aparatu administracji pañstwowej w pod-ziemiu, zwanej potocznie Delegatur¹ Rz¹du RP, a tak¿e do konsolidacji kierownic-twa politycznego podziemia.

Je¿eli przyjmiemy tradycyjny dla demokratycznych form ustrojowych prymatczynnika politycznego nad wykonawczym, to obraz kszta³tuj¹cego siê PPP w tychlatach rozpocz¹æ trzeba od kilku uwag o stronnictwach politycznych w okresiekonspiracji i ich reprezentacji politycznej. Wspomniany ju¿ Polityczny KomitetPorozumiewawczy (PKP) po licznych sporach w latach 1940�1941 (m.in. SL i PPSby³y przeciwne nominacji na Delegata Rz¹du RP prawicowego polityka bez ¿adnychdo�wiadczeñ walki konspiracyjnej, jakim by³ niem³ody ju¿ Cyryl Ratajski) ustabi-lizowa³ siê ostatecznie w 1943 r. Przyj¹³ wtedy now¹ nazwê � Krajowej Repre-zentacji Politycznej (KRP), która mia³a odgrywaæ rolê cia³a doradczego i opinio-dawczego przy Delegacie Rz¹du RP na Kraj, a tak¿e zajmowaæ z regu³y stanowiskooficjalne wobec wszelkich wa¿nych problemów polityki zagranicznej i krajowej.W tym te¿ okresie socjali�ci (PPS), u¿ywaj¹cy w czasie okupacji kryptonimu WRN,po okresie bojkotowania prac reprezentacji krajowej wrócili do niej w marcu 1943r. i odt¹d w sk³ad KRP, jak uprzednio w sk³ad PKP, wchodzili przedstawicieleczterech g³ównych partii Podziemia: SL, SN, PPS i SP. Ostateczna konsolidacjapodziemia politycznego nast¹pi³a po podpisaniu przez te cztery partie deklaracjiwspó³pracy z 15 sierpnia 1943 r. Poza oficjaln¹ reprezentacj¹ polityczn¹ PPP,uznaj¹c¹ lojalnie w³adze RP w Londynie, pozostawa³y drobne ugrupowania lewico-

14

we czy prawicowe, które przecie¿ z regu³y uznawa³y w³adzê Rz¹du RP w Londynie.W swego rodzaju opozycji do tych w³adz pozostawa³a skrajna prawica � Organi-zacja Polska, wywodz¹ca siê z przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego,która wraz ze swymi si³ami zbrojnymi (pó�niej pod nazw¹ NSZ) nie chcia³apodporz¹dkowaæ siê legalnym w³adzom PPP, podobnie jak obóz komunistyczny.

Delegat Rz¹du RP Cyryl Ratajski, tak¿e z powodu z³ego stanu zdrowia, uzyska³zwolnienie z funkcji 5 sierpnia 1942 r., a jego obowi¹zki (formalnie od 17 wrze�nia1942 r.) przej¹³ Jan Pieka³kiewicz z SL. Pod jego kierownictwem podziemnaadministracja cywilna, w du¿ej mierze opieraj¹ca siê na przepisach prawa przedwo-jennego b¹d� decyzjach w³adz RP na uchod�stwie, zosta³a szybko rozbudowana,choæ rozbudowa sieci terenowej Delegatury Rz¹du natrafia³a na du¿e trudno�ci naniektórych terenach wschodnich (Polesie, Wo³yñ) czy zachodnich. Na szczeblucentralnym Delegat Rz¹du RP na Kraj, który by³ bezdyskusyjnie najwy¿szym rang¹przedstawicielem legalnych w³adz RP w podziemiu, kierowa³ ca³o�ci¹ polityki PPP,sta³ na czele o�rodka koncepcyjno-administracyjnego, który nie tylko konkretyzowa³kierunki i formy oporu spo³ecznego wobec okupanta, lecz tak¿e przygotowywa³objêcie w³adzy w kraju przez administracjê podziemn¹ w momencie przewidywa-nego wyzwalania kraju spod okupacji hitlerowskiej oraz � o czym siê nierazzapomina � przygotowywa³ tak¿e zakres i tre�æ koniecznych reform prawnychi spo³ecznych w okresie po wyzwoleniu kraju. Natomiast skomplikowanym proble-mem, nie wolnym od kontrowersji, by³y wzajemne stosunki Delegata Rz¹du na Kraji Komendanta G³ównego ZWZ�AK. Prymat w³adzy cywilnej by³ zasad¹ formalniebezdyskusyjn¹, jednak¿e podleg³o�æ Komendanta G³ównego Si³ Zbrojnych Krajo-wych by³a dwoista: z jednej strony w zakresie decyzji politycznych i ogólnychpodlega³ Delegatowi Rz¹du na Kraj, a z drugiej � w sposób o wiele konkretniejszyi szerszy � Naczelnemu Wodzowi w Londynie i poprzez niego bezpo�rednio Rz¹-dowi RP na uchod�stwie. D¹¿enia partii politycznych w kraju i kolejnych delegatówrz¹du do pe³nego podporz¹dkowania KG ZWZ�AK decyzjom i kontroli DelegataRz¹du RP i KRP generalnie � a¿ po klêskê Powstania Warszawskiego � niepowiod³y siê, bowiem i stanowisko �Londynu�, a zw³aszcza gen. Sikorskiego w tejkwestii, nie by³o jednoznaczne i utrzyma³o znaczenie bezpo�redniej podleg³o�ci KGZWZ w³adzom w Londynie. Warto tak¿e zauwa¿yæ, i¿ nie tylko problem trudno�ciw szybkiej i wyczerpuj¹cej wymianie informacji i decyzji, ale i wiele innych kwestiipowodowa³o, i¿ stosunki w³adz wojskowych i cywilnych w kraju, a generalniestosunki miêdzy Krajem a Londynem pozostawia³y nieraz wiele do ¿yczenia. Pó�niejbrak pewnych wa¿nych decyzji wp³yn¹³ negatywnie na bieg wydarzeñ w krytycz-nych latach 1944�1945. Uznawany bowiem formalnie, a w du¿ej mierze i faktycz-nie, prymat czynników politycznych krajowych i najwy¿szych w³adz RP poza krajemwe wszystkich sprawach o wadze ogólnej, nie �ci�le wojskowej (jak problemstosunku do wkraczaj¹cych na polskie terytorium wojsk radzieckich, problem sta-nowiska Kraju wobec terytorialnych roszczeñ Stalina i zwi¹zana z tym koncepcja�Burzy�, problem decyzji politycznej o Powstaniu Warszawskim) nie zmienia³ is-

15

totnego faktu. Z wielu przyczyn, w tym pozostawania czynników krajowych bezpe³nej orientacji w sytuacji bie¿¹cej miêdzynarodowej (która gwa³townie pogar-sza³a siê na niekorzy�æ polskich interesów od 1943 r.), a tak¿e bez jasnych i w porêpodejmowanych decyzji w³adz RP na Uchod�stwie wielokrotnie inicjatywy co dodecyzji o walorach politycznych podejmowane by³y przez podziemne kierownictwowojskowe. Zwraca³o siê ono do gremiów politycznych PPP i do Rz¹du RP o zaak-ceptowanie takich wniosków czy decyzji, uwa¿anych za wymuszone biegiem wy-darzeñ. Dotyczy³o to tak¿e kwestii odpowiednich decyzji w³adz Polski Podziemnejokre�laj¹cych przysz³y kszta³t odrodzonego pañstwa, a zw³aszcza konieczno�æ prze-prowadzenia istotnych reform spo³ecznych i gospodarczych. Wielokrotnie impulsdo takich decyzji czynnika politycznego krajowego i Rz¹du RP wychodzi³ z krêgówArmii Krajowej, która w specyficznych warunkach walki podziemnej reprezentuj¹carmiê obywatelsk¹, ochotnicz¹ i wyra¿aj¹c nieraz tendencje nurtuj¹ce spo³eczeñ-stwo, wielokrotnie wykracza³a si³¹ rzeczy poza normalne funkcje si³ zbrojnych.Pewien brak koordynacji dzia³añ PPP i w³adz RP w Londynie by³ zazwyczajrezultatem niedostatecznego zrozumienia sytuacji okupowanego kraju przez decy-duj¹ce czynniki politycznego Londynu. Powodowa³o to w krytycznym okresie1944 r. wiele problemów i stawia³o niekiedy (Powstanie Warszawskie) w³adze PPPprzed decyzjami przymusowymi, nie pozbawionymi tragicznych skutków.

Aparat administracji podziemnej, zwany powszechnie Delegatur¹ Rz¹du RP,sk³ada³ siê z w³adz centralnych, tj. Biura Delegata Rz¹du RP na Kraj w Warszawiei organów terenowych administracji podziemnej. Na czele sta³ Delegat Rz¹du RP.Po aresztowaniu profesora Jana Pieka³kiewicza urz¹d Delegata Rz¹du RP na Krajobj¹³ jego zastêpca Jan S. Jankowski (SP). Obok niego dzia³a³o trzech tzw. nastêp-ców, którzy tak¿e pod rz¹dami Jankowskiego pe³nili powierzone im zadania jakojego zastêpcy � Adam Bieñ (SL), Antoni Pajdak (PPS), Stanis³aw Jasiukowicz(SN). Pocz¹tkowo u boku Delegata Rz¹du RP istnia³ urz¹d Sekretarza GeneralnegoDR, który zosta³ nastêpnie przekszta³cony w urz¹d Dyrektora Biura PrezydialnegoDR. Obok Biura Prezydialnego w sk³ad organów centralnych DR wchodzi³y ró¿nekomitety i komisje, a pracê administracyjn¹ wykonywa³y departamenty � swegorodzaju podziemne ministerstwa. Od 1941 r. istnia³o 12 departamentów: sprawwewnêtrznych, sprawiedliwo�ci, pracy i opieki spo³ecznej, o�wiaty i kultury, rolni-ctwa, skarbu, przemys³u i handlu, poczt i telegrafów, komunikacji, prasy i informa-cji, likwidacji skutków wojny, odbudowy i robót publicznych. Pod koniec okupacjifaktyczn¹ rangê departamentów mia³y uzyskaæ jeszcze sekcja spraw zagranicznychoraz Wydzia³ Walki Cywilnej w Biurze Prezydialnym. Departamenty DR wykony-wa³y b¹d� zadania walki bie¿¹cej, b¹d� koncentrowa³y siê g³ównie na tzw. pracachprzysz³o�ciowych: rejestrowaniu skutków wojny, przygotowywaniu dzia³añ na okrespo wyzwoleniu kraju. W�ród departamentów, które rozwija³y szczególn¹ dzia³alno�æbie¿¹c¹, by³y departamenty: spraw wewnêtrznych (w tym i policja podziemna, PKB),o�wiaty i kultury (kierowanie g³ównie podziemn¹ o�wiat¹), a zw³aszcza departamentprasy i informacji, który � obok wydawnictw Armii Krajowej � stanowi³ g³ówny

16

czynnik podziemnej dzia³alno�ci wydawniczej. Sieæ terenowa DR objê³a delegaturyokrêgowe i powiatowe oraz administracjê podziemn¹ na szczeblu miast i gmin.Mimo trudno�ci do koñca 1942 r. aparat DR w terenie w GG zosta³ w zasadziew pe³ni zorganizowany. Nieco odmienna by³a sytuacja w Ma³opolsce wschodniej,przy³¹czonej do GG w 1941 r. DR we Lwowie jako okrêgowa kierowa³a tak¿eaparatami DR dla przedwojennych województw stanis³awowskiego i tarnopolskiego.Mimo trudno�ci aparat DR rozwija³ siê i na terytoriach wcielonych do Rzeszy.Najtrudniejsza sytuacja organizacyjna utrzymywa³a siê w okrêgach poleskim, wo-³yñskim, nowogródzkim. Od jesieni 1943 r. znaczna czê�æ aparatu AdministracjiZmilitaryzowanej AK zosta³a w³¹czona do DR, co znacznie wzmocni³o kadryterenowe DR. Delegatów okrêgowych powo³ywa³ Delegat Rz¹du na Kraj w �cis³ymjednak porozumieniu z Krajow¹ Reprezentacj¹ Polityczn¹, a powiatowych i miej-skich powo³ywa³ Delegat okrêgowy w analogicznym porozumieniu z miejscowymiczynnikami politycznymi. Delegaci okrêgowi organizowali swoje biura, które odtwa-rza³y w bardzo pomniejszonej skali uk³ad centralnych organów DR w Warszawie.Ka¿dy delegat rz¹du na swoim terenie reprezentowa³ Rz¹d RP i sprawowa³ naczelnekierownictwo ca³ej administracji podziemnej. Wspomnijmy tak¿e, i¿ istnia³ pod-ziemny wymiar sprawiedliwo�ci (wojskowy i powszechne s¹dy specjalne), a z apa-ratem DR wspó³dzia³a³y liczne podziemne organizacje polityczne, spo³eczne i kul-turalne, które stanowi³y obywatelskie zaplecze struktur PPP. Wspomnijmy tu tylkoorganizowane w du¿ej mierze spontanicznie dzia³ania na polu podziemnej kulturyi o�wiaty, tajn¹ dzia³alno�æ grup zawodowych, organizacji m³odzie¿owych, LudowyZwi¹zek Kobiet, ró¿ne dzia³ania �rodowisk ko�cielnych, artystycznych.

Apogeum Polskiego Pañstwa Podziemnego w 1944 roku

Rok 1944 by³ okresem rozbudowy struktur i apogeum stanu liczebnego zaprzy-siê¿onych ¿o³nierzy Armii Krajowej przygotowuj¹cych siê do najwiêkszej operacjibojowej Podziemia, jak¹ by³a akcja �Burza�. Najwiêksze zmiany ustrojowe by³yjednak na odcinku cywilnym. KRP przekszta³ci³a siê w quasi-parlament podziemnypod nazw¹ Rady Jedno�ci Narodowej (RJN) ukonstytuowanej 9 stycznia 1944 r.W jej sk³ad wesz³o ostatecznie 16 osób: po trzech przedstawicieli czterech g³ównychpartii, przedstawiciele mniejszych ugrupowañ politycznych oraz reprezentant ducho-wieñstwa, Naczelny Kapelan AK ks. p³k Tadeusz Jachimowski. Na czele Rady stan¹³weteran PPP Kazimierz Pu¿ak. RJN by³a organem obraduj¹cym, mog³a podejmowaæuchwa³y zarówno co do dzia³alno�ci DR, jak i wszelkich spraw o du¿ym znaczeniu.W okresie przed Powstaniem Warszawskim najwa¿niejszym dzie³em RJN by³o og³o-szenie 15 marca 1944 r. deklaracji programowej pn. �O co walczy Naród Polski�.Deklaracja formu³owa³a g³ówne cele wojenne narodu, ale k³ad³a tak¿e nacisk na budowêw okresie powojennym demokratycznego ³adu, w ramach którego zostan¹ zrealizowane

17

zasadnicze reformy spo³eczne, w tym reforma rolna. W okresie Powstania Warszaw-skiego RJN deklaracj¹ z 15 sierpnia 1944 r. powtórzy³a dobitnie g³ówne zasady swegoprogramu, który wyp³ywa³ nade wszystko z koncepcji SL i PPS.

Zakoñczeniem budowy gmachu struktur PPP by³y decyzje nadaj¹ce szerszeuprawnienia Delegatowi Rz¹du RP na Kraj i stworzenie w Warszawie KrajowejRady Ministrów jako ekspozytury Rz¹du RP. Naprzód Rz¹d RP decyzj¹ z 23 stycznia1944 r. powierzy³ Delegatowi Rz¹du na Kraj funkcjê ministra i zastêpcy prezesaRady Ministrów. By³o to równoznaczne z traktowaniem od tej pory Delegata Rz¹duRP Jankowskiego jako urzêduj¹cego wicepremiera Rz¹du RP w konspiracji. Otrzy-ma³ prawo wykonywania na terenie kraju wszystkich obowi¹zków i praw RadyMinistrów RP w imieniu Rz¹du a¿ do powrotu do kraju najwy¿szych w³adz RPdzia³aj¹cych w Londynie. Decyzje te zatwierdzi³ ostatecznie Dekret Prezydenta RPz 26 lipca 1944 r., który tak¿e powo³a³ formalnie w sk³ad Rady Ministrów RP trzechnastêpców � zastêpców Delegata Rz¹du RP w Warszawie. Na tej podstawiewicepremier Jankowski decyzj¹ z 30 lipca 1944 r. (antydatowan¹ na 3 maja 1944 r.)powo³a³ w Warszawie tzw. Krajow¹ Radê Ministrów w sk³adzie wicepremieri trzech ministrów. W ten sposób, ju¿ przed wybuchem Powstania Warszawskiego,a w oczekiwaniu nadej�cia decyduj¹cych dla Polski i jej suwerenno�ci wydarzeñ,powsta³a w Warszawie w konspiracji ekspozytura legalnego Rz¹du RP. KrajowaRada Ministrów rzeczywi�cie w okresie Powstania Warszawskiego dzia³a³a jawniew stolicy, co zosta³o podane do publicznej wiadomo�ci 20 sierpnia 1944 r., w spe-cjalnym o�wiadczeniu g³osz¹cym: �Krajowa Rada Ministrów, która dotychczaspracowa³a konspiracyjnie, sprawuje obecnie na obszarze Rzeczypospolitej jedyn¹wykonawcz¹ w³adzê cywiln¹, konstytucyjn¹ i legaln¹�3.

Okres Powstania Warszawskiego i �Burzy� na niektórych terytoriach wschod-nich i Polski �rodkowej wykaza³, i¿ aparat DR by³ w pe³ni przygotowany do objêciai wykonywania w³adzy w imieniu Rzeczypospolitej. Powstanie Warszawskie prze-cie¿ zakoñczy³o siê klêsk¹, a tworzone w oparciu o Armiê Czerwon¹ organa PKWNdokona³y likwidacji ujawnionych struktur DR i Armii Krajowej na zajêtych latem1944 r. przez Armiê Czerwon¹ ziemiach polskich.

Tragiczny epilog Polskiego Pañstwa Podziemnegoi Testament Polski Podziemnej

Powstanie Warszawskie by³o ostatni¹ prób¹ ratowania polskiej suwerenno�ciprzed zale¿no�ci¹ od komunistycznego Zwi¹zku Radzieckiego. Po zag³adzie War-szawy PPP utraci³o gros swych wp³ywów. Na zachód od rzeki Bug tworzono systemsatelitarnej polskiej w³adzy komunistycznej, a ludzie i struktury PPP, traktowane

18

3 Cytat wg G. Górskiego, op. cit., s. 218.

jako si³y wrogie, by³y likwidowane policyjnym terrorem i bezpo�redni¹ interwencj¹Armii Czerwonej. Po upadku Warszawy jednak¿e w³adze PPP z Delegatem Rz¹duRP Jankowskim, RJN i nowym dowództwem AK kontynuowa³y swoj¹ dzia³alno�ækonspiracyjn¹ zarówno na terytorium pozostaj¹cym jeszcze pod w³adz¹ niemieck¹,jak i na terenach nowej okupacji radzieckiej. Ofensywa radziecka w styczniu 1945 r.przynios³a szybko przejêcie ca³o�ci przedwojennego terytorium polskiego wew³adanie Armii Czerwonej. W nowej sytuacji 19 stycznia 1945 r. gen. Okulicki,jako dowódca Armii Krajowej, wyda³ rozkaz o jej rozwi¹zaniu, zwalniaj¹c ogó³¿o³nierzy ze z³o¿onej przysiêgi. W konspiracji mia³y jednak pozostawaæ w oczeki-waniu na dalszy bieg wydarzeñ struktury dowodzenia i ³¹czno�ci. Kraj liczy³ nadecyzje aliantów zachodnich, które mia³y umo¿liwiæ legalnym w³adzom RP powrótdo Polski i ratowanie narodowej suwerenno�ci przed zakusami Stalina. Sta³o siêinaczej: konferencja ja³tañska wielkich mocarstw (4�11 luty 1945 r.) przy-jê³a w praktyce wszystkie warunki Stalina dotycz¹ce spraw polskich. Rz¹d RPw Londynie odrzuci³ uchwa³y ja³tañskie. By³y premier S. Miko³ajczyk jako przy-wódca SL przyj¹³ te decyzje, podejmuj¹c realizacjê pozornego kompromisuz PKWN, przemianowanym �wie¿o na Rz¹d Tymczasowy w Warszawie. W³adzePPP, ponosz¹c odpowiedzialno�æ za tysi¹ce podw³adnych nadal pozostaj¹cychw konspiracji, chcia³y szukaæ rozwi¹zania zbli¿onego do decyzji Miko³ajczyka:politycy RJN liczyli na to, ¿e bêd¹ mogli podj¹æ legalne dzia³ania w ramachnarzuconej przez komunistów rzeczywisto�ci. W³adza komunistyczna miast rozwi¹-zania politycznego wybra³a policyjne: tajna policja radziecka pod pozorem rozmówpolitycznych z kierownictwem PPP w Pruszkowie pod Warszaw¹ w dniach 27�28marca 1945 r. aresztowa³a przywódców Polski Podziemnej na czele z DelegatemRz¹du RP Jankowskim, trzema jego zastêpcami, przewodnicz¹cym RJN Pu¿akiemi gen. Okulickim. W parodii pokazowego procesu w Moskwie w czerwcu 1945 r.czo³owi przywódcy PPP za �zbrodnicz¹ dzia³alno�æ przeciwko Zwi¹zkowi Radziec-kiemu� skazani zostali na stosunkowo wprawdzie ³agodne jak na radzieckie zwyczajekary wiêzienia, jednak¿e g³ówni oskar¿eni � S. J. Jankowski i gen. Okulicki orazS. Jasiukowicz stracili ¿ycie w wiêzieniach radzieckich. Równocze�nie niemal po-wo³ano, za aprobat¹ mocarstw zachodnich, tymczasowy Rz¹d Jedno�ci Narodowejz udzia³em S. Miko³ajczyka, który zosta³ natychmiast uznany przez mocarstwazachodnie jako prawowity rz¹d polski, co dope³ni³o klêski legalnych w³adz RPw Londynie.

Tymczasem w kraju po aresztowaniu 15 przywódców (w procesie s¹dzonoostatecznie 16 osób, st¹d nazwa Proces 16) raz jeszcze odbudowano sk³ad RJN,z której wycofali siê jedynie ludowcy S. Miko³ajczyka. P.o. Delegata Rz¹du na Krajzosta³ Stefan Korboñski, a kadrowe struktury by³ej Armii Krajowej przekszta³conezosta³y w tzw. Delegaturê Si³ Zbrojnych, w Kraju (DSZ) na czele z p³k. JanemRzepeckim. Jej celem mia³a byæ demobilizacja wojskowych si³ konspiracyjnych,wobec braku warunków do kontynuowania zbrojnego oporu. Formalnie rzecz bior¹cPañstwo Podziemne, jako jednolite struktury ogarniaj¹ce ca³y kraj, przesta³o istnieæ

19

decyzjami RJN, której ostatnie posiedzenie konspiracyjne zwo³ali na 27 czerwca doKrakowa S. Korboñski i przewodnicz¹cy RJN Jerzy Braun. Zebrani przywódcypolityczni Polski Podziemnej wiedzieli, i¿ wobec decyzji moskiewskich nie mainnego wyj�cia jak zaniechaæ walki konspiracyjnej, umo¿liwiæ rzeszom pozostaj¹cymw konspiracji szukanie normalnej egzystencji w warunkach nowej rzeczywisto�ci.Obrady RJN toczy³y siê do l lipca 1945 r. Przyjêto rezygnacjê p.o. Delegata Rz¹duRP S. Korboñskiego, jego obowi¹zki dla demobilizacji aparatu DR przej¹³ J. Braun.Odezwa koñcz¹ca dzia³alno�æ RJN z dat¹ l lipca 1945 r., skierowana do Narodui do Narodów Zjednoczonych (tworzonego w³a�nie wówczas bez udzia³u PolskiONZ) zawiera³a dwa teksty programowe. Pierwszy zatytu³owany �Cele wojennePolski i program Polski Walcz¹cej� oraz koñcowy fragment uchwa³ zatytu³owany�Testament Polski Walcz¹cej�. Odezwa przypomina³a o co walczy³a Polska Pod-ziemna i formu³owa³a program ¿¹dañ pod adresem w³adz komunistycznych i alian-tów. Jest rzecz¹ jasn¹, i¿ owe pryncypia ideowe i ¿¹dania polityczne kierowanoraczej do opinii miêdzynarodowej, jak i polskiej, tak by je¿eli najbli¿sza rzeczywis-to�æ mia³a im zaprzeczyæ, pozostawa³by jakby zbiór pryncypialnych wskazóweki ¿¹dañ polskich si³ niepodleg³o�ciowych, stanowi¹c zarazem wyraz protestu przeciwgwa³towi, jaki zadano polskiemu narodowi4.

W tym rozumieniu ca³a odezwa by³a rzeczywi�cie Testamentem Polski Pod-ziemnej i choæ w ówczesnej rzeczywisto�ci miêdzynarodowej nie mog³a wywrzeæwiêkszego wp³ywu, to akty krakowskie Rady Jedno�ci Narodowej, zamykaj¹ce wielelat dzia³alno�ci PPP, sta³y siê istotnym elementem jego dorobku ideowego, a ichtre�æ z czasem tak¿e elementem legendy Polski Walcz¹cej.

4 Por. ogólnie S. Salmonowicz, Testament Polski Podziemnej, Czasy Nowo¿ytne, 1, 1996,s. 23�31.

Rozdzia³ I

W RZESZY� CZYM BY£A NIEMIECKA OKUPACJA NA POMORZU

Powstanie wielkopolskie i powstania �l¹skie oraz decyzje polityczne podjêtena konferencji paryskiej zadecydowa³y ostatecznie o przebiegu pó³nocnej i zachod-niej granicy pañstwa polskiego po I wojnie �wiatowej. Przygotowania polityczno--administracyjne i wojskowe w³adz polskich do przejêcia Pomorza rozpoczê³y siêpo podpisaniu traktatu wersalskiego (28 VI 1919 r.), a fina³em by³o przejmowanieziem pomorskich przez wojsko polskie od 17 stycznia do 10 lutego 1920 r.

Pó³nocne obszary pañstwa polskiego tworzy³y województwo pomorskie o po-wierzchni 16 400 km2 zamieszka³ej przez 1 086 000 osób (wed³ug stanu z 1931 r.).Ustawa z 12 VI 1937 r. (wesz³a w ¿ycie 1 IV 1938 r.) wprowadzi³a zmiany granickilku województw, w tym równie¿ i pomorskiego; zosta³o ono powiêkszone dooko³o 25 700 km2, a liczba ludno�ci wynosi³a ponad 1,9 mln osób. Powiêkszonewojewództwo pomorskie objê³o Kujawy i ziemiê dobrzyñsk¹, w tym nastêpuj¹cemiasta: Bydgoszcz, Inowroc³aw, Lipno, Rypin i W³oc³awek.

Na powy¿szym obszarze nast¹pi³y równie¿ istotne zmiany narodowo�ciowe. Do1922 r. oko³o 250 tys. Niemców opu�ci³o Pomorze; równocze�nie nast¹pi³ nap³ywludno�ci polskiej z innych dzielnic. W wyniku procesów migracyjnych wojewódz-two pomorskie stanowi³o pod wzglêdem narodowo�ciowym jeden z najbardziejjednolitych obszarów II Rzeczypospolitej � w 1937 r. ludno�æ polska województwapomorskiego liczy³a 1 109 369 osób (90,03%), ludno�æ niemiecka � 112 499(9,13%), ludno�æ ¿ydowska � 8504 (0,69%), ludno�æ ukraiñska i bia³oruska �1083 osoby (0,09%) oraz inna � 734 osoby (0,06%); wiêkszy procent ludno�cipolskiej mia³y jedynie trzy województwa.

W okresie dwudziestolecia miêdzywojennego nast¹pi³a na Pomorzu Gd. pe³na�repolonizacja i polonizacja ¿ycia publicznego i gospodarczego�, nast¹pi³ te¿ �mimo wielu trudno�ci i przeszkód � rozwój gospodarczo-spo³eczny i kulturalny,w pe³nym rozwoju by³y procesy integracji gospodarczej i politycznej Pomorza

21

z pozosta³ymi ziemiami polskimi. Znaczenie Pomorza Gd. dla pañstwa polskiegokrótko uj¹³ prezydent Stanis³aw Wojciechowski: �Sprawa Pomorza jest spraw¹ Polskica³ej, spraw¹ jej egzystencji�.

Agresja niemiecka na Polskê, niemiecka i sowiecka okupacja ziem polskich,w³¹czenie Pomorza Gd. do Trzeciej Rzeszy postawi³o spo³eczeñstwo pomorskiew ca³kowicie nowej sytuacji.

Pozosta³a na Pomorzu ludno�æ niemiecka bardzo silnie odczu³a utratê swojejdominuj¹cej pozycji sprzed 1920 r., przewa¿a³y w�ród niej tendencje nacjonalisty-czne, antypolskie, wzmacniane kontaktami politycznymi, gospodarczymi, kultural-nymi z Republik¹ Weimarsk¹ i nastêpnie z Trzeci¹ Rzesz¹.

W województwie pomorskim wystêpowa³ równie¿ konflikt miêdzy polsk¹ lud-no�ci¹ miejscow¹ a nap³ywow¹ (ponad 5% ogó³u mieszkañców), maj¹cy pod³o¿egospodarcze, polityczne, kulturalne i obyczajowe. Ten antagonizm, szczególnie silnyw pierwszej po³owie lat dwudziestych, stopniowo ulega³ os³abieniu. W ca³ym dwu-dziestoleciu miêdzywojennym przewa¿a³y jednak procesy integracyjne, a w�ród naj-istotniejszych czynników wspieraj¹cych te procesy nale¿y przede wszystkim wyró¿-niæ: szkolnictwo, s³u¿bê wojskow¹, ¿ycie kulturalne, Ko�ció³ katolicki; w tymkontek�cie nale¿y tak¿e wymieniæ zagro¿enie niemieckie jako wa¿ny czynnik kon-solidacyjny spo³eczeñstwa pomorskiego.

Niekorzystne reperkusje w�ród ludno�ci Pomorza wywo³a³a �polityka kadrowa�sanacji, preferuj¹ca w administracji wojewódzkiej i powiatowej osoby ze swojegoobozu politycznego, pochodz¹ce z innych regionów kraju.

Województwo pomorskie mia³o charakter rolniczo-przemys³owy. Istniej¹cy prze-mys³ zwi¹zany by³ przede wszystkim z rolnictwem � dominowa³ wiêc przemys³rolno-spo¿ywczy, drzewny i maszynowy. Bardzo wa¿nym elementem by³o powsta-nie i rozwój gospodarki morskiej � budowa portu i miasta Gdyni i konsekwencjetego¿ nie tylko dla gospodarki pomorskiej, ale i ogólnopolskiej. Rozwija³y siêrównie¿ i inne o�rodki � jak Toruñ i Grudzi¹dz.

* * *Plany polityczne faszyzmu niemieckiego zarysowane zosta³y ju¿ w pocz¹tkowej

fazie jego dzia³alno�ci. Program NSDAP uchwalony 24 II 1920 r. w pierwszychtrzech punktach okre�la³ cele w zakresie polityki zagranicznej, które sprowadza³ysiê do zniesienia postanowieñ traktatu wersalskiego, a przede wszystkim do postulatuekspansji terytorialnej i zdobycia �przestrzeni ¿yciowej�.

Rewizja traktatu wersalskiego, a w zwi¹zku z tym zmiana granicy polsko--niemieckiej, by³a jednym z g³ównych celów polityki zagranicznej Republiki Wei-marskiej. Po II wojnie �wiatowej gen. Werner von Blomberg zezna³ miêdzy innymi:�Od 1919 r., a szczególnie od 1924 r., trzy zasadnicze sprawy terytorialne przyku-wa³y uwagê ogó³u w Niemczech, a mianowicie sprawy Korytarza polskiego, Zag³ê-bia Ruhry i K³ajpedy. Zarówno ja sam, jak i ca³a grupa oficerów sztabowych

22

uwa¿ali�my, ¿e te trzy sprawy, spo�ród których najwa¿niejsz¹ by³a sprawa polskiegoKorytarza, musz¹ byæ kiedy� za³atwione, i to w razie potrzeby przy u¿yciu si³y.90% narodu niemieckiego by³o w sprawie polskiej tego samego zdania co oficerowie.Wojna, maj¹ca na celu zmazanie hañby spowodowanej utworzeniem polskiegokorytarza [...] by³a uwa¿ana za �wiêty obowi¹zek i równocze�nie za przykr¹ ko-nieczno�æ. To by³a jedna z g³ównych przyczyn czê�ciowo tajnych zbrojeñ, którerozpoczê³y siê mniej wiêcej na dziesiêæ lat przed objêciem w³adzy przez Hitlera,a zosta³y przyspieszone pod rz¹dami hitlerowców�.

Silne by³y równie¿ tendencje, wyra¿one miêdzy innymi przez gen. Hansa vonSeeckta w 1922 r.: �Istnienie Polski jest nie do zniesienia, podwa¿a warunki bytuNiemiec. Musi ona znikn¹æ i zniknie�.

Ta koncepcja polityczna by³a realizowana przez Trzeci¹ Rzeszê, ale w szerszymzakresie i innymi ju¿ �rodkami i metodami. Dla Hitlera problem sprowadza³ siê dozdobycia �przestrzeni ¿yciowej� i hegemonii w Europie, a nastêpnie i w skali glo-balnej. W tym kontek�cie likwidacja pañstwa polskiego, a nie tylko rewizja granic,stanowi³a jeden z etapów na drodze do osi¹gniêcia celów perspektywicznych.

Trzecia Rzesza przygotowywa³a siê do realizacji tych celów na dwóchp³aszczyznach: polityczno-dyplomatycznej i militarnej. ¯¹dania Niemiec hitlero-wskich w stosunku do Austrii i Czechos³owacji � wskutek polityki mocarstweuropejskich � zosta³y zaspokojone bez u¿ycia si³y militarnej w latach 1938�1939.Podobny wariant zamierzano zastosowaæ i wobec Polski. Zdecydowana postawaspo³eczeñstwa i rz¹du polskiego spowodowa³a, i¿ nie uda³ siê zamiar satelizacjiPolski.

Zadanie uderzenia na Pomorze Gdañskie otrzyma³a Grupa Armii �Pó³noc�, któr¹dowodzi³ gen. Fedor von Bock. Podlega³a mu 3. armia pod dowództwem gen. Georgavon Küchlera i 4. armia pod dowództwem gen. Günthera von Kluge. G³ównymzadaniem tych armii by³o po³¹czenie Prus Wschodnich z Pomorzem Zachodnim,a nastêpnie natarcie wzd³u¿ Wis³y w kierunku na Warszawê aby wraz z Grup¹ Armii�Po³udnie� zniszczyæ oddzia³y polskie w zachodniej Polsce.

Pomorza Gdañskiego broniæ mia³a armia �Pomorze� pod dowództwem gen. dyw.W³adys³awa Bortnowskiego. W jej sk³ad wchodzi³y cztery dywizje piechoty i jednabrygada kawalerii, a ponadto 31 sierpnia wzmocniona zosta³a 27 DP i czê�ci¹artylerii 13 DP. G³ównym zadaniem armii �Pomorze� by³a obrona przed natarciemniemieckim z Prus Wschodnich na Toruñ i W³oc³awek oraz z Pomorza Zachodniegoi Wolnego Miasta Gdañska w kierunku na Bydgoszcz. W planie obronnym zak³a-dano tak¿e obronê Wybrze¿a. Zadania polskich si³ zbrojnych w pó³nocnym rejoniesprowadza³y siê wiêc przede wszystkim do uniemo¿liwienia po³¹czenia siê si³niemieckich z Rzeszy i Prus Wschodnich i w konsekwencji przerzucenia do PrusWschodnich jednostek bojowych. Stanowi³yby one zagro¿enie dla pó³nocnegoskrzyd³a obrony polskiej.

Historyk Tadeusz Jurga problem obrony pó³nocnych ziem II Rzeczypospolitejuj¹³ nastêpuj¹co: �Polskie w³adze polityczno-wojskowe zdawa³y sobie sprawê z fak-

23

tu, ¿e l¹dowa i morska obrona polskiego Wybrze¿a w wypadku agresji hitlerowskichNiemiec nie ma ¿adnych szans. Mimo te zdecydowano, ¿e Wybrze¿e bêdzie bronionebez wzglêdu na okoliczno�ci i mo¿liwo�ci d³ugotrwa³ego oporu. Czynnikiem deter-minuj¹cym takie postanowienie by³y przede wszystkim elementy polityczne wyni-kaj¹ce z zasadniczego znaczenia rejonu Gdyni i Gdañska oraz �korytarza� pomor-skiego w konflikcie polsko-niemieckim, a nie mo¿liwo�ci operacyjne czy taktyczneobrony tego wycinka obszaru Polski [...] Ogólna przewaga po³o¿enia strategicznegoNiemiec oraz zdecydowanie niekorzystny dla polskiej l¹dowej i morskiej obronyWybrze¿a stosunek si³ nie mog³y stwarzaæ z³udzeñ co do ostatecznego wyniku starciazbrojnego. Wszystko zale¿a³o wiêc od postawy obroñców Wybrze¿a, stopnia ichumiejêtno�ci i wytrwa³o�ci w stawianiu oporu w rejonie Gdyni i Helu oraz w ZatoceGdañskiej�.

Dnia l wrze�nia 1939 r. wojska niemieckie zaatakowa³y pañstwo polskie i w wy-niku kilkutygodniowych zaciêtych walk zajê³y czê�æ ziem polskich. Armia �Pomo-rze� w krótkim czasie wycofa³a siê i ziemie pomorskie w pierwszej dekadzie wrze�-nia zajête zosta³y przez Wehrmacht. Do historii polskiego wysi³ku zbrojnego wesz³yna trwa³e bohaterska obrona Westerplatte, Gdyni, Kêpy Oksywskiej i Helu.

Terytorium II Rzeczypospolitej po wrze�niu 1939 r. okupowane by³o przezcztery s¹siednie pañstwa: Niemcy zajê³y 187 599 km2 zamieszka³e przez 20 192 000osób, Zwi¹zek Radziecki (odpowiednio) 194 548 km2 i 11 498 000 osób, Litwa �6704 km2 i 426 000 osób oraz S³owacja � 586 km i 27 000 osób (dane powy¿szewed³ug �róde³ niemieckich z 1940 r.).

W³adze niemieckie wiosn¹ i latem 1939 r. okre�li³y ju¿ jednoznacznie swojecele perspektywiczne w Europie Wschodniej i w tym kontek�cie wobec Polski.Hitler na naradzie w dniu 23 V 1939 r. stwierdzi³: �Osiemdziesiêciomilionowa masanarodu niemieckiego rozwi¹za³a swoje problemy ideowe [...]. Gdañsk nie jestobiektem, o który chodzi. Chodzi o rozszerzenie naszej przestrzeni ¿yciowej nawschodzie i zabezpieczenie dostaw ¿ywno�ci, jak równie¿ o rozwi¹zanie problemuba³tyckiego�. W odniesieniu za� do Polski zamierza³ Hitler przy³¹czyæ do RzeszyPomorze Gdañskie, Wielkopolskê i Górny �l¹sk � dnia 25 III 1939 r. poinformowa³on gen. W. Brauchitscha, i¿ nowa granica Niemiec na wschodzie przebiegaæ bêdzie�od wschodniego cypla Prus Wschodnich do wschodniego krañca �l¹ska�.

Pe³n¹ gwarancj¹ integracji tych ziem polskich z Trzeci¹ Rzesz¹ by³a, wed³ugw³adz niemieckich, ich ca³kowita i ostateczna germanizacja. Albert Forster, na-miestnik i gauleiter, konkretyzuj¹c wytyczne Hitlera o�wiadczy³ 27 XI 1939 r.w Bydgoszczy: �My jeste�my przez Führera do tego kraju wys³ani jako powiernicysprawy niemieckiej z jasnym celem � kraj ponownie uczyniæ niemieckim. Bêdzieprzeto naszym pe³nym chwa³y zadaniem wszystko uczyniæ, aby ju¿ wkrótce wszyst-kie polskie objawy, ca³kowicie obojêtnie jakiego rodzaju, usun¹æ. To dotyczyszczególnie narodowo�ciowego oczyszczenia tego kraju. Kto nale¿y do narodupolskiego musi ten kraj opu�ciæ�.

24

Cele Trzeciej Rzeszy wobec ziem pó³nocnych i zachodnich pañstwa polskiegosprowadza³y siê do ich germanizacji i integracji gospodarczej z pañstwem niemiec-kim. Do osi¹gniêcia tych celów d¹¿ono przez eksterminacjê ludno�ci polskieji ¿ydowskiej, wysiedlenie Polaków i osadnictwo ludno�ci niemieckiej, szczególniez krajów nadba³tyckich i ZSRR, a tak¿e wprowadzenie niemieckiej listy narodowejcelem germanizacji czê�ci ludno�ci polskiej. Powy¿sze �rodki dotyczy³y wiêc bez-po�rednio ludno�ci polskiej zamieszka³ej na tych ziemiach, której czê�æ � zgodniez zamierzeniami w³adz okupacyjnych � mia³a zostaæ fizycznie unicestwiona lubwysiedlona, a pozosta³a zgermanizowana. Druga grupa �rodków sprowadza³a siê dolikwidacji polskich partii oraz wszelkich stowarzyszeñ i organizacji, zamkniêciaszkó³ polskich i likwidacji polskiego ¿ycia kulturalnego, usuniêcia polskich napisów,emblematów, pomników itd., jak i ograniczenia lub zakazu u¿ywania jêzyka pol-skiego. Na p³aszczy�nie gospodarczej nastêpowa³a przede wszystkim konfiskatamaj¹tku pañstwa polskiego i obywateli polskich.

Na obszarze pañstwa polskiego zajêtym przez Wehrmacht najwy¿sz¹ w³adzêsprawowa³ naczelny dowódca wojsk l¹dowych Brauchitsch, za� na obszarze dzia³añposzczególnych armii � ich dowódcy. Jednak ju¿ 8 wrze�nia Hitler wyda³ wytycznedla tworzenia administracji wojskowej. Zgodnie z nimi utworzono m.in. OkrêgWojskowy Prusy Zachodnie (Militärbezirk Westpreussen), którego dowódc¹ zosta³gen. Fritz Heitz. Sztab dowódcy wojskowego sk³ada³ siê z dwóch organów � sztabudowodzenia i administracyjnego, którym kierowa³ szef zarz¹du cywilnego: dlaGdañska (ju¿ od l wrze�nia) oraz Pomorza Gdañskiego (od 5 wrze�nia) zosta³ nimAlbert Forster (by³ on od 1930 r. przywódc¹ partii hitlerowskiej w WM Gdañsku).

Dnia 8 pa�dziernika Hitler wyda³ dekret o strukturze i administracji ziemwschodnich, który wszed³ w ¿ycie 26 X 1939 r. Na mocy tego dekretu pó³nocnei zachodnie ziemie polskie zosta³y wcielone do Rzeszy. Miêdzy innymi powy¿szydekret utworzy³ Okrêg Rzeszy Prusy Zachodnie, którego nazwê zmieniono 2 XI1939 r. na Okrêg Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig�Westpreus-sen). Wraz z wej�ciem w ¿ycie dekretu zniesiony zosta³ na okupowanych ziemiachpolskich zarz¹d wojskowy, a w³adzê przejê³a administracja cywilna.

Istniej¹cy od 26 X 1939 r. Okrêg Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie obejmowa³nastêpuj¹cy obszar:

1) Wolne Miasto Gdañsk (1893 km2 i 390 593 osób);2) sze�æ powiatów z prowincji Prusy Wschodnie: Elbl¹g�miasto, Elbl¹g�powiat,

Kwidzyn, Malbork, Susz i Sztum (2927 km2 oraz 301 808 osób);3) czê�æ terytorium pañstwa polskiego: wiêkszo�æ przedwojennego województwa

pomorskiego oraz skrawek województwa warszawskiego (21 236 km2 oraz l 594 993osób).

Administracyjnie Okrêg Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie dzieli³ siê na trzyrejencje � bydgosk¹, gdañsk¹ i kwidzyñsk¹, natomiast w sk³ad rejencji wcho-dzi³y powiaty (miejskie i wiejskie), za� najni¿sz¹ jednostk¹ administracyjn¹ by³agmina.

25

Z dniem 26 X 1939 r. Forster zosta³ namiestnikiem Okrêgu Rzeszy Gdañsk�Pru-sy Zachodnie, sprawuj¹c najwy¿sz¹ w³adzê administracyjn¹ i w tym charakterzepodlega³ ministrowi spraw wewnêtrznych. Namiestnikowi z kolei podlegali prezy-denci rejenci, natomiast administracj¹ pañstwow¹ powiatu miejskiego kierowa³nadburmistrz, a powiatu wiejskiego � landrat. Powy¿szy aparat administracji cy-wilnej by³ tworzony natychmiast po wkroczeniu Wehrmachtu; jego organizacj¹kierowa³ Forster i w mniejszym stopniu ministerstwo spraw wewnêtrznych Rzeszy,a kadra kierownicza wywodzi³a siê z Wolnego Miasta Gdañska oraz z Rzeszy.

Drugim organem w³adzy okupacyjnej by³a partia hitlerowska (NSDAP), którejstruktury organizacyjne ukszta³towa³y siê w koñcu 1939 r. Na czele NSDAP w ok-rêgu sta³ gauleiter, a by³ nim Forster. Unia personalna miêdzy funkcj¹ administra-cyjn¹ i partyjn¹ zapewni³a Forsterowi decyduj¹cy wp³yw na kszta³towanie i reali-zacjê zamierzeñ oraz planów niemieckich na Pomorzu Gdañskim.

Trzecim cz³onem okupacyjnego aparatu w³adzy by³a policja. Spe³nia³a ona nietylko zasadnicz¹ funkcjê wykonawcz¹ w realizacji programu eksterminacji narodupolskiego, ale tak¿e funkcjê inspiruj¹c¹. Na czele aparatu policyjnego TrzeciejRzeszy sta³ Heinrich Himmler, a podlega³y mu m.in. dwie podstawowe centralneinstytucje policyjne � G³ówny Urz¹d Bezpieczeñstwa Rzeszy oraz G³ównyUrz¹d Policji Porz¹dkowej. Skupia³y one kilkana�cie formacji policyjnych.

Na okupowanych ziemiach polskich struktura organizacyjna policji niemieckiejukszta³towa³a siê ostatecznie w pa�dzierniku 1939 r., jednak ró¿ne formacje poli-cyjne przyby³y ju¿ we wrze�niu z oddzia³ami Wehrmachtu. By³y to grupy operacyjnepolicji bezpieczeñstwa, które zosta³y zorganizowane w Niemczech w lipcu 1939 r.i przydzielone do poszczególnych armii. Na Pomorzu Gdañskim dzia³a³y grupyoperacyjne IV i V, a po ich przemieszczeniu � Einsatzkommando 16 utworzonew Gdañsku 12 wrze�nia. Ponadto aktywnie w rejonach pó³nocnych Pomorza Gd.dzia³a³ oddzia³ SS-Wachsturmbann Eiman. G³ównym zadaniem powy¿szych gruppolitycznych by³a pacyfikacja zajmowanego przez Wehrmacht obszaru, a wiêc�zwalczanie wszelkich elementów wrogich Rzeszy i antyniemieckich w kraju nie-przyjacielskim na ty³ach walcz¹cych wojsk�.

Istotny udzia³ w masowych zbrodniach dokonywanych na Pomorzu Gd. jesieni¹1939 r. mia³a organizacja paramilitarna Selbstschutz. Selbstschutz pomorski stanowi³okrêg pó³nocny i dzieli³ siê na sze�æ inspektoratów, a ka¿dy z nich obejmowa³ kilkapowiatów. Dowódc¹ Selbstschutzu pomorskiego by³ SS-Oberführer Ludolf Hermannvon Alvensleben, za� dowódcami inspektoratów � oficerowie SS z Rzeszy, nato-miast ni¿sze stanowiska dowódcze objêli miejscowi Niemcy. Liczba cz³onkówSelbstschutzu pomorskiego w przededniu jego rozwi¹zania � 26 XI 1939 r. wy-nosi³a 38 279 osób.

Sta³y aparat policyjny ukszta³towa³ siê w pa�dzierniku 1939 r. Kierowa³ nimwy¿szy dowódca SS i policji SS Gruppenführer Richard Hildebrandt, a od kwietnia1943 r. � SS-Gruppenführer Fritz Katzmann. Wy¿szemu dowódcy SS i policjipodlega³y miêdzy innymi nastêpuj¹ce formacje policyjne: policja bezpieczeñstwa

26

(gestapo) oraz policja kryminalna, s³u¿ba bezpieczeñstwa (SD), policja porz¹dkowa(m.in. Schutzpolizei i Gendarmerie) oraz SS. Ponadto w Okrêgu Rzeszy Gdañsk��Prusy Zachodnie dzia³a³y zwarte i skoszarowane oddzia³y policyjne, zwane bata-lionami policyjnymi; uczestniczy³y one m.in. w eksterminacji ludno�ci polskiej,w akcji wysiedleñczej i w zwalczaniu polskiego ruchu oporu. Szczególnie wielkierozmiary przybra³a eksterminacja ludno�ci polskiej, a przede wszystkim jej inteli-gencji, na Pomorzu Gdañskim. Uwarunkowane to by³o przes³ankami o charakterzeogólnym i lokalnym. Dnia 22 VIII 1939 r. Hitler poinformowa³ wy¿szych dowód-ców wojskowych, i¿ po zakoñczeniu kampanii wojennej w Polsce oddzia³y SSdokonaj¹ zag³ady �polskiej warstwy kierowniczej�, a w dwa tygodnie pó�niej Hey-drich, szef policji bezpieczeñstwa i s³u¿by bezpieczeñstwa, stwierdzi³, ¿e �kierow-nicze warstwy ludno�ci w Polsce winny byæ w miarê mo¿liwo�ci unieszkodliwio-ne�. Okupacyjne w³adze niemieckie przez eksterminacjê usuwa³y te grupy spo³ecz-no-zawodowe, które w przesz³o�ci aktywnie zaanga¿owane by³y w utrzymaniui rozwijaniu polskiej �wiadomo�ci narodowej, w dzia³alno�ci politycznej, kulturalnejitd., a po wrze�niu 1939 r. mog³y staæ siê organizatorami polskiego oporu wobecniemieckiej okupacji.

W aspekcie lokalnym wystêpuje tu kilka istotnych elementów. Przez ca³y okresmiêdzywojenny propaganda niemiecka podnosi³a problem �polskiego korytarza�oddzielaj¹cego �star¹� Rzeszê od Prus Wschodnich. Zwyciêstwo militarne i aneksjaPomorza Gd. mia³y zostaæ uzupe³nione germanizacj¹ tego obszaru, aby w przysz³o�cinie kwestionowano jego niemieckiego charakteru. Zwróciæ nale¿y uwagê tak¿e narozbudzenie i podsycanie antypolskich nastrojów w Wolnym Mie�cie Gdañsku przeztamtejsz¹ partiê hitlerowsk¹, której cz³onkowie po 1 IX 1939 r. zajêli najbardziejeksponowane stanowiska w aparacie w³adzy okupacyjnej; istotn¹ rolê odegra³arównie¿ hitlerowska propaganda na temat tzw. krwawej niedzieli w Bydgoszczy.Wszystkie te elementy wsparte zosta³y w znacz¹cym stopniu dzia³alno�ci¹Selbstschutzu.

Z momentem wkroczenia Wehrmachtu na ziemie województwa pomorskiegowe wrze�niu 1939 r. rozpoczê³a siê eksterminacja ludno�ci polskiej. By³a onaprzygotowywana organizacyjnie ju¿ wcze�niej i chocia¿ w pierwszych dniach oku-pacji nosi³a niekiedy charakter ¿ywio³owy, by³a czêsto osobist¹ zemst¹ miejscowychNiemców wobec swoich polskich s¹siadów.

Najwcze�niej aresztowania Polaków nast¹pi³y w WM Gdañsku, bo ju¿ 31 VIII/ 1 IX 1939 r. Umieszczono ich w budynku szkolnym � Victoriaschule, w wiêzieniuprzy Schiesstange, a nastêpnie w obozach w Sztutowie, Nowym Porcie i GranicznejWsi. Ogóln¹ liczbê aresztowanych w Gdañsku w pierwszych dniach wrze�nia1939 r. szacuje siê na 4000�4500 osób. W Bydgoszczy i Gdyni masowe areszto-wania ludno�ci polskiej rozpoczê³y siê natychmiast po zajêciu tych miast przezWehrmacht. W wiêkszo�ci powiatów masowe aresztowania odby³y siê jednak w pa�-dzierniku.

27

W ka¿dym powiecie w³adze policyjne dysponowa³y jednym lub kilkoma wiêk-szymi wiêzieniami lub obozami; obok nich funkcjonowa³y liczne mniejsze wiêzienia.Na wiêzienia przeznaczano forty i koszary, budynki szkolne i pomieszczenia fa-bryczne. Ocenia siê, ¿e jesieni¹ 1939 r. na Pomorzu Gd. by³o oko³o 60 wiêzieñi obozów.

Specjalne �komisje� b¹d� te¿ �s¹dy� decydowa³y o dalszych losach aresztowa-nych � kwalifikowano ich do rozstrzelania, do umieszczenia w obozach koncen-tracyjnych, do wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa lub te¿ do zwolnienia.Po aresztowaniach w krótkim czasie dokonywano egzekucji. Przyk³adowo w Toru-niu i w powiecie masowe aresztowania przeprowadzono w dniach 17�21 X 1939 r.,a ju¿ 28 X 1939 r. odby³a siê pierwsza masowa egzekucja (oko³o 130 osób) w lesieBarbarka.

W ka¿dym powiecie by³o co najmniej jedno miejsce egzekucji ludno�ci polskieji ¿ydowskiej. Do najwiêkszych miejsc straceñ nale¿a³y: Barbarka, Fordon, Karolewo,Klamry, £opatki, Mniszek, Paterek, Pia�nica, Rudzki Most, Skrwilno i Szpêgawsk.Wiele osób zamordowano w trakcie �ledztwa w wiêzieniu czy te¿ w pojedynczychegzekucjach. Nieliczne by³y natomiast egzekucje publiczne. Wed³ug powojennychszacunków ogólna liczba zamordowanych Polaków na Pomorzu Gdañskim jesieni¹1939 r. wynosi 30�50 tys. osób.

Na temat eksterminacji ludno�ci polskiej na Pomorzu Gd. Reichsführer SSHimmler w 1940 r. stwierdzi³: �Musieli�my najpierw zlikwidowaæ kierownicz¹warstwê nieprzyjaciela; byli to ludzie ze Zwi¹zku Zachodniego, z jednostek pow-stañczych, z grona polskiej inteligencji [...]. Je�li nawet jest to ohydne, je�li toi bêdzie równie¿ konieczne w dalszych przypadkach to post¹pimy wówczas taksamo�.

W zakresie eksterminacji ludno�ci polskiej i ludno�ci innych okupowanychprzez Trzeci¹ Rzeszê krajów Europy szczególnie istotn¹ funkcjê spe³nia³y obozy.Na Pomorzu Gd. by³ to za³o¿ony ju¿ 2 IX 1939 r. hitlerowski obóz w Stutthofie(od 7 I 1942 r. otrzyma³ status obozu koncentracyjnego) oraz jego kilkadziesi¹tpodobozów. W latach 1939�1945 przebywa³o w nim prawie 110 tys. wiê�niów(oko³o 50 tys. ¯ydów), a oko³o 65 tys. z nich ponios³o �mieræ.

Istotnym elementem polityki narodowo�ciowej na Pomorzu Gd. by³y wysiedlenialudno�ci polskiej i sprowadzanie Niemców. Akcj¹ wysiedleñcz¹ objêto przedewszystkim �szczególnie wrogo usposobione elementy spo�ród ludno�ci polskiej�, in-teligencjê, rodziny zamordowanych jesieni¹ 1939 r., Polaków przyby³ych do woje-wództwa pomorskiego po 1920 r., tzw. elementy socjalne oraz ludno�æ ¿ydowsk¹.Czêsto przy wysiedleniach odgrywa³y rolê i inne jeszcze przes³anki, np. militarneczy te¿ gospodarcze (two-rzenie poligonów wojskowych, wysiedlenia Polakówz Gdyni).

Za wysiedlenia ludno�ci polskiej odpowiedzialny by³ aparat policyjny � Him-mler 7 X 1939 r. zosta³ powo³any na urz¹d Komisarza Rzeszy do Spraw UmocnieniaNiemczyzny, ale w Okrêgu Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie Forster i w tym za-

28

kresie zachowa³ pozycjê wspó³decyduj¹c¹. Pocz¹tkowe rozd�wiêki usuniêto i usta-lono, i¿ aparat NSDAP bêdzie sporz¹dza³ listy Polaków przeznaczonych do wysie-dleñ, natomiast aparat policyjny bêdzie kontrolowa³ i przeprowadza³ wysiedlenia.

Wysiedlenia ludno�ci polskiej rozpoczêto ju¿ w pa�dzierniku 1939 r. Do listo-pada 1940 r. wysiedlonych Polaków kierowano g³ównie do Generalnego Guberna-torstwa (GG). Miêdzy innymi w dniach 22�26 XI 1939 r. bataliony policyjnewysiedli³y z powiatów gdañskiego i ko�cierskiego oko³o 8 tys. Polaków, na pocz¹tkugrudnia � oko³o 3500 Polaków i 1500 ¯ydów z Gdañska i Sopotu, natomiastw maju 1940 r. oko³o tysi¹ca Polaków z Torunia i Che³m¿y do GG. Ostateczniewskutek przeludnienia Generalnego Gubernatorstwa oraz przygotowañ do agresji naZSRR, od marca 1941 r. w zasadzie usta³y transporty do GG, a wysiedlonychPolaków umieszczano w obozach przesiedleñczych (Potulice, Smuka³a, Tczew,Toruñ).

Warunki, w jakich odbywa³y siê wysiedlenia i w jakich ¿yli pó�niej wysiedleni,nosi³y znamiona eksterminacji po�redniej. Z³o¿y³y siê na to: krótki czas na przygo-towanie siê do opuszczenia w³asnego domostwa (�rednio 15�30 minut), ograniczonybaga¿ � w granicach 20�30 kg, trudne warunki transportowe, zw³aszcza w zimie,pozostawienie wysiedlonych rodzin praktycznie bez pomocy i opieki, trudne warunkibytowe w obozach przesiedleñczych. Liczbê osób wysiedlonych z Pomorza Gd.w latach 1939�1944 szacujemy na oko³o 170 tys., przy czym oko³o 90 tys. skiero-wano do GG.

Na miejsce wysiedlonych Polaków osiedlano ludno�æ niemieck¹. Rozmiary akcjiosadniczej nie by³y zbyt wielkie. W pierwszych miesi¹cach okupacji wiêkszo�æprzyby³ych Niemców pochodzi³a z Gdañska i z Rzeszy � do grudnia 1940 r.zamieszka³y w okrêgu 59 734 osoby z Gdañska i z Rzeszy, natomiast z terenówwschodnich do tego czasu osiedlono 14 876 osób. Do koñca 1944 r. osiedlonojednak na Pomorzu Gd. oko³o 57 tys. Niemców ze wschodu Europy. Przez ca³yokres okupacji przyby³o wiêc � z ró¿nych rejonów Europy � oko³o 130 tys.Niemców.

Eksterminacja i wysiedlenia ludno�ci polskiej by³y przygotowaniem do ostatecz-nej germanizacji Pomorza Gd., jej podstaw¹ za� � wed³ug koncepcji Forstera �mia³a byæ niemiecka lista narodowa (Deutsche Volksliste � DVL).

Na naradzie odbytej w Gdañsku w dniu 17 V 1940 r. Wilhelm Löbsack �referent narodowo�ciowy NSDAP w Gdañsku � oznajmi³, ¿e od 1 I 1941 r. podjêtazostanie akcja systematycznego zniemczania warstwy po�redniej. Szersze rozwiniê-cie zamiarów germanizacyjnych w³adz niemieckich na Pomorzu Gd. znajdujemyw memoriale Forstera przes³anym 27 VII 1940 r. do wy¿szego dowódcy SS i policjii zarazem Pe³nomocnika Komisarza Rzeszy do Spraw Umacniania Niemczyznyw Okrêgu Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie R. Hildebrandta oraz w memorialeForstera i Lobsacka z 14 XII 1940 r. Jak wynika z owych memoria³ów, zamierzanozgermanizowaæ � etapami � osiad³¹ od dawna na Pomorzu Gd. ludno�æ polsk¹.W pierwszym okresie mimo �wyszukaæ i pozyskaæ dla niemczyzny� 30 tys. rodzin

29

z okrêgu, w powiatach po 2 tys. Postulowano tak¿e w pierwszej kolejno�ci zniem-czyæ robotników rolnych i fabrycznych oraz rzemie�lników. Przy selekcji mia³yobowi¹zywaæ nastêpuj¹ce kryteria: postawa w okresie miêdzywojennym, warto�ærasowa, pochodzenie niemieckie, kwalifikacje narodowe oraz powi¹zanie danejrodziny z Ko�cio³em katolickim. W akcji zniemczania decyduj¹cy g³os przypa�æmia³ organom partyjnym, a kierownicy powiatowi NSDAP mieli przeprowadzaætzw. selekcjê z grubsza. Forster domaga³ siê równie¿ zupe³nej niezale¿no�ci namies-tnika od w³adz centralnych Trzeciej Rzeszy w dziedzinie polityki germanizacyjnej.

Reichsführer SS, Himmler, w rozporz¹dzeniu z 12 IX 1940 r. zapowiedzia³wprowadzenie na tzw. wcielonych ziemiach wschodnich niemieckiej listy narodowej.Rozporz¹dzenie to ukaza³o siê 4 III 1941 r., a przepisy wykonawcze 13 marca.

Niemiecka lista narodowa sk³ada³a siê z czterech grup, a wpis na DVL dotyczy³jedynie obywateli polskich i gdañskich. Do pierwszej grupy wpisywano osobynarodowo�ci niemieckiej, które przed l IX 1939 r. wykazywa³y niemieck¹ aktywno�ænarodow¹. Do drugiej grupy � osoby narodowo�ci niemieckiej, które zachowa³ypostawê biern¹ w walce narodowo�ciowej, pod warunkiem, ¿e zachowa³y narodo-wo�æ niemieck¹. Do trzeciej grupy wpisywano nastêpuj¹ce osoby: a) pochodzenianiemieckiego, które uleg³y z biegiem czasu polonizacji, ale ze wzglêdu na ichpostawê mo¿na by³o przypuszczaæ, ¿e bêd¹ pe³nowarto�ciowymi cz³onkami niemiec-kiej wspólnoty narodowej, b) nieniemieckiego pochodzenia, ¿yj¹ce w ma³¿eñstwiez osobami narodowo�ci niemieckiej, w którym strona niemiecka mia³a przewagê,c) o niewyja�nionej przynale¿no�ci narodowej, które przed 1 IX 1939 r. nieprzyznawa³y siê do niemczyzny i pos³ugiwa³y siê jêzykiem s³owiañskim, ale zewzglêdu na zwi¹zek krwi i kultury ci¹¿¹ ku niemczy�nie (zdaniem w³adz okupacyj-nych np. Kaszubi). Do czwartej grupy wpisywano osoby pochodzenia niemieckiego,które zosta³y ca³kowicie spolonizowane. Osoby wpisane do l i II grupy DVLuzyskiwa³y niemieck¹ przynale¿no�æ pañstwow¹ ze skutkiem od 26 X 1939 r., za�osoby wpisane do III i IV grupy DVL nabywa³y przynale¿no�æ pañstwow¹ doodwo³ania (okres 10 lat).

W dniu 21 V 1941 r. Forster wyda³ tajne przepisy wykonawcze do rozporz¹-dzenia o niemieckiej li�cie narodowej. Podkre�li³ w nich, ¿e celem DVL jest �od-krycie krwi niemieckiej i jej zdobycie�, dlatego te¿ nie zamierza siê asymilowaæobcych narodowo�ci. Za najwa¿niejsze kryterium obowi¹zuj¹ce przy wpisywaniu naDVL uzna³ on pochodzenie niemieckie. Podstaw¹ do potwierdzenia niemieckiegopochodzenia by³y: �metryki urodzeñ, metryki chrztu i �lubów, wszelkie inne doku-menty, w tym i dokumenty wojskowe. Dalej mog¹ s³u¿yæ do tego celu wykazyprzodków ewangelickiego wyznania oraz przynale¿no�æ petenta do spo³eczno�ciewangelickiej�. O pochodzeniu niemieckim decydowa³o równie¿ miejsce urodzeniapetenta, jego rodziców i dziadków oraz imiê i nazwisko. Znajomo�æ jêzyka niemiec-kiego nie przes¹dza³a sprawy pochodzenia niemieckiego, jednak osoby nie znaj¹cetego jêzyka nie mog³y byæ przyjête do I i II grupy DVL. Do IV grupy miano wpisaæ�renegatów�, to jest osoby, �które w �wiadomo�ci swego niemieckiego pochodzenia

30

przyznaj¹ siê do obcej narodowo�ci�. Forster zaleci³ równie¿ w w¹tpliwych wypad-kach przeprowadzanie badañ rasowych i biologicznych. Okoliczno�ci¹ obci¹¿aj¹c¹by³a przynale¿no�æ do organizacji polskich. Jednak osoba, nale¿¹ca do organizacjipolskich przed wojn¹, a bêd¹ca pochodzenia niemieckiego, mog³a zostaæ przyjêtado III i IV grupy DVL. Wpis do jednej z tych grup by³ uwarunkowany stopniemwrogo�ci wobec niemczyzny lub aktywno�ci¹ przejawian¹ w organizacjach antynie-mieckich. Surowsze kryteria obowi¹zywa³y w wypadku, gdy dotyczy³o to �cz³onkówludno�ci z jêzykiem s³owiañskim, których narodowe zaszeregowanie napotyka natrudno�ci�. Przy tej grupie ludno�ci nale¿a³o stwierdziæ stopieñ ci¹¿enia ku niem-czy�nie. Nie wystêpowa³o ono, gdy: dane rodziny dzia³a³y przeciw niemczy�nie,s³aba by³a znajomo�æ jêzyka niemieckiego, dzieci mia³y polskie imiona, rodziceprzyznawali siê do polsko�ci. O �ci¹¿eniu ku niemczy�nie� �wiadczy³a za� znajo-mo�æ jêzyka niemieckiego i niemieckie imiona dzieci. Przy ocenie tych grup mianozasiêgaæ opinii miejscowych Niemców.

Zgodnie z rozporz¹dzeniem z 13 III 1941 r. utworzono placówki niemieckiejlisty narodowej. Przy namiestniku powo³ano Zentralstelle der DVL, w sk³ad którejwchodzili: namiestnik jako przewodnicz¹cy, prezes rejencji � jego zastêpca, wy¿szydowódca SS i policji, osoby z polecenia kierownictwa okrêgowego NSDAP, referentspraw narodowo�ciowych przy namiestniku, inspektor policji bezpieczeñstwa i s³u¿-by bezpieczeñstwa oraz wyznaczone osoby z by³ej mniejszo�ci niemieckiej w Pol-sce. Przy prezydencie rejencji utworzono Bezirksstele der DVL, natomiast w powia-tach przy landracie i w miastach wydzielonych przy nadburmistrzu powo³ano Zweig-stelle der DVL.

Podstawow¹ pracê wykonywa³y Zweigstelle der DVL. Do nich wp³ywa³y wnioskio wpis i one te¿ o nim decydowa³y. Wszystkie wnioski podlega³y tzw. badaniug³ównemu. W pierwszej kolejno�ci rozpatrywano wnioski nastêpuj¹cych osób:

1) przewidzianych do wysiedlenia,2) których maj¹tek uleg³ zajêciu,3) którym nie przyznano renty lub zapomóg,4) zamierzaj¹cych zmieniæ stan cywilny,5) przewidzianych do awansu,6) posiadaj¹cych krewnych w Wehrmachcie lub w Rzeszy i utrzymuj¹cych

z nimi kontakty.W pi�mie z 9 I 1942 r. Forster ujednolici³ przebieg posiedzeñ placówek nie-

mieckiej listy narodowej. Lokal, w którym odbywa³y siê posiedzenia, musia³ byæwyposa¿ony w obraz lub popiersie Hitlera i ozdobiony kwiatami. Po zreferowaniutre�ci akt danej sprawy przez przewodnicz¹cego, które obejmowa³o m.in. wymie-nienie nazwiska przodków petenta, miejsca jego urodzenia, wyznania itd., g³oszabierali ³awnicy. Orzeczenie pozytywne by³o komunikowane petentowi ustnie, za�negatywne � na pi�mie.

Akcjê germanizacyjn¹ w³adz niemieckich na Pomorzu Gd., realizowan¹ poprzezniemieck¹ listê narodow¹, podzieliæ mo¿na na dwa wyra�ne okresy:

31

1) od marca 1941 r. do lutego 1942 r.,2) od 22 lutego 1942 r. do koñca 1944 r.Pierwszy okres charakteryzuje siê tym, i¿: a) wpisywano na DVL osoby naro-

dowo�ci niemieckiej i �oscyluj¹ce wokó³ niemczyzny�, b) w³adze hitlerowskie samewyznacza³y osoby do wpisu, c) nasilenie akcji wpisu by³o s³abe. Wed³ug danychcentralnej placówki DVL w Gdañsku do 31 XII 1941 r. na niemieck¹ listê narodow¹przyjêto w ca³ym okrêgu 113 434 osoby.

W lutym 1942 r. nast¹pi³a istotna zmiana w realizowanej polityce narodowo�cio-wej w³adz niemieckich na Pomorzu Gd., zapocz¹tkowana zarz¹dzeniem Himmleraz 10 II 1942 r., które postanawia³o, ¿e ludno�æ niemiecka �wcielonych ziemwschodnich� do 31 III 1942 r. powinna z³o¿yæ wniosek o przyjêcie na niemieck¹listê narodow¹. Himmler podkre�li³ w zarz¹dzeniu bardzo wyra�nie: �volksfremde,unzuverlässige und rassisch unerwünschte Elemente von der Aufnahme in dieDeutsche Volksliste ausgeschlossen bleiben�. Osobom niemieckiego pochodzeniauchylaj¹cym siê od z³o¿enia wniosku o przyjêcie na DVL grozi³o wys³anie do obozukoncentracyjnego.

Gauleiter i Reichsstatthalter Forster dnia 22 II 1942 r. wyda³ odezwê (Aufruf) doludno�ci Okrêgu Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie, w której stwierdzi³, ¿e prowa-dzona przez dwa i pó³ roku akcja selekcjonowania ludno�ci okrêgu dobiega koñca.Tym osobom, które zosta³y pominiête przy selekcji, a kwalifikuj¹ siê do wpisu zewzglêdu na pochodzenie niemieckie i nastawienie wobec niemczyzny � mówi³aodezwa � stwarza siê mo¿liwo�æ z³o¿enia wniosku o przyjêcie na DVL do 31 III1942 r. Ludno�æ polska na Pomorzu Gd. stanê³a przed alternatyw¹: albo wpis, albo�zrównanie z najgorszymi wrogami narodu niemieckiego�.

Powodów sk³aniaj¹cych ludno�æ polsk¹ do sk³adania wniosków o przyjêcie naniemieck¹ listê narodow¹ by³o wiele, a przede wszystkim: pamiêæ o masowejeksterminacji jesieni¹ 1939 r., ró¿norodny i silny nacisk ze strony w³adz okupacyj-nych ró¿nego szczebla oraz niemieckich pracodawców, mo¿liwo�æ utraty pracy,obawa przed wysiedleniem lub wywózk¹ na roboty przymusowe do Rzeszy, obawaprzed utrat¹ mieszkania, gospodarstwa czy warsztatu rzemie�lniczego, d¹¿no�æ doprzetrwania. Zespó³ powy¿szych czynników okre�li³bym mianem �przymusu sytu-acyjnego�. W niektórych wypadkach w grê wchodzi³y dora�ne korzy�ci. Zdecydo-wana mniejszo�æ ludno�ci polskiej, mimo szykan i terroru, nie z³o¿y³a wnioskuo wpis na DVL. Charakterystyczny jest fragment sprawozdania landrata bydgoskiegoz 8 VI 1942 r., w którym pisa³ on m.in.: �Na zapytanie o�wiadczyli Polacy przedkomisj¹ listy narodowej, ¿e stawiaj¹c wniosek s¹dzili, ¿e chodzi tylko o nadanieobywatelstwa niemieckiego i ¿e nadal bêd¹ mogli pozostaæ Polakami. Gdy imodpowiedziano, ¿e siê myl¹, cofnêli niektórzy swój wniosek i o�wiadczyli, ¿echc¹ zostaæ Polakami, poniewa¿ zmiana taka nie jest dla nich mo¿liwa�. Liczneby³y przypadki wycofania wniosków o przyjêcie na DVL przez mê¿czyzn w wiekupoborowym. Sk³adali oni nastêpuj¹ce o�wiadczenie: �Meinen Antrag auf Aufnahmein die Deutsche Volksliste ziehe ich freiwillig zurück, da ich Pole bin und auch

32

bleiben will. Thorn, den... [data i podpis]�. Placówka DVL przekazywa³a informacjeo tych osobach do gestapo i SD oraz do urzêdu pracy; w wiêkszo�ci wypadkówkierowani oni byli do przymusowej pracy.

Procedura wpisu na DVL zosta³a uproszczona. O ile do lutego 1942 r. nale¿a³owype³niæ klika formularzy, a oprócz tego przedstawiæ odpowiednie dokumentyi metryki, to po tym terminie obowi¹zywa³o wype³nienie tylko jednego formularzao nastêpuj¹cej tre�ci: �Wnoszê o wpisanie mnie oraz mojej rodziny do niemieckiejlisty narodowej. Do rodziny mojej nale¿¹... Podpis oraz pokwitowanie odbioru�.

Formularze albo odbierano bezpo�rednio w urzêdzie, albo dostarczane by³y przezblokleiterów do mieszkañ. Wnioski po z³o¿eniu w komisji by³y przesy³ane do policjibezpieczeñstwa w celu zaopiniowania. Od 1 IV 1942 r. rozpoczê³y prace komisjerekrutacyjne, które ju¿ indywidualnie bada³y wszystkich wnioskodawców. W trakciebadañ komisja roztrz¹sa³a nastêpuj¹ce sprawy:

1) czy wnioskodawca mia³ przodków niemieckich,2) czy posiada krewnych w Rzeszy,3) jaka by³a postawa wnioskodawcy � a) za czasów polskich, b) po l IX 1939 r.,4) jaka jest wydajno�æ pracy wnioskodawcy,5) czy mieszkanie wnioskodawcy robi schludne wra¿enie.Pozytywna wiadomo�æ na trzy pytania oraz pozytywna opinia policji wystarcza³y

do zaszeregowania do III grupy DVL. Ka¿da decyzja komisji musia³a byæ umoty-wowana.

Najwiêksze nasilenie pracy placówek niemieckiej listy narodowej przypad³o nakwiecieñ�lipiec 1942 r. W tym okresie nast¹pi³o masowe wpisywanie Polaków doIII grupy DVL. Zdarza³y siê nawet wypadki, ¿e w³adze okupacyjne posy³a³ykwestionariusze o przyjêcie na DVL Polakom przebywaj¹cym w wiêzieniach,a w Starogardzie Gd. komisja niemieckiej listy narodowej odby³a jedno posiedzeniepod przewodnictwem landrata w tamtejszym wiêzieniu. Stan wpisanych na DVLw styczniu 1944 r. wynosi³:

grupa I � 115 tys., grupa II � 95 tys., grupa III � 725 tys., grupa IV � 2 tys.Porównuj¹c dane ze spisu polskiego z 1931 r. oraz ze spisów niemieckich

z grudnia 1939 r. i z grudnia 1940 r. z liczb¹ wpisanych w styczniu 1944 r.stwierdzamy, ¿e liczba osób wpisanych do I i II grupy DVL pokrywa³a siê w przy-bli¿eniu z liczb¹ Niemców na tym obszarze. Grupa III obejmowa³a zatem osobynarodowo�ci polskiej, które w wiêkszo�ci �na si³ê� zosta³y wpisane na niemieck¹listê narodow¹.

Status prawny osób wpisanych na DVL uregulowa³y rozporz¹dzenia Himmleraz 9 i 16 lutego 1942 r. Osoby wpisane do III grupy DVL podlega³y m.in.nastêpuj¹cym ograniczeniom: nie wolno im by³o piastowaæ funkcji kierowniczychi urzêdów honorowych o charakterze publicznym, nie mog³y byæ cz³onkamiNSDAP, obowi¹zywa³ je zakaz zawierania ma³¿eñstw z cz³onkami grupy IV, zajêtypoprzednio lub skonfiskowany maj¹tek mia³y odzyskaæ tylko czê�ciowo, ograniczonete¿ mia³y mo¿liwo�ci kszta³cenia dzieci.

33

Na uwagê zas³uguje jeszcze jeden problem zwi¹zany nierozdzielnie z niemieck¹list¹ narodow¹, a mianowicie obowi¹zek s³u¿by wojskowej w Wehrmachcie. Prob-lem uzupe³nienia strat ludzkich ponoszonych przez Wehrmacht sta³ siê jednymz wa¿nych czynników okre�laj¹cych politykê narodowo�ciow¹ Forstera. Wed³ugForstera s³u¿ba wojskowa mia³a tak¿e odgrywaæ wa¿n¹ rolê w procesie niemczenia,podobnie jak zamierzane przesiedlenie do Rzeszy rodzin polskich wpisanych do IIIgrupy DVL. Forster w swej polityce germanizacyjnej liczy³ przede wszystkim nauzyskanie po¿¹danych efektów w m³odym pokoleniu Polaków i szczególn¹ rolêwyznacza³ hitlerowskim organizacjom m³odzie¿owym (Hitler-Jugend i Bund Deu-tscher Madel), szkolnictwu niemieckiemu, afiliowanym do NSDAP organizacjomoraz s³u¿bie w Wehrmachcie. W�ród czê�ci Volksdeutschów polityka narodowo�-ciowa Forstera nie wywo³ywa³a aplauzu, ale obowi¹zek s³u¿by wojskowej wpisanychdo III grupy DVL spotka³ siê z pe³nym uznaniem.

Postawa ludno�ci polskiej wpisanej pod przymusem na niemieck¹ listê narodow¹nie nasuwa³a w¹tpliwo�ci co do jej rzeczywistych przekonañ i rzeczywistej narodo-wo�ci. Nie mia³y w tym zakresie wiêkszych z³udzeñ niemieckie w³adze okupacyjne,które w swych sprawozdaniach podawa³y liczne wypadki �niegodnego zachowaniasiê cz³onków III grupy DVL�. Zamierzony ce³ polityki narodowo�ciowej namiestnikai gauleitera Forstera na Pomorzu Gd. � ca³kowite i ostateczne zniemczenie jegoludno�ci � nie zosta³ osi¹gniêty.

Od pierwszych dni okupacji w³adze niemieckie stopniowo i konsekwentnieprzejmowa³y ca³y maj¹tek polski. Lokalne w³adze powo³a³y jeszcze we wrze�niu1939 r. odpowiednie urzêdy, kompetentne do zajêcia maj¹tku polskiego, a 23wrze�nia Forster powo³a³ pe³nomocnika dla spraw gospodarczych. Centralnie prob-lem ujêcia i konfiskaty mienia polskiego uregulowa³ Göring (powo³uj¹c 19 X 1939 r.G³ówny Urz¹d Powierniczy�Wschód. Na Pomorzu Gd. mia³ on swój oddzia³ w po-staci Placówki Powierniczej.

Jesieni¹ 1939 r. w³adze okupacyjne zlikwidowa³y wszystkie polskie organizacje,polskie szkolnictwo, polskie ¿ycie kulturalne. Wszelkie przejawy polskiego ¿ycianarodowego, politycznego i kulturalnego zosta³y zakazane. Wprowadzono równie¿ograniczenia w publicznym pos³ugiwaniu siê jêzykiem polskim, a na prze³omie1939/1940 r. okupacyjne w³adze lokalne wprowadzi³y ca³kowity zakaz jego u¿ywa-nia.

Sytuacja ludno�ci polskiej na �ziemiach wcielonych� i w Generalnym Guber-natorstwie by³a zró¿nicowana, a to wskutek odmiennych za³o¿eñ i celów � na czaswojny � w³adz Trzeciej Rzeszy wobec tych obszarów. W ramach polityki okupa-cyjnej wystêpowa³y oczywi�cie elementy wspólne � eksterminacja, terror, eksploa-tacja gospodarcza, jak i elementy ró¿nicuj¹ce warunki ¿ycia ludno�ci polskiej �wysiedlenia, germanizacja (DVL) czy zakaz u¿ywania jêzyka polskiego. Ta odmien-no�æ sytuacji okupacyjnej doprowadza³a nieraz do b³êdnych wniosków i ocen.Konspiracyjne w³adze wojskowe i cywilne w Warszawie nie zawsze by³y odpo-wiednio zorientowane w rzeczywisto�ci okupacyjnej poszczególnych regionów,

34

a przede wszystkim Pomorza Gd. i G. �l¹ska i w konsekwencji nie by³y w stanieszybko i skutecznie reagowaæ. Brak np. stanowiska rz¹du polskiego w Londyniei Delegatury Rz¹du w Warszawie wobec �Aufrufu� Forstera oraz analogicznejodezwy Brachta z lutego 1942 r. i masowego wpisu ludno�ci polskiej Pomorza Gd.i G. �l¹ska na niemieck¹ listê narodow¹. Znajomo�æ warunków okupacyjnych na�ziemiach wcielonych� uzyskiwano m.in. poprzez emisariuszy. Obszerny raporto sytuacji na Pomorzu Gd. przedstawi³ emisariusz Witold Jaroszewski (�Igna-cy�) przebywaj¹cy w Toruniu, Bydgoszczy, Brodnicy, Grudzi¹dzu, Gdañsku, Gdynii Wejherowie w dniach 9�17 IV 1943 r. Zanalizowa³ on politykê eksterminacyjn¹i narodowo�ciow¹ okupanta niemieckiego i w tym kontek�cie sytuacjê i postawêludno�ci polskiej; prostowa³ równie¿ rozpowszechnione w Generalnym Gubernator-stwie opinie o sympatyzowaniu czê�ci ludno�ci z okupantem. W raporcie W. Jaro-szewski wskaza³ równie¿ na du¿e mo¿liwo�ci rozwoju pracy konspiracyjnej, a uza-sadnia³ to m.in. �patriotyzmem czê�ci starszego pokolenia i entuzjazmem m³od-szych�. Charakterystyczne jest zasygnalizowanie w raporcie obawy miejscowychrozmówców, i¿ po wojnie � wskutek wymordowania znacznej czê�ci miejscowejinteligencji i tym samym konieczno�ci sprowadzenia wykwalifikowanych kadr spozaPomorza � �powtórzy siê najazd i opanowanie Pomorza, zw³aszcza administracji,przez czynniki galicyjskie�.

Sumuj¹c politykê okupanta hitlerowskiego na Pomorzu Gd. nale¿y uwzglêdniæto, i¿ akcja eksterminacyjna z jesieni 1939 r. i terror policyjny w latach nastêpnych,wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa i wywózki na roboty do Rzeszy, akcjawpisywania na niemieck¹ listê narodow¹ i pobór do Wehrmachtu w znacz¹cymstopniu ograniczy³y grono organizatorów i przywódców oraz bazê rekrutacyjn¹polskiej konspiracji. Eksterminacja i terror spowodowa³y, i¿ obawy i strach wstrzy-mywa³y wiele osób od zaanga¿owania siê w dzia³alno�æ antyniemieck¹. Uwzglêdniænale¿y równie¿ fakt, i¿ znaczna liczba ludno�ci niemieckiej u³atwia³a inwigilacjêludno�ci polskiej i ³atwiej by³o o dekonspiracjê. Mimo tych trudno�ci i przeszkódzaanga¿owanie siê spo³eczno�ci polskiej, rozmiar i zasiêg dzia³alno�ci konspiracyjnejby³ znaczny i stanowi³ element ogólnopolskiej walki z okupantem niemieckim.

Rozdzia³ II

POCZ¥TKI KONSPIRACJI� JAK POWSTAWA£O POLSKIE PAÑSTWO PODZIEMNE

NA POMORZU

Przedwojenne przygotowania

Wielu wa¿nych spraw, dotycz¹cych pocz¹tków konspiracji pomorskiej, nie uda³osiê jednoznacznie wyja�niæ i pomimo d³ugoletnich ¿mudnych badañ nadal jeste�myna etapie hipotez. Obecnie wiadomo, i¿ istotny wp³yw na kszta³towanie siê konspi-racji pomorskiej mia³y przedwojenne przygotowania prowadzone na wypadek zajêciatego terenu przez wojska nieprzyjacielskie. Szczególnie widoczne by³o to w pocz¹t-kowym okresie okupacji.

Polskie w³adze wojskowe mia³y �wiadomo�æ przewagi militarnej Niemiec oraztego, ¿e u¿yte do obrony Pomorza oddzia³y nie zdo³aj¹ utrzymaæ ca³ego terenu.W zwi¹zku z rosn¹cym szybko zagro¿eniem wojn¹ od 1936 r. przyst¹piono dotworzenia zespo³ów do zadañ specjalnych (dywersja pozafrontowa), przewidzianychdo u¿ycia na terenach opanowanych przez wojska nieprzyjacielskie. Prowadzi³ jew najwiêkszej tajemnicy II Oddzia³ Sztabu G³ównego WP, pocz¹tkowo opieraj¹c siêna strukturach Zwi¹zku Strzeleckiego (ZS).

Najszybciej prace te podjêto na terenie Wolnego Miasta Gdañska, gdzie two-rzenie sieci dywersyjnej nadzorowa³ szef Wydzia³u Wojskowego Komisariatu Ge-neralnego RP pp³k dypl. Antoni Rosner, a w latach 1938�1939 jego nastêpca pp³kdypl. Wincenty Sobociñski. Prowadzono je w sposób tajny poprzez Polsk¹ RadêSportow¹, bêd¹c¹ w istocie zakonspirowanym sztabem gdañskiej sieci dywersyjnej.Cz³onków zespo³ów dywersyjnych szkolono na specjalnych obozach w Polsce, pó�-niej weszli oni w sk³ad tajnej Organizacji Bojowej (OB), któr¹ intensywnie rozbu-dowywano w latach 1938�1939.

Na Pomorzu, w celu zamaskowania tych dzia³añ, wykorzystano struktury tere-nowe Pañstwowego Urzêdu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowe-

37

go, dok¹d oddelegowano oficerów organizuj¹cych dywersjê pozafrontow¹ jakoinspektorów terenowych. W 1936 r. wyznaczono do prowadzenia tych prac kpt.Jana Koca w Toruniu � dla kierunku korytarza pomorskiego i rtm. JanaW³odarkiewicza w Grudzi¹dzu � dla kierunku wschodniego. Brak bli¿szych danycho pracach organizacyjnych prowadzonych przez nich w latach 1936�1939 na tereniepomorskim. W tworzenie sieci dywersyjnej na Pomorzu w³¹czy³ siê aktywnie gen.bryg. Micha³ Karaszewicz-Tokarzewski, w latach 1938�1939 dowodz¹cy OkrêgiemKorpusu nr VIII w Toruniu.

W zwi¹zku z przewidywanym szybkim odciêciem od reszty kraju pó³nocnychterenów Pomorza (Wybrze¿e) tworzenie sieci dywersji pozafrontowej powierzonotu oficerowi, którego nazwiska nie ustalono. Byæ mo¿e by³ nim kmdr. KonstantyJacynicz, od lat powi¹zany z II Oddzia³em Sztabu G³ównego WP.

W latach 1936�1937 do zespo³ów dywersyjnych i wywiadowczych przewidzia-nych do u¿ycia na wypadek wojny w³¹czono na Pomorzu stosunkowo niewielki kr¹gosób. Tworzone wówczas zespo³y przeznaczone by³y do wykonywania zadañ pomoc-niczych w pasie dzia³ania wielkich jednostek wojskowych. W 1938 r. zaktywizowanoprzygotowania na czas wojny i rozszerzono znacznie ich zasiêg. Nadal prowadzonoje wariantowo i wielotorowo, co wobec braku �róde³ nie pozwala na ich precyzyjneomówienie. W zwi¹zku z tym przedstawiæ mo¿na jedynie szereg równoleg³ych ini-cjatyw, podejmowanych na Pomorzu przez ró¿ne czynniki wojskowe.

Przypuszczalnie od drugiej po³owy 1938 r. (lub wiosny 1939 r.) przygotowywanoTajn¹ Organizacjê Konspiracyjn¹ (TOK), na Pomorzu oznaczon¹ kryptonimem�Grunwald�. W odró¿nieniu od poprzednich inicjatyw �Grunwald� mia³ pokryæswoj¹ sieci¹ ca³y teren Pomorza, stanowi¹c w przysz³o�ci zawi¹zek organizacjikonspiracyjnej. Poprzez terenowe struktury WF i PW, poza Zwi¹zkiem Strzeleckim,do prac tych w³¹czono: Zwi¹zek Oficerów Rezerwy, Zwi¹zek Podoficerów Rezerwy,a tak¿e Federacjê Polskich Zwi¹zków Obroñców Ojczyzny i wchodz¹ce w jej sk³adorganizacje kombatanckie. Pocztowe Przysposobienie Wojskowe, Kolejowe Przy-sposobienie Wojskowe, Przysposobienie Wojskowe Le�ników, Katolicki Zwi¹zekM³odzie¿y Mêskiej, Towarzystwo Gimnastyczne �Sokó³� oraz instruktorów i in-struktorki Zwi¹zku Harcerstwa Polskiego. Patriotycznie nastawion¹ m³odzie¿ po-morsk¹ zamierzano wykorzystaæ jako kadrê pomocnicz¹.

Werbunek do �Grunwaldu� organizowano poprzez Wydzia³ Wojskowy UrzêduWojewódzkiego Pomorskiego w Toruniu (mjr Wiktor Grzanka) oraz wydzia³y woj-skowe poszczególnych starostw i wiêkszych miast. W pracach tych uczestniczylioficerowie II Oddzia³u, a nadzorowa³ je Samodzielny Referat Informacyjny przyDOK VIII. Kandydaci po zaprzysiê¿eniu i przeszkoleniu w o�rodkach szkolenia kadrdywersyjnych w g³êbi Polski (Puszcza Kampinoska, Modlin i rejon Warszawy) zostaliprzydzieleni do 3�5-osobowych specjalistycznych patroli dywersyjnych lub wywia-dowczych. Ca³y obszar Pomorza podzielono na rejony (najczê�ciej znajdowa³y siêw miastach garnizonowych) oraz odcinki (zwane patrolami). Utworzono tak¿e za-

38

wi¹zki rezerwowego aparatu administracyjnego, w³¹czaj¹c w te prace urzêdnikówró¿nych szczebli (np. wiceprezydenci miast, pracownicy starostw i urzêdów gminnych).

Prace te zintensyfikowano w okresie wiosna�lato 1939 r., uruchamiaj¹c dodat-kowe o�rodki szkoleniowe na terenie Pomorza (Toruñ, Grudzi¹dz). Dopiero w sier-pniu 1939 r. przekazano cz³onkom zespo³ów dywersyjnych broñ, �rodki wybuchowei materia³y dywersyjne oraz utworzono zakonspirowane magazyny broni.

Nie zdo³ano zakoñczyæ wszystkich prac przed wybuchem wojny. Aktywnieuczestniczyli w nich oficerowie w stanie spoczynku, oficerowie rezerwy, podofice-rowie zawodowi i rezerwy, którzy odegrali pó�niej najwa¿niejsz¹ rolê w tworzeniustruktur konspiracyjnych na Pomorzu (m.in.: mjr Marceli Cerklewicz, kmdr Kon-stanty Jacynicz, por. rez. harcmistrz Benedykt Poro¿yñski, ppor. rez. Tadeusz i chor.Edward Schneider).

Do prac przy tworzeniu TOK na terenie DOK VII w Poznaniu w³¹czony zosta³mjr Stefan £ukowicz, który jako uczestnik walk niepodleg³o�ciowych na Pomorzuutrzymywa³ kontakty z by³ymi filomatami i dzia³aczami narodowymi w Gdañskui na Pomorzu, z my�l¹ o wykorzystaniu ich po wybuchu wojny.

Wiosn¹ 1939 r. przyst¹piono do aktywizacji innych dzia³añ organizacyjnych.Znacznie rozbudowano szereg struktur II Oddzia³u Sztabu G³ównego WP maj¹cychfunkcjonowaæ w warunkach wojennych. Nadal obowi¹zywa³a zasada wielotorowo�citych dzia³añ. Pod koniec marca 1939 r. tworzyæ zaczêto wojenn¹ sieæ agencyjn¹,dziel¹c¹ siê na: 1) agencyjn¹ sieæ alarmow¹, 2) agencyjn¹ sieæ operacyjn¹, 3) agen-cyjn¹ sieæ strategiczn¹. Wszystkie one mia³y byæ niezale¿ne od siebie i montowanew oparciu o przygotowany wcze�niej plan. Czê�æ agentów sieci strategicznej i siecioperacyjnej mia³a byæ w stanie zamro¿enia (tzn. nie miano ich pocz¹tkowo wyko-rzystywaæ). Obie sieci by³y rozbudowywane w ostatnich miesi¹cach przed wybu-chem wojny, kiedy to uzupe³niano je jeszcze tzw. Spo³eczn¹ Sieci¹ Informacyjn¹.Przypuszczaæ nale¿y, i¿ czê�æ cz³onków tych sieci w³¹czono pó�niej do wywiaduZWZ�AK.

Od czerwca 1939 r. tworzono na Pomorzu nowe struktury specjalne. Szef IIOddzia³u Sztabu G³ównego WP p³k dypl. Józef Smoleñski 3 VI 1939 r. przydzieli³do sztabu armii �Pomorze� gen. dyw. W³adys³awa Bortnowskiego oficera (jegonazwisko nadal nie jest znane), który zacz¹³ organizowaæ od podstaw ReferatDywersyjny przy II Oddziale armii �Pomorze�. By³a to przypuszczalnie jednaz ostatnich inicjatyw podjêtych na Pomorzu. Tworzenie Referatu Dywersyjnegoprzerwa³y dzia³ania wojenne. Dotychczas nie zdo³ano ustaliæ zarówno spraw orga-nizacyjnych, jak i kadrowych referatu. Przypuszcza siê tylko, ¿e w³a�nie na jegobazie utworzono w okresie okupacji jedn¹ z najwiêkszych regionalnych organizacjikonspiracyjnych (Polsk¹ Armiê Powstania).

Prawdopodobnie przygotowywano siê tak¿e do prowadzenia dzia³añ partyzan-ckich. Wiosn¹ 1939 r. przewidywano pozostawienie w Borach Tucholskich wydzie-lonych grup z batalionu Obrony Narodowej �Ko�cierzyna�, które mia³y podj¹ædzia³alno�æ partyzanck¹. Ostatecznie zrezygnowano z tego pomys³u.

39

Dowódca OK nr VIII w Toruniu gen. Tokarzewski latem 1939 r. dokona³inspekcji przygotowañ dywersyjnych na terenie ca³ego DOK VIII. Przypuszczalnieustalano wtedy wszystkie elementy niezbêdne do prawid³owego uruchomienia tychprzygotowañ w warunkach wojny i po zajêciu terenu przez Niemców. W trakcieprzejazdu przez Pomorze gen. Tokarzewski zetkn¹³ siê z wieloma cz³onkami dy-wersji pozafrontowej. W Cetniewie spotka³ siê m.in. z przebywaj¹cymi tam naspecjalnym obozie Monik¹ Dymsk¹, phm. Rudolfem Kuperem, phm. Paw³em Ka-³amarskim oraz kpt. rez. Arnoldem Nierzwickim, którzy odegrali pó�niej znacz¹c¹rolê w tworzeniu konspiracji pomorskiej. Gen. Tokarzewskiemu towarzyszy³ nie-kiedy por. rez. Aleksander Arendt (w latach 1943�1944 komendant naczelny TajnejOrganizacji Wojskowej �Gryf Pomorski�), który od 20 lipca do 20 sierpnia 1939 r.obje¿d¿a³ teren Pomorza pod pretekstem organizowania wystêpów kaszubskiegozespo³u folklorystycznego.

Na terenie Wolnego Miasta Gdañska odwo³ano wszystkie przygotowania dy-wersyjne na kilka dni przed wybuchem wojny. Ze wzglêdów czysto politycznychpodtrzymano tylko decyzjê o obronie budynku poczty polskiej. Podczas walki trzonobrony stanowili pocztowcy, cz³onkowie zespo³u dywersyjnego dowodzeni przezoficera dywersji pozafrontowej por. rez. Konrada Guderskiego, ps. �Konrad�.

Rozbudowywana stosunkowo szeroko sieæ dywersji pozafrontowej nie odegra³awiêkszej roli w trakcie dzia³añ wojennych na Pomorzu we wrze�niu 1939 r. W po-wojennych przekazach odnotowano sporadyczne akcje sabota¿owo-dywersyjne, któreprzeprowadzono w rejonie Chojnic, Tczewa i Gdañska.

Zdecydowana wiêkszo�æ utworzonych przed wojn¹ patroli dywersyjnych niepodjê³a ¿adnej dzia³alno�ci w trakcie walk we wrze�niu 1939 r. i nie zosta³a tymsamym zdekonspirowana. By³o to w znacznej mierze spowodowane brakiem do-wódców, bowiem w koñcu sierpnia 1939 r. wycofano z Pomorza wielu kierownikówposzczególnych sieci oraz dowódców patroli dywersyjnych. W okresie okupacji przytworzeniu struktur konspiracyjnych wykorzystano wiêc pó�niej przedwojenne przy-gotowania, a cz³onkowie dywersji pozafrontowej i sieci wywiadu w³¹czani bylisukcesywnie do ró¿nych inicjatyw konspiracyjnych.

Do dnia dzisiejszego nie zosta³a jednoznacznie rozstrzygniêta sprawa naradyw dniu 2 lub 3 wrze�nia 1939 r., która odby³a siê w Toruniu. Przed opuszczeniemPomorza gen. Tokarzewski spotka³ siê wówczas z kilkoma osobami zaanga¿owa-nymi w prace specjalne (m.in. Sewerynem Ciecholiñskim, starost¹ wyrzyskim Lud-wikiem Muzyczk¹ � kieruj¹cym przez pewien czas tajn¹ Organizacj¹ Bojow¹w Wolnym Mie�cie Gdañsku, kpt. Janem Kocem oraz kpt. Ludwikiem Cyrklerem).Podczas tej narady wyznaczono zespó³ konspiracyjny, który otrzyma³ zadania:l) utrzymania ³¹czno�ci pomiêdzy opuszczonymi przez wojsko polskie terenami(w tym Wybrze¿em) a dowództwem armii �Pomorze� i w³adzami pañstwowymiw Warszawie, 2) organizowania tajnego odp³ywu z Pomorza pozosta³ych tam jesz-cze urzêdników oraz dzia³aczy spo³ecznych i politycznych, szczególnie nara¿onychna represje. Sk³ad osobowy tego zespo³u nie zosta³ bezspornie ustalony i budzi

40

szereg w¹tpliwo�ci. Wymienia siê m.in. kpt. J. Koca vel Wróbel ps. �Willi�, �Maj�� jako kierownika tego zespo³u oraz nauczyciela z Kobyla Józefa Dambka i HalinêStabrowsk¹, dzia³aczkê Bia³ego Krzy¿a w Bydgoszczy.

Utworzenie tego zespo³u uznawane jest czasami za pocz¹tek konspiracji pomor-skiej, chocia¿ nie zosta³o to bezspornie ustalone. Bli¿ej nie znane s¹ bowiem losykpt. Koca, który zgin¹³ prawdopodobnie ju¿ we wrze�niu lub pa�dzierniku 1939 r.Halina Stabrowska, aresztowana przej�ciowo we wrze�niu 1939 r. w Bydgoszczy,opu�ci³a Pomorze i odegra³a pó�niej wybitn¹ rolê w ZWZ na terenie GeneralnegoGubernatorstwa, m.in. jako kierowniczka sekretariatu gen. Tadeusza Komorowskiego� komendanta Obszaru Zachodniego ZWZ�AK. Józef Dambek natomiast stan¹³pó�niej na czele Tajnej Organizacji Wojskowej �Gryf Kaszubski� (pó�niej �GryfPomorski�), chocia¿ wspomnieæ trzeba, ¿e niekiedy neguje siê jego udzia³ wewspomnianym powy¿ej zespole utworzonym przez gen. Tokarzewskiego.

Pocz¹tek okupacji

Czê�æ osób przewidzianych do organizowania dywersji a nastêpnie konspiracjizosta³a ewakuowana z Pomorza bezpo�rednio przed wybuchem wojny. Pozostali naPomorzu cz³onkowie w wiêkszo�ci wypadków nie podjêli dzia³alno�ci w momenciezajmowania Pomorza, oczekuj¹c na dalsze instrukcje. Jedynie czê�æ z nich, w celustworzenia sobie wiêkszych mo¿liwo�ci prowadzenia dzia³alno�ci konspiracyjnej,wesz³a w sk³ad Stra¿y Obywatelskiej, która mia³a zapewniæ porz¹dek na terenachopuszczonych przez wojska polskie. Tak by³o np. w Gdyni, gdzie Stra¿¹ Obywa-telsk¹ (SO) kierowali: komendant SO mjr rez. Jerzy Michalewski oraz jego zastêpcakmdr w stanie spoczynku Konstanty Jacynicz. Rozwi¹zanie przez Niemców Stra¿yObywatelskiej oraz aresztowania i wysiedlenia z Gdyni spowodowa³y, ¿e obaj opu�-cili to miasto i odegrali pó�niej znacz¹c¹ rolê w ramach ZWZ�AK, jednak ju¿ pozaPomorzem.

Bezpo�rednio po zajêciu Pomorza przez wojska niemieckie posuwaj¹ce siê zanimi specjalne grupy operacyjne policji bezpieczeñstwa i s³u¿by bezpieczeñstwa(Einsatzgruppen Sicherheitspolizei und SD) dokona³y masowych aresztowañ pre-wencyjnych. W ich trakcie przypadkowo zatrzymano osoby bior¹ce udzia³ w przed-wojennych przygotowaniach. Uwiêzienie ich w wiêkszo�ci wypadków wynika³oz przynale¿no�ci do �rodowisk, które szczególnie dotkniête zosta³y represjami (woj-skowi, kombatanci, urzêdnicy, nauczyciele, kupcy, dzia³acze spo³eczni i polityczni).

Niektóre aresztowania mia³y jednak inny charakter. Wywiad niemiecki ju¿ przedwojn¹ by³ w posiadaniu informacji o tworzeniu przez polskie w³adze wojskoweorganizacji konspiracyjnej. Gestapo dysponowa³o ogólnikowymi informacjamio kursach dywersyjnych prowadzonych w maju 1939 r. w rejonie Sochaczewa orazw lipcu 1939 r. w Toruniu i Grudzi¹dzu. Znane by³y tak¿e nazwiska kilku osób

41

z Brodnicy, Grudzi¹dza i rejonu Jab³onowa Pomorskiego, które wchodzi³y w sk³adzespo³ów dywersyjnych. Wszystkich ich przypuszczalnie aresztowano, uzyskuj¹cw �ledztwie dodatkowe informacje. Pomimo tego niemieckim w³adzom bezpieczeñ-stwa nie uda³o siê zdobyæ na pocz¹tku okupacji informacji pozwalaj¹cych naca³kowite sparali¿owanie dzia³alno�ci konspiracyjnej.

Na Pomorzu nie podjêto dzia³alno�ci konspiracyjnej w pierwszych tygodniachokupacji (wrzesieñ 1939 r.). By³o to w znacznej mierze wynikiem szoku spowodo-wanego rozmiarami klêski militarnej Polski, zerwaniem ³¹czno�ci z centraln¹ Polsk¹,masowymi represjami niemieckimi oraz zmian¹ wielu dziedzin ¿ycia, dokonan¹przez w³adze niemieckie ju¿ na pocz¹tku okupacji.

Przebywaj¹cy poza Pomorzem kierownicy poszczególnych sieci lub zespo³ówdywersyjnych uniknêli przypadkowego zatrzymania w trakcie masowych areszto-wañ, dokonywanych w pierwszych dniach okupacji. Wiêkszo�æ dowódców zespo³ówdywersyjnych dotar³a na Pomorze w jaki� czas po zajêciu tego terenu przez wojskaniemieckie, kiedy minê³a ju¿ pierwsza fala aresztowañ. Niektórzy z nich natychmiastopu�cili Pomorze, kiedy okaza³o siê ¿e poszukiwani byli przez gestapo i wyjechalido Generalnego Gubernatorstwa. Wiêkszo�æ pozosta³a na Pomorzu, zmieniaj¹cmiejsce zamieszkania i oczekuj¹c na dalsze wypadki.

Rozwój struktur podziemnych na Pomorzu nast¹pi³ dopiero od pa�dziernika1939 r., kiedy trafiaæ tu zaczêli wys³annicy z Warszawy. W tym samym okresieprzeszkoleni przed wojn¹ cz³onkowie dywersji pozafrontowej, otrz¹sn¹wszy siêz szoku, zaczêli niekiedy oddolnie tworzyæ ró¿ne lokalne lub regionalne organizacjekonspiracyjne, nie maj¹ce pocz¹tkowo ¿adnych powi¹zañ zewnêtrznych. Tak wiêc,podobnie jak na innych terenach okupowanej Polski, konspiracja pomorska powsta³aw wyniku wielu ró¿nych inicjatyw odgórnych i oddolnych, które z czasem prze-kszta³cone zosta³y tu w Polskie Pañstwo Podziemne (PPP).

Omawiaj¹c pocz¹tki kszta³towania siê konspiracji pomorskiej wyodrêbniæ na-le¿y:

� inicjatywy przedwojenne przekszta³cane w struktury pomorskie PolskiegoPañstwa Podziemnego (Grunwald, Szare Szeregi, S³u¿ba Zwyciêstwu Polski �Zwi¹zek Walki Zbrojnej),

� pomorskie struktury ogólnopolskich organizacji konspiracyjnych,� regionalne organizacje konspiracyjne,� lokalne organizacje konspiracyjne.Wzajemne kontakty i zmieniaj¹cy siê ci¹gle system zale¿no�ci pomiêdzy nimi

utworzy³y dopiero obraz polskiego ¿ycia organizacyjnego w pierwszym okresieokupacji. Zasadnicze znaczenie mia³y powi¹zania osób wchodz¹cych do gremiówkierowniczych. Po latach nie zawsze mo¿na precyzyjnie ustaliæ te zale¿no�ci.

42

�Grunwald�

Z pewno�ci¹ w pierwszych miesi¹cach okupacji g³ówn¹ rolê odegra³a na Po-morzu organizacja �Grunwald�, powsta³a na bazie przedwojennej sieci dywersjipozafrontowej. Do tworzenia tej organizacji przyst¹piono dopiero w pierwszychdniach pa�dziernika 1939 r., kiedy to do Torunia wróci³a grupa oficerów, zwi¹zanychz dywersj¹ pozafrontow¹. Czo³ow¹ rolê odegra³ bior¹cy udzia³ w obronie Modlinamjr rez. Marceli Cerklewicz, ps. �Boñcza�, �Paszota�. W dniu 5 listopada 1939 r.odby³a siê w Toruniu narada kierownictwa organizacji. Zgodnie z przyjêtymi wów-czas za³o¿eniami �Grunwald� mia³ byæ nie tylko sieci¹ wywiadowczo-dywersyjn¹.W zwi¹zku z okupacj¹ Pomorza przekszta³cony zosta³ w organizacjê powstañcz¹(wojskowo-polityczn¹). St¹d te¿ organizacjê tworzono w dwóch pionach: cywilnymi wojskowym. G³ównym jej zadaniem by³o przygotowanie powstania, które wybuch-n¹æ mia³o w chwili wyst¹pienia przejawów klêski militarnej Niemiec, po rozpoczêciudzia³añ wojennych na Zachodzie. Przewidywano, i¿ nast¹pi to wkrótce, a oddzia³yzbrojne opanuj¹ miasta, o�rodki przemys³owe oraz wa¿ne wêz³y komunikacyjne.Cz³onkowie �Grunwaldu� mieli zapewniæ porz¹dek i bezpieczeñstwo w trakciedzia³añ powstañczych, oraz u³atwiæ przejêcie w³adzy przez polsk¹ administracjê.

W koñcu pa�dziernika 1939 r. ukszta³towa³o siê kierownictwo �Grunwal-du�. W organizacji wyodrêbniono: l) Wydzia³ Wojskowy � kierowany przez sto-j¹cego na czele organizacji mjra M. Cerklewicza, 2) Wydzia³ Administracyjny �kierowa³ nim red. Wac³aw Ciesielski ps. �Roman� (przedwojenny znany dzia³aczStronnictwa Narodowego) i jego zastêpca Antoni Antczak (dzia³acz StronnictwaPracy), 3) Wydzia³ Wywiadu � kierowany przez por. Franciszka W³odarczyka velMajewski, ps. �Irena�, �Wojna� (ju¿ przed wojn¹ przygotowywany by³ do objêciatej funkcji, w latach 1938�1939 jako oficer Oddzia³u II wykonywa³ zadania specjalnena terenie Wolnego Miasta Gdañska, prowadz¹c tam dzia³alno�æ wywiadowcz¹i kontrwywiadowcz¹).

Organizacjê tworzono w oparciu o system trójkowy, a teren Pomorza podzielonona inspektoraty obejmuj¹ce trzy lub cztery powiaty. W poszczególnych miejscowo�-ciach (w zale¿no�ci od ich wielko�ci) powsta³y: dru¿yny, plutony lub nawet kom-panie, które mia³y osi¹gn¹æ gotowo�æ bojow¹ do lata 1940 r. Trudne warunkiwystêpuj¹ce na Pomorzu spowodowa³y, ¿e nie wszêdzie zdo³ano za³o¿yæ komórkiorganizacji, a niekiedy nie wyodrêbniano pionu wojskowego i cywilnego. Na po-cz¹tku 1940 r. liczne komórki �Grunwaldu� istnia³y w Toruniu, a mniej rozbudo-wane ogniwa utworzono w: Grudzi¹dzu, Che³mnie, Bydgoszczy i Chojnicach. Z cza-sem powsta³y jeszcze komórki w Brodnicy, Chojnicach, Kartuzach, Sêpólnie, �wie-ciu, Tczewie, Tucholi, W¹brze�nie i Wyrzysku.

Najbardziej rozbudowano struktury �Grunwaldu� w Toruniu, gdzie znajdowa³osiê tak¿e kierownictwo organizacji. W sk³ad Wydzia³u Wojskowego wesz³o kilku-nastu oficerów zawodowych, oficerów rezerwy i podoficerów. Komendantowi mia-

43

sta Torunia por. Walerianowi Mañkowskiemu ps. �Gro�ny� podlega³o siedemkompanii bojowych, licz¹cych po kilkudziesiêciu cz³onków. Wyznaczono im orien-tacyjne tereny dzia³ania oraz przygotowano broñ, znajduj¹c¹ siê w zakonspirowa-nych magazynach. Kompanie te nie prowadzi³y ¿adnych bie¿¹cych akcji bojowychi mia³y podj¹æ dzia³ania dopiero w trakcie powstania. W zwi¹zku z tym por. Mañ-kowski do celów dora�nych utworzy³ specjaln¹ grupê dywersyjno-bojow¹, któr¹dowodzi³ Czerwiñski.

Wydzia³ Administracyjny kierowa³ ca³okszta³tem dzia³alno�ci cywilnej. W ra-mach bie¿¹cej pracy organizowano pocz¹tkowo pomoc dla ludzi zagro¿onych aresz-towaniem. W mieszkaniu Dalkowskich w Toruniu przy ul. £aziennej 30 mie�ci³ siêpunkt, z którego dokonywano przerzutu do GG, a nastêpnie do Rumunii. Szczególnieaktywny by³ kierownik wydzia³u W. Ciesielski (szerzej o nim w kolejnym rozdzia-le), który zdo³a³ nawi¹zaæ kontakty z powsta³¹ w Poznaniu organizacj¹ �Ojczy-zna�, utrzymuj¹c¹ ³¹czno�æ z polskim rz¹dem dzia³aj¹cym na emigracji. Sta³ on nastanowisku, i¿ nale¿y przezwyciê¿yæ przedwojenne podzia³y polityczne i zjednoczyæwysi³ek narodowy na wszystkich ziemiach wcielonych do Rzeszy.

Wydzia³ Wywiadu � kierowany przez por. F. W³odarczyka � prowadzi³wywiad polityczny, wojskowy i kontrwywiad. Pocz¹tkowo najwa¿niejsze by³y in-formacje o poczynaniach niemieckich w³adz okupacyjnych, osobach wspó³pracuj¹-cych z Niemcami oraz dzia³alno�æ kontrwywiadowcza. Dopiero z czasem ciê¿arpracy wywiadu przeniós³ siê na sprawy �ci�le wojskowe.

Na skutek niekorzystnego rozwoju wypadków przypuszczalnie na prze³omie1939/1940 r. dosz³o faktycznie do roz³amu w �Grunwaldzie�. Wtedy w³a�nie czê�æstruktur znalaz³a siê w ramach Komendy Obroñców Polski, czê�æ natomiast wesz³aw sk³ad okrêgu pomorskiego SZP�ZWZ. Wyj¹tkowo trudne warunki okupacyjnewystêpuj¹ce na Pomorzu oraz ci¹g³e aresztowania spowodowa³y, ¿e w grudniu1939 r. kieruj¹cy �Grunwaldem� mjr Cerklewicz opu�ci³ Toruñ i uda³ siê do War-szawy. Razem z nim wyjecha³o kilku jego najbli¿szych wspó³pracowników z Wy-dzia³u Wojskowego (pp³k Julian Królikowski, Tycner i dr Leon Wasilewski). Odtego momentu w Warszawie znajdowa³a siê komenda organizacji, co znacznieutrudnia³o pracê i ³¹czno�æ z terenowymi ogniwami �Grunwaldu� na Pomorzu.

W Warszawie Cerklewicz nawi¹za³ kontakty z Komend¹ Obroñców Polski, doktórej w³¹czony zosta³ �Grunwald�. Oficerowie z kierownictwa �Grunwaldu� ode-grali w ramach KOP istotn¹ rolê. W Komendzie G³ównej KOP mjr Cerklewicz ps.�Boñcza� zosta³ szefem wydzia³u wojskowego i dowódc¹ grupy szturmowej (aresz-towany przez gestapo w Warszawie w 1941 r. zgin¹³ w O�wiêcimiu).

W grudniu 1939 r. � ju¿ po wyje�dzie mjra Cerklewicza � Toruñ opu�ci³poszukiwany przez gestapo chor. Edward Schneider, ps. �Czaszka�, cz³onek kie-rownictwa �Grunwaldu�. W Warszawie spotka³ on siê z mjr. Wac³awem Berk¹(szefem II Oddzia³u Dowództwa G³ównego SZP, nastêpnie szefem II Oddzia³uKomendy Okupacji Niemieckiej ZWZ). W ten sposób zosta³ przypuszczalnie na-wi¹zany kontakt �Grunwaldu� z ZWZ, co zaowocowa³o �cis³¹ wspó³prac¹ pomor-

44

skich komórek �Grunwaldu� z ZWZ. Pó�niejsz¹ dzia³alno�æ czê�ci pomorskichkomórek �Grunwaldu� wi¹zaæ nale¿y wiêc z ZWZ.

Szare Szeregi

Zarówno instruktorzy ZHP, jak i harcerze, na bazie tzw. pogotowia, stosunkowowcze�nie podjêli dzia³alno�æ podziemn¹. Pierwszoplanow¹ rolê odegrali tu instruk-torzy przeszkoleni przed wojn¹ i przewidziani do inspirowania pracy konspiracyjnej.Szczególnie aktywnie w³¹czyli siê oni na terenie Torunia, gdzie najszybciej podjêtodzia³alno�æ konspiracyjn¹. Podkre�liæ nale¿y udzia³ w tych pracach: porucznikarezerwy harcmistrza W³adys³awa (Wac³awa) Sieradzkiego � do 1936 r. komendantachor¹gwi pomorskiej harcerzy i komisarza Pogotowia tej chor¹gwi z 1939 r., phm.Paw³a Ka³amarskiego � zastêpcy komendanta chor¹gwi pomorskiej harcerzy, za-anga¿owanego w przedwojenne przygotowania, phm. Rudolfa Kupera � instruktoratoruñskiego oraz phm. Bernarda My�liwka � pilota dru¿yn ¿eglarskich chor¹gwipomorskiej. Prowadzili oni ju¿ od pa�dziernika 1939 r. dzia³alno�æ konspiracyjn¹bez kontaktu z naczelnymi w³adzami konspiracyjnego harcerstwa w Warszawie.Dysponowali natomiast powi¹zaniami z toruñskimi komórkami �Grunwaldu�, doktórego nale¿eli tak¿e instruktorzy harcerscy.

Dopiero po przybyciu do Torunia w pierwszych dniach lutego 1940 r. wys³an-nika G³ównej Kwatery Szarych Szeregów por. rez. Benedykta Poro¿yñskiego zostalioni w³¹czeni do tej organizacji oraz zaprzysiê¿eni w ramach ZWZ. Powi¹zaniaharcerzy toruñskich z lokaln¹ organizacj¹ Batalion �mierci spowodowa³y, ¿e ju¿w marcu�kwietniu 1940 r. zostali aresztowani: P. Ka³amarski i R. Kuper, a W.Sieradzki zdo³a³ opu�ciæ Toruñ i przedostaæ siê do Warszawy, gdzie prowadzi³dalsz¹ dzia³alno�æ w Szarych Szeregach (aresztowany w marcu 1941 r. zgin¹³w O�wiêcimiu).

Tak wiêc ju¿ w momencie tworzenia na Pomorzu zal¹¿ków chor¹gwi pomorskiejSzarych Szeregów dosz³o do dekonspiracji, która nie mia³a na szczê�cie zbyt du¿egozasiêgu w �rodowisku harcerskim, poniewa¿ objê³a w zasadzie jedynie Toruñ. Dla-tego instruktorzy harcerscy prowadz¹cy dzia³alno�æ podziemn¹ na Pomorzu nadalstanowili obok cz³onków �Grunwaldu� g³ówne oparcie dla oficerów Zwi¹zku WalkiZbrojnej, chocia¿ Szare Szeregi na Pomorzu mia³y a¿ do po³owy 1941 r. charakterorganizacji kadrowej.

Tak¿e instruktorki harcerskie w³¹czy³y siê od samego pocz¹tku do dzia³alno�cipodziemnej. Uczyni³y to spontanicznie, bez kontaktu z funkcjonuj¹c¹ od koñcawrze�nia 1939 r. w Warszawie konspiracyjn¹ G³ówn¹ Kwater¹ Organizacji Harcerek.Pocz¹tkowo prowadzi³y ró¿ne prace o charakterze samopomocy i charytatywne.Objê³y nimi polskie rodziny dotkniête represjami (aresztowaniami lub wysiedlenia-mi). Aktywne by³y zw³aszcza �rodowiska harcerek toruñskich, bydgoskich i gdyñ-

45

skich. Dopiero pó�niej instruktorki harcerskie i starsze harcerki prowadzi³y dzia³al-no�æ w ramach ZWZ�AK, otrzymuj¹c tam indywidualne przydzia³y i odgrywaj¹cniezwykle wa¿n¹ rolê w s³u¿bie ³¹czno�ci, s³u¿bie sanitarnej oraz w WojskowejS³u¿bie Kobiet. Szczególne zas³ugi we w³¹czaniu �rodowiska harcerek pomorskichw prace ZWZ mia³a by³a naczelniczka harcerek harcmistrz Anna Paszkowska, którejmieszkanie w Toruniu od wiosny 1940 r. sta³o siê jednym z wa¿niejszych lokali,jakimi dysponowa³a komenda okrêgu pomorskiego ZWZ.

Zal¹¿ki pomorskich struktur S³u¿by Zwyciêstwu Polski�Zwi¹zku Walki Zbrojnej(1939�1940)

W Warszawie 27 IX 1939 r. utworzono S³u¿bê Zwyciêstwu Polski, która by³akonspiracyjn¹ organizacj¹ wojskow¹, kontynuuj¹c¹ walkê w okupowanym kraju.Pocz¹tkowy okres tworzenia na Pomorzu struktur SZP jest nadal s³abo znanyi niedostatecznie zbadany. Do dnia dzisiejszego nie zosta³y w pe³ni wyja�nionewszystkie okoliczno�ci dotycz¹ce pocz¹tkowych kontaktów Dowództwa G³ównegoS³u¿by Zwyciêstwu Polski z Pomorzem. Przypomnieæ nale¿y, i¿ stoj¹cy na czeleSZP gen. Tokarzewski kierowa³ w latach 1938�1939 Dowództwem Okrêgu Korpusunr VIII w Toruniu, by³ wiêc zorientowany w poczynionych tu przed wojn¹ przygo-towaniach do prowadzenia walki po zajêciu tego regionu przez wojska niemieckie.Tworz¹c struktury terenowe SZP gen. Tokarzewski zerwa³ wszelk¹ ³¹czno�æ z Po-morzem, co podyktowane zosta³o sprawami bezpieczeñstwa. Prawdopodobnie z tegote¿ wzglêdu, odbywaj¹c swój pierwszy objazd terenu, gen. Tokarzewski nie dotar³na Pomorze.

W zwi¹zku z brakiem dokumentów trudno w sposób jednoznaczny stwierdziæ,jak wygl¹da³y te pierwsze kontakty SZP na Pomorzu. Wiadomo tylko, ¿e pierwszychemisariuszy SZP wys³ano na Pomorze jesieni¹ 1939 r. £¹czno�æ nawi¹zywanowówczas dwutorowo, bezpo�rednio z Warszawy oraz poprzez Wielkopolskê. W in-spirowaniu tych kontaktów bra³ m.in. udzia³ mjr Stefan £ukowicz, ps. �Szcze-pan�, �Pomer�, który w koñcu wrze�nia 1939 r. w Warszawie zosta³ skontaktowanyz gen. Tokarzewskim. Otrzyma³ wówczas od niego pe³nomocnictwo do organizo-wania komend terenowych SZP w Wielkopolsce i na Pomorzu, z którym uda³ siêdo Poznania. W dniu 5 grudnia 1939 r. w Poznaniu £ukowicz odby³ rozmowy z por.Franciszkiem Pawel¹, wys³annikiem p³k Stefana Roweckiego, ówcze�nie szefa sztabuw Dowództwie G³ównym SZP. Uzyska³ poparcie dla swojej koncepcji organizowa-nia SZP wspólnie na terenach Wielkopolski i Pomorza.

W celu realizacji tych planów w grudniu 1939 r. £ukowicz skierowa³ z Poznaniana Pomorze kurierów, którzy na miejscu mieli zapoznaæ siê z aktualn¹ sytuacj¹.Jednym z nich by³ Tadeusz Grygier, który odwiedzi³ powiaty: brodnicki, grudzi¹dzkii toruñski. Grygier nawi¹za³ tam szereg lu�nych kontaktów w �rodowisku pomor-skich dzia³aczy politycznych, podoficerów zawodowych garnizonu grudzi¹dzkiego

46

i toruñskiego oraz kolejarzy w Jab³onowie, Grudzi¹dzu i Toruniu. W koñcu grudnia1939 r. Grygier wróci³ do Poznania i przekaza³ mjr. £ukowiczowi szczegó³owyraport z podró¿y. Wynika³o z niego, ¿e liczne aresztowania przeprowadzone w �ro-dowisku pomorskich dzia³aczy niepodleg³o�ciowych i politycznych w znacznej mie-rze zniweczy³y przygotowania podjête przez £ukowicza przed wojn¹.

Poza inicjatywami kierowanymi na Pomorze z Warszawy poprzez Poznañ dosz³odo prób nawi¹zania bezpo�rednich kontaktów pomiêdzy Dowództwem G³ównymSZP w Warszawie a Pomorzem. Prawdopodobnie w pa�dzierniku 1939 r. na Po-morze przyby³ emisariusz Dowództwa G³ównego SZP. Przypuszczalnie by³ nimwspomniany ju¿ wcze�niej por. Franciszek W³odarczyk, ps. �Majewski�, �Woj-na�, �Irena�, który przyby³ do Torunia ze Lwowa w pa�dzierniku 1939 r. Poprzyje�dzie do Torunia por. W³odarczyk zosta³ zaprzysiê¿ony w ramach organizacji�Grunwald� i obj¹³ funkcjê kierownika Wydzia³u Wywiadu. Nie ujawni³ jednakwówczas, ¿e jest ju¿ cz³onkiem SZP.

Nawi¹za³ on kontakty w Bydgoszczy i Toruniu. Prawdopodobnie w pocz¹tkachlistopada 1939 r. podjêto próby utworzenia zawi¹zków kadry wojewódzkiej SZP, kiedyto podczas narady w Toruniu usi³owano po³¹czyæ inicjatywy przedwojenne i podejmo-wane ju¿ podczas okupacji. Powsta³ wówczas zal¹¿ek komendy pomorskiej SZP: p.o.komendanta mjr w st. spocz. A. Jakubowski (�¯y³a�), szef sztabu � E. Schneider(�Czaszka�), wywiad � F. W³odarczyk. Niezale¿nie od wspomnianych przedsiêwziêæDowództwo G³ówne S³u¿by Zwyciêstwu Polski w Warszawie kontynuowa³o pracemaj¹ce na celu ostateczne doprowadzenie do utworzenia pomorskiej SZP.

W jaki� czas potem (dok³adnej daty nie uda³o siê ustaliæ, sta³o siê to przypuszczalniew styczniu 1940 r.) z Warszawy do Torunia przyby³ kpt. Józef Chyliñski ps. �Bole-s³aw�, który 20 X 1939 r. w Warszawie mianowany zosta³ p.o. szefa sztabu DowództwaWojewódzkiego SZP w Toruniu. Mia³ on zorientowaæ siê na miejscu w mo¿liwo�ciachtworzenia organizacji. W tym celu Chyliñski nawi¹za³ kontakt z por. W³odarczykiem,który z jego polecenia sprawdza³ wskazanych cz³onków �Grunwaldu�.

W tym czasie SZP nawi¹zywa³a dopiero lu�ne kontakty w województwachzachodnich. Po krótkim pobycie w Toruniu kpt. Chyliñski wróci³ do Warszawy,gdzie przekaza³ meldunek o sytuacji na Pomorzu.

W pa�dzierniku 1939 r. wyznaczono J. Chyliñskiego jako p.o. szefa sztabu SZPna Pomorzu. W celu rozeznania sytuacji, jesieni¹ 1939 r. wyjecha³ z Warszawy doTorunia, gdzie nawi¹za³ kontakty konspiracyjne. Po powrocie do Warszawy zda³relacjê ze swego wyjazdu dowódcy S³u¿by Zwyciêstwu Polski na Pomorze � mjr.J. Ratajczakowi i Dowódcy G³ównemu � gen. M. Tokarzewskiemu. Spotkanie toodby³o siê w mieszkaniu Anny i Henryka Czuperskich (ps. �Hanka� i �Ry-szard�) przy ul. Nowogrodzkiej 31, stanowi¹cym punkt kontaktowy pomorskiej SZP.

Na terenie samego Pomorza rozpoczêto budowanie ³¹czno�ci pomiêdzy War-szaw¹ a Toruniem, Bydgoszcz¹, W³oc³awkiem i Grudzi¹dzem. Wykorzystywanoprzy tym sieci organizacji �Grunwald� (m.in. rodzinê Dalkowskich z Torunia),Organizacji Or³a Bia³ego czy Szarych Szeregów.

47

W koñcu 1939 r. Dowództwu G³ównemu SZP wydawa³o siê, ¿e zarodek orga-nizacyjny SZP ³atwiej uda siê utworzyæ na Pomorzu ni¿ w Wielkopolsce, gdzie naskutek masowych wysiedleñ rwa³y siê kontakty. Pomimo tej optymistycznej ocenydo grudnia 1939 r. nie zdo³ano utworzyæ Dowództwa Wojewódzkiego SZP w To-runiu i rozbudowaæ struktur pomorskich SZP.

W pocz¹tkach stycznia 1940 r. do Warszawy dotar³a instrukcja gen. KazimierzaSosnkowskiego o powo³aniu decyzj¹ Rz¹du RP z listopada 1939 r. Zwi¹zku WalkiZbrojnej (ZWZ). Opieraj¹c siê na niej zaczêto przekszta³caæ SZP w ZWZ, którystanowi³ czê�æ sk³adow¹ Si³ Zbrojnych Rzeczypospolitej. Tak wiêc wszystkie pó�-niejsze kontakty podejmowane na Pomorzu przez kpt. Chyliñskiego odbywa³y siêju¿ w ramach ZWZ.

Pó�niejsze prace konspiracyjne prowadzone na Pomorzu ju¿ w ramach Zwi¹zkuWalki Zbrojnej opiera³y siê na dotychczasowym dorobku S³u¿by Zwyciêstwu Polski.Kierownictwo ZWZ w kraju uwzglêdnia³o przy tym odrêbno�æ warunków okupa-cyjnych panuj¹cych na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy. Komendant okupacjiniemieckiej p³k Stefan Rowecki (�Grot�) informowa³ w lutym 1940 r. KomendantaG³ównego gen. Kazimierza Sosnkowskiego o silnych tendencjach patriotycznychludno�ci pomorskiej i sprzyjaj¹cych pod tym wzglêdem warunkach tworzenia struk-tur konspiracyjnych. Warto wiêc scharakteryzowaæ w tym miejscu jedynie naj-wa¿niejsze elementy, tworz¹ce konspiracjê pomorsk¹ w pierwszym okresie okupacji.Pozwoli to bowiem zrozumieæ trudno�ci, na jakie napotka³a Armia Krajowa i De-legatura Rz¹du przy montowaniu struktur polskiego pañstwa podziemnego w pó�-niejszym okresie.

Najwa¿niejsz¹ rolê odgrywa³y wówczas pomorskie ogniwa ogólnopolskich or-ganizacji konspiracyjnych (Komenda Obroñców Polski, Zwi¹zek Jaszczurczyi Miecz i P³ug) wspó³pracuj¹ce z ZWZ oraz najwiêksze regionalne organizacje(Polska Armia Powstania i Tajna Organizacja Wojskowa �Gryf Pomorski�), którepozosta³y poza strukturami ZWZ�AK. Znaczenie ok. 30 lokalnych organizacji by³odu¿o mniejsze, tym bardziej, ¿e czê�æ z nich stosunkowo wcze�nie rozbita zosta³aprzez gestapo lub wch³oniêta przez ZWZ�AK. Zasadniczo do ZWZ�AK w³¹czonazosta³a bez przeszkód wiêkszo�æ lokalnych organizacji utworzonych przez cz³onkówdywersji pozafrontowej.

Pomorskie ogniwa ogólnopolskich organizacji

Komenda Obroñców PolskiKomenda Obroñców Polski (KOP) by³a prawdopodobnie pierwsz¹ ogólnopolsk¹

organizacj¹ konspiracyjn¹, jaka utworzy³a swoj¹ sieæ terytorialn¹ na Pomorzu. KOPpowsta³ na Lubelszczy�nie w ostatnich dniach wrze�nia 1939 r., w �rodowisku

48

oficerów Korpusu Obrony Pogranicza. By³a to organizacja wojskowo-polityczna,maj¹ca swoj¹ genezê w przedwojennych przygotowaniach, oparta na stosunkowoszerokiej bazie spo³ecznej. Jej cz³onkowie rekrutowali siê spo�ród oficerów i pod-oficerów, ró¿nych grup inteligencji, �rodowisk rzemie�lniczych oraz kombatanckich.KOP odgrywa³a istotn¹ rolê w pocz¹tkowym okresie okupacji. Przyczyni³y siê dotego: sprawny system ³¹czno�ci (w tym z zagranic¹), znaczne zasoby finansowei materia³owe, szerokie zaplecze kadrowe oraz dzia³alno�æ wydawnicza.

Komendzie G³ównej KOP podporz¹dkowane zosta³y cztery inspektoraty, w tymInspektorat Ziem Zachodnich, obejmuj¹cy ziemie w³¹czone do Rzeszy. W sk³adIZZ KOP wchodzi³ m.in. okrêg pomorski KOP. Brak bli¿szych danych o pocz¹t-kowym okresie tworzenia tego okrêgu. Z pewno�ci¹ znaczny wp³yw na powstawaniestruktur KOP na Pomorzu wywar³ bior¹cy udzia³ w przedwojennych przygotowa-niach Tadeusz Odrowski ps. �Odra�, �Pomian�, organizator i pierwszy szef Inspek-toratu Ziem Zachodnich KOP. W pocz¹tkowym okresie okupacji znalaz³ siê onw Warszawie. Stamt¹d, jako inspektor ziem zachodnich KOP, organizowa³ pierwszekontakty z Pomorzem, nawi¹zuj¹c poprzez kurierów ³¹czno�æ z cz³onkami siecidywersji pozafrontowej i wywiadowczej, któr¹ tworzy³ w latach 1938�1939, orazuczestnikami walk o niepodleg³o�æ Pomorza (1918�1920). Spotyka³ siê w Warsza-wie z por. Paw³em Pi¹tkowskim ps. �Podchor¹¿ak�, którego mianowano komendan-tem okrêgu pomorskiego KOP.

Porucznik Pi¹tkowski w pa�dzierniku 1939 r. przyjecha³ z Warszawy do Toru-nia, zak³adaj¹c tu pierwsze ogniwa okrêgu pomorskiego KOP. W ten sposób Ko-menda Obroñców Polski sta³a siê pierwsz¹ ogólnopolsk¹ organizacj¹, która stosun-kowo wcze�nie utworzy³a swoj¹ sieæ terytorialn¹ na Pomorzu. Pi¹tkowski zorgani-zowa³ w Toruniu zal¹¿ki komendy okrêgu. Zaprzysi¹g³: Mariana Tuszewskiego �szef organizacyjny, Witolda Lendziona � szef wywiadu i kontrwywiadu, ZofiêJackowsk¹ � kierowniczka ³¹czno�ci oraz Honoratê Modrzyñsk¹. KomendantemKOP w Toruniu (miasto i powiat) zosta³ oficer Stra¿y Po¿arnej ppor. rez. AlfonsZaborowski ps. �Zgrzyb�. Pi¹tkowski odbywa³ z Torunia podró¿e organizacyjne,osobi�cie zak³adaj¹c komórki KOP na Pomorzu. Po zakoñczeniu wstêpnej fazytworzenia struktur pomorskich KOP i nawi¹zaniu sprawnej ³¹czno�ci pomiêdzyToruniem�Kutnem�Warszaw¹ w styczniu 1940 r. opu�ci³ Toruñ i wyjecha³ doKutna, a nastêpnie Warszawy.

Kierowany przez Pi¹tkowskiego okrêg pomorski KOP obejmowa³ PomorzeGdañskie i Kujawy oraz czê�æ Prus Wschodnich. W jego sk³ad wchodzi³o ok. 30obwodów, dziel¹cych siê na rejony i placówki. Cz³onkowie placówek zak³adali pozatym tzw. wolne placówki, skupiaj¹ce zaufanych ludzi, przed którymi nie ujawnialiswojej przynale¿no�ci organizacyjnej.

W pocz¹tkowym okresie okupacji dzia³alno�æ KOP na Pomorzu koncentrowa³asiê na: propagandzie antyniemieckiej, akcji charytatywnej, organizowaniu przerzutuosób zagro¿onych aresztowaniem do Generalnego Gubernatorstwa oraz dzia³alno�ciwywiadowczej. Na uwagê zas³uguje zw³aszcza stosunkowo szeroki kolporta¿ gazetki

49

KOP �Polska ¯yje�, która dociera³a nawet do s³abiej zorganizowanych pó³nocnychczê�ci Pomorza Gdañskiego.

Rozwój organizacyjny KOP na Pomorzu w pó�niejszym okresie zahamowa³yaresztowania dokonywane przez gestapo, zapocz¹tkowane w marcu 1940 r. w To-runiu. Podczas �ledztwa prowadzonego przeciwko lokalnej organizacji �Batalion�mierci� gestapo natrafi³o na �lad utrzymuj¹cego z ni¹ kontakt komendanta KOPw Toruniu ppor. rez. Zaborowskiego, którego aresztowano. W wyniku �ledztwagestapo uzyska³o informacje pozwalaj¹ce na dalsze rozpracowanie KOP i rozbicieokrêgu pomorskiego tej organizacji. Po tych aresztowaniach KOP nie odtworzy³aswoich struktur na Pomorzu. Niektóre ocala³e komórki wesz³y do innych organizacji(PAP, TOW GP), a jedynie czê�æ znalaz³a siê w ZWZ�AK.

Zwi¹zek JaszczurczyUtworzony w Warszawie przez cz³onków przedwojennego Obozu Narodowo-

-Radykalnego Zwi¹zek Jaszczurczy, bêd¹cy jedn¹ z pierwszych wiêkszych ogólno-polskich organizacji konspiracyjnych, stosunkowo szybko utworzy³ swoje komórkina Pomorzu. Pocz¹tków dzia³alno�ci pomorskich struktur ZJ szukaæ nale¿y w War-szawie. W�ród uciekinierów z Pomorza przebywaj¹cych w Warszawie znale�li siêcz³onkowie przedwojennego ONR. W listopadzie 1939 r. Komendant G³ówny Or-ganizacji Wojskowej Zwi¹zek Jaszczurczy (pe³na nazwa Zwi¹zku Jaszczurczego)por. rez. W³adys³aw Marcinkowski ps. �Jaxa�, przekaza³ przedwojennemu praco-wnikowi Szko³y Morskiej w Gdyni Mieczys³awowi Dukalskiemu rozkaz nawi¹zy-wania kontaktów z Pomorzanami, znajduj¹cymi siê w Generalnym Gubernatorstwie(g³ównie w Warszawie). W zwi¹zku z tym M. Dukalski, jako p.o. KomendantOkrêgu Pomorskiego ZJ, utworzy³ w Warszawie tzw. Grupê Pomorsk¹, którejcz³onków zamierzano przerzuciæ na Pomorze. Z jego polecenia kpt. rez. ArnoldNierzwicki ps. �Krzysztof�, �Konrad� (przed wojn¹ w³¹czony do dywersji pozafron-towej) zorganizowa³ na Pomorzu sieæ ZJ, koncentruj¹c siê na sprawach wywiadu.

W latach 1939�1941 ZJ utworzy³ na Pomorzu swoje placówki w wielu miastachpomorskich, np. w Chojnicach, Brodnicy, Gdyni, Grudzi¹dzu, Lubawie, Pelplinie,Starogardzie, Tczewie, Toruniu. Placówki te dysponowa³y sprawnie funkcjonuj¹c¹³¹czno�ci¹ i kolporta¿em prasy. Koncentrowa³y one swoj¹ dzia³alno�æ na prowadze-niu wywiadu. W sk³ad ZJ na Pomorzu wchodzi³a g³ównie m³odzie¿, w znacznejczê�ci przedwojenni gimnazjali�ci. Wielu z nich znajdowa³o siê w krêgu ideologiinarodowej, przy czym w�ród cz³onków ZJ na Pomorzu znale�li siê zarówno sym-patycy Stronnictwa Narodowego, jak i bardziej radykalnego ONR.

ZJ od momentu swego powstania dystansowa³ siê od rz¹du polskiego utworzo-nego na emigracji. Pomimo tego dosz³o do wspó³pracy okrêgu pomorskiego ZJz pionami rz¹dowymi: cywilnym i wojskowym. Z pewno�ci¹ kontakty z w³adzamicywilnymi by³y czêstsze i bardziej owocne. W Warszawie jesieni¹ 1941 r. przed-

50

stawiciele ZJ (M. Dukalski i A. Nierzwicki) podjêli wspó³pracê z Pomorsk¹ Dele-gatur¹ Okrêgow¹ (A. Antczak, Zygmunt Felczak i Czes³aw Dawidzki). Za po�red-nictwem dzia³aczy pomorskich ODR w Warszawie jesieni¹ 1941 r. dosz³o donawi¹zania kontaktów pomiêdzy cz³onkami komendy okrêgu pomorskiego ZJa przedstawicielem ZWZ. W zwi¹zku z ¿¹daniem ca³kowitego podporz¹dkowaniaZJ Zwi¹zkowi Walki Zbrojnej (bez jakiejkolwiek autonomii) rozmowy zosta³yzerwane. Pomimo tego dosz³o do sta³ej wspó³pracy w zakresie wywiadu, któr¹kontynuowano do momentu likwidacji struktur pomorskich ZJ na prze³omie1942/1943 r.

�Miecz i P³ug�Dzia³alno�æ organizacji �Miecz i P³ug� na Pomorzu jest nadal stosunkowo s³abo

znana i zbadana. Szczególnie ma³o danych odnosi siê do pierwszego okresu istnieniaogniw pomorskich MiP, tzn. lat 1939�1941. �Miecz i P³ug� (niekiedy u¿ywanonazwy Ruch �Miecz i P³ug�) utworzono w Warszawie prawdopodobnie ju¿ w koñcupa�dziernika 1939 r. W�ród jej za³o¿ycieli by³ pochodz¹cy z Pomorza ks. LeonPoeplau ps. �Wolan�. Stosunkowo szybko MiP utworzy³ swoje ogniwa na Pomorzu.Z pewno�ci¹ decyduj¹cy wp³yw na to mia³ ks. Poeplau, który dwukrotnie przyje¿d¿a³na Pomorze w 1939 r. w celu nawi¹zania pierwszych kontaktów oraz rozpoznaniana miejscu warunków okupacyjnych i mo¿liwo�ci prowadzenia dzia³alno�ci konspi-racyjnej. Po powrocie do Warszawy 6 stycznia 1940 r. ks. Poeplau nigdy ju¿ niewyjecha³ na Pomorze (aresztowany zosta³ 3.07.1940 r. i zmar³ w O�wiêcimiu28.08.1940 r.).

Pocz¹tkowo najwa¿niejsz¹ rolê w odniesieniu do Pomorza odgrywa³ w �Mieczui P³ugu� prawdopodobnie Jan Czarnecki, ps. �Brodacz�, przed wojn¹ fotoreporter�Gazety Bydgoskiej�, który na pocz¹tku okupacji znalaz³ siê w Warszawie. Przy-puszcza siê, ¿e to w³a�nie on by³ przedstawicielem okrêgu pomorskiego, stalerezyduj¹cym w Warszawie.

W pa�dzierniku lub listopadzie 1939 r. z polecenia J. Czarneckiego dotar³ doBydgoszczy Eugeniusz Broniec. Przekaza³ on Augustynowi Trägerowi polecenieJ. Czarneckiego pozostania na Pomorzu za wszelk¹ cenê. Byæ mo¿e w³a�nie tostanowi klucz do rozwi¹zania zagadki zwi¹zanej z tworzeniem pomorskich ogniwMiP. Z powojennych przekazów wiadomo, ¿e A. Träger by³ przed wojn¹ pracowni-kiem operacyjnym polskiego wywiadu. Przypuszczalnie ju¿ przed wojn¹ wyznaczonomu do wykonania nie znane bli¿ej zadania (np. zwi¹zane z zapewnieniem ³¹czno�cijednej z wojennej sieci operacyjnej wywiadu). U³atwiæ to mog³o niemieckie nazwis-ko Trägera, wykonywany przez niego zawód kupca oraz fakt, ¿e jego ¿ona by³astomatologiem i w ich mieszkaniu znajdowa³ siê gabinet dentystyczny, co znacznieu³atwia³o organizowanie spotkañ i przekazywanie materia³ów.

51

Wobec braku �róde³ nie mo¿na omówiæ wysi³ków organizacyjnych �Mieczai P³uga� na Pomorzu w pocz¹tkowym okresie okupacji. Musia³y one byæ znaczne,skoro w dokumentach ZWZ z 1940 r. �Miecz i P³ug� jest wymieniany jako jednaz wa¿niejszych organizacji dzia³aj¹cych na Pomorzu (obok Grunwaldu i SzarychSzeregów) maj¹cych kontakt z ZWZ.

W pó�niejszym okresie okupacji MiP koncentrowa³ swoj¹ dzia³alno�æ na Po-morzu na sprawach wywiadu (zarówno wojskowego, jak i politycznego). W 1943 r.wywiad AK nawi¹za³ niezwykle owocn¹ wspó³pracê z okrêgiem pomorskim MiP.

Regionalne organizacje konspiracyjne

Tajna Organizacja Wojskowa ,,Gryf Kaszubski� (pó�niej �Gryf Pomorski�)Na podstawie dostêpnych przekazów trudno jest ustaliæ bezspornie datê utwo-

rzenia Tajnej Organizacji Wojskowej �Gryf Kaszubski� (zwanej potocznie �Gry-fem�). Niekiedy � opieraj¹c siê na powojennym przekazie Ludwika Muzyczki �powstanie tej organizacji wi¹¿e siê z omówionym wcze�niej zespo³em konspiracyj-nym, utworzonym 2 lub 3 IX 1939 r. przez gen. Tokarzewskiego, w sk³ad któregowchodziæ mia³ Józef Dambek. Nadal brak potwierdzenia tego w innych przekazach.Jako pocz¹tek istnienia tej organizacji najczê�ciej wymienia siê 1940 r. lub nawetsierpieñ 1941 r.

Z powojennych ustaleñ wynika, ¿e TOW �Gryf Kaszubski� utworzy³o na tereniepowiatu ko�cierskiego grono osób, powi¹zanych z dywersj¹ pozafrontow¹, skupio-nych wokó³ ukrywaj¹cego siê od wrze�nia 1939 r. Józefa Dambka � nie znanegoszerzej nauczyciela z Kobyla. Z czasem do �Gryfa� w³¹czono szereg istniej¹cychw Borach Tucholskich grup tzw. �bunkrarzy�, z³o¿onych z ukrywaj¹cych siê przedaresztowaniem Polaków, które przekszta³cone zosta³y w oddzia³y partyzanckie. Po-cz¹tkowo komórki �Gryfa� organizowano g³ównie na terenach wiejskich, w powia-tach: ko�cierskim, chojnickim i morskim oraz w Gdyni. Do wiosny 1942 r. organi-zacja nie prowadzi³a zbyt szerokiej dzia³alno�ci, chocia¿ zwerbowano do �Gryfa�znaczn¹ liczbê cz³onków.

Prawdopodobnie latem 1942 r. (na spotkaniu w Rembienicy) Tajn¹ OrganizacjêWojskow¹ �Gryf Kaszubski� przemianowano na Tajn¹ Organizacjê Wojskow¹ �GryfPomorski�, która objê³a tereny le¿¹ce poza Kaszubami, np. Tczew, Starogard,�wiecie, Grudzi¹dz. W jej sk³ad wesz³o szereg mniejszych organizacji i grup kon-spiracyjnych. W ten sposób stosunkowo szybko TOW �Gryf Pomorski� sta³a siê naj-wiêksz¹ regionaln¹ organizacj¹ pomorsk¹. Pomimo prowadzonych latem 1942 r.rozmów �Gryf� nie zosta³ w³¹czony do AK, a w kwietniu 1943 r. organizacja taznalaz³a siê w ramach �Miecza i P³uga�.

52

Polska Armia PowstaniaPolska Armia Powstania by³a najwiêksz¹ � obok TOW �Gryf Kaszubski�

(nastêpnie TOW �Gryf Pomorski�) � regionaln¹ organizacj¹ konspiracyjn¹ dzia³a-j¹c¹ na Pomorzu. Pocz¹tki istnienia PAP do dnia dzisiejszego owiane s¹ tajemnic¹.Prawdopodobnie Polsk¹ Armiê Powstania w styczniu 1940 r. utworzyli podoficero-wie garnizonu toruñskiego, bezpo�rednio przed wojn¹ bior¹cy udzia³ w pracachreferatu dywersyjnego armii �Pomorze�. Wcze�niej prowadzili oni dzia³alno�æw �Grunwaldzie� i po zerwaniu na skutek aresztowañ kontaktu z t¹ organizacj¹utworzyli PAP.

Polska Armia Powstania by³a organizacj¹ niepodleg³o�ciow¹ o charakterze woj-skowym, której g³ównym zadaniem by³o przygotowanie powstania na terenie Po-morza. Mia³o do niego doj�æ w momencie za³amania siê potêgi Niemiec. W kie-rownictwie PAP znale�li siê g³ównie przedwojenni podoficerowie zawodowi z gar-nizonu toruñskiego. Wydaje siê, i¿ pocz¹tkowo PAP mia³a powi¹zania z Komend¹Obroñców Polski. Utraci³a je pó�niej na skutek rozbicia KOP przez gestapo i po-dzia³ów, do jakich dosz³o wewn¹trz KOP. Organizacjê tworzono poprzez kontaktyosobiste i znajomo�ci z okresu przedwojennego.

Na czele PAP sta³a Komenda G³ówna, maj¹ca ca³y czas swoj¹ siedzibê w To-runiu. W latach 1940�1943 funkcjê komendanta g³ównego pe³ni³ chor¹¿y Jan Sta-chowiak, ps. �Franciszek�. Wa¿n¹ rolê w PAP odgrywa³ ppor. rez. Sergiusz Kosteckips. �Czarny�, którego funkcji w PAP w latach 1940�1942 nie uda³o siê ustaliæ.

W organizacji wyodrêbniono dwa zasadnicze piony. Jeden z nich przeznaczonyby³ do prowadzenia bie¿¹cej dzia³alno�ci (³¹czno�æ, wywiad, sabota¿ i dywersja),drugi tworzono z my�l¹ o przewidywanym powstaniu. Najwcze�niej utworzonostruktury PAP w Toruniu. Komendzie G³ównej podporz¹dkowano kilka batalionówkonspiracyjnych, które znajdowa³y siê w poszczególnych dzielnicach. Ich zadaniemby³o opanowanie strategicznych punktów w momencie wybuchu powstania.

Struktury terenowe PAP (zwane rejonami) utworzono w: Bydgoszczy, Che³mnie,Che³m¿y, Gdañsku, Gdyni, Grudzi¹dzu, Inowroc³awiu, Ko�cierzynie.

W pó�niejszym okresie PAP zosta³a rozbita przez gestapo (druga po³owa 1943 r.),a jej ówczesny komendant g³ówny Edward Rudzki vel Edward S³owikowski podj¹³wspó³pracê z gestapo i zosta³ za to zastrzelony. Czê�æ ocala³ych struktur PAP wesz³odo AK, czê�æ pod koniec okupacji znalaz³o siê w Polskiej Armii Ludowej.

Lokalne organizacje konspiracyjne

Szczególnie w pocz¹tkowym okresie okupacji, kiedy na Pomorze nie dotarlijeszcze emisariusze i wys³annicy z Polski centralnej, powsta³o tu szereg samodziel-nych grup konspiracyjnych. Obecnie wiadomo, i¿ wiele z nich utworzyli przeszko-leni przed wojn¹ cz³onkowie ro¿nych sieci dywersyjnych, niektóre natomiast by³y

53

wyrazem patriotycznych postaw poszczególnych jednostek czy grup nieformalnych.Znacz¹cy by³ w nich udzia³ m³odzie¿y pomorskiej.

Wydaje siê, i¿ przedwojennych inspiracji doszukaæ siê mo¿na np. w organiza-cjach pos³uguj¹cych siê nazw¹ Orze³ Bia³y. Z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwastwierdziæ nale¿y, i¿ nazwa ta by³a rozwiniêciem skrótu OB (Organizacja Bojowalub Oddzia³y Bojowe), który nadawano sieciom dywersyjnym tworzonym przedwojn¹ w ramach dywersji pozafrontowej. Organizacje o tej nazwie powsta³y w kilkumiejscowo�ciach na terenie Pomorza (istnia³y np. w Gdyni i Grudzi¹dzu). Nie uda³osiê ustaliæ, czy dysponowa³y one powi¹zaniami z Organizacj¹ Or³a Bia³ego utwo-rzon¹ w GG na bazie dywersji pozafrontowej. Wszystkie te organizacje w latach1940�1942 wesz³y w sk³ad struktur pomorskich ZWZ�AK.

Prawdopodobnie na bazie dywersji pozafrontowej powsta³y ju¿ jesieni¹ 1939 r.:bezimienna grupa kierowana przez bosmana Józefa Kuchnowskiego dzia³aj¹ca w re-jonie Rumi i Gdyni (rozbita w czerwcu 1940 r.), organizacje dywersyjne �Stra¿nica�i �Szwadron �mierci� utworzone w koñcu 1939 r. w Tczewie (rozbite w 1941 r.),grupa konspiracyjna por. rez. Boles³awa Formeli (w³¹czona w 1942 r. do TOW�Gryf Pomorski�).

Nieco inny charakter mia³a utworzona w pa�dzierniku 1939 r. nieformalna grupaskupiona wokó³ ks. Edmunda Roszczynialskiego, która prowadzi³a dzia³alno�æ cha-rytatywn¹. Przyjê³a ona nazwê �Pomoc Polakom�. Po aresztowaniu ks. Roszczy-nialskiego w listopadzie 1939 r. kierownictwo tej grupy przej¹³ ks. Józef Bartel,który przekszta³ci³ j¹ w lokaln¹ organizacjê �Polska ¯yje�. Poza udzielaniem po-mocy i dzia³alno�ci¹ propagandow¹ wyodrêbniono pion wojskowy, który organizo-wa³ por. rez. Grzegorz Wojewski. W po³owie 1942 r. �Polska ¯yje� w³¹czona zosta³ado TOW �Gryf Pomorski�.

Drug¹ grupê lokalnych organizacji konspiracyjnych, które utworzy³y niekiedyswoje komórki w innych miejscowo�ciach, stanowi³y organizacje za³o¿one przezm³odzie¿ lub takie, w których m³odzie¿ odgrywa³a znacz¹c¹ rolê. M³odzie¿ pomor-ska ju¿ jesieni¹ 1939 r. zaczê³a tworzyæ lu�ne grupy konspiracyjne, które z czasemprzybra³y formy organizacyjne. Brak do�wiadczenia w pracy podziemnej, niedosta-teczna znajomo�æ techniki konspiracyjnej oraz brawura i nieprzestrzeganie zasadbezpieczeñstwa spowodowa³y stosunkowo szybkie rozbicie przez gestapo szeregum³odzie¿owych organizacji. Wymieniæ tu mo¿na przyk³adowo: �Rotê� (grudzi¹dz-k¹), �Rotê� (starogardzk¹), Organizacjê Wojskow¹ M³odzie¿y Kaszubskiej, bydgoski�Katollech� czy grupê harcersk¹ z Brus kierowan¹ przez Stefana Dziekana. Wszy-stkie wspomniane wy¿ej organizacje zosta³y zlikwidowane przez gestapo w latach1940�1941.

Na szersze omówienie zas³uguje utworzony w koñcu 1939 r. w Toruniu �Bata-lion �mierci�. Organizacjê tê za³o¿yli nauczyciele toruñscy: Zygmunt Moczyñski� kierownik organizacji, Wanda Bukiewicz, prefekt ks. Leon G³ówczewski orazBernard i Wac³aw Wi�niewscy. Cz³onkowie rekrutowali siê g³ównie spo�róduczniów toruñskich szkó³ �rednich, harcerzy i cz³onków Przysposobienia Wojsko-

54

wego. �Batalion �mierci� prowadzi³ akcjê charytatywn¹, któr¹ objêto polskichjeñców oraz rodziny zamordowanych i aresztowanych. Przygotowywano siê tak¿edo prowadzenia sabota¿u. Stosunkowo szeroki zasiêg mia³a akcja propagandowa(nawo³ywanie do bojkotu zarz¹dzeñ w³adz okupacyjnych, propaganda szeptanai wydawanie pisma �Za Wolno�æ�).

Podjêcie szeregu nieprzemy�lanych akcji, nieprzestrzeganie zasad konspiracjioraz prowokacja gestapo spowodowa³y rozbicie tej organizacji. Toruñskie gestapow marcu�kwietniu 1940 r. aresztowa³o ok. 160 cz³onków lub osób powi¹zanychz �Batalionem �mierci�. W wyniku �ledztwa aresztowania przenios³y siê na cz³on-ków �Grunwaldu� i �Komendy Obroñców Polski�, utrzymuj¹cych kontakty z �Ba-talionem �mierci�. Tak wiêc aresztowania w lokalnej organizacji przyczyni³y siê dojednej z pierwszych wiêkszych dekonspiracji na terenie Torunia i rozbicia niektórychstruktur �Grunwaldu� i KOP.

* * *Podsumowuj¹c pocz¹tkowy okres tworzenia Polskiego Pañstwa Podziemnego na

Pomorzu stwierdziæ trzeba, i¿ w latach 1939�1941 pierwszoplanow¹ rolê odgrywa³yosoby, które bez wzglêdu na swój krytyczny stosunek do ówczesnej ekipy rz¹dz¹cej,widz¹c coraz bardziej realne zagro¿enie niemieckie, ju¿ przed wojn¹ zdecydowa³ysiê w³¹czyæ do prac specjalnych, prowadzonych przez w³adze wojskowe. W szcze-gólno�ci dotyczy³o to �rodowisk opozycyjnych, bêd¹cych g³ównie � choæ nie tylko� w orbicie wp³ywów narodowej demokracji. St¹d te¿ zwolennicy opozycji weszlido �Grunwaldu�, a nastêpnie znale�li siê w strukturach SZP�ZWZ�AK. By³o tokonsekwencj¹ wyboru dokonanego ju¿ przed wojn¹, ugruntowanego dodatkowopolityk¹ realizowan¹ na Pomorzu przez niemieckie w³adze okupacyjne.

Warto te¿ podkre�liæ, ¿e ju¿ w pocz¹tkowym okresie okupacji na Pomorzupodjê³y dzia³alno�æ organizacje konspiracyjne, które uznaj¹c pó�niej zwierzchnictworz¹du polskiego na emigracji dystansowa³y siê od jego agend krajowych, tzn.ZWZ�AK czy DR. Bazowa³y one na �rodowiskach nastawionych opozycyjnie dow³adz sanacyjnych. Proces wchodzenia tych organizacji do struktur podziemnegopañstwa polskiego na Pomorzu by³ niezwykle z³o¿ony i d³ugotrwa³y, bowiem do-datkowo komplikowa³y sytuacjê wystêpuj¹ce na Pomorzu ju¿ przed wojn¹ silnepierwiastki regionalizmu i nieufno�ci wobec przybywaj¹cych tu Polaków z tzw.Kongresówki.

Rozdzia³ III

ROZWÓJ ORGANIZACYJNY ZWZ�AK NA POMORZU

Poprzednio omówiono pocz¹tki organizowania struktur Polski Podziemnej,maj¹cych swoj¹ genezê w szeregu inicjatywach przedwojennych, przygotowywa-nych g³ównie pod auspicjami Oddzia³u II Sztabu Wojska Polskiego, DowództwaOkrêgu Korpusu VIII w Toruniu i in. Kolejny rozdzia³ ma za zadanie przybli¿yæzagadnienia zwi¹zane z powstawaniem i funkcjonowaniem sieci konspiracyjnejZwi¹zku Walki Zbrojnej�Armii Krajowej na obszarze pomorskim.

W pocz¹tkach stycznia 1940 r. uda³ siê na Pomorze kpt. Józef Chyliñski ju¿jako p.o. szefa sztabu pomorskiego okrêgu ZWZ. W Toruniu nawi¹za³ kontaktyz istniej¹cymi tam organizacjami, m.in. z Szarymi Szeregami, �Grunwaldem�, Stron-nictwem Narodowym (Wac³aw Ciesielski) i in. Z kolei w Bydgoszczy podj¹³ kontaktz Franciszkiem Hoffmannem, Leonem Tojz¹, Brunonem Jasiñskim, Marianem Gór-skim, a we W³oc³awku z Wac³awem Guzowskim. Rozpoczêto organizowanie wy-wiadu, kontrwywiadu, ³¹czno�ci i kwater dla sztabu okrêgu. W lutym Chyliñskipowróci³ do Warszawy i przedstawi³ stan organizacyjny okrêgu KomendantowiOkupacji Niemieckiej � p³k S. Roweckiemu oraz p.o. Komendanta PomorskiegoOkrêgu ZWZ mjr. J. Rat¹jczakowi.

Prace zwi¹zane z tworzeniem struktur pomorskich ZWZ (a wcze�niej tak¿ei SZP) mia³y zwi¹zek z koncepcj¹ zorganizowania jednego Obszaru Poznañsko�Po-morskiego. W opinii kierownictwa ZWZ w kraju oba te regiony stanowi³y pewn¹ca³o�æ pod wzglêdem ekonomicznym i administracyjnym. Dominuj¹c¹ si³ê politycz-n¹ stanowi³a tam endecja oraz utworzona przez dzia³aczy narodowych organizacja�Ojczyzna�. Ogromne trudno�ci kadrowe zmusi³y p³k. S. Roweckiego do wystoso-wania pro�by do Komendanta G³ównego ZWZ gen. Sosnkowskiego o przys³anie dokraju oficerów, których zamierza³ skierowaæ do pracy w Poznañskiem i na Pomorzu.

Wystêpuj¹ce problemy nie wstrzyma³y bynajmniej prac organizacyjnych, choæmjr Ratajczak wskutek choroby na Pomorze wyjecha³ dopiero 16 kwietnia 1940 r.G³ównym o�rodkiem dyspozycyjnym ZWZ na Pomorzu sta³ siê Toruñ, gdzie

57

organizowano sztab okrêgu i ³¹czno�æ kuriersk¹ z Warszaw¹. Jednak¿e wskutektrudnych warunków okupacyjnych Ratajczak nie móg³ przebywaæ na Pomorzui z Torunia przeniós³ siê do Rembertowa pod Warszaw¹. Niezbyt czêsto wyje¿d¿a³do Bydgoszczy, Grudzi¹dza, Ciechocinka, bywa³ tak¿e w Toruniu. Natomiast ca³yczas przebywa³ na Pomorzu szef sztabu Chyliñski, bêd¹c faktycznym organizatoremstruktur terenowych. W 1940 r. nawi¹za³ on kontakt z organizacjami konspiracyj-nymi dzia³aj¹cymi w Okrêgu Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie. Zaczêto organizo-waæ ogniwa dowodzenia w Grudzi¹dzu, Toruniu, Che³mnie, Bydgoszczy i w Choj-nicach. Próbowano tak¿e dotrzeæ do pó³nocnych rejonów Pomorza. Do jesieni 1940 r.zorganizowano 12 tzw. szkieletowych komend obwodów: w Bydgoszczy, Brodnicy,Grudzi¹dzu, Che³mnie, Gdyni, Inowroc³awiu, Ko�cierzynie, W³oc³awku, Toruniu,Tucholi, Chojnicach i Tczewie. Do 15 stycznia 1941 r. mjr Ratajczak mia³ przed-stawiæ Komendantowi G³ównemu ZWZ gen. S. Roweckiemu stan organizacyjnyi mo¿liwo�ci bojowe Okrêgu Pomorskiego. W pa�dzierniku i w listopadzie 1940 r.nast¹pi³y jednak aresztowania na Pomorzu, g³ównie w�ród cz³onków organizacji�Grunwald� i Komendy Obroñców Polski, z którymi mia³ kontakt Zwi¹zek WalkiZbrojnej. Aresztowano ³¹cznika J. Ratajczaka � Józefa Olszewskiego, który za³ama³siê w �ledztwie i ujawni³ miejsce przebywania Komendanta Pomorskiego OkrêguZWZ (zatrzymanego w nocy z 23 na 24 listopada 1940 r.) i inne punkty kontaktowe.Aresztowania objê³y te¿ czê�æ dzia³aczy ZWZ na Pomorzu. Prace konspiracyjnezosta³y tutaj na pewien czas zahamowane.

Aresztowania jesienne 1940 r. na Pomorzu i 1941 r. w Wielkopolsce ostatecznieprzekre�li³y plany utworzenia wspólnego Obszaru Poznañsko�Pomorskiego. Przy-st¹piono do organizowania Obszaru Zachodniego ZWZ�AK, którego siedzib¹ mia³abyæ Warszawa.

Po aresztowaniach jesiennych 1940 r. okrêgiem kierowa³ czasowo kpt. J. Chy-liñski, mimo i¿ formalnie nie posiada³ nominacji na to stanowisko. Zagro¿onyaresztowaniem wyjecha³ do Warszawy, gdzie nawi¹za³ kontakt z Józefem Grussem(�Stanis³aw�), którego ustanowi³ swoim zastêpc¹ i w lutym 1941 r. skierowa³ doTorunia i Grudzi¹dza w celu zbadania sytuacji po represjach niemieckich. W czer-wcu 1941 r. Chyliñski powróci³ na Pomorze i razem z Grussem zacz¹³ organizowaæKomendê okrêgu i sieæ terytorialn¹. Powtórnie nawi¹zywali kontakty z poszczegól-nymi rejonami Pomorza. Przyst¹piono do organizacji inspektoratów. Aresztowaniaprzeprowadzone przez gestapo w 1940 r. sprawi³y, i¿ w wielu wypadkach prace tetrzeba by³o prowadziæ od pocz¹tku. Dzia³ania w³adz okupacyjnych i trudno�cikadrowe utrudnia³y pracê podziemn¹, w niektórych wiêc wypadkach inspektoratamikierowa³a jedna osoba. W okresie tym wystêpowa³y trudno�ci z utworzeniem ³¹cz-no�ci z Warszaw¹. Latem 1941 r. pomorski ZWZ, nadal kierowany przez Chyliñ-skiego, zdo³a³ czê�ciowo odbudowaæ swoj¹ sieæ organizacyjn¹. W koñcu 1941 r.Komendantem Okrêgu mianowano pp³k. Rudolfa Ostrihanskiego. Nawi¹za³ onkontakt z przyby³ym do Warszawy J. Chyliñskim, który zapozna³ go ze stanemorganizacyjnym okrêgu. Jednak¿e pp³k R. Ostrihansky nie zdo³a³ zalegalizowaæ

58

swego pobytu na Pomorzu, gdzie przebywa³ oko³o dwóch miesiêcy, m.in. dokonuj¹cinspekcji w Toruniu. Przed opuszczeniem Bydgoszczy i powrotem do Warszawynakaza³ Chyliñskiemu realizowanie zadañ rozbudowy struktur organizacyjnych, coby³o równoznaczne z faktycznym organizowaniem i dowodzeniem przez szefa szta-bu Okrêgiem Pomorskim. Priorytetem sta³o siê zorganizowanie systemu ³¹czno�ciwewnêtrzne pomiêdzy podokrêgami i zewnêtrznej z Komend¹ G³ówn¹ Zwi¹zkuWalki Zbrojnej w Warszawie. Zagadnienie ³¹czno�ci na linii Warszawa�OkrêgPoznañski�Okrêg Pomorski stanowi³o równie¿ przedmiot troski ówczesnego Ko-mendanta Obszaru Zachodniego (w sk³ad którego wchodzi³y Okrêg Poznañskii Pomorski) gen. Tadeusza Bór Komorowskiego. Czyni³ on tak¿e starania w kwestiiodbudowania sztabu obu okrêgów.

Fala kolejnych aresztowañ przesz³a przez Pomorze latem i jesieni¹ 1942 r.Zapocz¹tkowa³o j¹ aresztowanie Inspektora Rejonowego w Bydgoszczy BrunonaJasiñskiego (�Kuno�, �Henryk II�) w dniu 29 czerwca 1942 r., w le�niczówceD³ugie. Represje niemieckie dotar³y do pó³nocnych rejonów Pomorza. W pa�dzier-niku tego roku aresztowany zosta³ m.in. Komendant Podokrêgu Pó³nocnego (Mor-skiego) kpt. cz. w. Józef Olszewski (�Andrzej�) � nie mia³ on nic wspólnegoz aresztowanym wcze�niej ³¹cznikiem mjr. J. Ratajczakiem.

Akcja gestapo zatacza³a coraz szersze krêgi. Dnia 13 maja 1943 r. (niektóredokumenty niemieckie wymieniaj¹ datê 12 maja) przy próbie przej�cia granicyGeneralnego Gubernatorstwa w Nowym Dworze aresztowano pp³k. R. Ostrihan-skiego. Obowi¹zki Komendanta Okrêgu ponownie przej¹³ mjr J. Chyliñski. W pa�-dzierniku 1943 r. Komenda G³ówna Armii Krajowej mianowa³a KomendantemOkrêgu pp³k. Jana Pa³ubickiego (�Piorun�, �Grom�).

Dalsze aresztowania miêdzy marcem a wrze�niem 1943 r. w znacznym stopniuos³abi³y utrzymanie ³¹czno�ci z Warszaw¹, jednak pomimo represji niemieckichstruktury Pomorskiego Okrêgu ulega³y dalszej rozbudowie, docieraj¹c do mniejszychmiejscowo�ci.

W ci¹gu 1944 r. Komendê Okrêgu dotknê³y kolejne aresztowania, w wynikuktórych zatrzymano szefów Wydzia³u £¹czno�ci i Wywiadu: ppor. Gustawa Olszew-skiego (�Gracjan�) i mjr. J. Grussa. Akcja gestapo ponownie nasili³a siê jesieni¹1944 r., co po raz kolejny spowodowa³o os³abienie prac Okrêgu Pomorskiego AK.

Struktura wewnêtrzna

Pocz¹tki dzia³alno�ci Komendy Okrêgu Pomorskiego ZWZ�AK siêgaj¹, jakwiadomo, po³owy kwietnia 1940 r., kiedy to na Pomorze wyjecha³a ekipa mjr.J. Rat¹jczaka. Zasadniczo jednak struktury Komendy Okrêgu wraz z obsad¹ skrys-talizowa³y siê w latach 1941�1942. Funkcje Komendantów Okrêgu pe³nili: mjrJ. Ratajczak (�Englert�, �Karol�, �Karolczak�, �Krauze�) do momentu aresztowa-

59

nia 23/24 listopada 1940 r.; p³k R. Ostrihansky (�Ludwik�, �Rudolf, �Pawe³ek�,�Gawe³�, �Aureliusz�) do aresztowania 13 maja 1943 r. (lub 12 maja 1943 r.); pp³kJ. Pa³ubicki (�Gradus�, �Grom�, �Janusz�, �Piorun�) � od lata 1943 r. lub odpa�dziernika 1943 r. do lipca 1944 r. i od stycznia 1945 r. do rozwi¹zania ArmiiKrajowej 19 stycznia 1945 r. Od lipca 1944 r. do koñca grudnia KomendantemOkrêgu by³ mjr Franciszek Trojanowski (�Fala�, �Trojañczyk�, �Toruñczyk�).

W tym miejscu, nale¿y podj¹æ próbê czê�ciowego chocia¿ wyja�nienia sprawype³nienia funkcji Komendanta przez mjr F. Trojanowskiego. W dniu 3 sierpnia1944 r., wkrótce po swej nominacji i przybyciu na Pomorze wzi¹³ on udzia³w dwudniowej odprawie w Brodnicy, w której uczestniczyli tak¿e: dotychczasowyKomendant Okrêgu pp³k J. Pa³ubicki, szef sztabu mjr J. Chyliñski, szef wywiaduFranciszek Bendig (�Ksawery�), szef ³¹czno�ci � H. Gruetzmacher (�Micha³�).Trojanowski mia³ wówczas oficjalnie przej¹æ dowodzenie Okrêgiem Pomorskim.Jednak¿e Chyliñski nie uzna³ tej nominacji (podpisanej przez Komendanta G³ównegoAK gen. T. Bór-Komorowskiego). Nast¹pi³a próba odsuniêcia Trojanowskiego odkierowania Okrêgiem. Decyzjê tê motywowano brakiem rozeznania przez nowegokomendanta warunków panuj¹cych w okresie okupacji na Pomorzu i zagro¿eniemdekonspiracj¹. Krytyce poddano przedstawione przezeñ plany wywo³ania powstaniana Pomorzu, rozpoczêcia akcji odtworzenia Si³ Zbrojnych oraz chêæ nadmiernego,jak na sytuacjê pomorsk¹, aktywizowania walki zbrojnej (dokonywania aktówwzmo¿onej dywersji, zamachów na funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego), wresz-cie prowadzenie notatek z adresami i nazwiskami, czy ostentacyjn¹ inspekcjê od-dzia³ów partyzanckich, które zamierza³ �ci¹gn¹æ do Bydgoszczy, a nastêpnie prze-rzuciæ do Puszczy Kampinoskiej w celu udzielenia pomocy walcz¹cej Warszawie.J. Gruss wyrazi³ przy tym opiniê, ¿e przenoszenie metod konspiracyjnych z Gene-ralnego Gubernatorstwa na Pomorze doprowadziæ mo¿e do masowych aresztowañi po raz kolejny utrudniæ prace Okrêgu. Podobne zdanie mieli tak¿e niektórzypracownicy Okrêgowej Delegatury Rz¹du RP na Kraj. Tereny Pomorza nie by³yTrojanowskiemu obce, gdy¿ przed wojn¹ przez oko³o 9 lat s³u¿y³ w 61 pp w Byd-goszczy. Jednak¿e w swoich dzia³aniach nie uwzglêdnia³ specyfiki okupacyjnejPomorza i nie zdawa³ sobie sprawy b¹d� nie chcia³ przyj¹æ do wiadomo�ci faktu,¿e nawet g³o�na rozmowa prowadzona w jêzyku polskim na tym terenie mo¿e naraziærozmawiaj¹cych na gro�ne konsekwencje, co nie zdarza³o siê w Generalnym Gu-bernatorstwie. Z drugiej jednak strony do pewnych zagadnieñ, nie zawsze prawid-³owo rozumianych w GG, podchodzi³ ze zrozumieniem. Przyk³adem mo¿e byæ tutajsprawa Niemieckiej Listy Narodowo�ciowej (NLN). Mjr Trojanowski nakazywa³bowiem przyjmowanie do oddzia³ów AK równie¿ Polaków posiadaj¹cych III grupêNLN, dostrzegaj¹c przy tym dramat ludno�ci Pomorza zmuszanej do wyrzekaniasiê swego pochodzenia. Podkre�liæ te¿ trzeba, ¿e niezwykle trudne warunki, w jakichprzysz³o egzystowaæ konspiracji pomorskiej, mog³y na zewn¹trz stwarzaæ wra¿eniema³ej aktywno�ci, ale opinia taka by³a b³êdna. Komenda Okrêgu pomorskiegoZWZ�AK tworzy³a swoje struktury i prowadzi³a walkê stosownie do mo¿liwo�ci,

60

jakie istnia³y w Okrêgu Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie. Wydaje siê wiêc, ¿e nowyKomendant powinien wys³uchaæ w tej sprawie opinii ze strony do�wiadczonychw walce podziemnej i obeznanych ze specyfik¹ pomorsk¹ cz³onków KomendyOkrêgu. Konflikt ten nie zosta³ do koñca rozwi¹zany i w styczniu 1945 r. funkcjêKomendanta Okrêgu Pomorskiego AK ponownie obj¹³ pp³k J. Pa³ubicki.

Przez ca³y okres okupacji szefem sztabu by³ kpt./mjr/pp³k J. Chyliñski, faktyczniekieruj¹cy pracami Okrêgu, zw³aszcza podczas wakatów na stanowisku KomendantówOkrêgów, mimo i¿ nie posiada³ formalnej nominacji. Do najbardziej aktywnychpracowników sztabu Komendy Okrêgu ZWZ�AK na Pomorzu nale¿eli m.in.:J. Gruss, F. Bendig, M. Górski (szefowie wywiadu), H. Gruetzmacher, L. Bia³y(szefowie ³¹czno�ci), L. Tojza (oficer do spraw specjalnych), H. Krzeszowska-Piet-kiewicz, H. Strzelecka (Komendantki Wojskowej S³u¿by Kobiet). Zarówno wymie-nione osoby, jak i Komendant Okrêgu pp³k J. Pa³ubicki i jego szef sztabu pp³k J.Chyliñski okazywali ogromn¹ troskê nie tylko o sprawne funkcjonowanie pomorskiejArmii Krajowej, ale i o bezpieczeñstwo ludzi, staraj¹c siê zmniejszyæ do minimumryzyko aresztowania.

W Komendzie Okrêgu funkcjonowa³y nastêpuj¹ce Wydzia³y:� Organizacyjny,� Informacyjno-Wywiadowczy,� Operacyjno-Szkoleniowy,� £¹czno�ci,� Biuro Informacji i Propagandy,� Zwi¹zek Odwetu,� Wojskowa S³u¿ba Kobiet,� Referat Kolejowy,� Referat S³u¿by Zdrowia,� Referat �Rolnik�,� Wojskowy S¹d Specjalny,� Referat Duszpasterstwa.Wa¿nym elementem pracy Okrêgu by³o nale¿yte prowadzenie spraw kancela-

ryjnych oraz utrzymywanie ³¹czno�ci. Wszelkie rozkazy, meldunki czy ró¿negorodzaju rozporz¹dzenia musia³y byæ napisane w odpowiednim czasie i szybko prze-kazane do wy¿szych i ni¿szych szczebli organizacyjnych. £¹czno�æ kurierska i kan-celaria sztabu Okrêgu dzia³a³y bardzo sprawnie dziêki ofiarno�ci i po�wiêceniu wielukurierek, jak: Hanna Dulska (Nowicka, ps. �Iskra�), Barbara Dulska (�Danka�),Janina Dulska (�Maria�, �Maliszewska�), Kazimiera Bartel (Rogoziñska, ps. �Jad-wiga�), Zofia Bartel (�Dobra�, �Goebbelsowa�), Jadwiga Derucka (Gliñska, ps.�Maria�, �Jadzia� � by³a te¿ szyfrantk¹ w Komendzie Okrêgu), Helena Derucka(Sz¹jkowska, ps. �Bogna�, �Tekla�), Maria Bia³a (�Magda�), Franciszka Gendaszek(�Teresa�), Kazimiera Hoffmann (�Ciocia Irka�), Irena Jagielska (Nowak, ps.�Ewa�), Leokadia Jagielska (�Kajtek�), Maria Sypniewska (�Teresa�), Helena Lesz-

61

czyñska (�Janka�), Halina Strzelecka (�Zofia�), W³adys³awa Tojza (�Teresa�), HalinaNowicka (�Halinka�), Maria Guzowska (�Roma�) i wiele innych.

Praca kancelarii polega³a wiêc g³ównie na przepisywaniu na maszynie rozkazów,instrukcji i meldunków dla Komendy Okrêgu, Komendy Obszaru i Komendy G³ów-nej ZWZ�AK. Dane personalne np. osób proponowanych do awansów, odznaczeñby³y szyfrowane. W kancelarii przechowywano te¿ oryginalne piecz¹tki, legitymacjei druki firmowe w³adz okupacyjnych. Decyzjê o ich wykorzystaniu wydawa³ SzefSztabu � Chyliñski. Ka¿da kurierka Komendy Okrêgu musia³a znaæ jêzyk niemiecki.Z relacji kurierki Sztabu Okrêgu I. Jagielskiej (Nowak) wynika, ¿e chc¹c unikn¹æpodejrzeñ osoba przewo¿¹ca poci¹giem tzw. pocztê prowadzi³a o¿ywione rozmowy,ale bez zbytniej weso³o�ci, gdy¿ wrogie usposobienie, wzglêdnie ostentacyjne mil-czenie wzbudza³o nieufno�æ policji. Do punktu docelowego doje¿d¿ano rowerem,docierano pieszo, poniewa¿ na odbywanie podró¿y poci¹giem powy¿ej 100 kmwymagana by³a przepustka. Bardzo du¿¹ pomoc okazywali tutaj kolejarze przewo-¿¹cy z Pomorza do Generalnego Gubernatorstwa kurierów, agentów wywiadu czytzw. spalonych, a wiêc zagro¿onych aresztowaniem przez okupanta.

Wszelkie prace wykonywane w Komendzie Okrêgu Pomorskiego ZWZ�AKstanowi³y wysi³ek wielu ludzi, a nawet ca³ych rodzin. Przyk³adowo mo¿na tutajwymieniæ rodziny Bartlów, Bia³ych, Dulskich, Gendaszków, Guzowskich, Jagiel-skich, Kudliñskich, Leszczyñskich, Lipskich, Stenclów, Spodniewskich, Tojzów,Zakrzewskich, Zieleniewskich i wiele innych, których nie uwzglêdniono ze wzglêduna ograniczone ramy objêto�ciowe pracy, a których pe³ne brzmienie imion i nazwiskpowinno zostaæ odtworzone. Z wymienionymi utrzymywali kontakty: KomendantOkrêgu Pomorskiego � pp³k J. Pa³ubicki i Szef Sztabu mjr pp³k J. Chyliñski(podró¿uj¹cy po terenie na rowerze, najczê�ciej w przebraniu kominiarza) orazszefowie poszczególnych wydzia³ów. Zarówno rodziny wy¿ej wspomniane, jaki inne u¿ycza³y swoich mieszkañ, które wykorzystywane by³y jako kwatery Komen-dy Okrêgu. Rozsiane by³y one na terenie ca³ego Okrêgu, np.: w Brodnicy�Opalenicy(u Dziêgielewskich), w Kruszynach Szlacheckich (kwatera o kryptonimie �Maliny�u Dulskich), w W¹brze�nie w gospodarstwie Mlewo (kryptonim �Wujek� � u De-jewskich), w Golubiu (u Nozdrzykowskich), w Rypinie (u Spodniewskich i Kitz-mannów nosz¹ca kryptonim �Wanda�), w Rypinie�D³ugiem (u Paw³owskich),w Lipnie�Skêpem (u Grabowskich), we W³oc³awku (u Guzowskich), w Che³m¿y(u J. Kowalczyk) czy w Grudzi¹dzu (u W. Zieliñskiej). Nale¿y te¿ wspomnieæo kwaterach w Toruniu (u Jagielskich, Paszkowskich) i w Bydgoszczy (u K. Hof-fmann, Z. Bartel, W. Tojzy, F. Gendaszek, T. Rux oraz u rodziny Szymañskich).Pomoc przy organizowaniu kwater i punktów kontaktowych okazywa³a WojskowaS³u¿ba Kobiet.

Jak wiadomo ³¹czno�æ pomiêdzy Komend¹ Okrêgu Pomorskiego a Komend¹Obszaru Zachodniego i Komend¹ G³ówn¹ w Warszawie by³a utrzymywana nieregu-larnie, co wi¹za³o siê z trudno�ciami przy przekraczaniu granicy pomiêdzy Okrêgiem,Rzeszy Gdañsk�Prusy Zachodnie i Generalnym Gubernatorstwem. Tzw. lewe papiery

62

wyrabiano w Wydziale Legalizacji Oddzia³u Organizacyjnego ZWZ�AK, którymkierowa³a pocz¹tkowo Halina Stabrowska (,,Wita�). Z kolei kierowniczk¹ ³¹czno�ciKomendy Obszaru Zachodniego by³a Halina Korniak (�Dorota�). Przy pomocyWojskowej S³u¿by Kobiet Okrêg Pomorski zorganizowa³ trzy g³ówne trasy doWarszawy: Bydgoszcz�Kutno�Warszawa, Toruñ�£od��Warszawa, W³oc³a-wek�£ód��Warszawa. By³y jednak okresy, gdy kontakty ze stolic¹ ulega³y przer-waniu. W meldunku organizacyjnym Nr 240 (1.09.43�29.02.44) stwierdzono: �Brakw³a�ciwego obrazu stanu organizacyjnego [Okrêgu Pomorskiego � B. Ch.] wobecniedostatecznej ³¹czno�ci�. Ze strony Komendy G³ównej ZWZ�AK nie przeprowa-dzono te¿ ¿adnej inspekcji na Pomorzu. Natomiast Szef Sztabu Okrêgu Pomorskiego� Chyliñski w miarê mo¿liwo�ci stara³ siê byæ obecny na odprawach u KomendantaG³ównego b¹d� w Komendzie Obszaru Zachodniego. Na odprawach omawia³ spra-wy organizacyjne Pomorza tak z Komendantem G³ównym, jak i z szefami poszcze-gólnych Oddzia³ów KG: I (Organizacyjnego), II (Informacyjno�Wywiadowczego),III (Operacyjnego), V (Dowodzenia i £¹czno�ci), VI (Biura Informacji i Propagan-dy), szefem Kedywu i przedstawicielami Delegatury Rz¹du RP na Kraj. Rozmowyodbywa³y siê m.in. na Saskiej Kêpie, przy ul. Marsza³kowskiej, Konopnickiej,Smulikowskiego, w Alejach Jerozolimskich i przy Placu Trzech Krzy¿y. W War-szawie Chyliñski swoje kwatery u Kazimiery Krajewskiej (na Saskiej Kêpie), Ka-zimiery Stawiñskiej (w Alejach Jerozolimskich) i u Janiny Sikorskiej � kierow-niczki bazy pocztowej Komendy Obszaru Zachodniego. Kontakty z Komend¹ G³ów-n¹ utrzymywa³ te¿ szef wywiadu Okrêgu Pomorskiego � J. Gruss, a z jego poleceniaje�dzi³a do stolicy F. Gendaszek. Z kolei jednym z punktów, gdzie zostawianopocztê dla Komendy Obszaru Zachodniego, by³o mieszkanie Zofii Rasz (�Mysz-ka�) we W³oc³awku. Pocztê zostawia³a tam I. Jagielska.

Nale¿y przypomnieæ, ¿e Komenda G³ówna Zwi¹zku Walki Zbrojnej ArmiiKrajowej mia³a swoje sieci na Pomorzu dzia³aj¹ce teoretycznie ponad Okrêgiem,w praktyce jednak w wielu wypadkach wspó³pracuj¹ce z jego wydzia³ami. Dotyczyto sfery ofensywnego wywiadu dalekosiê¿nego (kryptonim �Stragan�, �Lombard�),a zw³aszcza morskiego (�Zagroda�), propagandy, w tym akcji �N� (dywersja psy-chologiczna w�ród Niemców), sabota¿u i dywersji (komórka �Zagralin�), ³¹czno�ciz obozami jenieckimi (komórka �Iko�) itp.

Wspomniano ju¿ o licznych problemach, z jakimi boryka³a siê konspiracjapomorska. St¹d funkcjonowanie Komendy Pomorskiego Okrêgu ZWZ�AK ró¿ni³osiê od dzia³alno�ci tych samych szczebli w Generalnym Gubernatorstwie. Ze wzglê-dów bezpieczeñstwa Sztab Okrêgu, licz¹cy niekiedy kilka osób, musia³ czêstozmieniaæ miejsce swego pobytu. Odprawy Komendy Okrêgu zasadniczo odbywa³ysiê raz w miesi¹cu, a w razie potrzeby czê�ciej, przy czym nie zawsze musieli byæobecni szefowie wszystkich wydzia³ów. Wskutek czêstych aresztowañ nastêpowa³yprzesuniêcia na poszczególnych stanowiskach w Komendzie Okrêgu. Odczuwalnyby³ brak kadry oficerskiej, wskutek czego jedna osoba ³¹czy³a czasem dwa stano-wiska, np. kieruj¹cy wywiadem Okrêgu J. Gruss pe³ni³ te¿ funkcjê zastêpcy i Ko-

63

mendanta Podokrêgu � by³ równie¿ delegowany do prac szkoleniowych w Okrê-gowej Delegaturze Rz¹du RP na Kraj. Z kolei Okrêgowa Delegatura przekaza³a doOkrêgu swoich pracowników Józefa Eichstaedta i Aleksandra Schulza. PodobnieH. Gruetzmacher obok pe³nionej funkcji Komendanta Podokrêgu Pó³nocnego nadalodpowiada³ za sprawy ³¹czno�ci g³ównie na odcinku pó³noc�po³udnie.

O problemach kadrowych na Obszarze Poznañsko�Pomorskim informowa³ pol-skie w³adze w Londynie Komendant G³ówny ZWZ�AK gen. S. Rowecki, dlategona Pomorzu �podwy¿szano� o jeden szczebel pe³nione funkcje przez dan¹ osobê.

Bardzo prê¿n¹ sieæ stworzy³ wywiad Okrêgu Pomorskiego ZWZ�AK kierowanyg³ównie przez J. Grussa i F. Bendiga, aczkolwiek du¿¹ rolê odegra³ równie¿ szef³¹czno�ci � H. Gruetzmacher. Na szczeblu Okrêgu zasadniczo nie rozbudowywanooddzielnych struktur wywiadu, co spowodowane by³o k³opotami kadrowymi. Mel-dunki dla szefów wywiadu czêsto przepisywa³y osoby pracuj¹ce jednocze�nie dlaKomendanta Okrêgu czy Szefa Sztabu lub szefa ³¹czno�ci. Podobnie wygl¹da³asytuacja w innych Wydzia³ach Okrêgu.

Wywiad Okrêgu Pomorskiego ZWZ�AK posiada³ szeroko rozbudowane punktykontaktowe, które mie�ci³y siê m.in. na Wybrze¿u Gdañskim (Gdañsk�Gdynia),Elbl¹gu, Królewcu, Kwidzynie, Malborku, Bydgoszczy, Grudzi¹dzu, Toruniu, W³oc-³awku, Gnie�nie, Pile, a tak¿e na Pomorzu Zachodnim (Szczecin, Police). Dzia³al-no�æ wywiadowcz¹ prowadzi³y poszczególne inspektoraty, obwody i garnizony. Szefwywiadu J. Gruss zorganizowa³ równie¿ sieæ wywiadu na terenach Rzeszy, np.:w Hamburgu, Bremie, Kolonii, Berlinie, gdzie pracê wywiadowcz¹ prowadzi³ kpt.Tadeusz Lipecki (�Robert Goertz�, �Achilles�, �Józef Ma³y�) bêd¹cy �wtyczk¹�w policji niemieckiej na Pomorzu.

Istnia³a wspó³praca pomiêdzy wywiadem Okrêgu a ofensywnym wywiademdalekosiê¿nym �Stragan� KG ZWZ�AK. Uleg³a ona pog³êbieniu z kolejn¹ sieci¹Komendy G³ównej Armii Krajowej oznaczonej kryptonimem �Lombard� Oprócznormalnej pracy wywiad Okrêgu koordynowa³ z �Lombardem� sprawy meryto-ryczne przesy³anych meldunków � du¿a rola przypad³a tutaj Janowi Belauowi, ps.�Mewa�, �Morski�, do którego je�dzi³a ³¹czniczka Okrêgu � I. Jagielska.

Zbieraniem informacji zajmowali siê nie tylko pracownicy Wydzia³u II, aleniemal wszyscy ¿o³nierze i oficerowie pomorskiej ZWZ�AK. Poza tym odbywaj¹cepodró¿e s³u¿bowe kurierki stara³y siê prowadziæ obserwacjê np. stacji kolejowych,przeje¿d¿aj¹cych transportów itp.

W latach 1942�1943 rozpoczêto tworzenie Wydzia³u Kwatermistrzowskiego,przy czym jego rozbudowa przypad³a na okres 1943�1944, co wi¹za³o siê z przy-gotowywanymi planami powstañczymi. Chodzi³o o zabezpieczenie aprowizacyjneoddzia³ów Armii Krajowej oraz ludno�ci cywilnej. Zalecano przy tym �cis³¹ wspó³-pracê pomiêdzy Komendantami i Szefami Wydzia³u kwatermistrzowskiego pracu-j¹cymi na wszystkich szczeblach organizacyjnych, a wiêc w Podokrêgach, Inspek-toratach czy w Obwodach.

64

W celu uzyskania i zabezpieczenia �róde³ zaopatrzenia na wsi utworzony zosta³Referat �Rolnik�, którego prace w Inspektoratach i Obwodach prowadzono w my�linstrukcji dotycz¹cej organizacji rolnictwa. Instrukcje te podpisywa³ Szef Wydzia³uKwatermistrzowskiego S. Dziêgielewski, zatwierdza³ za� Szef Sztabu � J. Chyliñski(chocia¿ zgodnie z rozkazem Komendy G³ównej AK Wydzia³ �Rolnik� mia³ pod-legaæ Wydzia³owi Wojskowemu).

Funkcjonowanie ³¹czno�ci stanowi³o jedno z wa¿niejszych zadañ KomendyOkrêgu, bowiem od w³a�ciwie zorganizowanego systemu powiadamiania i kontak-towania zale¿a³o powodzenie pracy prowadzonej w konspiracji. Tzw. ³¹czno�æ szta-fetowa (nazywana te¿ rowerow¹) obejmowa³a swoim zasiêgiem obszar niemal ca³egoPomorza. Zorganizowano j¹ w obu kierunkach: �w dó³� i �w górê� i na wszystkichszczeblach terytorialnych, a wiêc w Podokrêgach, Inspektoratach, Obwodach i Gar-nizonach Miejskich. Istnia³a te¿ ³¹czno�æ kolejowa, radiowa oraz tzw. zapasowa,w której zaanga¿owana osoba musia³a dzia³aæ jedynie w przypadku wykrycia przezgestapo w³a�ciwej sieci. Wydzia³em £¹czno�ci Okrêgu kierowali kolejno: H. Gruetz-macher (zgin¹³ 12.09.1944 r. w starciu z patrolem ¿andarmerii w Lubówcu pow.Lipno), G. Olszewski (aresztowany w marcu 1944 r.), którego zastêpc¹ by³ LudwikOrszt (�Leonard�) i Leszek Bia³y � pocz¹tkowo proponowany na szefa wywiaduokrêgu, zosta³ jednak szefem ³¹czno�ci ze wzglêdu na posiadane w tym zakresiedo�wiadczenie.

Biuro Informacji i Propagandy Komendy Okrêgu nie wydawa³o w³asnej prasy,publikuj¹c jedynie tzw. Komunikaty informuj¹ce o sytuacji frontowej. W 1944 r.w Toruniu zaczêto drukowaæ �Stra¿nicê Ba³tyku� i �G³os Prawdy�. Wychodzi³o te¿pismo �Przegl¹d Prasy Niemieckiej�.

Przy Komendzie Okrêgu utworzony zosta³ Wojskowy S¹d Specjalny. Dzia³a³on w my�l wytycznych przys³anych na Pomorze przez Komendê G³ówn¹ ArmiiKrajowej (za po�rednictwem Komendy Obszaru Zachodniego). Komendant OkrêguPomorskiego mia³ wyznaczyæ prokuratora, przewodnicz¹cego i sêdziów okrêgowychWojskowego S¹du Specjalnego. Na Pomorzu funkcjê Przewodnicz¹cego WSS pe³ni³J. Brajczewski (�D¹b�). Cz³onkiem referatu Sprawiedliwo�ci by³ Wawrzyniec ¯bi-kowski (�My�liwy�, �Wala�). Prokuratorem Okrêgowym mia³ byæ pocz¹tkowo Hen-ryk Rasz (�Józef�, �Andrzej�). Jeszcze w koñcu 1941 r. otrzyma³ on zadanie zorga-nizowania sieci s¹downictwa podziemnego w Toruniu, Inowroc³awiu, Gdyni i w in-nych wiêkszych miastach pomorskich. Jego zadaniem by³o te¿ zbieranie danycho niemieckich w³adzach okupacyjnych i Polakach wspó³pracuj¹cych z policj¹.

Niewiele wiadomo o dzia³alno�ci Wojskowego S¹du Specjalnego na Pomorzu.Ustalono, ¿e J. Brajczewski i W. ¯bikowski rozpatrywali w po³owie 1944 r. sprawêdezertera z jednego z oddzia³ów partyzanckich. Ponadto w grudniu 1944 r. WSSOkrêgu Pomorskiego wyda³ wyrok �mierci na Komendanta G³ównego Polskiej ArmiiPowstania � Edwarda S³owikowskiego za wspó³pracê z gestapo.

Bardzo wa¿nym ogniwem w pracach Komendy Okrêgu Pomorskiego ZWZ�AKby³ pion Wojskowej S³u¿by Kobiet. Dzia³alno�æ WSK mo¿na podzieliæ na cztery

65

okresy. Okres pierwszy, trwaj¹cy od wiosny do listopada 1940 r., to organizowaniepierwszych punktów kontaktowych, ³¹czno�ci, kwater, wywiadu i kontrwywiaduoraz struktur przysz³ej wojskowej s³u¿by kobiecej. W okresie drugim, trwaj¹cymdo kolejnych aresztowañ w lecie 1942 r., rozpoczêto organizowanie sieci terenowej,kwater, rozszerzaj¹c przy tym pracê wywiadu i kontrwywiadu, jak równie¿ innes³u¿by, np. sanitarn¹, ³¹czno�æ. Kobiety przydzielono do s³u¿b kurierskich i kwater-mistrzowskich. W okresie trzecim (jesieñ 1942 � wiosna 1944) nie istnia³ jeszczeReferat Wojskowej S³u¿by Kobiet przy Komendzie Okrêgu. Organizacjê WSKzlecono H. Strzeleckiej, a po jej aresztowaniu w lipcu 1942 r. Marii Nowickiej, któratak¿e wskutek aresztowania w maju 1943 r. nie zdo³a³a rozwin¹æ szerszej dzia³alno�ci.Jednak w poszczególnych Inspektoratach, np. w Bydgoskim, Toruñskim, Tczewskimrozwiniêto struktury Wojskowej S³u¿by Kobiet, a zw³aszcza s³u¿by sanitarnej, m.in.w zakresie pomocy udzielanej oddzia³om partyzanckim oraz przetrzymywanymw obozie koncentracyjnym Stutthof, obozie w Potulicach, jak równie¿ przebywaj¹-cym w wiêzieniach. Okres czwarty, obejmuj¹cy wiosnê 1944 r. do momentu rozwi¹-zania Armii Krajowej w styczniu 1945 r., charakteryzuje siê funkcjonowaniem WSKprzy Komendzie Okrêgu, jak równie¿ w Podokrêgach, Inspektoratach i Obwodach.S³u¿b¹ kobiec¹ kierowa³a wówczas H. Krzeszowska (�Zofia�), pe³ni¹ca równocze�niefunkcjê Komendantki WSK w Podokrêgu Po³udniowo�Wschodnim. Z kolei Komen-dantk¹ Wojskowej S³u¿by Kobiet w Podokrêgu Pó³nocno�Zachodnim od po³owy1944 r. by³a H. Sz¹jkowska (�Tekla�). Praca w terenie by³a prowadzona zgodniez �Instrukcj¹ pracy WSK� (Wojskowej S³u¿by Kobiet) na obwodzie.

Instrukcjê tê opracowa³y wspólnie H. Krzeszowska i H. Szajkowska. Nast¹pi³aznaczna rozbudowa s³u¿by sanitarnej, wywiadu, opieki nad represjonowanymi oraz³¹czno�ci. Do najbardziej aktywnych dzia³aczek WSK nale¿a³y m.in. Urszula Klunder(�Ewa�), Stanis³awa Lesikowska (�Jaskó³ka�), Z. Rasz (�Myszka�), Maria Sobociñ-ska (�Ry�ka�) i wiele innych.

Struktura terytorialna

Okrêg Pomorski Zwi¹zku Walki Zbrojnej�Armii Krajowej obejmowa³ swoimzasiêgiem obszar Pomorza Zachodniego, �rodkowego i Wschodniego. Od wiosny1941 r. Okrêg Pomorski wchodzi³ w sk³ad Obszaru V (Poznañsko�Pomorskiego)nazywanego od jesieni 1941 r. Obszarem Zachodnim (kryptonimy �Las�, �Kan-tor�, �Zamek�, �Klucz�) z siedzib¹ w Warszawie. Komendantami tego obszaru by-li: gen. T. Bór Komorowski, p³k Stanis³aw Grodzki, p³k Zygmunt Mi³kowski, p³kJan Cergowski. Okrêg Pomorski oznaczony by³ nastêpuj¹cymi kryptonimami: �Bo-rówki, �Tartak�, �Pomnik�, �Reich�, �Saki�, �Luneta�. Wobec faktu, i¿ Okrêg tenwraz z Poznañskim stanowi³ Obszar Zachodni, szereg decyzji w odniesieniu doPomorza podejmowano jako wspólne dla ca³ego Obszaru.

66

W latach 1941�1943 Okrêg Pomorski ZWZ�AK dzieli³ siê na trzy Podokrêgi:�Mo� nazywany te¿ Pó³nocnym, oznaczony kryptonimem �Bursztyn�, �Mo-si¹dz�, �rodkowy (��ro�) oznaczony kryptonimem �Globus� i Kujawski (�Ku�) na-zywany Po³udniowym, oznaczony kryptonimem �Mosty�. W 1943 r. dokonanoreorganizacji struktury terenowej. W miejsce trzech Podokrêgów utworzono dwa:Pó³nocny (Pó³nocno�Zachodni) kryptonim �Mosi¹dz�, �Jary� z Inspektoratami:Chojnice, Tczew, Bydgoszcz, Gdynia, Gdañsk (Wolne Miasto), Gdañsk�Miastoi Po³udniowo�Wschodni kryptonim �Profir�, �Globus� z Inspektoratami: Brodnica,W³oc³awek, Grudzi¹dz, Toruñ. W 1942 r. rozpoczêto prace nad zorganizowaniemdwóch Podokrêgów: Po³nocno�Zachodniego (szczeciñskiego) oznaczonego krypto-nimem �Tratwa�, �Mewa� z Inspektoratami: Szczecin�Port, Szczecin�Garnizoni Obwodami: Stargard i Koszalin, oraz Pó³nocno�Wschodniego (Królewiec � �Za-mek�) z Inspektoratami: Olsztyn i Królewiec�Port. Wykorzystywano tutaj robotni-ków przymusowych zatrudnionych w przemy�le wojennym i przy pracach rolnych.Prace te nie wysz³y jednak poza wstêpn¹ fazê organizacyjn¹, tote¿ w tym wypadkumo¿na mówiæ jedynie o próbach tworzenia zawi¹zków organizacyjnych Podokrê-gów. Mo¿na te¿ dodaæ, ¿e w sk³ad Inspektoratu Bydgoskiego wchodzi³a Grupa AKz Pi³y (kryptonim: �Paproæ�, �Bosak�). Ponadto Okrêg Pomorski AK mia³ �cis³ykontakt z organizacj¹ �Odra� dzia³aj¹c¹ g³ównie na Pomorzu Zachodnim. Ostatniezmiany w strukturze terytorialnej Okrêgu nast¹pi³y w po³owie 1944 r.

Na terenie Podokrêgów: Pó³nocno�Zachodniego i Po³udniowo�Wschodniegow bardzo trudnych warunkach okupacyjnych rozbudowywano obsady Inspektoratówi Obwodów. Niekiedy by³y to obsady szkieletowe. W poszczególnych Inspektoratachorganizowano zawi¹zki sztabów. Ponadto np. dla Inspektoratów: Tczew, Gdynia,Gdañsk, Chojnice, Tuchola, Bydgoszcz, Toruñ, Brodnica, W³oc³awek opracowanowytyczne organizacyjne odnosz¹ce siê do ni¿szych ogniw, tj. do Obwodów, Garni-zonów, a tak¿e oddzia³ów partyzanckich oraz instrukcje wywiadu i kontrwywiadu.G³ówne zadania ni¿szych szczebli sprowadza³y siê do dok³adnego rozpoznaniapodleg³ego sobie terenu, przeszkolenia w zakresie dowodzenia, prowadzenia cichegosabota¿u, dywersji, jak równie¿ wywiadu i nas³uchu radia BBC. Szkolono dowódcówkompanii, plutonów, dru¿yn i sekcji. Pos³ugiwano siê tutaj �Podrêcznikiem DowódcyPlutonu� oraz �Podrêcznikiem Dowódcy Dru¿yny�. Braki odpowiedniej liczby eg-zemplarzy Komenda Okrêgu uzupe³nia³a poprzez kolporta¿ przepisywanych tekstówna maszynie. Niektóre materia³y szkoleniowe przygotowywane i opracowywane by³yw Komendzie Okrêgu, np. �Instrukcja pracy w obwodzie�. Szkolenie prowadzonow my�l wytycznych nadsy³anych przez Komendê G³ówn¹ AK za po�rednictwemKomendy Obszaru Zachodniego.

Wa¿nym elementem sta³a siê te¿ rozbudowa ³¹czno�ci pocztowo-kurierskieji osobistej. Du¿a rola przypada³a tutaj Wojskowej S³u¿bie Kobiet, organizowanejprzez H. Krzeszowsk¹ oraz kurierce Okrêgu � I. Jagielskiej (Nowak). Je�dzi³a onaz rozkazami J. Chyliñskiego, H. Gruetzmachera, F. Bendiga po ca³ym niemalPomorzu, m.in. do Brodnicy, Lipna, W³oc³awka, Che³mna, W¹brze�na, Pelplina,

67

Chojnic, Kowalewa, Golubia, Tczewa, Inowroc³awia, �wiecia, Grudzi¹dza, Jab³o-nowa, Bydgoszczy, Gdyni, Pi³y i in. Wyjazdy te zwi¹zane by³y z pracami KomendyOkrêgu Pomorskiego ogarniaj¹cego swoim zasiêgiem coraz wiêksze obszary Pomo-rza oraz z przewo¿eniem ró¿nego rodzaju meldunków, w tym wywiadowczych.

Rozwój organizacyjny poszczególnych Podokrêgów przebiega³ w sposób zró¿-nicowany. Funkcjê Komendantów Podokrêgu Pó³nocno�Zachodniego pe³nili: J. Ol-szewski, H. Gruetzmacher, A. Jarocki (�Juhas�), A. Schulz (�Micha³�, �Maciej�).Prace tego Podokrêgu (jeszcze jako Morskiego) uleg³y znacznej intensyfikacji poprzybyciu na Wybrze¿e latem 1941 r. J. Olszewskiego, pos³uguj¹cego siê pseudo-nimem �Andrzej�. Z rozkazu Komendy G³ównej i Komendy Okrêgu ZWZ mia³zrealizowaæ trzy podstawowe zadania: 1) uaktywnienie istniej¹cej ju¿ siatki pod-ziemnej, jak równie¿ jej rozbudowanie, 2) przeprowadzenie akcji scaleniowej,3) utworzenie sieci wywiadowczej i przerzutowej drog¹ morsk¹ z Gdyni do Szwecji.Cele te mia³y stanowiæ czynnik przygotowawczy do opracowywanych planówpowstañczych na Wybrze¿u, o czym w dalszej czê�ci rozdzia³u. J. Olszewski rozu-mia³ i zawsze podkre�la³ odmienno�æ warunków panuj¹cych w Generalnym Guber-natorstwie i na ziemiach zaanektowanych. Dlatego te¿ wszelka jego dzia³alno�æuwzglêdnia³a specyfikê Pomorza.

Olszewski mieszka³ w ró¿nych punktach Gdyni, m.in. u Rogoziñskich przy ul.Poprzecznej 18. Pomoc w nawi¹zywaniu kontaktów okazywa³ mu b. pose³ na sejmRP � Jan Kwiatkowski. Siatkê konspiracyjn¹ w poszczególnych InspektoratachPodokrêgu tworzono opieraj¹c siê na istniej¹cych ju¿ organizacjach, m.in. �SzarychSzeregach� (B. My�liwek, L. Cylkowski), grupie ZWZ Jana Witta i in. Nawi¹zanote¿ kontakt z Tajn¹ Organizacj¹ Wojskow¹ �Gryf Pomorski�. W rozmowach scale-niowych przeprowadzanych z t¹ organizacj¹ J. Olszewski silnie akcentowa³ koniecz-no�æ zachowania jedno�ci wobec przygotowywanego powstania powszechnego.Pomoc podczas akcji scaleniowej okazywa³ tak¿e Inspektor Tczewski � A. Jarockii szef ³¹czno�ci � H. Gruetzmacher. Ponadto dosz³o do wspó³pracy miêdzy wy-wiadem Podokrêgu a ofensywnym wywiadem dalekosiê¿nym (�Stragan�, �Lom-bard�) Komendy G³ównej Zwi¹zku Walki Zbrojnej�Armii Krajowej, jak równie¿z organizacjami dzia³aj¹cymi na Pomorzu, np.: Zwi¹zkiem Jaszczurczym, Tajn¹Organizacj¹ Wojskow¹ �Gryf Pomorski�, Tajnym Hufcem Harcerzy, Polsk¹ Armi¹Powstania, �Mieczem i P³ugiem� i in. Rozbudowano zw³aszcza sieæ wywiadumorskiego, wykorzystuj¹c pracowników Wydzia³u Marynarki Wojennej (�Alfa�)KG ZWZ�AK.

Na Wybrze¿u J. Olszewski zorganizowa³ trasê przerzutow¹ do Szwecji. Siatkata dzia³a³a w ramach ³¹czno�ci Komendy Okrêgu Pomorskiego. W akcjach tych bra³te¿ udzia³ H. Gruetzmacher. O pracach Podokrêgu informowany by³ na bie¿¹co SzefSztabu � Chyliñski (J. Olszewski je�dzi³ do niego do Bydgoszczy).

Kierownictwo Podokrêgu Pó³nocno�Zachodniego utrzymywa³o kontakty zewszystkimi podleg³ymi mu inspektoratami. Kontakt utrzymywano tak¿e z Garnizo-nem Bydgoskim, gdzie istnia³a wspó³praca pomiêdzy pionem wojskowym a cywil-

68

nym � Okrêgow¹ Delegatur¹ Rz¹du RP na Kraj w kwestii organizowania przysz³ejadministracji. Bydgoszcz posiada³a równie¿ ³¹czno�æ z oddzia³ami partyzanckimi��wierki�, �Jedliny�, �Szyszki�, a na pó³nocy z oddzia³ami Tajnej OrganizacjiWojskowej �Gryf Pomorski�.

Aresztowania przeprowadzone przez gestapo latem�jesieni¹ 1942 r., w maju1943 r. i w marcu 1944 r. (zw³aszcza w Bydgoszczy) wp³ynê³y destrukcyjnie nadzia³alno�æ Podokrêgu.

Z kolei Podokrêgiem Po³udniowo�Wschodnim kierowali: J. Gruss, przypusz-czalnie mjr/pp³k Florian Soko³owski (�Jerzy�), mjr W. Or³owski (�Orze³�) i por.rez. Bronis³aw Pietkiewicz (�¯bik�). Poszczególne Inspektoraty: Toruñ, W³oc³awek,Brodnica, Grudzi¹dz powstawa³y jak wiadomo w ci¹gu 1940 r.

Inspektoratem Toruñskim kierowa³ B. Pietkiewicz. Zorganizowa³ on ogniwadowodzenia w Garnizonie i Obwodzie Toruñ. Sieæ ³¹czno�ci w ramach WojskowejS³u¿by Kobiet organizowa³a tam Halina Krzeszowska. Jej mieszkanie przy ul.Warszawskiej w Toruniu (mieszka³ tam tak¿e Pietkiewicz, pó�niejszy m¹¿ Krze-szowskiej) stanowi³o jedn¹ z kwater Komendy Okrêgu. St¹d Pietkiewicz posiada³dobr¹ orientacjê w pracach Sztabu Okrêgu Pomorskiego. Mia³ tak¿e kontakt z Fran-ciszkiem Rochowiakiem, szefem Ekspozytury Okrêgowej Delegatury Rz¹du. Roz-winiêta zosta³a sieæ ³¹czno�ci, któr¹ w ca³ym Podokrêgu, a wiêc i w InspektoracieToruñskim, organizowa³ H. Gruetzmacher. W Inspektoracie wydawano prasê pod-ziemn¹ � �Stra¿nicê Ba³tyku� i �G³os Prawdy�. Wydawa³ je Mieczys³aw Bagiñski(�Grzmociñski�).

Na terenie Inspektoratu i samego miasta Torunia usi³owano doprowadziæ doscalenia z ZWZ Polskiej Armii Powstania, niestety wskutek przej�cia Komendantatej organizacji na wspó³pracê z gestapo rozmowy nie zosta³y zakoñczone sukcesem.

G³ównymi organizatorami Inspektoratu W³oc³awskiego byli: J. Olszewski (pó�-niejszy Komendant Podokrêgu Pó³nocnego�Morskiego), J. Gruss oraz Wac³awGuzowski (�Smuga�), którego zak³ad ogrodniczy przy ul. Starodêbskiej 8 weW³oc³awku sta³ siê punktem ³¹czno�ci Komendy Okrêgu Pomorskiego i KomendyObszaru Zachodniego ZWZ�AK. Przyje¿d¿ali tam m.in. J. Pa³ubicki, J. Chyliñski,J. Gruss, H. Gruetzmacher, H. Rasz i inni. Z W³oc³awka zosta³a uruchomiona trasakurierska do Warszawy (przez Kutno). Innym punktem Komendy Okrêgu by³maj¹tek w Falborzu (pow. W³oc³awek), którego administrator Józef Stencel � szefWydzia³u Rolnictwa umo¿liwia³ spotkania w³adzom Okrêgu. Aresztowania w lecie1941 r. w�ród cz³onków Kujawskiego Zwi¹zku Polityczno�Literackiego, z którymZWZ mia³ kontakty, jak równie¿ represje z lata i jesieni 1942 r. hamowa³y pracêpodziemia.

Z braku kadr Sztaby Garnizonów by³y czêsto tak¿e Sztabami Inspektoratów, jakto by³o np. w Grudzi¹dzu. Uwaga ta odnosi siê jednak równie¿ i do innychInspektoratów. Na terenie Grudzi¹dza (organizowanego od wiosny 1940 r. przezpor. Zygmunta Ko�likowskiego ps. �Ogrodnik�) rozbudowano sieæ wywiadu, sku-piaj¹c¹ siê g³ównie na prowadzeniu obserwacji przemys³u zbrojeniowego.

69

Tworzenie Inspektoratu Brodnickiego rozpoczêto latem 1940 r. Dzia³ali tamm.in. A. Jarocki i J. Gruss, aczkolwiek ten ostatni z racji pe³nionej funkcji SzefaWydzia³u II Okrêgu interesowa³ siê sprawami wywiadu. Wiosn¹ 1941 r. Komen-dantem Inspektoratu mianowano ppor. Tadeusza Fiutowskiego, który natychmiastprzyst¹pi³ do organizowania Sztabu. Rozpoczêto tworzenie wywiadu i kontrwywiaduoraz ³¹czno�ci kurierskiej, a tak¿e Wojskowej S³u¿by Kobiet. Podjêta zosta³a wspó³-praca ze Zwi¹zkiem Jaszczurczym i Polsk¹ Organizacj¹ Zbrojn¹. Na terenie Inspek-toratu istnia³a wspomniana ju¿ kwatera Komendy Okrêgu, mieszcz¹ca siê w Kru-szynach Szlacheckich u rodziny Dulskich.

Zgodnie z rozkazami Komendy G³ównej Zwi¹zku Walki Zbrojnej�Armii Kra-jowej, przesy³anymi do Komendy Okrêgu, na Pomorzu przyst¹piono do akcjiscaleniowej. Rozmowy w tej sprawie przeprowadzono m.in. z Szarymi Szeregami,Komend¹ Obroñców Polski, Organizacj¹ Or³a Bia³ego, Polsk¹ Armi¹ Powstania,Polsk¹ Organizacj¹ Zbrojn¹, Zwi¹zkiem Jaszczurczym i Narodowymi Si³ami Zbro-jnymi, Tajn¹ Organizacj¹ Wojskow¹ �Gryf Pomorski�, �Mieczem i P³ugiem� (Zjed-noczonymi Organizacjami �Miecz i P³ug�) oraz z organizacjami mniejszymi, np.z Tajnym Hufcem Harcerzy w Gdyni czy organizacj¹ �Wolno�æ�. Udzia³ w rozmo-wach scaleniowych brali z ramienia Komendy Okrêgu m.in.: J. Chyliñski, H. Gruetz-macher, J. Gruss, F. Bendig, A. Schulz, A. Jarocki, J. Stencel, J. Olszewski,M. Górski, B. Pietkiewicz oraz dowódcy ni¿szych szczebli na podleg³ym sobieterenie. Niektóre organizacje podporz¹dkowa³y siê, inne podjê³y wspó³pracê z Ok-rêgiem Pomorskim ZWZ�AK. Trudno�ci w procesie scalania wystêpowa³y w od-niesieniu do �Miecza i P³uga�, TOW �Gryf Pomorski� (w Podokrêgu Pó³nocno�Za-chodnim), Polskiej Armii Powstania, Zwi¹zku Jaszczurczego i Narodowych Si³Zbrojnych (w Podokrêgu Po³udniowo�Wschodnim). Niekiedy zachodzi³y rozbie¿-no�ci co do form scalania, zw³aszcza ze strony organizacji maj¹cych rozbudowan¹strukturê wewnêtrzn¹ i terytorialn¹. Prowadz¹cy rozmowy scaleniowe starali siêprzekonaæ swoich rozmówców co do s³uszno�ci i konieczno�ci integracji PolskiegoPañstwa Podziemnego. Rozbie¿no�ci wystêpowa³y równie¿ na tle pogl¹dów polity-cznych.

Dziêki procesowi scaleniowemu Okrêg Pomorski ZWZ�AK rozbudowa³ licze-bnie swoje szeregi, chocia¿ pocz¹tkowo o scaleniu wiedzia³ tylko dowódca danejorganizacji. Wp³ywy rozszerzy³y poszczególne sieci organizacyjne a zw³aszcza wy-wiadu. Na tej p³aszczy�nie najlepiej widaæ by³o pozytywne efekty akcji scaleniowej.Po scaleniu pozostawiono bowiem sieæ wywiadu danej organizacji, zadowalaj¹c siêotrzymywaniem meldunków wywiadowczych. W przypadku niewyra¿enia zgody nape³n¹ integracjê, Pomorski Okrêg ZWZ�AK podejmowa³ wspó³pracê w ró¿nychdziedzinach � w sferze wywiadu, ³¹czno�ci czy partyzantki. Zjawisko to wystêpo-wa³o np. w relacjach ze Zwi¹zkiem Jaszczurczym, Narodowymi Si³ami Zbrojnymi,Tajn¹ Organizacj¹ Wojskow¹ �Gryf Pomorski�, �Mieczem i P³ugiem� i in.

70

Plany powstania powszechnego

Wojskowe struktury Polskiego Pañstwa Podziemnego niemal od pocz¹tku wojnypostawi³y sobie za zadanie przygotowanie powstania maj¹cego wspólnie z aliantamiwyzwoliæ kraj spod obcej okupacji. Moment wybuchu powstania przewidzianow koñcowej fazie wojny, tj. w chwili ewidentnego za³amania siê Trzeciej Rzeszy.Przygotowywane plany powstania uwzglêdnia³y obszar Pomorza, co warunkowa³og³ówne kierunki prac organizacyjnych na tym terenie.

Plany powstañcze przygotowywane by³y na szczeblu Komendy G³ównejZWZ�AK i Komendy Okrêgu Pomorskiego AK. Ju¿ we wrze�niu 1940 r. Komen-dant G³ówny Zwi¹zku Walki Zbrojnej gen. S. Rowecki przekaza³ KomendantomOkrêgów �Wytyczne bojowe dla wyst¹pienia zbrojnego w obrêbie okupacji niemiec-kiej�. Zobowi¹zano Komendantów Okrêgu Poznañskiego i Pomorskiego, aby do 15stycznia 1941 r. przekazali do Warszawy stany osobowe oddzia³ów zdolnych dopodjêcia walki w chwili wybuchu powstania. Aresztowania jesienne 1940 r. przer-wa³y, jak wiadomo, ³¹czno�æ z Komend¹ G³ówn¹ ZWZ.

W planach powstañczych przygotowywanych w Londynie w listopadzie i grud-niu 1940 r. obszar Pomorza Pó³nocnego i �rodkowego nazwano tzw. drugim rejonem(Rejon �P� � Pomorze), maj¹cym s³u¿yæ jako miejsce l¹dowania oddzia³ów Pol-skich Si³ Zbrojnych. Tereny te mia³y te¿ stanowiæ bazê zaopatrzenia dla wojskpolskich podejmuj¹cych walkê z obc¹ okupacj¹ � niemieck¹ i sowieck¹.

Pierwszy plan powstania powszechnego opracowano w Komendzie G³ównejZWZ na prze³omie 1940/1941 r. jako �Raport Operacyjny Nr 54� z 5 lutego 1941 r.W planie tym obszary Pomorza tak¿e mia³y byæ miejscem desantu wojsk l¹dowych.Podkre�lano przy tym znaczenie operacyjne Wybrze¿a Gdañskiego. Stanowisko krajupokrywa³o siê tutaj z koncepcjami przygotowywanymi w Londynie. KomendantG³ówny ZWZ poprzez inspektorów sprawdza³ mo¿liwo�æ realizacji planu powstañ-czego w terenie. Chcia³ znaæ stany osobowe Okrêgów Zachodnich, w tym Pomorza,a tak¿e stan uzbrojenia. Jednak¿e Rowecki zdawa³ sobie sprawê z trudno�ci orga-nizacyjnych, na jakie napotyka konspiracja ziem zachodnich na Pomorzu, w Poz-nañskiem i na �l¹sku.

W koñcowej czê�ci raportu gen. S. Rowecki zawar³ uwagi odnosz¹ce siê dozadañ Zwi¹zku Walki Zbrojnej w walce o zachodni¹ granicê Polski. Wysun¹³ przytym postulat przy³¹czenia do Polski Prus Wschodnich, �l¹ska Opolskiego i rzekiOdry.

Wybuch wojny niemiecko�radzieckiej w zasadniczy sposób zmieni³ sytuacjêw zakresie planowanego wyst¹pienia zbrojnego. Jakkolwiek gen. W. Sikorski kry-tycznie odniós³ siê do niektórych punktów dotycz¹cych desantu na Pomorzu, tojednak bra³ pod uwagê mo¿liwo�æ wykorzystania Wybrze¿a Gdañskiego do dzia³añoperacyjnych. Dlatego te¿ w lecie 1941 r. z rozkazu Komendy G³ównej ZWZprzyst¹piono do rozbudowy struktur w pó³nocnej czê�ci Pomorza. Genera³ Rowecki

71

informowa³ Londyn: �Obecnie przystêpujê do odbudowy Obsz. Zachodniego,a w szczególno�ci pewnych rejonów Okr. Pomorskiego wa¿nych z racji postulatówprzedstawionych w raporcie operacyjnym�.

W po³owie 1941 r. Komendant Podokrêgu Morskiego ZWZ J. Olszewski zosta³w Warszawie poinformowany o planach operacyjnych na Wybrze¿u przez szefaOddzia³u Organizacyjnego Komendy G³ównej ZWZ�AK p³k. Antoniego Sanojcê.By³ jedynym Komendantem Podokrêgu odprawianym na Pomorze bezpo�rednioz Warszawy, co mia³o zwi¹zek z koncepcjami powstañczymi KG ZWZ. Realizu-j¹c wytyczne z Warszawy i z Komendy Okrêgu zaktywizowa³ znacznie prace or-ganizacyjne na tym terenie, a zw³aszcza w Gdyni. Oprócz zadañ bie¿¹cych, o któ-rych pisano wy¿ej, podjêto prace zwi¹zane z przygotowaniem zaplecza dla desantuoraz zorganizowaniem zespo³u administracyjno-gospodarczego. Utworzono m.in.zawi¹zki batalionu morskiego, g³ównie spo�ród cz³onków Szarych Szeregów, którywszed³ w sk³ad Wydzia³u Marynarki Wojennej �Alfa� Komendy G³ównej Zwi¹zkuWalki Zbrojnej � Armii Krajowej. Przygotowano równie¿ zespo³y fachowcówmaj¹cych zabezpieczyæ funkcjonowanie urz¹dzeñ portowych i miejskich w czasiedokonywanego desantu. Harcerze z �Alfy� rozpoznawali tereny pod przewidywanel¹dowiska dla desantu i wyznaczyli pola zrzutowe. W tym celu przeprowadzonoinspekcjê wyznaczonych rejonów znajduj¹cych siê miêdzy W³adys³awowem, Red¹i Puckiem.

W 1942 r. gen. S. Rowecki sporz¹dzi³ �Raport Operacyjny� Nr 154 zawieraj¹cy�Plan Powstania�. Tereny zachodnie, w tym Pomorze, traktowane by³y w nim jakowa¿ne dla przeprowadzenia dzia³añ wojennych, jednak ze wzglêdu na szczup³o�æsi³ mia³y odegraæ rolê drugoplanow¹. Odst¹piono od koncepcji desantu morskiegow rejonie Gdyni i Gdañska, przewiduj¹c zwiêkszenie wysi³ku organizacyjnego Ar-mii Krajowej na Pomorzu w razie zagro¿enia niepodleg³o�ci ze strony Zwi¹zkuRadzieckiego.

Zmieniaj¹ca siê sytuacja militarno-polityczna wp³ynê³a na konieczno�æ opraco-wania nowych za³o¿eñ operacyjnych. Przygotowano wiêc plany wzmo¿onej dywersjioznaczonej kryptonimem �Burza�.

Przygotowania do otwartej walki Komenda Okrêgu Pomorskiego Armii Krajowejrozpoczê³a w drugiej po³owie 1943 r. W tych sprawach kontaktowano siê z Ko-mend¹ Obszaru Zachodniego. Jednak ani w styczniu, ani w lutym 1944 r. Komen-danci Okrêgu Poznañskiego i Pomorskiego nie mogli przyjechaæ do Warszawy naodprawê, podczas której omawiane by³y zagadnienia powstania na ziemiach zachod-nich. Wi¹za³o siê to z trudno�ciami w utrzymaniu ³¹czno�ci pomiêdzy Pomorzem,Poznañskiem a Warszaw¹. W kwietniu 1944 r. Komenda Okrêgu Pomorskiegootrzyma³a rozkaz, aby przedstawiæ do 15 czerwca 1944 r. sprawozdanie z sytuacjina Pomorzu. Wa¿nym elementem by³o przygotowanie punktów zrzutów i ³¹czno�ci.W sierpniu 1944 r. A. Jarocki, kieruj¹cy Inspektoratem Chojnicko�Tczewskim,przes³a³ do szefa ³¹czno�ci Okrêgu H. Gruetzmachera wspó³rzêdne zrzutowiskw Inspektoracie Tczew. Ponadto Szef Sztabu J. Chyliñski wytypowa³ co najmniej

72

dziesiêæ pól zrzutowych pomiêdzy Bydgoszcz¹ a Nak³em. Plany te jeszcze przedwybuchem Powstania Warszawskiego osobi�cie zawióz³ do Warszawy J. Chyliñski.

Plany walki jawnej opracowane w Komendzie Okrêgu Pomorskiego uaktualnio-no jesieni¹ 1944 r. Przewidywa³y one w pierwszym rzêdzie zabezpieczenie obiek-tów o charakterze militarnym, internowanie niemieckiego aparatu bezpieczeñstwaoraz uwolnienie wiê�niów politycznych. Du¿y nacisk po³o¿ono na sprawê funkcjo-nowania systemu ³¹czno�ci i s³u¿by kwatermistrzowskiej. Dla Inspektoratów opra-cowane zosta³y tzw. sztafety ³¹czno�ci. Komenda Okrêgu podnios³a tak¿e kwestiêzdobycia odpowiedniej ilo�ci broni, któr¹ w okresie tzw. pogotowia, a wiêc w o-kresie poprzedzaj¹cym rozpoczêcie walki, nale¿a³o w odpowiednim miejscu ma-gazynowaæ. Wobec ogromnego braku sprzêtu bojowego w³adze Okrêgu zaleca³ymaksymalne oszczêdzanie ka¿dej sztuki broni. Komenda Okrêgu wyda³a równie¿rozkaz uzupe³nienia oddzia³ów do pe³nych stanów. St¹d konieczne sta³o siê przed-stawienie przez poszczególne Inspektoraty danych dotycz¹cych liczby plutonówi sztabów Obwodów, a tak¿e oddzia³ów partyzanckich, co mia³o zwi¹zek z Od-twarzaniem Si³ Zbrojnych. W Komendzie Okrêgu Pomorskiego AK opracowanowarianty prowadzenia walk w mie�cie. Plany te przygotowywano równie¿ nani¿szych szczeblach organizacyjnych, np. w Bydgoszczy opracowa³ je KomendantGarnizonu por. cz. w. Bronis³aw Sonenfeld (�Lech�), który w my�l rozkazu SzefaSztabu � Chyliñskiego dokona³ wyboru obiektów do opanowania w momenciewybuchu powstania.

W okresie poprzedzaj¹cym wyst¹pienie zbrojne Okrêgowa Delegatura Rz¹duRP zamierza³a u³atwiæ przej�cie do Armii Krajowej oficerów i podoficerów pozo-staj¹cych dot¹d w gestii pionu cywilnego. Inicjatorem �ci�lejszej wspó³pracy z AKby³ Szef Wydzia³u Bezpieczeñstwa ODR � Boles³aw Lipski (�Bartel�).

Szczegó³owe rozkazy dotycz¹ce powstania powszechnego na Pomorzu opraco-wa³ równie¿ Komendant Okrêgu Pomorskiego Armii Krajowej � mjr F. Trojano-wski. Rozkazy te odnosi³y siê do Inspektoratów Rejonowych: Chojnicko�Tczew-skiego, Wybrze¿e, Brodnickiego, Toruñskiego i W³oc³awskiego. Wyst¹pienia zbroj-ne planowano w tzw. Ogniskach Walki (OW). Komendant Okrêgu � Trojanowskipodkre�la³, ¿e podczas powstania nale¿y zapewniæ sprawn¹ ³¹czno�æ wszystkichszczebli organizacyjnych z Komend¹ Okrêgu.

Niestety plany te absolutnie nie uwzglêdnia³y realiów okupacyjnych Pomorzai dlatego nie mog³y doczekaæ siê realizacji. Ponadto aresztowania przeprowadzoneprzez gestapo tak¿e utrudni³y wykonanie rozkazów przygotowawczych do powstania.Nale¿y przy tym zaznaczyæ, ¿e wszelkie plany powstañcze mia³y �cis³y zwi¹zekz Odtwarzaniem Si³ Zbrojnych Kraju (OSZ) dla Dowództwa Okrêgu Korpusu VIIIw Toruniu. Pomorski Okrêg mia³ odtworzyæ Sztab 4 Dywizji Piechoty w Toruniu,15 Dywizji Piechoty i 15 Pu³ku Artylerii Lekkiej w Bydgoszczy, a tak¿e i 6 DywizjiPiechoty w Grudzi¹dzu. Jednak w fazie pocz¹tkowej przewidywano odtworzeniejednej dywizji piechoty, której zawi¹zki mia³y stanowiæ Oddzia³y Partyzanckie (OP)oznaczone kryptonimem: �101�, �102�, �103�, �104�. Oddzia³y te wesz³y w sk³ad

73

Zgrupowania �Bory� pod dowództwem kpt. Alojzego Bruskiego (�Grab�). Zgrupo-waniu temu wyznaczono zadania dywersyjne podczas walk w kierunkach: StarogardGdañski, �wiecie, Ko�cierzyna, Czersk, Tuchola, Chojnice. Pó�niej Zgrupowaniemia³o byæ gotowe do podjêcia dalszej walki.

Wspomnieæ tak¿e trzeba, ¿e wymieniony wy¿ej Wydzia³ Marynarki Wojennej(�Alfa�) KG AK posiadaj¹cy kontakt z Okrêgiem Pomorskim równie¿ przygoto-wywa³ siê do Odtworzenia Si³ Zbrojnych. Warto tutaj zwróciæ uwagê, ¿e w ramachOdtwarzania Si³ Zbrojnych Kraju mia³ byæ te¿ wykorzystany Korpus Zachodniutworzony w 1942 r. w Generalnym Gubernatorstwie z wysiedleñców z Wielkopol-ski i Pomorza.

Przedstawiaj¹c plany powstañcze nie sposób nic wspomnieæ o Powstaniu War-szawskim. Odbi³o siê ono szerokim echem na Pomorzu, aczkolwiek wed³ug Ko-mendanta Okrêgu pp³k. J. Pa³ubickiego moment wybuchu Powstania wywo³a³zaskoczenie w�ród Sztabu KO. Do idei Powstania Warszawskiego odwo³ywano siêw niektórych rozkazach Komendy Okrêgu. Przyk³adowo w rozkazie z 15 wrze�nia1944 r. podpisanym przez Chyliñskiego stwierdzono: �Maj¹c na uwadze wysokiepoczucie obowi¹zkowo�ci ¿o³nierza AK, zrozumienie chwili i obowi¹zku jaki mamydla bohaterów Warszawy musimy byæ we w³a�ciwym czasie gotowi do walki zestrasznym wrogiem. Musimy staæ siê godni tych, którzy krwaw¹ walk¹ w Warszawies³awi¹ �wiatu imiê ¯o³nierza Polskiego�. W podobnym tonie by³ meldunek inspek-tora Chojnicko�Tucholskiego A. Jarockiego z 31 sierpnia 1944 r.: �Ruch bohaterskowalcz¹cej Warszawy udziela siê ludno�ci polskiej. Z upragnieniem czekano narozkaz ewentualnego uderzenia. Zapewniam, ¿e ani przewaga liczebna, ani stan jegouzbrojenia nie powstrzyma nas od powierzonych nam zadañ�. W innych rozkazachdotycz¹cych powstania pisano: �¯o³nierz AK odbierze Niemcom Pomorze� lub�¯o³nierz ziemi pomorskiej odbierze wrogom Pomorze�.

Nale¿y przypuszczaæ, ¿e wybuch Powstania w Warszawie spowodowa³ wydanierozkazu przez Komendê Okrêgu o wzmo¿eniu nas³uchu Sekcji Polskiej BBC �byæ mo¿e spodziewano siê wydania rozkazu do podjêcia walki. Nale¿y tak¿eodnotowaæ fakt wykradania w Bydgoszczy amunicji, któr¹ zamierzano przerzuciædo Warszawy. Jednak wykonanie tego zadania okaza³o siê niemo¿liwe, wskutekczego amunicjê dostarczono do oddzia³ów partyzanckich w Borach Tucholskich.

Wydarzenia na froncie wschodnim, wybuch Powstania Warszawskiego i jegoupadek spowodowa³y, i¿ w Komendzie Okrêgu zdano sobie sprawê, ¿e na Pomorzewkroczy armia radziecka. Nale¿a³o wiêc do³o¿yæ wszelkich starañ, aby uchroniæludno�æ pomorsk¹ przed represjami.

74

Wnioski koñcowe

Przedstawiaj¹c problematykê pomorskiej S³u¿by Zwyciêstwu Polski � Zwi¹zkuWalki Zbrojnej � Armii Krajowej trzeba zwróciæ uwagê na specyfikê terenow¹ nietylko w odniesieniu do Generalnego Gubernatorstwa, ale i w stosunku do innychobszarów zaanektowanych: Wielkopolski czy �l¹ska. Eksterminacja warstw przy-wódczych, terror okupacyjny: egzekucje, masowe wysiedlenia, nasycenie terenuosadnikami niemieckimi hamowa³y rozwój podziemia, które nie mog³o i nie przy-bra³o takich form i rozmiarów, jak w Polsce centralnej. Specyfikê tê dostrze-ga³y czynniki kierownicze konspiracji dzia³aj¹cej na Pomorzu staraj¹c siê dostoso-waæ j¹ do aktualnych warunków. Sytuacja okupacyjna narzuca³a formy odpowiedniedzia³alno�ci ca³ego pomorskiego podziemia. Tworzenie struktur konspiracyjnychprzebiega³o wielokierunkowo. Po pierwsze � czê�æ sieci podziemnej zak³adaliemisariusze z Warszawy, jak to by³o w przypadku SZP�ZWZ�AK, Szarych Szere-gów, Zwi¹zku Jaszczurczego, Komendy Obroñców Polski i in., wykorzystuj¹cniektóre przygotowania przedwojenne. Po drugie � szereg organizacji konspiracyj-nych powsta³o oddolnie. Pó�niej czê�æ mniejszych grup uleg³a likwidacji przezgestapo, czê�æ za� wesz³a w sk³ad Polskiego Pañstwa Podziemnego.

Rozwój pomorskich struktur ZSP�ZWZ�AK przebiega³ wiêc podobnie jakw innych Okrêgach le¿¹cych na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy. Wystêpowa³yte¿ ogromne trudno�ci w procesie zalegalizowania osób � cz³onków podziemia �przybywaj¹cych z Generalnego Gubernatorstwa. Szereg wybitnych osobisto�ci �wia-ta polityki, kultury czy ¿ycia gospodarczego musia³o uciekaæ przed represjamiokupanta lub zosta³o wysiedlonych. St¹d te¿ kadrê Polskiego Pañstwa Podziemnegotrzeba by³o niekiedy budowaæ od podstaw. Problemy zwi¹zane z legalizacj¹ spowo-dowa³y, ¿e Komendanci Okrêgu Pomorskiego na ogó³ przebywali w Warszawie.Tak¿e Komenda Obszaru Zachodniego (Poznañsko�Pomorskiego) by³a w Warsza-wie. Podobnie by³o w przypadku Organizacji Wojskowej �Zwi¹zek Jaszczurczy�i �Komendy Obroñców Polski�, których pomorskie kierownictwo rezydowa³yw Warszawie. Odnotowaæ nale¿y, ¿e sieci ofensywnego wywiadu dalekosiê¿nego,pracuj¹ce teoretycznie poza Okrêgiem Pomorskim, pozostawa³y z nim w �cis³ymkontakcie, przy czym pierwszoplanow¹ rolê odegra³ nie wywiad okrêgowy, a wy-wiad Komendy G³ównej ZWZ�AK. Proporcje te kszta³towa³y siê inaczej w OkrêguPoznañskim i �l¹skim � zw³aszcza w tym ostatnim sieci okrêgowe by³y silniejsze.Na ziemiach zachodnich, w tym i na Pomorzu, walkê bie¿¹c¹ prowadzono w mniej-szym zakresie ni¿ w Generalnym Gubernatorstwie. Najsilniej rozwinê³a siê pracawywiadowcza. W du¿o mniejszym stopniu, w oparciu na wydzielonych si³ach Okrê-gów Zachodnich, prowadzono akcje sabota¿owo-dywersyjne. To samo dotyczydzia³añ partyzanckich. Podobnie jak w Okrêgu Pomorskim, tak i w Okrêgu Poznañ-skim nie by³o odpowiednich warunków do rozwoju partyzantki (nawiasem mówi¹cniemieckie w³adze okupacyjne przez d³u¿szy czas nie chcia³y przyznawaæ siê do

75

istnienia oddzia³ów partyzanckich na obszarach inkorporowanych). Zamierzoneodtworzenie 25 dywizji AK w Okrêgu Poznañskim nie zosta³o zakoñczone. St¹dOkrêg ten nie móg³ podejmowaæ samodzielnych dzia³añ w okresie �Burzy�. Liczonotutaj na pomoc oddzia³ów z Okrêgu £ódzkiego. Trochê lepiej przedstawia³a siêsytuacja w Okrêgu �l¹skim, gdzie partyzantka by³a silniejsza, chocia¿ przeprowa-dzano tam liczne akcje sabota¿owo-dywersyjne. St¹d Okrêg ten przejawia³ niecowiêksz¹ aktywno�æ spo�ród innych po³o¿onych na ziemiach zaanektowanych doRzeszy. Apogeum rozwoju konspiracji Okrêgów Zachodnich, a wiêc rozwój liczebnyi rozbudowa struktur organizacyjnych, przypada na rok 1944. Trzeba podkre�liæ, i¿w Generalnym Gubernatorstwie okres najwiêkszego rozkwitu konspiracji i jej sku-teczno�ci tak¿e nast¹pi³ w 1944 r., a nale¿y pamiêtaæ w jak ekstremalnych warun-kach przysz³o dzia³aæ Polskiemu Pañstwu Podziemnemu na obszarach zachodnich.Nie by³o wiêc dzie³em przypadku, ¿e szczup³o�æ si³ AK na tych terenach spowo-dowa³a, i¿ w koncepcjach powstañczych traktowano je jako drugoplanowe.

Rozdzia³ IV

PODZIEMIE CYWILNE,CZYLI DELEGATURA RZ¥DU RP NA POMORZU

Funkcjonowanie cywilnych struktur Polskiego Pañstwa Podziemnego, na któresk³ada³y siê:

� Delegatura Rz¹du RP na Kraj i jej jednostki lokalne � Delegatury Okrêgowei Powiatowe,

� ugrupowania polityczne � przede wszystkim Stronnictwo Narodowe, Stron-nictwo Ludowe, Polska Partia Socjalistyczne i Stronnictwo Pracy � tworz¹cecentralne i lokalne porozumienia i reprezentacje polityczne,

� niewojskowe s¹dy specjalne,uwarunkowane by³o w sposób znacz¹cy sytuacj¹ polityczn¹ istniej¹c¹ przed wojn¹.Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do terenów województwa pomorskiego.

W regionie tym niezwykle siln¹ pozycjê posiada³ obóz narodowy, który przedwybuchem wojny funkcjonowa³ w ¿yciu politycznym jako Stronnictwo Narodowe.Ugrupowanie to posiada³o nie tylko tradycyjne wp³ywy na terenie miejskim, aletak¿e � i to przede wszystkim � na pomorskiej wsi. Konsekwencj¹ tego m.in.by³a wyj¹tkowa s³abo�æ w tym regionie ugrupowañ ch³opskich. G³ównym rywalempolitycznym obozu narodowego by³ obóz pi³sudczykowski, sprawuj¹cy w Krajuw³adzê od maja 1926 r. Sympatycy tej formacji znajdowali siê przede wszystkim,choæ nie tylko, w�ród bardzo licznej i wp³ywowej ludno�ci, która przyby³a naPomorze na pocz¹tku lat dwudziestych z Polski Centralnej i Ma³opolski. Druga falamigracji nast¹pi³a po zamachu majowym, kiedy to, wskutek zdecydowanego wyst¹-pienia opinii pomorskiej przeciwko Pi³sudskiemu, nowy obóz rz¹dz¹cy przez wielelat stymulowa³ osiedlanie siê swoich zwolenników w tym regionie. S³u¿y³a temupolityka personalna, w efekcie której niemal wszystkie wa¿ne stanowiska w admi-nistracji rz¹dowej powierzano w³a�nie ludno�ci nap³ywowej. Z tego punktu widzeniawp³ywy obozu pomajowego (Bezpartyjny Blok Wspó³pracy z Rz¹dem, a potem

77

Obóz Zjednoczenia Narodowego) w�ród ludno�ci rodzimej województwa pomor-skiego by³y do�æ znikome.

W latach dwudziestych wa¿nym sk³adnikiem pomorskiej sceny politycznej by³yNarodowa Partia Robotnicza i Chrze�cijañska Demokracja. Ugrupowanie te mia³yznacz¹c¹ pozycjê w wielu miastach (np. NPR w Toruniu), ale by³y raczej s³abe naterenie wiejskim. Obie formacje i zwi¹zane z nimi zwi¹zki zawodowe skutecznienatomiast rywalizowa³y w �rodowiskach robotniczych z PPS. Po okresie pewnegoos³abienia obu partii w koñcu lat dwudziestych i na pocz¹tku lat trzydziestychpowsta³e w wyniku ich zjednoczenia w 1937 r. Stronnictwo Pracy zdo³a³o nie tylkoszybko przywróciæ dotychczasowy stan posiadania, ale i go poszerzyæ.

Wspomniana natomiast PPS silniej zaznacza³a sw¹ obecno�æ jedynie w tychmiastach, gdzie istnia³y powa¿niejsze skupiska robotnicze (Grudzi¹dz, Gdynia,Che³m¿a).

Zasadniczym weryfikatorem pozycji politycznej poszczególnych ugrupowañ by³ywybory samorz¹dowe, jakie odby³y siê w miastach pomorskich pó�n¹ jesieni¹1938 r. Wykaza³y one bez w¹tpienia dominuj¹c¹ pozycjê obozu narodowego, alete¿ ujawni³y siln¹, mimo wszystko, pozycjê sanacji. Dalej potwierdzi³y te¿ solidn¹pozycjê Stronnictwa Pracy, a w kilku miastach tak¿e PPS. Mimo ostrych napiêæ,zw³aszcza pomiêdzy SN a OZN i SN a SP, czy wreszcie miêdzy sanacj¹ a wszys-tkimi pozosta³ymi partiami, wyniki wyborów zmusza³y do podjêcia wspó³pracyw samorz¹dach ponad tymi podzia³ami. By³o to wa¿ne, choæ trwaj¹ce krótko,do�wiadczenie � szczególnie w perspektywie zbli¿aj¹cych siê wydarzeñ wojennych.

Rosn¹ce napiêcie w stosunkach polsko-niemieckich i obawy co do przysz³egolosu Pomorza w ramach pañstwa polskiego wymusza³y konsolidacjê wszystkicho�rodków politycznych w tym regionie. Przejawia³o siê to we wspólnych akcjachpolitycznych i propagandowych, których celem by³o nie tylko podkre�lenie przy-wi¹zania mieszkañców Pomorza Gdañskiego do Polski, ale te¿ stworzenie silnejpresji na w³adze RP i opiniê zachodni¹, poprzez wykazanie radykalnego antyger-manizmu. Ta konsolidacja najpe³niej wyrazi³a siê chyba w maj¹cej szeroki zasiêgakcji rozpoczêcia przygotowañ do przysz³ej, konspiracyjnej dzia³alno�ci wywiadow-czej, dywersyjnej czy partyzanckiej na wypadek wojny z Niemcami i mo¿liwegoprzej�ciowego � co zak³adano � okupowania przez nich terenów pomorskich.W przygotowaniach tych uczestniczyli nie tylko zwolennicy czy sympatycy obozurz¹dz¹cego, ale i �rodowisk wobec niego opozycyjnych i to nie bacz¹c na to, ¿eoparciem tych prac by³o wojsko, które stanowi³o filar pozycji politycznej sanacji.

Wybuch wojny, a zw³aszcza straszliwy terror niemiecki w ci¹gu pierwszychmiesiêcy okupacji mia³y zasadniczy wp³yw na rozwój i kszta³t podziemia pomor-skiego. Nie maj¹ca precedensu w skali kraju eksterminacja elit pomorskich w tymczasie i masowy exodus do centralnej Polski dziesi¹tek tysiêcy Pomorzan rzutowa³ybezpo�rednio na oblicze konspiracji niepodleg³o�ciowej. Najciê¿sze straty poniós³tu niew¹tpliwie obóz narodowy. Ale g³êboko�æ jego zaplecza i silne osadzenie w�ródrdzennej ludno�ci Pomorza pozwoli³o mu zachowaæ, a nawet wobec strat innych

78

formacji umocniæ sw¹ wiod¹c¹ pozycjê w ramach struktur konspiracji pomorskiej.Wspomniany exodus ludno�ci pomorskiej w g³ównej mierze obj¹³ tê jej czê�æ, któranap³ynê³a tu w okresie miêdzywojennym, i która, jak wspomina³em, stanowi³aw swym trzonie zaplecze spo³eczne obozu pomajowego. Oprócz innych konsekwen-cji tego zjawiska, w interesuj¹cym nas zakresie oznacza³o to tak¿e, i¿ jako wa¿nysk³adnik geografii politycznej na Pomorzu wyeliminowany zosta³ obóz sanacyjny.Wiêkszych strat szczê�liwie uniknê³o Stronnictwo Pracy i dziêki temu ugrupowanieto sta³o siê g³ównym, obok endecji, sk³adnikiem pomorskiej konspiracji. Utraci³aswych liderów natomiast PPS, wobec czego ugrupowanie to praktycznie nie odegra³ow dziejach pomorskiego podziemia ¿adnej roli. Podobnie rzecz siê mia³a ze Stron-nictwem Ludowym, które równie¿ nie zaistnia³o w tych strukturach. SN, mimoutraty wiêkszo�ci swych liderów, oraz SP szybko zdo³a³y przej�æ na stopê konspi-racyjn¹. Na czele ich podziemnych struktur stanêli odpowiednio Wac³aw Ciesielskii Antoni Antczak. Obaj ci politycy, jak równie¿ ich ugrupowania sta³y siê trzonempierwszego przedsiêwziêcia organizacyjnego, którego celem by³o odtworzeniew podziemiu struktur pañstwa polskiego, mianowicie dzia³aj¹cej od prze³omu wrze�-nia i pa�dziernika 1939 r. organizacji �Grunwald�. �Grunwald� by³ prób¹ ujêciaw nowe ramy, przygotowanych na wypadek wojny, g³ównie przez w³adze wojskowe,zespo³ów dywersyjnych i wywiadowczych. One to sta³y siê podstaw¹ Wydzia³uWojskowego i Wydzia³u Wywiadowczego organizacji. Utworzony zosta³ tak¿e Wy-dzia³ Administracyjny, który w³a�nie przez SN i SP zosta³ zdominowany, a Ciesiel-ski i Antczak objêli w nim funkcje kierownicze.

W ówczesnych warunkach, konkretne dzia³ania organizacyjne Wydzia³u obej-mowa³y trzy sfery. Przede wszystkim podjêto próbê ustalenia zakresu niemieckiejakcji eksterminacyjnej. Chodzi³o o uzyskanie podstawowych informacji o miejscachzbrodni i poniesionych ofiarach, a nastêpnie ich, zapewne za po�rednictwem o�rodkapoznañskiego, w³adzom polskim we Francji. Zwi¹zane z tym by³o � i to stanowi³odrug¹ sferê aktywno�ci � podjêcie akcji charytatywnej, obejmuj¹cej rodziny dot-kniête zbrodniami niemieckimi lub wysiedleniami oraz rodzin ofiar dzia³añ wojen-nych. Wreszcie podjêto tak¿e próbê uruchomienia sieci informacyjno-propagandoweji dzia³alno�ci w tym zakresie. Podstaw¹ funkcjonowania tej struktury by³o niew¹t-pliwie porozumienie SN i SP, które stanowi³o w tym czasie swoisty ewenementw skali kraju. Równolegle zreszt¹ powsta³o nieformalne cia³o porozumiewawczew Toruniu, w pracach którego obok innych czo³owych dzia³aczy SN i SP � AdamaPrzyby³y i Tadeusza Nowaka uczestniczyli tak¿e dzia³acze PPS i OZN. Nie dosz³ojednak, tak jak w innych wiêkszych miastach, do formalnego ukonstytuowaniakomitetu miêdzypartyjnego w Toruniu.

Stan taki trwa³ do pocz¹tków wiosny 1940 r. Zasadnicz¹ zmianê sytuacjiprzynios³o rozpoczêcie prac organizacyjnych, których celem by³o sformowaniepowo³anej przez w³adze RP we Francji struktury Zwi¹zku Walki Zbrojnej (ZWZ),�ci�lej jego Komendy Okrêgu w Toruniu i Komend terenowych. Warszawskie kie-rownictwo ZWZ zadecydowa³o, ¿e prace na Pomorzu (podobnie jak i w Wielko-

79

polsce) oparte zostan¹ na konspiracyjnych strukturach obozu narodowego. Oznacza³oto, i¿ z t¹ chwil¹ g³ówny ciê¿ar zainteresowania i aktywno�ci pomorskich liderówSN przeniesiony zosta³ w³a�nie na tworzenie struktur ZWZ. Kluczow¹ pozycjê obj¹³tu W. Ciesielski, który zosta³ w Komendzie Okrêgu ZWZ szefem Wydzia³u Orga-nizacyjnego. W praktyce z t¹ chwil¹ dzia³acze SN zaprzestali tak¿e odrêbnegobudowania struktur swej partyjnej formacji wojskowej, wystêpuj¹cej tu pod nazw¹Narodowej Organizacji Bojowej. Wobec tej zmiany preferencji os³ab³o ich zainte-resowanie �cywiln¹� dzia³alno�ci¹ �Grunwaldu�, co w konsekwencji doprowadzi³odo szybkiego zdominowania tej sfery aktywno�ci pomorskiej konspiracji przez SP.Ten swoisty konsens obu partii przetrwaæ mia³ praktycznie niemal do koñca okupacji.

Nadmieniæ te¿ trzeba, i¿ Ciesielski przenosz¹c ciê¿ar aktywno�ci do ZWZzatrzyma³ jednak w swych rêkach elementarny wp³yw na funkcjonowanie podziemiacywilnego. To on bowiem pozostawa³ w kontakcie z o�rodkiem poznañskim, któryod pocz¹tków 1940 r. by³ faktycznie akceptowany przez w³adze RP w Pary¿u jakocentrala dla ca³ej konspiracji na ziemiach RP w³¹czonych do Rzeszy. Wykorzystuj¹cdominacjê w tym o�rodku w³a�nie narodowców Ciesielski traktowany by³ jako ichpe³nomocnik na tereny Pomorza.

Ten stan rzeczy przetrwa³ do jesieni 1940 r. Od wrze�nia tego roku do pierwszychmiesiêcy 1941 r. na ca³¹ niemal konspiracjê pomorsk¹ spad³a wielka fala aresztowañ.Doprowadzi³a ona do rozbicia nie do koñca sformowanej struktury ZWZ, ale g³ówneuderzenia dotknê³y jednak �Grunwaldu�. Ciê¿kie straty poniós³ pion wojskowy tejorganizacji i pion cywilny. Po wej�ciu wiêkszo�ci ocalonych struktur �Grunwaldu�do ZWZ formacja ta praktycznie przesta³a odgrywaæ samodzieln¹ rolê w konspiracjipomorskiej.

Wielk¹ strat¹ konspiracji pomorskiej, obok aresztowania Komendanta OkrêguZWZ mjra J. Ratajczaka, by³o te¿ aresztowanie W. Ciesielskiego. Wraz z nimaresztowanych zosta³o wielu dzia³aczy SN, a konsekwencj¹ tego by³a decyzjao nieodtwarzaniu od tej chwili w podziemiu struktur organizacyjnych partii. Uwa-¿ano, jak siê zdaje, ¿e w istniej¹cych warunkach otwiera to po prostu kolejnemo¿liwo�ci dekonspiracji, a co za tym idzie mno¿enia strat. Odt¹d dzia³acze SNbyli aktywni w ZWZ i pionie cywilnym podziemia, tworz¹c w ich ramach niefor-maln¹ strukturê.

Podobnie zreszt¹ rzecz siê mia³a z SP. Tu wprawdzie lider partii A. Antczakzdo³a³ unikn¹æ aresztowania i schroni³ siê w Warszawie, ale SP tak¿e ponios³odotkliwe straty. I w tym wypadku postanowiono nie odtwarzaæ konspiracyjnychstruktur SP, a ich substytutem zosta³y struktury Delegatury Rz¹du, które ju¿ wkrótcezaczêto formowaæ.

Przybycie Antczaka do Warszawy zbieg³o siê w czasie z zakoñczeniem wielo-miesiêcznych sporów wokó³ obsady stanowisk G³ównych Delegatów Rz¹du RP.Rz¹d planowa³ powo³anie trzech Delegatów G³ównych: dla ziem RP wcielonych doRzeszy, dla terenów tzw. Generalnego Gubernatorstwa (GG) i dla ziem RP w³¹czo-nych do Zwi¹zku Sowieckiego. W pocz¹tkach grudnia 1940 r. Cyryl Ratajski

80

ustanowiony zosta³ G³ównym Delegatem Rz¹du RP na tereny GG, a Adolf Bniñskidla ziem wcielonych do Rzeszy. Formalnie rzecz bior¹c, obszar Pomorza mia³podlegaæ w³adzy Delegata Bniñskiego, rezyduj¹cego w Poznaniu. Jednak wrazz aresztowaniem Ciesielskiego kontakty miêdzy o�rodkiem poznañskim a Toruniempraktycznie usta³y. Sam Antczak, przebywaj¹c w Warszawie i bêd¹c z tej partii coRatajski, popiera³ zapewne dominuj¹c¹ w stolicy opiniê o tym, i¿ w Kraju powinienfunkcjonowaæ jeden G³ówny Delegat. W tej sytuacji, obok wzglêdów politycznychi organizacyjnych, rozstrzygaj¹ce dla takiego stanowiska Antczaka by³y te¿ wzglêdypraktyczne. Aspiruj¹c do najwa¿niejszego stanowiska w konspiracji cywilnej naPomorzu musia³ stawiaæ na �uk³ad warszawski�. To zapewne zadecydowa³o o tym,¿e w�ród powo³anych przez A. Bniñskiego pe³nomocników dla poszczególnychwojewództwa na obszarze jego dzia³ania lider pomorskiego SP pocz¹tkowo siê nieznalaz³. Ale o�rodek poznañski nie dysponuj¹c kontaktami na Pomorzu, a tak¿e jaksiê zdaje wskutek zorientowania miejscowych dzia³aczy SN na pracê w strukturachZWZ, nie znalaz³ tam odpowiedniej kandydatury. St¹d te¿, zapewne w lipcu 1941 r.Delegat Bniñski postanowi³ powierzyæ tê funkcjê A. Antczakowi1. Jakkolwiek w no-menklaturze u¿ywanej w strukturze Delegatury Poznañskiej pocz¹tkowo nie pos³u-giwano siê nazw¹ tego stanowiska tak¹ jak w Warszawie, a wiêc OkrêgowegoDelegata Rz¹du RP, to mo¿emy przyj¹æ, ¿e w³a�nie z t¹ chwil¹ Antczak obj¹³ tak¹funkcjê dla terenów województwa pomorskiego. Wobec faktu, i¿ Delegat Bniñskijeszcze w lipcu 1941 r. zosta³ aresztowany, a Rz¹d RP de facto nie utrzyma³ ci¹g³o�ciDelegatury G³ównej dla ziem RP w³¹czonych do Rzeszy, A. Antczak od pocz¹tkuswego formalnego urzêdowania podlega³ Delegatowi Ratajskiemu w Warszawie.Ostatecznie sprawa ta zosta³a rozstrzygniêta jednak dopiero wraz z powo³aniemkolejnego Delegata Rz¹du RP prof. Jana Pieka³kiewicza, któremu podporz¹dkowanyzosta³ teren ca³ego ju¿ Kraju.

Antczak, zanim jeszcze obj¹³ urzêdowanie, wiosn¹ 1941 r. uda³ siê do Toruniai kilku innych miast w celu odbudowania struktur konspiracyjnych i ustalenia zasadkontaktowania siê ich z Warszaw¹. Na czele odtworzonej sieci organizacyjnej,opieraj¹cej siê � co oczywiste � g³ównie na dzia³aczach SP, stan¹³ FranciszekRochowiak. Nie by³ to jeszcze formalnie rzecz bior¹c aparat organizacyjny Delega-tury Okrêgowej, ale wraz z lipcow¹ nominacj¹ Antczaka w ca³o�ci w³a�ciwie statustaki uzyska³. Delegat Okrêgowy, nie mog¹c stale przebywaæ i urzêdowaæ w Toruniu,musia³ funkcjonowaæ w Warszawie. Tam te¿ podj¹³ pracê na rzecz zorganizowaniaswego Biura, za� pracuj¹ce na Pomorzu struktury mia³y stanowiæ Ekspozyturê tegoBiura kierowan¹ przez F. Rochowiaka. Taki kszta³t organizacyjny Delegatury Okrê-gowej utrzyma³ siê a¿ do wybuchu Powstania Warszawskiego, a wiêc do 1 sierpnia1944 r.

81

1 Studium Polski Podziemnej, Zespó³ MSW, t. 74, k. 80.

Dla funkcjonowania Pomorskiej Delegatury Okrêgowej w okresie trzech lat �od lipca 1941 r. do sierpnia 1944 r. � najwiêksze znaczenie mia³y dwa fakty.

1. Aparat dzia³aj¹cy na samym Pomorzu, przynajmniej w pocz¹tkowej faziedzia³ania, oparty by³ niemal wy³¹cznie ma ludziach powi¹zanych ze StronnictwemPracy. Dopiero po ponad roku w szerszym zakresie w³¹czali siê do niego dzia³aczewywodz¹cy siê z obozu narodowego, ale skupiali siê oni praktycznie w jednej (choænajbardziej rozbudowanej) strukturze Ekspozytury, Wydziale Bezpieczeñstwa. Na-tomiast w Warszawie sprawa ta wygl¹da³a ju¿ inaczej. Tutaj uruchomiony zosta³przez SN konspiracyjny Zarz¹d pomorskiego okrêgu tej partii, który uaktywni³ doró¿nych zadañ licznych wysiedlonych do GG narodowców. Znalaz³o to swój wyrazw personalnym kszta³cie warszawskiego kierownictwa ODR, gdzie dzia³acze SNbyli licznie reprezentowani. Zastêpc¹ Delegata Okrêgowego zosta³ desygnowanyprzez SN Bernard Ciszewski, z parti¹ t¹ byli te¿ zwi¹zani inni, wa¿ni urzêdnicyODR w Warszawie: mec. Stefan Micha³ek, dr Zdzis³aw Dandelski czy EdmundBorzyszkowski.

2. W warszawskim Biurze ODR znale�li siê te¿, jako wspó³pracownicy A. Ant-czaka, ludzie powi¹zani z obozem pomajowym. Po opuszczeniu Pomorza wieluz nich zaanga¿owa³o siê w prace Delegatury Rz¹du. Kluczow¹ postaci¹ by³ toprzedwojenny starosta powiatowy w Wyrzysku i w ¯ninie, Ignacy Wujek. Obj¹³ onrównie¿ funkcjê zastêpcy Delegata Okrêgowego, a jednocze�nie Dyrektora BiuraODR. Obok niego ró¿ne wa¿ne funkcje w ODR pe³ni³y inne osoby powi¹zanez obozem pomajowym � in¿. Kazimierz Lewandowski, Stanis³aw Ossowski czyAdam Steinborn.

Z powy¿szym zagadnieniem wi¹¿e siê jeszcze jeden bardzo wa¿ny problem.W koñcu 1941 r. dowództwo ZWZ, po trwaj¹cych wiele miesiêcy próbach uzgod-nienia z Delegatem Rz¹du zasad wspó³pracy, przy odtwarzaniu w podziemiu aparatuadministracji pañstwowej podjêto decyzjê o uruchomieniu procesu organizowaniatzw. administracji zmilitaryzowanej. Wa¿nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na tê de-cyzjê by³ te¿ fakt, i¿ terenowe struktury Delegatury Rz¹du reprezentowa³y w tymczasie dosyæ s³aby poziom organizacyjny. ZWZ, a od po³owy lutego 1942 r. ArmiaKrajowa (AK), dysponuj¹ca o wiele wiêkszym zapleczem personalnym i finanso-wym, bardzo szybko uruchomi³a centralne i terenowe struktury administracji zmi-litaryzowanej (najpopularniejszy jej kryptonim to �Teczka�). Jednak w�ród strukturna szczeblu okrêgowym (Wydzia³y Wojskowe) nie znalaz³a siê komórka, którafunkcjonowa³aby na Pomorzu. Jest to zastanawiaj¹ce, bo nawet w przypadku terenów,gdzie o wiele trudniej by³o zorganizowaæ choæby podstawowe struktury ZWZ�AK,komórki administracji zmilitaryzowanej jednak powstawa³y. Tymczasem w intere-suj¹cym nas wypadku ani na Pomorzu, ani w Warszawie (co dzia³o siê, gdy by³yproblemy z uruchomieniem struktur w terenie) nie podjêto choæby próby sformo-wania takich komórek. Co równie¿ warte uwagi, w tym czasie szereg osób powi¹-zanych z obozem pomajowym, nie mog¹c przebiæ siê do pracy w strukturachtworzonych w ramach Delegatury Rz¹du, podjê³o s³u¿bê w³a�nie w ramach �Tecz-

82

ki�. Natomiast w przypadku Biura Delegatury Okrêgowej pomorskiej w Warszawiemieli�my sytuacjê zupe³nie odmienn¹. Tutaj ca³a grupa przedwojennych urzêdnikówpowi¹zanych z obozem rz¹dz¹cym nie tylko nie podjê³a samodzielnego wysi³kuorganizacyjnego w ramach �Teczki�, ale wesz³a do struktury Delegatury i, cozastanawiaj¹ce, objê³a w nich szereg kluczowych pozycji.

Problem powy¿szy nie zosta³ jak dot¹d wyja�niony i trudno znale�æ nie budz¹cew¹tpliwo�ci jego uzasadnienie. Nie mo¿na wykluczyæ, i¿ ze strony dowództwaZWZ�AK by³a to decyzja �wiadoma, wynikaj¹ca z obawy zdominowania strukturwojskowych na Pomorzu przez obóz narodowy. Byæ mo¿e zak³adano, ¿e wobectakiej sytuacji trzeba uczyniæ wszystko, by jak najwiêcej osób zwi¹zanych z obozempom¹jowym znalaz³o siê w strukturze Okrêgowej Delegatury Rz¹du. Móg³ to byæbowiem sposób na uzyskanie pewnych mo¿liwo�ci przynajmniej bie¿¹cego obser-wowania poczynañ narodowców na Pomorzu. Jednocze�nie za�, wobec istniej¹cychci¹gle napiêæ, dawa³o to szansê unikniêcia konfliktów wewn¹trz ZWZ�AK, doktórych mog³oby doj�æ, gdyby podjêto formowanie Wydzia³u Wojskowego z³o¿o-nego z dzia³aczy sanacyjnych we wspó³pracy z narodowcami z Komendy Okrêgu.Z tego punktu widzenia dzia³anie w ramach ODR by³o bardzo korzystne, tymbardziej, ¿e sam Delegat Okrêgowy i jego partia, SP byli zainteresowani ogranicze-niem wp³ywów endecji.

W ramach funkcjonuj¹cego w Warszawie Biura Delegata Okrêgowego stopnio-wo uruchomiono najwa¿niejsze komórki organizacyjne. Tu¿ przed wybuchem Pow-stania Warszawskiego, a wiêc w po³owie 1944 r. obejmowa³o ono zapewne wszys-tkie, przewidziane w instrukcji o Tymczasowej Administracji Rz¹dowej2 Wydzia³y:

� Bezpieczeñstwa,� Administracyjny,� Samorz¹dowy,� Polityki Spo³ecznej i Zdrowia,� Rolnictwa,� Przemys³u i Handlu,� Skarbowy,� Techniczny (Komunikacyjno-Budowlany),� O�wiecenia Publicznego,� Propagandy i Pracy.W przypadku dwóch ostatnich komórek przez d³u¿szy czas pozostawa³y one

poza struktur¹ ODR. Szczególnie skomplikowany by³ system kierowania konspira-cyjn¹ o�wiat¹ na Pomorzu. Oddzielnie prace prowadzi³y tu Departament O�wiatyi Kultury Delegatury Rz¹du i Biuro O�wiatowo-Szkolne Ziem Zachodnich, którepowi¹zane by³o z obozem narodowym, a �ci�lej ze �rodowiskiem �Ojczyzny� w tymczasie operuj¹cym ju¿ g³ównie na terenach GG. I obie te struktury usi³owa³y

83

2 Archiwum Akt Nowych 202/11,1.1, k. 28�31.

uruchomiæ oddzielnie swe przedstawicielstwa na Pomorzu, a ¿e dzia³o siê to z po-miniêciem Biura Delegata Okrêgowego w Warszawie, przeto w tym wypadku za-znaczy³a siê i to pocz¹tkowo dwutorowo�æ. Dopiero na prze³omie 1943 i 1944 r.stan ten zosta³ uregulowany poprzez w³¹czenie Biura O�wiatowo-Szkolnego doDepartamentu O�wiaty i Kultury, a w �lad za tym ujednolicona zosta³a strukturai na Pomorzu, a i uruchomiony zosta³ Wydzia³ w ramach Biura Delegata Okrêgo-wego w Warszawie.

Mniej komplikacji by³o z dzia³alno�ci¹ propagandow¹. I tu pocz¹tkowo w ra-mach Sekcji Zachodniej w Departamencie Informacji i Prasy zosta³a wyodrêbnionagrupa pomorska. Podobnie jak w przypadku komórki o�wiatowej, tak¿e ten zespó³dzia³a³ opieraj¹c siê na �rodowisku �Ojczyzny�. Równie¿ w tym wypadku, naprze³omie 1943 i 1944 r. w ramach ogólnego procesu porz¹dkowania strukturDelegatury Rz¹du, nast¹pi³o takie przeorganizowanie, w nastêpstwie którego w ra-mach Biura Delegata Okrêgowego uruchomiony zosta³ odpowiedni Wydzia³. Ant-czak przyj¹³ zasadê, ¿e funkcje dyrektorów Wydzia³ów mia³y pe³niæ osoby przeby-waj¹ce w Warszawie. Jednocze�nie osoby kieruj¹ce odpowiednimi odcinkami pracyna Pomorzu mia³y wystêpowaæ jako zastêpcy dyrektorów Wydzia³ów. Jedynymodstêpstwem od tej regu³y by³a sytuacja w Wydziale Bezpieczeñstwa, gdzie dyrektorrezydowa³ na Pomorzu, a w Warszawie pracowa³ jego zastêpca. Niestety, nie jestmo¿liwe dok³adne odtworzenie ca³ej obsady personalnej kierowniczych stanowiskw Biurze Delegata Okrêgowego (patrz Aneks), jednak przyj¹æ mo¿na, i¿ u proguwybuchu Powstania Warszawskiego by³a ona, przynajmniej w Warszawie, pe³na.Z warszawskim Biurem Delegata Okrêgowego wspó³pracowa³o b¹d� to na etatach,b¹d� w lu�niejszych formach przynajmniej kilkadziesi¹t osób.

Generalnie zadaniem tej struktury by³o przygotowane siê do pracy na Pomorzupo wyzwoleniu. W tym zakresie chodzi³o nie tylko o skompletowanie w mo¿liwienajszerszym zakresie obsady personalnej administracji rz¹dowej i samorz¹dowej.Konieczne by³o równie¿ uzyskanie elementarnej wiedzy o aktualnej sytuacji naPomorzu, w poszczególnych, najwa¿niejszych o�rodkach, zw³aszcza ustalenie stratludzkich i rzeczowych. Z tym zwi¹zane by³o rozpoznanie potrzeb spo³eczno�cimiejscowych tak, aby jak najszybciej i jak najlepiej zorganizowaæ przysz³¹ odbu-dowê ze zniszczeñ.

Jak widaæ, warunkiem sprawnego przygotowania tego aparatu do oczekuj¹cychgo zadañ by³o utrzymywanie sta³ego przep³ywu informacji pomiêdzy urzêdnikamipracuj¹cymi w ramach Ekspozytury na Pomorzu a warszawskim Biurem DelegataOkrêgowego. Sam Delegat Okrêgowy przyk³ada³ wielk¹ wagê do tego, by byæzorientowany o stanie swego aparatu na Pomorzu i o rzeczywistych warunkach tampanuj¹cych i, co mo¿e najwa¿niejsze, o rzeczywistych nastrojach miejscowej lud-no�ci. Dlatego nie bacz¹c na osobiste zagro¿enie co pó³ roku wyje¿d¿a³ do Torunia,Bydgoszczy, W³oc³awka czy Grudzi¹dza. Bêd¹c bowiem na Pomorzu osobisto�ci¹bardzo znan¹ (i charakterystyczn¹), poszukiwan¹ przez niemieckie w³adze bezpie-

84

czeñstwa, musia³ liczyæ siê z wielkim zagro¿eniem osobistym. Mimo tego niezrezygnowa³ z takich wypraw.

Niezale¿nie od tej formy pozyskiwania informacji, która si³¹ rzeczy nie mog³aw pe³ni zaspokoiæ potrzeb aparatu organizacyjnego w Warszawie, zorganizowanyzosta³ szlak kurierski z Pomorza do stolicy przez Pomorzaków pracuj¹cych na kolei,którzy regularnie, co dwa tygodnie docierali do Warszawy z zestawami najnowszychinformacji. Jednocze�nie t¹ drog¹ przekazywano przede wszystkim pieni¹dze, po-trzebne do efektywnej dzia³alno�ci na Pomorzu, jak równie¿ informacje i instrukcjeod kierownictwa, a tak¿e prasê konspiracyjn¹.

O wiele trudniej, co oczywiste, przebiega³ proces formowania struktur ODR naPomorzu. G³ówny o�rodek dyspozycyjny, jak ju¿ wskazywa³em, stanowi³o gronodzia³aczy Stronnictwa Pracy z Franciszkiem Rochowiakiem na czele. Zapewne przezd³u¿szy czas nie dosz³o tu jednak do szerszej rozbudowy struktur (Wydzia³ów)Delegatury Okrêgowej, a poszczególni pracownicy i wspó³pracownicy wykonywaliszereg, czêsto bardzo ró¿norodnych zadañ. Wobec silnej presji okupanta i ci¹g³ychzagro¿eñ aresztowaniami rozbudowa sieci organizacyjnej do po³owy 1943 r. by³abardzo utrudniona. Do tego czasu Rochowiak zdo³a³ zorganizowaæ, jak siê zdaje,g³ówne o�rodki w terenie, wokó³ których koncentrowa³a siê praca. By³y to tzw.Obwody, które obejmowa³y po kilka powiatów. Takie swoiste centra organizacyjnepodziemnej Delegatury funkcjonowa³y w Toruniu (z Sylwanem Stankiewiczem naczele), Bydgoszczy (z Marcinem Roszakiem na czele), Grudzi¹dzu (z Wyszkowskimna czele) i Gdyni (z Czes³awem Dawickim na czele). Praca w tych o�rodkachkoncentrowa³a siê wokó³ organizacji przep³ywu informacji zw³aszcza do Warszawypoprzez Toruñ oraz prowadzenia akcji pomocy spo³ecznej, a wiêc dystrybucjirodzinom potrzebuj¹cym �rodków przekazywanych poprzez Toruñ z Warszawy.Szybciej struktury Ekspozytury rozwija³y siê od po³owy 1943 r., tj. od momentukiedy wyra�nie zel¿a³a presja na ludno�æ polsk¹ zwi¹zana z wpisywaniem naNiemieck¹ Listê Narodow¹. Wtedy te¿ rozbudowano sieæ terenow¹ na szczeblupowiatów i wiêkszych miast oraz struktury merytoryczne na poziomie Ekspozytury,stosownie do dyspozycji organizacyjnych p³yn¹cych z centrali.

Niezmiernie wa¿nym momentem w rozwoju struktur Delegatury Okrêgowej naPomorzu by³o uruchomienie jesieni¹ 1942 r. Wydzia³u Bezpieczeñstwa, któregokierownictwo powierzone zosta³o Boles³awowi Lipskiemu. Sta³o siê tak dlatego, ¿epod jego bardzo dynamicznym przywództwem struktury bezpieczeñstwa od po³owy1943 r. rozwinê³y siê tak znacznie, ¿e siêga³y one swymi placówkami do wiêkszo�cigmin na terenie województwa. Ale nie tylko ten imponuj¹cy zasiêg komórekorganizacyjnych budzi tu szczególne zainteresowanie. Wydzia³ Bezpieczeñstwa zo-sta³ zdominowany przez dzia³aczy zwi¹zanych z obozem narodowym. Sam Lipskinale¿a³, jak siê zdaje, do konspiracyjnego kierownictwa pomorskiego okrêgu Stron-nictwa Narodowego. To dzia³acze i sympatycy tej partii objêli wiêkszo�æ kluczowychstanowisk w jego aparacie. Ten �mocny� powrót SN do pracy w strukturach cywil-nych jest szczególnie symptomatyczny. Po kilku latach niemal zupe³nego braku

85

zainteresowania pracami tego pionu w krótkim czasie zosta³ on praktycznie w swymtrzonie w ca³o�ci zagospodarowany przez narodowców. Doprowadzi³o to wiosn¹1944 r. do pierwszych sporów i zadra¿nieñ miêdzy Rochowiakiem a Lipskim3. Natle sytuacji w innych okrêgach mo¿na stwierdziæ, ¿e natê¿enie tych sporów nie by³owielkie, ale bior¹c pod uwagê fakt, i¿ od pocz¹tków okupacji nie by³o w gruncierzeczy w pionie cywilnym powa¿niejszych konfliktów, pojawienie siê tych napiêæby³o istotnym wydarzeniem. Byæ mo¿e rozwój wydarzeñ doprowadzi³by do eskalacjikonfliktu pomiêdzy Rochowiakiem a Lipskim, jednak wybuch Powstania Warszaw-skiego zasadniczo wp³yn¹³ na rozwój sytuacji w obu czê�ciach Delegatury Pomor-skiej. Wraz z rozpoczêciem walk w Warszawie, ³¹czno�æ miêdzy kierownictwemDelegatury Okrêgowej a Ekspozytur¹ zosta³a zerwana. Praktycznie nie uda³o siê jejwznowiæ, bowiem po upadku Powstania Biuro Delegata Okrêgowego nie podjê³oju¿ dzia³alno�ci. Sam Delegat Okrêgowy zosta³ zreszt¹ na kilka miesiêcy wywiezionydo Rzeszy, sk¹d powróci³ dopiero wiosn¹ 1945 r.

Tymczasem odizolowana od centrali Ekspozytura, kontynuuj¹ca prace w my�lprzedpowstaniowych instrukcji i za³o¿eñ, sta³a siê w koñcu 1944 r. obiektem naj-ciê¿szych ciosów ze strony niemieckiej. W pa�dzierniku 1944 r. nast¹pi³a pierwszafala aresztowañ, których ofiar¹ pad³ F. Rochowiak i grono jego najbli¿szych wspó³-pracowników w Torunia, Bydgoszczy i Inowroc³awiu. W tym samym mniej wiêcejczasie, choæ bez zwi¹zku z tamtymi �wsypami�, aresztowani zostali najbli¿si wspó³-pracownicy Lipskiego w Bydgoszczy. Sam Lipski z czê�ci¹ kierownictwa Wydzia³uzdo³a³ siê uchroniæ i nadal kierowa³ rozbudowan¹ struktur¹ organizacyjn¹. Dzia³osiê tak równie¿ po wkroczeniu na Pomorze w styczniu i w lutym 1945 r. wojsksowieckich i zainstalowaniu podporz¹dkowanych komunistycznemu tzw. rz¹dowitymczasowemu w³adz polskich. Trzeba jednak zwróciæ uwagê na fakt, i¿ oboktrwania w konspiracji czê�ci aparatu organizacyjnego bardzo liczna grupa jegofunkcjonariuszy znalaz³a siê w sk³adzie uruchamianych w³adz administracji rz¹doweji samorz¹dowej, w strukturach milicji, a nawet w³adz bezpieczeñstwa. Mo¿na przy-puszczaæ, ¿e nie by³o to dzie³em przypadku czy spontanicznych, indywidualnychdecyzji poszczególnych osób. W moim przekonaniu by³ to efekt zamierzonego,�wiadomie ukierunkowanego dzia³ania ze strony Lipskiego i jego wspó³pracowni-ków. Chodzi³o nie tylko o przejêcie odtwarzanego aparatu administracyjnego, czyo usadowienie w nim czy w milicji �swoich� ludzi i informatorów. By³ to tak¿ewyraz odpowiedzialno�ci za kierunek odbudowy Pomorza ze zniszczeñ wojennychi chêci uczestniczenia w tym procesie. S¹dzê, ¿e by³o to równie¿ �wiadectwo wiary,i¿ wkrótce uda siê w³adze komunistyczne wyeliminowaæ. A skoro tak, to uwa¿ano,i¿ nie ma powodu, by bezczynnie oczekiwaæ na zmiany, ale od razu podj¹æ wysi³ekna rzecz odbudowy Pomorza.

86

3 List Boles³awa Lipskiego do Antoniego Antczaka z 8 czerwca 1944 roku (w zbiorachautora).

Niestety, w maju 1945 r. Lipski i wiêkszo�ci pozosta³ych na wolno�ci jegowspó³pracowników aresztowa³ Urz¹d Bezpieczeñstwa. Ofiar¹ aresztowañ pad³o te¿wielu by³ych dzia³aczy Delegatury Rz¹du pracuj¹cych w strukturach oficjalnychi wielu z nich, w nastêpstwie tych aresztowañ, z Lipskim na czele, straci³o ¿ycie.W takich to tragicznych okoliczno�ciach Okrêgowa Delegatura Rz¹du RP dla wo-jewództwa Pomorskiego zakoñczy³a swe prace.

Aneks

Obsada personalna stanowisk kierowniczychw Pomorskiej Okrêgowej Delegaturze Rz¹du RP

Delegat Okrêgowy � Antoni AntczakZastêpca Delegata � Bernard Ciszewski

Ignacy WujekNaczelnicy Wydzia³ów i ich zastêpcy:Adminstracyjnego � Ignacy Wujek Franciszek RochowiakBezpieczeñstwa � Boles³aw Lipski Feliks AntczakSamorz¹dowego � Fredyk Dzikowski lub MoellerO�wiecenia Publ. � Zbigniew Szulczyñski Feliks KotewiczPropagandy i Prasy � Dionizy Weso³ek Mieczys³aw Bagiñski

lub Antoni SpandowskiPolityki Spo³. i Zdrowia � Zdzis³aw DandelskiRolnictwa � Stanis³aw Ossowski Józef Sêpo³owiczSkarbowego � �Przemys³u i Handlu � �Technicznego � Kazimierz Lewandowski

Rozdzia³ V

DZIA£ALNO�Æ PODZIEMIA WOJSKOWEGO

Niezmiernie trudne warunki stworzone na Pomorzu przez w³adze niemieckie odpocz¹tku okupacji nie sprzyja³y podejmowaniu wielu form dzia³alno�ci podziemnej,jakie wyst¹pi³y w Generalnym Gubernatorstwie. Decydowa³y o tym nie tylko omó-wione wcze�niej czynniki, determinuj¹ce w zasadniczy sposób rozwój organizacyjnypomorskiej konspiracji. Z pewno�ci¹ wp³yw na to mia³y samoograniczenia, którestosowa³y nie tylko ró¿ne struktury pomorskiej konspiracji, ale tak¿e poszczególnicz³onkowie organizacji konspiracyjnych dzia³aj¹cych na Pomorzu. Dominowa³abowiem na tym terenie przede wszystkim odpowiedzialno�æ i chêæ unikniêciaodwetowych akcji represyjnych, którymi zosta³aby objêta spo³eczno�æ polska,g³êboko dotkniêta prze�ladowaniami ju¿ na pocz¹tku okupacji. Prowadzona naPomorzu przez w³adze okupacyjne polityka germanizacyjna powodowa³a, ¿e wa¿kie-go znaczenia nabiera³y sprawy propagandy i informacji, chocia¿ konspiracyjnadzia³alno�æ propagandowa nie osi¹gnê³a tu takiego poziomu jak w GG.

Z kolei wybrze¿e Morza Ba³tyckiego i znajduj¹ce siê tu porty sprzyja³y rozwo-jowi wywiadu i sieci ³¹czno�ci, a w³¹czenie Pomorza do Rzeszy, jako OkrêguGdañsk�Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig�Westpreussen), pozwala³o wykorzys-tywaæ ten teren jako zaplecze do dzia³añ podejmowanych na terenie Niemiec. NaPomorzu najwiêksze znaczenie mia³y nastêpuj¹ce formy walki: dzia³alno�æ wywia-dowcza, sabota¿ i dywersja, partyzantka w Borach Tucholskich, dzia³alno�æ propa-gandowa.

Dzia³alno�æ wywiadowcza

Spo�ród wszystkich form walki w pierwszym rzêdzie wymieniæ trzeba stosun-kowo szeroko rozwiniêt¹ na Pomorzu dzia³alno�æ wywiadowcz¹, w ró¿nym zakresieprowadzon¹ przez organizacje konspiracyjne. Pomimo wielu ograniczeñ najwiêksze

89

znaczenie mia³ w tym wzglêdzie wywiad SZP�ZWZ�AK, dysponuj¹cy mo¿liwo-�ciami fachowej oceny przydatno�ci materia³u wywiadowczego i systematycznegoprzekazywania meldunków wywiadowczych na Zachód. G³ówn¹ rolê odgrywa³yzw³aszcza przesy³ane do Londynu informacje, dotycz¹ce niemieckiej armii orazprzemys³u zbrojeniowego. Pocz¹tkowo warunki prowadzenia dzia³alno�ci wywia-dowczej by³y na Pomorzu niezwykle ciê¿kie, co wynika³o g³ównie z trudno�cikadrowych. Nie dysponowano bowiem odpowiedni¹ liczb¹ oficerów wywiadu,przeszkolonych przed wojn¹ i posiadaj¹cych odpowiednie do�wiadczenie.

Sieci wywiadowcze SZP�ZWZ�AK funkcjonuj¹ce na Pomorzu w latach 1940��1945 zmienia³y formy organizacyjne, zasiêg dzia³ania oraz zainteresowania. Prze-kazywane na Pomorze wskazówki i zadania wywiadowcze by³y czêsto odbiciemprzebiegu dzia³añ operacyjnych na ró¿nych teatrach wojennych, a tak¿e potrzebSztabu Naczelnego Wodza w Londynie, realizuj¹cego wytyczne sztabów alianckich.W stosunku do innych okrêgów ZWZ�AK specyficzne zadania wywiadowcze okrê-gu pomorskiego dotyczy³y penetracji wybrze¿a morskiego i szeroko rozumianychspraw morskich, które w zasadzie le¿a³y w zainteresowaniu sieci eksterytorialnychKG ZWZ�AK. Pomorze Gdañskie odgrywa³o wiêc w dzia³alno�ci wywiaduZWZ�AK stosunkowo wa¿n¹ rolê, wynikaj¹c¹ g³ównie z zainteresowania aliantówzarówno problematyk¹ morsk¹, jak i zlokalizowanym na Pomorzu przemys³emzbrojeniowym. St¹d te¿ na terenie Pomorza dzia³alno�æ wywiadowcz¹ w ramachZWZ�AK prowadzi³y dwa rodzaje sieci:

� sieæ wywiadu okrêgu pomorskiego ZSP�ZWZ�AK (1939�1945);� sieci wywiadu ofensywnego KG ZWZ�AK �Stragan� (1941�1943), �Lom-

bard� (1943�1945).Szefowi II Wydzia³u (wywiadu) Komendy Okrêgu Pomorskiego ZWZ�AK

podlegali szefowie wywiadu, funkcjonuj¹cy we wszystkich ni¿szych jednostkachorganizacyjnych (podokrêgi, inspektoraty, obwody) oraz referat wywiadu WojskowejS³u¿by Kobiet, istniej¹cy w latach 1943�1945. Wywiad okrêgowy realizowa³ zasad-niczo dwa zadania. W ramach pierwszego z nich dostarcza³ Komendzie G³ównejZWZ�AK, Komendzie Obszaru Zachodniego i Komendzie Okrêgu informacje o roz-mieszczeniu g³ównych si³ niemieckich (wojskowych, SS, policyjnych), które by³yniezbêdne do opracowywania w³asnych planów i podejmowania decyzji operacyj-nych (waga tych zadañ ros³a w miarê zbli¿ania siê frontu wschodniego). Drugiezadanie dotyczy³o prowadzonego systematycznie rozpoznania niemieckich garnizo-nów wojskowych, szczególnie si³ policyjnych dla zapewnienia sobie bezpieczeñstwa.Sieæ terenowa wywiadu okrêgowego, podlegaj¹c lokalnym komendantom (podok-rêgów, inspektoratów, obwodów), zaspokaja³a g³ównie potrzeby tych jednostekorganizacyjnych, niekiedy realizuj¹c jedynie zadania na u¿ytek Komendy ObszaruZachodniego ZWZ�AK czy Komendy G³ównej ZWZ�AK.

Sieæ wywiadowcza okrêgu pomorskiego ZWZ�AK w latach 1940�1945 nigdynie osi¹gnê³a takiej gêsto�ci i sprawno�ci, jak¹ uzyskano w Generalnym Guberna-torstwie. Prowadz¹cy bie¿¹c¹ dzia³alno�æ pion wywiadu szczególnie nara¿ony by³

90

na dekonspiracjê. Czêste zmiany na stanowiskach, wymuszane aresztowaniamipowodowa³y, ¿e z dzia³alno�ci¹ wywiadowcz¹ zetknêli siê niemal¿e wszyscy ofice-rowie komend: okrêgu, podokrêgów i inspektoratów. W pracach wywiadowczychuczestniczy³o poza tym wielu cz³onków struktur pomorskich ZWZ�AK, którzy zewzglêdu na swoje mo¿liwo�ci (np. zatrudnienie) mogli stanowiæ istotne �ród³oinformacji, chocia¿ formalnie nie tkwili w pionie wywiadowczym. Istnia³y jednakrejony Pomorza, gdzie nasycenie ró¿nymi komórkami wywiadowczymi by³o znacz-nie wiêksze ni¿ na pozosta³ych terenach, wchodz¹cych w sk³ad okrêgu pomorskiegoZWZ�AK. Z pewno�ci¹ wymieniæ tu nale¿y rejon Gdyni i Gdañska, szczególniesilnie penetrowany przez wiele sieci wywiadowczych (zarówno sieci wywiaduokrêgowego i Inspektoratu Wybrze¿e ZWZ�AK, jak i sieci eksterytorialne II Od-dzia³u KG ZWZ�AK). Znaczenie wywiadowcze Gdyni (du¿ej bazy Kriegsmarine)dostrzegane by³o od samego pocz¹tku, chocia¿ napotykano w pierwszym okresie natrudno�ci w utworzeniu w tym mie�cie komórek wywiadowczych. Dlatego stosun-kowo wcze�nie wykorzystano tu cz³onków przedwojennej sieci wywiadowczej.W 1940 r. powsta³a samodzielna komórka wywiadu ZWZ, utrzymuj¹ca ³¹czno�æz Warszaw¹, któr¹ kierowa³ kpt. rez. Antoni Wi�niewski vel Anton Wiens, do 1939 r.prowadz¹cy dzia³alno�æ wywiadowcz¹ na terenie Gdañska oraz Rzeszy. Podle-ga³o mu kilku przedwojennych wspó³pracowników wywiadu z terenu Gdyni. Z cza-sem jego grupa zosta³a w³¹czona do jednej z sieci wywiadu ofensywnego o kryp-tonimie �Stragan�. Dopiero znaczna rozbudowa struktur ZWZ, a nastêpnie AKw latach 1941�1942 stworzy³a sprzyjaj¹ce warunki do rozwoju sieci wywiadu o-krêgowego ZWZ�AK, w pierwszym rzêdzie na Wybrze¿u, gdzie planowano dok-onanie w przysz³o�ci desantu morskiego i powietrznego regularnych jednostek wo-jska polskiego. W zwi¹zku z tym rejon Gdynia�Gdañsk rozpracowywany by³ inten-sywnie tak¿e pod k¹tem wspomnianych planów. Kieruj¹cy w latach 1941�1942Podokrêgiem Morskim ZWZ�AK J. Olszewski ps. �Andrzej� przywi¹zywa³ du¿¹wagê do spraw wywiadu i osobi�cie zaanga¿owany by³ w tworzenie sieci wywia-dowczej. W³¹czy³ on do prac wywiadowczych cz³onków tego podokrêgu ZWZ�AKzatrudnionych w ró¿nych instytucjach i obiektach. Rozpoznawano nie tylko obiektywojskowe i policyjne w Gdyni, ale tak¿e okoliczne tereny, gdzie mia³ byæ dokonanydesant powietrzny. Systematycznie nap³ywa³y tygodniowe meldunki z portu gdyñ-skiego i znajduj¹cej siê w Gdyni bazy Kriegsmarine oraz stoczni. W ich przesy³aniudo Warszawy w latach 1941�1942 znacz¹c¹ rolê odegra³ hm. Lucjan Cylkowski,szef ³¹czno�ci kurierskiej podokrêgu oraz hm. Bernard My�liwek, komendant cho-r¹gwi pomorskiej Szarych Szeregów. Po aresztowaniu J. Olszewskiego w pa�dzier-niku 1942 r. i odst¹pieniu od wspomnianych planów teren Wybrze¿a pozosta³atrakcyjny jedynie ze wzglêdu na istniej¹cy tu przemys³ zbrojeniowy. Kolejnikomendanci powsta³ego wówczas Podokrêgu Pó³nocno-Zachodniego AK: por. Zy-gmunt Szatkowski ps. �Wies³aw�, ppor. Henryk Gruetzmacher ps. �Marta� orazppor. A. Jarocki ps. �Juhas�, �Antoni� tak¿e byli zaanga¿owani w dzia³alno�æwywiadowcz¹. Z czasem g³ówn¹ rolê w organizowaniu wywiadu w podokrêgu

91

odgrywaæ zacz¹³ ppor. rez. Jan Belau, ps. �Mewa�, �Morski�, który w latach 1941��1944, przypuszczalnie jako oficer wywiadu Inspektoratu Wybrze¿e, utworzy³sprawnie funkcjonuj¹c¹ sieæ wywiadu, obejmuj¹c¹ g³ównie rejon Gdyni i Gdañska,ale ogarniaj¹c¹ w zasadzie ca³y odcinek wybrze¿a Morza Ba³tyckiego od Szczecinado Królewca.

W Podokrêgu Po³udniowo-Zachodnim ZWZ�AK dzia³alno�æ wywiadowcza sie-ci okrêgowej nie by³a pocz¹tkowo zbyt rozbudowana, chocia¿ w³a�nie tu najwcze�-niej utworzono komórki wywiadu ograniczaj¹ce siê w zasadzie do przekazywaniainformacji o stacjonuj¹cych tu niemieckich jednostkach wojskowych oraz transpor-tach. Nieco pó�niej obserwacj¹ objêto budowane tu obiekty przemys³u zbrojenio-wego. Dopiero od 1943 r. nasilono penetracjê wywiadowcz¹ po³udniowej czê�ciPomorza, co spowodowane zosta³o systematycznie rosn¹cym znaczeniem zlokalizo-wanego tu przemys³u zbrojeniowego.

Najs³abiej zorganizowane by³y komórki wywiadu w podokrêgach zewnêtr-znych (Szczecin, Królewiec). Wynika³o to przede wszystkim z wystêpuj¹cychtam ogromnych problemów organizacyjnych ZWZ�AK. St¹d te¿ sporadycznieudawa³o siê utworzyæ na tych wysuniêtych terenach sta³e placówki wywiadowczelub punkty obserwacyjne. Przy gromadzeniu informacji z zewnêtrznych podo-krêgów czê�ciej korzystano z przygodnych �róde³ informacji lub uzyskiwano danew czasie okazjonalnych wyjazdów na te tereny. W zwi¹zku z tym np. w zbieraniuinformacji z Królewca pomagali wywiadowi AK m.in. cz³onkowie TOW �GryfPomorski�, skierowani tam do pracy jako robotnicy przymusowi. Do dyspozycjiwywiadu AK przekaza³ ich por. rez. A. Arendt, komendant naczelny �Gryfa�, utrzy-muj¹cy osobisty kontakt z Franciszkiem Bendigiem ps. �Ksawery� z wywiaduokrêgowego AK.

Dopiero w po³owie 1941 r. utworzono na Pomorzu sieci eksterytorialne wywiaduZWZ�AK, podporz¹dkowane bezpo�rednio Oddzia³owi II KG ZWZ�AK. Niemia³y one charakteru sieci terenowej. Zlecone im zadania nie nakazywa³y dok³ad-nego opanowania ca³ego obszaru Pomorza, lecz dotyczy³y konkretnych, z górywyznaczonych obiektów przemys³owych lub np. morskich (le¿¹cych na Wybrze¿u).Dlatego w³a�nie sieci eksterytorialne budowano na Pomorzu, bezpo�rednio odkomórki kierowniczej w Warszawie (inspektor sieci) do okre�lonego obiektu (agent).Przez funkcjonuj¹ce na Pomorzu sieci eksterytorialne usi³owano docieraæ tak¿e nadalsze tereny, zarówno do Niemiec, jak i do innych krajów okupowanych przezwojska niemieckie. By³o to mo¿liwe, bowiem wywo¿ono tam na roboty przymusoweliczne rzesze Polaków. Pochodz¹cy z Pomorza cz³onkowie wywiadu ZWZ�AK,penetruj¹cy rejony Rzeszy, oprócz szczegó³owych zadañ realizowali ogólne zadaniawywiadowcze. Dotyczy³y one g³ównie: 1) szeroko rozumianych zagadnieñ wojsko-wych i gospodarczych oraz skutków bombardowañ alianckich, 2) rozpoznania por-tów ba³tyckich (niemieckich i opanowanych przez Niemców) oraz portów MorzaPó³nocnego, ze szczególnym uwzglêdnieniem znajduj¹cych siê tam stoczni i bazniemieckiej marynarki wojennej.

92

Teren Pomorza penetrowany by³ systematycznie przez eksterytorialne sieciwywiadu ofensywnego KG ZWZ�AK, wystêpuj¹ce pod kryptonimami �Stragan�(1941�1942) i �Lombard� (1943�1944). W latach 1941�1942 meldunki z Pomorzaprzesy³a³y wchodz¹ce w sk³ad �Straganu� sieci oznaczone literami: A, C, D, F, G,K i P oraz tzw. ekspozytury: J i �Morze�. Najbardziej rozbudowane na Pomorzuby³y trzy z nich: 1) �A� � utworzona przez pochodz¹cego z Tczewa StefanaKamiñskiego, której czê�æ uczestniczy³a w rozpracowywaniu transportu kolejowego;2) �C� � specjalizuj¹ca siê w zbieraniu informacji o charakterze morskim (bazyKriegsmarine, porty oraz stocznie). Prace tej sieci nadzorowa³ kpt. mar. JózefWo�nicki ps. �Walek� oraz hm. Bernard My�liwek ps. �Konrad�, organizuj¹cy³¹czno�æ z Warszaw¹. Znacz¹c¹ rolê w tej sieci odgrywali byli harcerze z ¿eglar-skich dru¿yn morskich, w³¹czeni do dzia³alno�ci wywiadowczej przez LudwikaWalasika, przed wojn¹ bosmana na �Zawiszy Czarnym�; 3) �F� � kierowanaz Warszawy przez por. Witolda Strusiewicza ps. �Witold�, który kontaktowa³ siêz Pomorzem za po�rednictwem pochodz¹cych ze Starogardu: J. Szamreto i ³¹cznikaLeona Grabowskiego ps. �F�1�.

Prace wszystkich sieci eksterytorialnych by³y inspirowane przez wywiad alian-tów. W 1942 r. najwiêksz¹ wagê przywi¹zywano do remontowanych w Gdyniniemieckich okrêtów liniowych (�Gneisenau�, �Scharnhorst�, �Prinz Eugen�) i lot-niskowca (�Graf Zeppelin�) oraz mo¿liwo�ci produkcyjnych niemieckiego przemy-s³u stoczniowego (od Szczecina do Królewca) i zbrojeniowego (w zwi¹zku z prze-noszeniem produkcji z Niemiec na Pomorze). Najlepsze efekty osi¹gniêto na terenieGdyni, sk¹d systematycznie nap³ywa³y meldunki, daj¹ce stosunkowo dobry wgl¹dw pracê portu, stoczni oraz bazy Kriegsmarine. Waga zebranego w Gdyni materia³uwywiadowczego by³a tak znaczna, ¿e problemem by³o szybkie przekazywanieinformacji na Zachód. Podejmowano w zwi¹zku z tym próby uruchomienia w Gdyniradiostacji, która pracowa³aby wy³¹cznie dla potrzeb wywiadu. Tak¹ ocenê w sier-pniu 1943 r. przekaza³ wywiad brytyjski: �Meldunki z Gdyni i z pó³nocnych portówniemieckich na wschód od Kiel s¹ dobre i dowodz¹, ¿e organizacja zosta³a nale¿ycieusprawniona; szczególnie cenne s¹ informacje z Gdyni. Admiralicja podkre�la³aczêsto i nie przestaje nadal ¿ywiæ nadziei, ¿e w najbli¿szej przysz³o�ci zostanienawi¹zana ³¹czno�æ radiowa z portem�1.

Próby te nie odnosi³y skutku, bowiem jeszcze w lutym 1944 r. gen. Bór-Ko-morowski informowa³ Londyn, ¿e nie ma mo¿liwo�ci uruchomienia w Gdyni stacjinadawczej. Z dokumentów nie wynika, ¿eby uda³o siê tego dokonaæ w pó�niejszymokresie. Tak wiêc nadal, zwykle raz w miesi¹cu, meldunki przekazywano przezkurierów do Warszawy, a stamt¹d drog¹ radiow¹ do Londynu. Czê�æ wa¿niejszychmeldunków przesy³ano na Zachód poprzez Szwecjê, za po�rednictwem pastora

93

1 Polskie Si³y Zbrojne w drugiej wojnie �wiatowej, Londyn 1957, t. 3.

szwedzkiego w Gdyni lub kapitanów szwedzkich statków zawijaj¹cych do portóww Gdyni i Gdañsku.

Meldunki z Pomorza dotycz¹ce problematyki morskiej przekazywano do BiuraStudiów Oddzia³u II KG AK, gdzie analizowali je dwaj eksperci: kpt. mar. JózefWo�nicki ps. �Walek� � sprawy marynarki wojennej i ppor. rez. mar. in¿. Alek-sander Potyra³a ps. �Tarnowski�, �Christian� � sprawy przemys³u stoczniowego.Warto przytoczyæ ocenê pracy sieci wywiadowczych w zakresie przemys³u stocz-niowego, sformu³owan¹ przez A. Potyra³ê: �Ka¿de nasze wezwanie, skierowane dosieci wywiadu, o rozpracowanie takiego lub innego zagadnienia, o dostarczenie namtego lub innego zestawienia liczbowego, o wydobycie takiego lub innego planu lubrysunku konstrukcyjnego rzadko pozostawa³o bez odzewu. I dostarczali nam wieleciekawego materia³u, czasem o wyj¹tkowej donios³o�ci, jak¿e czêsto z wielu pie-cz¹tkami �Geheim� (tajne), �Streng Geheim� (�ci�le tajne). Nie byli�my z koleg¹Wo�nickim przy zdobywaniu tych materia³ów, wiêc nie mogê powiedzieæ, kim bylici, którzy nara¿ali swe ¿ycie, aby wype³niæ nasze polecenia, równaj¹ce siê rozkazowi.Mo¿e by³y to sprz¹taczki � Polki, mo¿e technicy � Polacy zatrudnieni w dzia³achprodukcyjnych stoczni niemieckich, ale niew¹tpliwie byli te¿ robotnicy � Polacy,którzy mimo dok³adnej kontroli rysunków technicznych oddanych na warsztatmusieli niejeden z nich wyrwaæ spod oczu nieufnego Werkschutzu (stra¿y fabrycz-nej) i dostarczyæ sieci polskiego wywiadu. Jak oni te du¿e nieraz plany przemycaliprzez wielokrotne i podejrzliwe kontrole stoczni, arsena³ów i portów, ilu ich z tegopowodu rozstrzelano nie wiem, i chyba nikt tego siê nie dowie. Ofiary niew¹tpliwieby³y, lecz ofiary te nie by³y nadaremne�2.

Straty ludzkie w pionie wywiadu rzeczywi�cie by³y znaczne, a aresztowanicz³onkowie ró¿nych sieci byli po �ledztwie osadzani w wiêzieniach i obozachkoncentracyjnych. Najbardziej zaanga¿owani w prace wywiadowcze zginêli w trak-cie �ledztwa lub na mocy wyroków s¹dowych. Spo�ród pomorskich sieci �Straganu�najwcze�niej zosta³a rozbita sieæ �C�, maj¹ca powi¹zania z Szarymi Szeregamiw Gdyni. Pierwsze aresztowania nast¹pi³y jesieni¹ 1942 r., a w sierpniu 1943 r.zatrzymano pozosta³ych cz³onków tej sieci, których po �ledztwie osadzono w obozieStutthof. W lutym 1943 r. rozbito czê�æ sieci �F�, za� aresztowani cz³onkowie pozakoñczeniu �ledztwa tak¿e wys³ani zostali do Stutthofu. W sierpniu 1943 r. gestapozlikwidowa³o wchodz¹c¹ w sk³ad �Straganu� grupê �Wybrze¿e�, której cz³onkówz Pomorza osadzono w obozie �ledczym gestapo w Inowroc³awiu. Pó�niej przeka-zano ich do obozów koncentracyjnych, gdzie kilku z nich zginê³o.

W zwi¹zku z rozbiciem �Straganu� utworzono now¹ sieæ wywiadu ofensywnegoKG AK o kryptonimie �Lombard�. Od pocz¹tku 1943 r. organizowali j¹ oficerowiewywiadu zrzuceni do okupowanej Polski jako �cichociemni�. W³¹czono do niej

94

2 A. Potyra³a, Wspomnienia dotycz¹ce spraw Marynarki Wojennej, maszyn. w ArchiwumMuzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, s. 192�193.

ocala³ych cz³onków sieci �Stragan� i nowo pozyskanych pracowników wywiadu.W 1943 r. nast¹pi³a te¿ pewna zmiana priorytetów wywiadowczych. Nadal zadaniadotyczy³y rozpracowywania przemys³u stoczniowego, chocia¿ teraz bardziej ni¿du¿ymi okrêtami liniowymi interesowano siê produkcj¹ nowych typów okrêtów pod-wodnych oraz silnikami do tych okrêtów. Zwiêkszon¹ obserwacj¹ objêto poza tymprzemys³ lotniczy, motorowy i kolejowy. Znaczn¹ wagê przywi¹zywano zw³aszczado informacji z lotnisk i zak³adów lotniczych w Rumi, Gdyni, Malborku, Grudzi¹-dzu i Tczewie. W latach 1943�1944 nasilono tak¿e penetracjê po³udniowej czê�ciPomorza, g³ównie rejonów: Bydgoszcz, Toruñ, Grudzi¹dz. Wynika³o to z fakturosn¹cego znaczenia zlokalizowanego tam przemys³u zbrojeniowego. Tak jak Wy-brze¿e, tereny te rozpracowywa³y zarówno sieci wywiadu ofensywnego KG AK(�Lombard�), jak i wywiadu okrêgu pomorskiego AK. By³o to u³atwione, poniewa¿wielu cz³onków inspektoratów bydgoskiego, grudzi¹dzkiego i toruñskiego pracowa³ow zak³adach zbrojeniowych. W rejonie Bydgoszczy zbierano g³ównie informacjez Metalfabrik, Fabryki Elektrotechnicznej, Maschinenfabrik i £êgnowa.

W latach 1943�1944 du¿¹ wagê mia³y informacje o niemieckiej broni rakietowej(�V��1, �V��2). Pocz¹tkowo rozpracowywano o�rodek do�wiadczalny w Peene-münde na wyspie Uznam, z którego pierwsze meldunki nap³ynê³y przypuszczalniew lutym 1943 r. W zwi¹zku z ich potwierdzeniem przez zdjêcia lotnicze sieciwywiadowcze otrzyma³y polecenie przekazywania wszelkich danych o Peenemünde.W zbieraniu informacji uczestniczy³y zarówno pomorskie komórki sieci �Lombard�KG AK, jak i kierowany przez kpt. J. Grussa ps. �Stanis³aw� wywiad okrêgupomorskiego AK, w ramach którego akcja ta otrzyma³a kryptonim �B³yskawica�.W XI 1943 oraz II�III 1944 r. z okrêgu pomorskiego AK przes³ano cenne danedotycz¹ce rakiet �V� i rysunki. Jako szczególnie cenny potraktowany zosta³ wykazzak³adów produkuj¹cych czê�ci do rakiet, znajduj¹cych siê zarówno na Pomorzu(Grudzi¹dz), jak i w Rzeszy oraz na �l¹sku. Rozbicie sieci wywiadu okrêgowegouniemo¿liwi³o dalsze prace w tym kierunku zlecone przez Oddzia³ II KG AK. Pozatym w 1944 r. rozpracowywano niemieckie wyrzutnie rakietowe zlokalizowane naPomorzu. Ppor. J. Belau z grup¹ wspó³pracowników prowadzi³ obserwacjê dwóchwyrzutni w rejonie £eby � przy ruchomych wydmach i w pobli¿u kana³u. Wy-rzutnie rakietowe, znajduj¹ce siê na terenach le�nych, w rejonie Wierzchucin�Sar-nówek�Lisiny�Suchom, rozpracowywane by³y pocz¹tkowo przez cz³onków sieciwywiadu ofensywnego z Gdyni, a nastêpnie przez partyzantów ze zgrupowania AK�Cisy�100�.

Najwiêksze straty wywiad okrêgu pomorskiego AK poniós³ w 1944 r. W koñcumarca 1944 r. aresztowany zosta³ Robert Burczyk ps. �Kaszuba�, szef wywiaduinspektoratu Grudzi¹dzkiego AK, oraz kilku jego wspó³pracowników. W dniu 7maja 1944 r. aresztowano w Bydgoszczy kpt. J. Grussa, szefa wywiadu okrêgupomorskiego AK (do stycznia 1945 r. poddawany �ledztwu w gestapo ³ódzkimw zwi¹zku z ujawnieniem jego udzia³u w rozpracowywaniu broni �V�). W sierpniu1944 r. w Bydgoszczy aresztowano F. Bendiga, kieruj¹cego po Grussie wywiadem

95

okrêgowym, a w Tczewie por. rez. in¿. Witolda Wojciechowskiego ps. �Mewa�, za-anga¿owanego w prace wywiadu (zamordowany zosta³ podczas �ledztwa). Do naj-wiêkszych aresztowañ dosz³o w koñcu sierpnia 1944 r. w Gdyni, gdzie zatrzymanoppor. Belaua i kilku jego najbli¿szych wspó³pracowników. Po �ledztwie zostali oniosadzeni w Stutthofie, a nastêpnie rozstrzelani w egzekucji publicznej w Ocyplu wewrze�niu 1944 r. Tak wiêc w sierpniu 1944 r. gestapo zdo³a³o ca³kowicie rozbiæsieæ wywiadu okrêgu pomorskiego AK.

W drugiej po³owie 1944 r. kpt. rez. Bronis³aw Pietkiewicz ps. �Wiktor�, jakokomendant Podokrêgu Po³udniowo-Wschodniego AK, zdo³a³ zbudowaæ od podstawnow¹ sieæ wywiadu, która najprê¿niej dzia³a³a w Inspektoracie Toruñskim. W koñcu1944 r. zrezygnowano z prowadzenia wywiadu przemys³owego, koncentruj¹c siêw zasadzie na zbieraniu informacji o niemieckich jednostkach wojskowych i trans-portach wojskowych, planach obrony poszczególnych miast oraz obiektach przezna-czonych przez Niemców do zniszczenia. Najlepiej prowadzono rozpoznanie wojskniemieckich w Toruniu, Inowroc³awiu, Nieszawie oraz Lipnie.

Omawiaj¹c dzia³alno�æ wywiadowcz¹ prowadzon¹ na Pomorzu przez ZWZ�AKpamiêtaæ nale¿y o informacjach zebranych przez inne organizacje konspiracyjne.Uzyskiwane przez nie dane wykorzystywa³ nie tylko wywiad okrêgu pomorskiegoZWZ�AK, który gromadzi³ g³ównie dane dotycz¹ce dzia³alno�ci tych organizacji,znacznie rzadziej w³¹czaj¹c cz³onków innych organizacji do prowadzenia obserwacjikonkretnych obiektów maj¹cych znaczenie dla wywiadu. Innymi wzglêdami kiero-wano siê w pracy wywiadu ofensywnego KG ZWZ�AK. Przy budowie eksteryto-rialnych sieci Oddzia³u II KG AK wykorzystywano nie tylko cz³onków ZWZ�AK.Zarówno ze wzglêdów bezpieczeñstwa (aby w razie dekonspiracji aresztowania nierozbija³y innych struktur ZWZ�AK), jak i problemów kadrowych do sieci tychw³¹czano nie tylko pojedynczych cz³onków innych organizacji, lecz tak¿e zespo³yludzkie. Na Pomorzu szczególnie owocna by³a wspó³praca wywiadowcza ZWZ�AKze �Zwi¹zkiem Jaszczurczym� (1941�1942) oraz �Mieczem i P³ugiem� (1943��1944). Warto wiêc nieco szerzej omówiæ ten problem.

W 1940 r. komórki ZJ powstaj¹ce na Pomorzu nastawiano przede wszystkimna prowadzenie wywiadu. ZJ uda³o siê w stosunkowo krótkim czasie rozbudowaæswoje struktury na Pomorzu oraz utworzyæ sprawnie funkcjonuj¹c¹ ³¹czno�æ z War-szaw¹. Wspó³praca wywiadowcza pomiêdzy ZJ a ZWZ�AK organizowana by³a naszczeblu centralnym w Warszawie i dotyczy³a g³ównie wywiadu wojskowego napolskich ziemiach zachodnich oraz w Niemczech. Pocz¹tkowo ZJ przekazywa³jedynie informacje wywiadowcze. W ich przesy³aniu do Warszawy brali udzia³Monika Dymska (aresztowana 23 VII 1942 r., stracona 25 VI 1943 r. w Plötzensee)oraz ppor. Arnold Nierzwicki ps. �Krzysztof� (oboje uczestniczyli w przedwojen-nych przygotowaniach prowadzonych przez gen. Tokarzewskiego).

Opieraj¹c siê na instrukcjach ZWZ�AK dzia³alno�æ wywiadowcz¹ prowadziliw zasadzie wszyscy cz³onkowie pomorskich komórek ZJ utworzonych m.in. w Gdy-ni, Gdañsku, Brodnicy, Bydgoszczy, Toruniu, Wejherowie, Jab³onowie. W zakresie

96

wywiadu ZJ g³ówn¹ rolê odegra³a pocz¹tkowo Gdynia, gdzie prace wywiadowczeinspirowali kieruj¹cy tamtejsz¹ placówk¹ ZJ Andrzej Eliaszewicz ps. �Ala� i StefanHensel ps. �Gustaw II�. Utworzyli oni na terenie Gdyni sprawnie funkcjonuj¹c¹ sieæwywiadowcz¹, uzyskuj¹c wiele cennych danych z portu gdyñskiego i gdañskiegooraz bazy Kriegsmarine w Gdyni. Zorganizowali tak¿e w Gdyni kwatery dla kurie-rów odbywaj¹cych podró¿e wywiadowcze w g³¹b Niemiec.

Prawdopodobnie od po³owy 1941 r. wspó³praca nabra³a nieco innego charakteru.Z ramienia ZWZ�AK organizowa³ j¹ Mieczys³aw Rutkowski � szef Sekcji �Za-chód� sieci wywiadu ofensywnego KG ZWZ�AK, oznaczonej kryptonimem �Stra-gan�, który poprzez ³¹czników utrzymywa³ kontakt z przedstawicielami ZJ, m.in.Stanis³awem Jeute ps. �Stach Zachodni� � szefem Ekspozytury �Z� wywiadu ZJoraz Mieczys³awem Dukalskim ps. �Mietek�, komendantem okrêgu pomorskiegoZJ. Meldunki wywiadowcze z Pomorza trafia³y do S. Jeute, który przekazywa³ jenastêpnie do II Oddzia³u KG ZWZ�AK. Poza tym w 1941 r. czê�æ cz³onkówwywiadu ZJ na Pomorzu w³¹czono do tworzonej wówczas od podstaw sieci wywiaduofensywnego KG ZWZ �Stragan�. Du¿¹ aktywno�æ wywiadowcz¹ przejawia³akomórka ZJ w Brodnicy, bazuj¹ca na przedwojennych harcerzach z dru¿yny gim-nazjalnej. W zakresie wywiadu podporz¹dkowani oni zostali tzw. Ekspozyturze�Mare�, wchodz¹cej w sk³ad grupy wywiadowczej �Wybrze¿e�. W inspirowaniuich dzia³alno�ci wywiadowczej najwiêksz¹ rolê odegrali przyje¿d¿aj¹cy na Pomorzez Warszawy Kazimierz Wrzosek i Tadeusz Pude³ko. Poza tym cz³onkowie ZJ weszlido grupy wywiadowczej �Wybrze¿e� ZWZ�AK, której sieæ �A� utworzy³ StefanKamiñski ps. �Zygmunt�.

W wyniku rozpracowania przez gestapo Ekspozytury �Z� wywiadu ZJ w pier-wszych miesi¹cach 1942 r. aresztowano ok. 90 osób. W kwietniu 1942 r. rozbitoplacówki ZJ w Gdyni i Bydgoszczy, a w czerwcu i lipcu 1942 r. przesta³a istnieæsieæ wspó³pracuj¹cego z ZJ ppor. rez. Klemensa Wickiego z Gdyni (straconegow Halle w XI 1943 r.). W grudniu 1942 i styczniu 1943 r. funkcjonariusze gestapozlikwidowali komórki ZJ na ca³ym Pomorzu. Czê�æ najbardziej zaanga¿owanychw prace wywiadowcze cz³onków ZJ stanê³o przed S¹dem Wojennym Rzeszy (stra-ceni zostali m.in. Stanis³aw Jeute, Stefan Hensel, Jan Tomanek ps. �Günter�, Czes³awKa³ek ps. �Ma³y�, Zenon Narojek ps. �Zenon Nawrocki� i Marian Sauer), pozo-sta³ych aresztowanych po �ledztwie osadzono w ró¿nych obozach koncentracyjnych.

Drug¹ organizacj¹ ogólnopolsk¹ dzia³aj¹c¹ na Pomorzu, która dopiero w latach1943�1944 podjê³a �cis³¹ wspó³pracê wywiadowcz¹ z AK, by³ �Miecz i P³ug�. Po-cz¹tkowo informacje uzyskiwane przez cz³onków pomorskich struktur MiP trafia³yjedynie do Komendy G³ównej MiP. Meldunki z Pomorza przez ³¹czników przeka-zywano w lokalu kontaktowym w Warszawie, mieszcz¹cym siê w sklepie przy Pl.Grzybowskim, który prowadzi³ pochodz¹cy z Bydgoszczy Bernard Kaczmarek ps.�Jur�, �Wrzos�. Szczególnie cenne by³y uzyskane wiosn¹ 1943 r. informacje o nie-mieckim o�rodku do�wiadczalnym broni rakietowej (�V�) w Peenemünde na wyspieUznam. Komendantowi okrêgu pomorskiego MiP Augustynowi Trägerowi przekaza³

97

je w kwietniu 1943 r. jego syn Roman Träger (od 1941 r. cz³onek MiP), który jako¿o³nierz Wehrmachtu przebywa³ wówczas s³u¿bowo na wyspie Uznam. A. Trägerosobi�cie przekaza³ te wa¿ne informacje w Warszawie, gdzie trafi³y one wkrótcedo II Oddzia³u KG AK.

W zwi¹zku z niezwyk³¹ wag¹ sprawy z ramienia II Oddzia³u KG AK zaj¹³ siêni¹ �cichociemny� por. Stefan Ignaszak ps. �Nordyk�, zastêpca szefa wywiaduofensywnego KG AK (kryptonim �Lombard�) i inspektor kilku sieci wywiadow-czych AK, od maja 1943 r. utrzymuj¹cy kontakty wywiadowcze z cz³onkami MiP.Kiedy okaza³o siê, ¿e pomorski okrêg MiP dysponowa³ znacznymi mo¿liwo�ciamikadrowymi, S. Ignaszak w³¹czy³ niektórych cz³onków MiP do wywiadu ofensywnegoKG AK. Po uprzednim zaprzysiê¿eniu w ramach AK weszli oni w sk³ad grupywywiadowczej �Ba³tyk�, na czele której stan¹³ B. Kaczmarek. Najwiêcej cz³onkówokrêgu pomorskiego MiP znalaz³o siê w kierowanej przez A. Trägera podgrupiewywiadowczej �Ba³tyk�303�. Byli to: Kazimierz Koliber ps. �Bia³y�, por. Mieczy-s³aw Robiñski ps. �Wilk�, Zygmunt Felchnerowski ps. �Wydra�, Stanis³aw Mich-niewicz ps. �Borsuk�, Henryk Weber ps. �Topór�, Jan Szneider ps. �Furman�i Ferdynand S³omiñski ps. �Zaj¹c�. Latem 1944 r. w trakcie rozbijania struktur MiPna Pomorzu aresztowano kilku cz³onków tej sieci, za� A. Träger musia³ siê ukrywaæ.

Poza tym cz³onkowie MiP z Pomorza, obok cz³onków AK, weszli do jednejz sieci wywiadu ofensywnego KG AK �Lombard�, oznaczonej jako �Grupa Pomor-ska� lub �P�, która tak¿e podlega³a por. S. Ignaszakowi. Kierowa³ ni¹ in¿. AlojzyJêdryczka �Pomorski�, pochodz¹cy z Bydgoszczy cz³onek MiP. W sk³ad jego grupyweszli nastêpuj¹cy cz³onkowie MiP z Pomorza: Leon Sowiñski, Adam Sobolewskips. �Soból� i F. Szarnak. G³ównym zadaniem tej grupy by³o rozpoznanie fabrykipaliw syntetycznych w Policach, obserwacja portów ba³tyckich (Szczecin, Gdañsk,Gdynia) oraz rejonu Bydgoszczy (m.in. £êgnowo). Gestapo rozbi³o tê grupê w kwiet-niu 1944 r. (A. Jêdryczka, A. Sobolewski i L. Sowiñski zostali �ciêci gilotyn¹ 20IV 1945 r. w Brandenburgu).

Brak pe³nej informacji o dzia³alno�ci wywiadowczej �Gryfa� i jego wspó³pracyz wywiadem AK. Dysponujemy na ten temat jedynie fragmentaryczn¹ wiedz¹.W drugiej po³owie 1942 r. Józef Klawikowski, komendant powiatowy TOW �GryfPomorski� w Tczewie, z polecenia kieruj¹cego faktycznie TOW GP Józefa Dambkai por. rez. Grzegorza Wojewskiego przekaza³ do dyspozycji E. Czarnowskiego ze�Straganu� kilku swoich wspó³pracowników zatrudnionych na wê�le kolejowymw Tczewie. W latach 1943�1944 na terenie Gdyni z pracownikiem wywiadu okrê-gowego AK F. Bendigiem ps. �Ksawery� spotyka³ siê por. rez. A. Arendt ps.�Konar�, ówczesny komendant naczelny TOW �Gryf Pomorski�. Przekazywa³ ondo dyspozycji sieci wywiadu okrêgu pomorskiego AK cz³onków �Gryfa�, którzyz racji zatrudnienia w wa¿nych dla wywiadu AK miejscowo�ciach lub obiektachmogli stanowiæ cenne �ród³a informacji.

W ostatnim okresie okupacji wywiad AK nastawia³ siê na funkcjonowaniew nowych warunkach, ju¿ po zajêciu Pomorza przez Rosjan. G³ówn¹ rolê odegra³

98

w tym zakresie por. S. Ignaszak ps. �Pegaz�, który w 1945 r. utworzy³ w Bydgosz-czy ekspozyturê wywiadu Delegatury Si³ Zbrojnych o kryptonimie �Karo�, do którejw³¹czy³ m.in. czê�æ swoich by³ych wspó³pracowników z �Miecza i P³uga�. Pozatym zgodnie z rozkazem komendanta okrêgu pomorskiego z 5 I 1945 r., w celusamoobrony nacisk po³o¿ono g³ównie na sprawy kontrwywiadowcze. W zwi¹zkuz tym do MO i UB przeniknêli g³ównie byli cz³onkowie inspektoratów AK: byd-goskiego, toruñskiego, grudzi¹dzkiego oraz Inspektoratu Wybrze¿e.

Sabota¿ i dywersja

Na Pomorzu szerzej organizowano sabota¿, za� akcje typowo dywersyjne prze-prowadzane by³y znacznie rzadziej. Dzia³alno�æ sabota¿owa, pocz¹tkowo niezwykleograniczona, w miarê up³ywu czasu nasili³a siê. Wp³yw mia³o na to wiele czynników,z których najwa¿niejsze to: stan organizacyjny konspiracji pomorskiej, zmieniaj¹cesiê wytyczne do dzia³ania oraz sytuacja militarna Niemiec.

W ramach ZWZ�AK na Pomorzu � podobnie jak i w innych czê�ciach oku-powanej Polski � inspirowano przygotowania do akcji sabota¿owej. W pierwszejkolejno�ci ZWZ mia³a obj¹æ ni¹ wszystkie wiêksze zak³ady przemys³u zbrojenio-wego, przetwórnie i magazyny materia³ów pêdnych, transporty kolejowe oraz prze-mys³ spo¿ywczy pracuj¹cy dla potrzeb armii niemieckiej. W 1940 r. obowi¹zywa³ynastêpuj¹ce wytyczne dla akcji sabota¿owej: �Dzia³ania te nie mog¹ [...] obci¹¿aæca³kowicie cz³onków ZWZ. Po¿¹dane jest, by je prowadziæ przy pomocy organizacjizawodowych, jak kolejarze, robotnicy i w ogóle personel pracuj¹cy na tereniedanego obiektu. Musz¹ one nosiæ charakter przypadkowo�ci, nie nara¿aæ ludno�cina represje, obci¹¿aæ samych Niemców, wzbudzaj¹c w nich w¹tpliwo�ci w ichsprawno�æ organizacyjn¹, bezpieczeñstwo i brak zaufania do w³asnych ludzi... (AKw dokumentach, t. I, s. 181).

Pocz¹tkowo wydawa³o siê, ¿e ZWZ osi¹gnie na Pomorzu stan organizacyjny,który pozwoli na podjêcie szerszych zadañ sabota¿owych, chocia¿ w 1940 r.najwa¿niejsze by³y przygotowania do dywersji w po³udniowo-wschodniej Polsce naliniach tranzytowych pomiêdzy Niemcami a Rosj¹. W zwi¹zku z przewidywanymrozpoczêciem dzia³añ wojennych p³k Rowecki, jako Komendant Okupacji Niemiec-kiej ZWZ, poleci³, aby do 15 maja 1940 r. komendanci okrêgów ZWZ przedstawiliwstêpny plan dywersji w swoich okrêgach. W tym czasie mjr Ratajczak � p.o.komendanta okrêgu pomorskiego ZWZ � organizowa³ dopiero zal¹¿ki ZWZ naPomorzu, wykonanie tego rozkazu by³o wiêc nierealne. Po klêsce Francji ZWZnastawiono na dzia³alno�æ d³ugofalow¹, co spowodowa³o zmianê w podej�ciu dospraw sabota¿u. W lipcu 1940 r. gen. Sosnkowski nakaza³ przej�ciowo zaniechaænie tylko dywersji, ale nawet sabota¿u. W listopadzie 1940 r. gen. Sikorski zaka-za³ prowadzenia sabota¿u i dywersji w GG oraz na terenach ziem w³¹czonych do

99

Rzeszy. W zwi¹zku z tym gen. Sosnkowski, podtrzymuj¹c zakaz prowadzenia bie-¿¹cej akcji sabota¿owo-dywersyjnej, sugerowa³, aby rozpocz¹æ przygotowania doprowadzenia dywersji na szerok¹ skalê zarówno wobec Niemiec, jak i Rosji. Przy-gotowania mia³y obj¹æ: 1) obezw³adnienie aparatu kierowniczego okupantów,2) zniszczenie komunikacji, g³ównie kolejowej.

Zadania te mia³ realizowaæ utworzony jeszcze w kwietniu 1940 r. na szczeblucentralnym Zwi¹zek Odwetu, którego komórki (referaty) powsta³y przy komendachokrêgów ZWZ na terenie GG. Brak dokumentów z lat 1941�1942 nie pozwala nastwierdzenie, jak wygl¹da³a dzia³alno�æ ZO na Pomorzu w tym okresie. Wiadomotylko, ¿e w ramach komendy okrêgu pomorskiego Zwi¹zkiem Odwetu kierowa³ por.rez. in¿. Kazimierz Paszkowski ps. �Kopernik� (aresztowany latem 1942). Zauwa¿yæte¿ nale¿y, i¿ w zwi¹zku z problemami organizacyjnymi i kadrowymi w okrêgupomorskim ZWZ�AK zadania sabota¿owe wykonywali niejednokrotnie cz³onkowiesieci wywiadu, którzy zatrudnieni byli w wa¿nych obiektach przemys³owych.

Wobec wspomnianych trudno�ci i ograniczeñ w zakresie dzia³alno�ci sabota¿o-wo-dywersyjnej ZWZ w latach 1940�1942 najwiêksze akcje sabota¿owe przepro-wadzone zosta³y na Pomorzu przez cz³onków Polskiej Armii Powstania. W nocyz 12 na 13 maja 1941 r. podpalony zosta³ m³yn w Lubiczu, a w nocy z 14 na 15maja 1941 r. podpalono wielkie m³yny Rychtera w Toruniu. Gestapo dokona³owówczas aresztowañ w�ród pracowników tych m³ynów oraz ok. 80 Polaków z To-runia. Kilkunastu z nich przekazano do obozu Stutthof, gdzie zginêli w stosunkowokrótkim czasie. Najg³o�niejsze na Pomorzu akcje dywersyjne przeprowadzili w czer-wcu 1942 r. cz³onkowie Rejonu Ko�cierskiego PAP. W dniu 9 czerwca 1942 r.wykolejono w rejonie Zblewa poci¹g pospieszny, jad¹cy z Berlina do Królewca,a 21 czerwca 1942 r. niedaleko miejsca pierwszej akcji wykolejono niemieckitransport wojskowy. Obu akcji dokonano przez rozkrêcenie torów, aby upozorowaæwypadek. Przerwy w ruchu oraz straty materialne nie by³y zbyt du¿e, podobniezreszt¹ jak i liczba zabitych. Zamachy te mia³y jednak ogromne znaczenie propa-gandowe. Przeprowadzono je w trakcie nasilonej akcji germanizacyjnej (Volkslista),pokazuj¹c, ¿e Niemcy nie mog¹ siê czuæ bezpieczni nawet na tak spacyfikowanymterenie, jakim by³o Pomorze. W³adze okupacyjne ustali³y wówczas znaczn¹ nagrodêza wskazanie sprawców i zastosowa³y represje, osadzaj¹c kilkudziesiêciu Pola-ków w obozie koncentracyjnym Stutthof. Obie akcje dywersyjne wykona³a grupadowodzona przez Stanis³awa Lesikowskiego ps. �Las�, komendanta Rejonu Ko�-cierskiego PAP, wspierana przez cz³onków oddzia³u partyzanckiego PAP Stanis³awaMiszkiera oraz oddzia³u partyzanckiego TOW �Gryf Pomorski�, dowodzonego przezJana Szalewskiego ps. �Soból�.

Polska Armia Powstania w latach 1942�1943 przeprowadzi³a szereg mniejszychsabota¿y w Toruniu i Gdañsku. Cz³onkowie PAP pracuj¹cy na terenie koszar woj-skowych w Toruniu oraz w ró¿nych magazynach wojskowych i zak³adach ruszni-karskich w Toruniu i Grudzi¹dzu wykradali z nich broñ i amunicjê, która trafia³ado oddzia³ów partyzanckich w Borach Tucholskich lub ukrywana by³a w konspira-

100

cyjnych magazynach. Miêdzy innymi z fabryki amunicji w Toruniu�Wrzosach wy-noszono pistolety, amunicjê oraz ³adunki wybuchowe. Czê�æ broni dostarczy³ orga-nizacji Zygmunt Neumann prowadz¹cy sklep rusznikarski. W trakcie likwidacji PAPw sierpniu 1943 r. funkcjonariusze gestapo przejêli kilka egzemplarzy bronii w zwi¹zku z tym 13 pa�dziernika 1944 r. straceni zostali w Gdañsku: ZygmuntNeumann, Józef Nowak i Feliks Makowski.

W ramach ZWZ�AK dopiero w latach 1941�1942 zaczêto organizowaæ akcjêsabota¿ow¹ na Wybrze¿u, g³ównie w Gdyni i Gdañsku. Nast¹pi³o to w zwi¹zku zeznaczn¹ rozbudow¹ struktur ZWZ�AK w tym mie�cie, coraz wiêkszym znaczeniemumiejscowionej w Gdyni bazy Kriegsmarine oraz zmian¹ stosunku do akcji sabo-ta¿owej ze strony KG ZWZ�AK. Tak wiêc przeszkoleni niejednokrotnie przed wojn¹w prowadzeniu dywersji cz³onkowie ZWZ�AK w Gdyni podjêli pocz¹tkowo dys-kretn¹ akcjê sabota¿u gospodarczego. Wykonywanie zadañ sabota¿owych by³omo¿liwe, bowiem wielu cz³onków ZWZ�AK pracowa³o w okresie okupacji w porciegdyñskim, w stoczni DWK oraz w ró¿nych instytucjach tworz¹cych gdyñsk¹ bazêKriegsmarine. Nie by³o wiêc problemu z wej�ciem na teren strze¿onych obiektów,a sabota¿u dokonywano podczas pracy. Szczególnie aktywni byli przedwojennipodoficerowie marynarki wojennej � cz³onkowie zawi¹zków terenowych Wydzia³uMarynarki KG AK na Wybrze¿u oraz cz³onkowie Szarych Szeregów.

Na Wybrze¿u w portach gdyñskim i gdañskim oraz w gdyñskiej bazie Kriegs-marine przeprowadzono szereg akcji sabota¿owych. Dokonywali ich g³ównie pra-cuj¹cy tam cz³onkowie ZWZ�AK, systematycznie wykonuj¹cy drobny sabota¿gospodarczy. Tylko w wyj¹tkowych wypadkach organizowali oni wiêksze akcjesabota¿owe, których celem by³y okrêty Kriegsmarine, bazuj¹ce w Gdyni i Gdañsku.Najczê�ciej uszkadzano wa¿ne urz¹dzenia okrêtowe, podpalano okrêty wojenne,okrêty pomocnicze i statki handlowe. W listopadzie 1941 r. kilkakrotnie wybucha³ypo¿ary na cumuj¹cym w Gdyni statku �Cap Arkona�. Na remontowanym w Gdynistatku szpitalnym �Hamburg� w dniu 20 kwietnia 1942 r. w kilku miejscach jed-nocze�nie pod³o¿ono ogieñ, który zdo³ano ugasiæ dopiero po 27 godzinach. W bazieKriegsmarine w Gdyni we wrze�niu 1942 r. uszkodzono okrêty �Admira³ Scheer�i �Pretoria�, w pa�dzierniku 1942 r. maszynowniê ciê¿kiego kr¹¿ownika �PrinzEugen�, w dniu 15 stycznia 1943 r. wybuch³a bomba pod³o¿ona w kot³owni pan-cernika �Tirpitz�. W maju 1943 r. dokonano sabota¿u na remontowanym w Gdynistatku szpitalnym �Stuttgart�, a w lutym 1944 r. uszkodzono windê na okrêcie�Admira³ Scheer�.

Obiektem akcji sabota¿owej od 1942 r. sta³y siê te¿ niemieckie okrêty podwodne,budowane lub remontowane w Gdyni i Gdañsku. Cz³onkowie AK zatrudnieniw stoczni, wykonuj¹cy na nich ró¿ne prace, prowadzili systematyczny drobnysabota¿, uszkadzaj¹c ró¿ne urz¹dzenia. Powodowali w ten sposób straty materialneoraz opó�niali wyj�cie okrêtów w morze. Pierwsze wiêksze akcje wykonane zosta³yw 1943 r. W ich wyniku w maju 1943 r. zaton¹³ w kanale przemys³owym okrêtpodwodny �U�735�, a w listopadzie 1943 r. dokonano serii udanych akcji, uszka-

101

dzaj¹c: �U�998� (wyrzutnia torped), �U�476� i �U�480�. W styczniu 1944 r. na�U�297� uszkodzono ster i wa³ napêdowy, a w lutym 1944 r. w rejonie Helu zaton¹³wychodz¹cy z Gdyni okrêt podwodny.

Wiele tych akcji przeprowadzili osobi�cie cz³onkowie AK. Niekiedy wykonaw-cami byli inspirowani przez nich cudzoziemscy robotnicy przymusowi zatrudnieniw stoczniach: Francuzi, W³osi i Jugos³owianie czy te¿ Niemcy�antyfaszy�ci. Takby³o np. w Gdyni.

Do 1943 r. w mniejszym zakresie sabota¿ prowadzono na lotniskach wojsko-wych i w zak³adach przemys³u lotniczego � np. na lotnisku w Rumi�Zagórzu czyGrudzi¹dzu, w zak³adach naprawczych na lotnisku i w fabryce Flugzeugwerke,montuj¹cej samoloty Ju�88. W czerwcu 1943 r., na pro�bê aliantów, g³ównym celemakcji sabota¿owej sta³a siê produkcja samolotów my�liwskich.

Akcjê sabota¿ow¹ prowadzili te¿ cz³onkowie ZWZ�AK pracuj¹cy w du¿ychzak³adach amunicyjnych w rejonie Bydgoszczy. W Osowej Górze Niemcy wybu-dowali fabrykê materia³ów wybuchowych i amunicji, gdzie elaborowano amunicjêkarabinow¹ i bomby lotnicze. Dzia³a³a tu grupa sabota¿owo-dywersyjna AK kiero-wana przez sier¿anta Leona Stobrawê ps. �Andrzej� i Alfonsa Talkowskiego. Jejcz³onkowie uszkadzali systematycznie zapalniki do bomb lotniczych. W zbudowanejprzez Niemców od podstaw podziemnej fabryce materia³ów wybuchowych i amu-nicji Dynamit AG (DAG) w £êgnowie ko³o Bydgoszczy, gdzie elaborowano pociski,sabota¿ organizowali zatrudnieni tam cz³onkowie AK: Jan Tylmanowski i FranciszekKarczewski. Zostali oni aresztowani i skazani na �mieræ. Pó�niej sabota¿ w DAGprowadzili cz³onkowie inspektoratu Bydgoskiego AK: S. Gackowski, Z. Narzyñski,B. Bruski i L. Bia³y.

Zatrudnieni na kolei cz³onkowie ró¿nych organizacji konspiracyjnych dokony-wali drobnych sabota¿y, uszkadzaj¹c z regu³y elementy jezdne wagonów i parowo-zów. Dezorganizowali te¿ pracê kolei, umiejêtnie kieruj¹c ³adunki w niew³a�ciwemiejsca. Starali siê przy tym, aby Niemcom wydawa³o siê, ¿e jest to wynik ba³aganu,a nie �wiadomego sabota¿u. Akcje tego typu przeprowadzali nie tylko cz³onkowieZWZ�AK, ale tak¿e TOW �Gryf Pomorski� i PAP.

Teren Pomorza stanowi³ oparcie dla niektórych akcji dywersyjnych przeprowa-dzonych przez AK na terenie Niemiec, gdzie pomimo olbrzymich trudno�ci staranosiê dokonywaæ zamachów. W kwietniu 1943 r. cz³onkowie komórki �Zagra-lin�, wchodz¹cej w sk³ad Oddzia³u Specjalnych Akcji Bojowych �OSA�KOSA�przy Komendzie G³ównej AK, z bazy w Bydgoszczy wyruszyli do Berlina, gdziedokonali udanego zamachu bombowego na jednym z dworców kolejowych. Z relacjiwynika, ¿e w prowadzeniu akcji dywersyjnej na terenie Berlina brali te¿ udzia³cz³onkowie AK z okrêgu pomorskiego: Franciszek Bendig, Marian Górski i praw-dopodobnie B. My�liwek.

Przy komendzie okrêgu pomorskiego ZWZ�AK nie istnia³ pocz¹tkowo ¿adenoddzia³ dywersyjny. W okrêgu pomorskim w 1942 r. jedyny wiêkszy oddzia³ tegotypu utworzono w Gdyni. Powstanie tego kilkudziesiêcioosobowego zespo³u inspi-

102

rowa³ hm. Bernard My�liwek, jako organizator zawi¹zków terenowych Wydzia³uMarynarki KG AK, kryptonim �Alfa�. Trzon oddzia³u stanowili cz³onkowie hufcagdyñskiego Szarych Szeregów. Nie dokonywali oni ¿adnych bie¿¹cych akcji bojo-wych. Prowadzili jedynie rozpoznanie terenu i przygotowywali siê do opanowaniastrategicznych punktów Gdyni w momencie dokonywania desantu powietrzno-mor-skiego regularnych jednostek wojska polskiego. Latem 1942 r. � ju¿ po przepro-wadzonych przez PAP dwóch akcjach dywersji kolejowej pod Zblewem � cz³on-kowie oddzia³u przygotowywali siê do wykolejenia poci¹gu w rejonie Gdyni. Pracete nadzorowa³ hm. B. My�liwek, a wykonawcami akcji mieli byæ cz³onkowiebatalionu Szarych Szeregów w Gdyni. Obawiano siê jednak, ¿e mo¿e zostaæ wyko-lejony poci¹g osobowy, dowo¿¹cy Polaków do pracy w Gdyni, za� po akcji nast¹pi¹represje wobec ludno�ci polskiej w Gdyni. Do realizacji powy¿szego planu niedosz³o tak¿e z tego wzglêdu, ¿e podczas likwidacji przez gestapo struktur AKi Szarych Szeregów w Gdyni jesieni¹ 1942 r. aresztowano wielu cz³onków oddzia³u.Poza tym w ramach struktur terenowych �Alfy� na Wybrze¿u utworzono trzy grupydywersyjne, z³o¿one z by³ych zawodowych podoficerów marynarki wojennej, któretak¿e zosta³y zlikwidowane jesieni¹ 1942 r. przed podjêciem dzia³alno�ci.

Z dokumentów KG AK wynika, ¿e tak¿e w pó�niejszym okresie (od marca1943 do marca 1944 r.) w okrêgu pomorskim nie utworzono Kierownictwa Dywersji(Kedyw) i nie istnia³ tu ¿aden zespó³ dywersyjny. �wiadczy³o to o podstawowychproblemach organizacyjnych. Kedyw stanowi³ bowiem najbardziej aktywn¹ czê�æstruktur AK we wszystkich okrêgach. Poza Pomorzem nie utworzono wówczasKedywu tak¿e w okrêgu poznañskim AK.

Wydaje siê, ¿e w zwi¹zku z tymi trudno�ciami po raz kolejny postanowionow³¹czyæ do przygotowania zespo³ów dywersyjnych Szare Szeregi. W 1944 r. hm.Maksymilian Jakubowski ps. �Jur�, jako komendant chor¹gwi pomorskiej SzarychSzeregów, przyst¹pi³ do tworzenia tzw. kompanii kadrowej Szarych Szeregóww Bydgoszczy, stanowi¹cej przypuszczalnie zawi¹zek Kedywu okrêgu pomorskiegoAK. Wizytator tzw. Polski Zachodniej z ramienia G³ównej Kwatery Szarych Sze-regów hm. Edward Zürn poleci³ phm. Ferdynandowi Ziêtkowi przeszkoliæ wojskowokilkunastu cz³onków Szarych Szeregów, m.in. z Pomorza i Poznania, którzy prze-bywali w Warszawie i okolicy. Wszyscy oni ukoñczyli konspiracyjn¹ szko³ê pod-chor¹¿ych rezerwy. W przysz³o�ci mieli byæ u¿yci na terenie Pomorza, gdzie mieliprzypuszczalnie wzmocniæ wspomnian¹ kompaniê kadrow¹ w Bydgoszczy. Wybuchpowstania warszawskiego i �mieræ E. Zürna pokrzy¿owa³y te plany.

W miastach na Pomorzu jedynie sporadycznie dokonywano akcji likwidacyj-nych, wymierzonych w przedstawicieli aparatu okupacyjnego oraz konfidentówgestapo. W celu ich przeprowadzenia tworzono ka¿dorazowo improwizowane (do-ra�nie) grupy likwidacyjne. Do najbardziej znanych akcji tego typu zaliczyæ nale¿y:zastrzelenie w 1944 r. w Lêborku przez ppor. J. Belaua SS-mana Rascha orazzastrzelenie przez Józefa �liwowskiego ps. �Skrzat� (na podstawie wyroku Wojsko-wego S¹du Specjalnego) w Toruniu 11 stycznia 1945 r. Edwarda Rudzkiego vel

103

Edwarda S³owikowskiego ps. �Bia³y Grot�, drugiego komendanta regionalnej orga-nizacji Polska Armia Powstania, podejrzanego o wspó³pracê z gestapo. Zasadniczotego typu akcje najczê�ciej by³y wykonywane przez partyzantów na terenach le�nych.

Dzia³alno�æ partyzancka

Partyzantka na terenie Pomorza nie przybra³a nigdy takich rozmiarów jakw Generalnym Gubernatorstwie, chocia¿ wystêpowa³y tu du¿e kompleksy le�ne,z których najwiêksze by³y Bory Tucholskie. Prowadzeniu dzia³alno�ci partyzanckiejnie sprzyja³a stosunkowo gêsta sieæ dróg oraz liczne dukty i przesieki, u³atwiaj¹cezmotoryzowanym si³om okupacyjnym (policja, SS i wojsko) szybkie przemieszcza-nie siê. Znajdowa³a siê tu tak¿e du¿a liczba posterunków ¿andarmerii niemieckiej,w s³u¿bach le�nych pracowa³o wielu Niemców oraz dzia³ali konfidenci. Wszystkoto powa¿nie ogranicza³o bezpieczeñstwo partyzantów. Jedynie fakt, ¿e tereny le�nezamieszkiwa³a g³ównie ludno�æ polska, a w s³u¿bie le�nej na ni¿szych stanowiskachpozosta³o trochê Polaków umo¿liwia³ powstawanie oddzia³ów partyzanckich.

We wrze�niu 1939 r. rozproszeni ¿o³nierze z rozbitych przez Niemców w BorachTucholskich jednostek armii �Pomorze� utworzyli co prawda na krótko kilka grupek,jednak ¿adna z nich nie przekszta³ci³a siê w oddzia³ partyzancki. Dopiero pó�niejnap³ynêli na wiejskie i le�ne tereny Pomorza Polacy, którzy zbiegli zagro¿eniaresztowaniem przez gestapo i rozstrzelaniem za przedwojenn¹ dzia³alno�æ. W�ródnich znaczn¹ liczbê stanowili nauczyciele (czêsto oficerowie rezerwy), urzêdnicyoraz dzia³acze spo³eczni. Ukrywali siê oni u swoich krewnych i znajomych, stara-j¹c siê jedynie przetrwaæ w ukryciu do koñca wojny. Dopiero z czasem zaczêli onitworzyæ pocz¹tkowo lu�ne grupy, przekszta³cone nastêpnie w oddzia³y partyzanckie.Proces ten, rozpoczêty w niewielkim zakresie w latach 1940�1941, nasili³ siê odpo³owy 1942 r. Wtedy nap³ynê³a do lasów druga fala uciekinierów. Byli to g³ówniePolacy, którzy po z³o¿eniu wniosku o wpis na niemieck¹ listê narodowo�ciow¹powo³ani zostali do s³u¿by w Wehrmachcie. Powsta³o wówczas szereg grup party-zanckich, z których czê�æ w pó�niejszym okresie po³¹czy³a siê, wchodz¹c do orga-nizacji konspiracyjnych (TOW �Gryf Pomorski� i PAP), aby z czasem znale�æ siêw AK. Oddzia³y partyzanckie czêsto zmienia³y swoje podporz¹dkowanie, sk³adosobowy i strukturê oraz rejon dzia³ania.

W po³owie 1942 r. Tajna Organizacja Wojskowa �Gryf Pomorski� (TOW GP),tworz¹ca swoje struktury g³ównie na terenach wiejskich powiatów: ko�cierskiego,kartuskiego i chojnickiego, wch³onê³a szereg lu�nych dot¹d grup partyzanckich.Sta³y siê one zal¹¿kiem ró¿nych struktur (komend powiatowych i gminnych) �Gry-fa�. W ten sposób w 1942 r. TOW GP dysponowa³a najwiêksz¹ liczb¹ oddzia³ówpartyzanckich na pó³nocnych terenach Pomorza. W tym czasie w powiecie ko�cier-skim istnia³y niewielkie grupy partyzanckie PAP (grupa Stanis³awa Miszkiera i ks.

104

Franciszka Wo³oszyka). AK nie posiada³a wówczas na tym terenie oddzia³u party-zanckiego, tak¿e organizuj¹cy inspektorat chojnicki ppor. Alfons Jarocki ps. �An-toni�, �Juhas�, zagro¿ony aresztowaniem, musia³ latem 1942 r. schroniæ siê w bun-krach le�nych �Gryfa�.

Oddzia³y partyzanckie �Gryfa� by³y wówczas jeszcze nieliczne i stosunkowo�le uzbrojone. Nie prowadzi³y w zasadzie ¿adnych akcji zaczepnych, ograniczaj¹cswoj¹ dzia³alno�æ do zapewnienia bezpieczeñstwa w pobli¿u schronów. Tak postê-powa³y te¿ wszystkie lu�ne grupy partyzanckie, dokonuj¹c nielicznych akcji rekwi-zycyjnych. W zasadzie jedynie ob³awy policyjne powodowa³y w 1942 r. sporadycznepotyczki z ¿andarmeri¹ niemieck¹ czy stra¿¹ le�n¹ (w lipcu 1942 r. ko³o Suminwalczy³a 20-osobowa grupa partyzantów TOW �Gryf Pomorski� pod dowództwemLeona Kulasa, w listopadzie 1942 r. niezidentyfikowana grupa stoczy³a potyczkêw lasach ko³o Tucholi), koñcz¹ce siê czasami rozbiciem oddzia³ów (np. 17 X 1942 r.w rejonie Zdun pow. Starogard, 19 X w Gnie�nie pow. �wiecie, 5 XII w nadle�-nictwie Ro¿anna pow. Bydgoszcz).

W po³owie 1943 r. niewielkie dot¹d (licz¹ce z regu³y ok. 10 partyzantów)oddzia³y TOW GP zasilone zosta³y cz³onkami �Gryfa�, poszukiwanymi przez ges-tapo w zwi¹zku z wcze�niejsz¹ dzia³alno�ci¹. Ostrze¿eni w porê uniknêli areszto-wania i ukryli siê w lasach. Do oddzia³ów tych do³¹czali coraz liczniej dezerteruj¹cyz wojska niemieckiego Polacy wpisani na niemieck¹ listê narodowo�ciow¹, którzyniejednokrotnie uciekali do lasu z broni¹.

Rok 1943 stanowi³ te¿ pewien punkt zwrotny z innego powodu. Po rozbie¿no-�ciach w kierownictwie �Gryfa� w maju 1943 r. do Polskiej Armii Powstania wst¹pi³J. Szalewski ze swoim oddzia³em. Po rozbiciu przez gestapo Komendy G³ównejPAP w Toruniu, razem z Komend¹ Rejonu Ko�cierskiego PAP oddzia³ ten w lis-topadzie 1943 r. podporz¹dkowa³ siê Armii Krajowej. Zapocz¹tkowa³o to procesprzechodzenia do AK innych oddzia³ów partyzanckich �Gryfa�, np. oddzia³ów:Alfonsa Kwiczora ps. �Czarny�, �Jeremi�, Jana Sikorskiego ps. �Wilk�, �Ja-nek�, Czes³awa Depki ps. �Gryf�, braci Kulasów, Jana Klamanna ps. �Ludwik�.

W 1943 r. na Pomorzu dosz³o do szeregu potyczek z niemieckimi si³amiokupacyjnymi. Liczniejsze ni¿ dot¹d oddzia³y partyzanckie nie ogranicza³y siê ju¿tylko do chronienia swoich miejsc zakwaterowania, lecz dokonywa³y tak¿e ró¿nychakcji, których celem by³o g³ównie zdobycie ¿ywno�ci, odzie¿y i broni. Do najbar-dziej g³o�nych dzia³añ o charakterze zaczepnym dokonanych w 1943 r. przezoddzia³y �Gryfa� zaliczyæ nale¿y: akcjê na lotnisko æwiczebne w Strzebielinie,przeprowadzon¹ 21 XI 1943 r. pod dowództwem por. rez. Grzegorza Wojewskiegoprzez po³¹czone oddzia³y Bernarda Micha³ki ps. �Batory�, ppor. rez. AndrzejaLoeppera, Franciszka Deyka i Kamiñskiego, w czasie której zdobyto broñ i amunicjêoraz zniszczono 6 samolotów æwiczebnych; rozbrojenie przez oddzia³ AntoniegoSkwierawskiego ps. �Lederjaka� kilkunastu ¿o³nierzy znajduj¹cych siê w le�niczów-ce w Os³awie�D¹browie; dwie akcje przeprowadzone w grudniu 1943 r. przezoddzia³y B. Micha³ki i A. Loeppera w rejonie Strzebielina i Le�niewa, podczas

105

których zlikwidowano dwa patrole ¿andarmerii i zdobyto kilkana�cie sztuk broniz amunicj¹ (zginê³o 3 partyzantów, a 3 by³o rannych).

Ta wiêksza ni¿ dot¹d aktywno�æ partyzantów pomorskich, jakkolwiek znacznies³absza ni¿ na innych terenach okupowanej Polski, odgrywa³a niezmiernie wa¿n¹rolê propagandow¹. Podrywa³a ona autorytet w³adz niemieckich w trakcie nasilonejakcji germanizacyjnej, a w konsekwencji na terenie Borów Tucholskich chroni³o siêcoraz wiêcej Polaków wpisanych na niemieck¹ listê narodow¹, którzy dezerterowaliz Wehrmachtu. W³a�nie dlatego zwalczaniem partyzantki pomorskiej interesowa³siê osobi�cie Heinrich Himmler, szef niemieckiej policji i SS. Podleg³ym sobiew³adzom policyjnym nakaza³ zwiêkszenie aktywno�ci, g³ównie poprzez nasileniepenetracji polskich organizacji konspiracyjnych na Pomorzu oraz wzmocnienie si³zaanga¿owanych do zwalczania partyzantki. Zmieniono tak¿e stosowan¹ uprzednio� niezbyt skuteczn¹ � taktykê dora�nych po�cigów podejmowanych po akcjachpartyzanckich. Teraz zarz¹dzano ob³awê dopiero po uprzednim dok³adnym rozpoz-naniu terenu i ustaleniu miejsca stacjonowania oddzia³ów partyzanckich, ich sk³aduosobowego i uzbrojenia. Ob³awy przeprowadzano przy u¿yciu znacznych si³ poli-cyjnych i wojskowych (wielokrotnie liczniejszych ni¿ rozpoznane si³y partyzanckie).Po zablokowaniu rejonu akcji (pobliskie drogi i wsie) systematycznie przeczesywanorewiry le�ne w poszukiwaniu schronów i obozowisk.

Niekiedy akcje przeciwpartyzanckie inspirowane by³y przez funkcjonariuszygestapo, którzy uzyskiwali informacje o lokalizacji bunkrów podczas �ledztwa.Przyk³adowo podaæ mo¿na dwie z nich. W dniu 10 stycznia 1944 r. funkcjonariuszegestapo wspomagani silnym oddzia³em ¿andarmerii zlikwidowali schron TOW �GryfPomorski� (tzw. �Gniazdo Gryfitów�) w Kamienicy Królewskiej, gdzie zginêli m.in.B. Micha³ko ps. �Batory� i Jan Kwidzyñski. W marcu 1944 r. w D¹browie ko³oWiela aresztowany zosta³ przypadkowo ukrywaj¹cy siê tam partyzant z oddzia³uAK �Szyszki� J. Szalewskiego. Pozostali partyzanci zdo³ali co prawda zbiec, leczzeznania aresztowanego partyzanta i pozostawione w schronie materia³y naprowa-dzi³y gestapo na �lad dzia³alno�ci S. Lesikowskiego i pomagaj¹cego partyzantomlekarza Stanis³awa Zawackiego z Ko�cierzyny. Aresztowano wówczas ok. 30 osób,rozbijaj¹c Komendê Obwodu Ko�cierzyna AK.

W drugiej po³owie 1943 r. zmieni³ siê stan posiadania AK na terenach le�nych,bowiem powsta³o tu kilka oddzia³ów partyzanckich AK. W ich tworzeniu g³ówn¹rolê odegra³ przedwojenny nauczyciel Stefan Guss ps. �Dan�, ukrywaj¹cy siê odpocz¹tku okupacji w pow. �wieckim. W 1943 r. S. Guss razem ze swoim zastêpc¹chor. Franciszkiem Wojciechowskim zorganizowa³ oddzia³ partyzancki ��wierki�oraz utworzy³ zaplecze dla oddzia³ów partyzanckich AK, operuj¹cych pó�niej w Bo-rach Tucholskich na terenie Podokrêgu Pó³nocno-Zachodniego AK.

Pocz¹tkowo partyzanci z oddzia³u ��wierki� przeprowadzali g³ównie akcje re-kwizycyjne, rozbrajaj¹c Niemców przebywaj¹cych na terenach le�nych (IV 1943 r.Zdroje, IX 1943 r. Brze�no, Stara Huta i Osie). We wrze�niu 1943 r. oddzia³ stoczy³w rejonie Smolnika potyczkê z Jagdkommando. Partyzanci ��wierków� uszkodzili

106

po³¹czenia telefoniczne oraz zniszczyli urz¹dzenia sygnalizacyjne na stacjach kole-jowych w Ocyplu i Osiecznie. W listopadzie 1943 r. S. Guss przeprowadzi³ udan¹akcjê odbicia kilku cz³onków swojego oddzia³u z aresztu ¿andarmerii w Osieku pow.Starogard. W okresie 1943�1944 oddzia³ ��wierki� wch³on¹³ kilka innych oddzia-³ów partyzanckich, jakie podporz¹dkowa³y siê AK w ramach akcji scaleniowej.

W kwietniu 1944 r. dowodzenie licz¹cym ok. 30 partyzantów oddzia³em ��wier-ki� przej¹³ dotychczasowy komendant Inspektoratu Tczew, ppor. Alojzy Bruski ps.�Grab�, który musia³ opu�ciæ Tczew w zwi¹zku z ujawnieniem jego dzia³alno�ciprzez gestapo. Dziêki S. Gussowi i A. Bruskiemu powsta³o szereg punktów oparciadla partyzantki AK w pow. �wieckim, starogardzkim i tczewskim, m.in. w rejoniemiejscowo�ci: B³êdno, Cekcyn, Dêbia Góra (g³ówna baza), Kasparus, Lipinki, NowaHuta, Osiek, Przewodnik, Skórcz, Stara Jania i le�nictwa Rynków.

W okresie od maja do czerwca 1944 r. S. Guss zorganizowa³ drugi du¿y oddzia³partyzancki AK �Jedliny���102�. Stanowi³ on pocz¹tkowo os³onê dla niego jakokomendanta Inspektoratu Chojnickiego AK oraz Aleksandra Schulza ps. �Micha³��Maciej� � komendanta Podokrêgu Pó³nocno-Zachodniego AK, który zagro¿onyaresztowaniem schroni³ siê w oddziale �Jedliny�. W czerwcu 1944 r. w bazie le�nejoddzia³u �Jedliny�, w le�niczówce Wypalanki przebywa³ te¿ ukrywaj¹cy siê przedgestapo komendant okrêgu pomorskiego AK pp³k Jan Pa³ubicki, wystêpuj¹cy wów-czas pod ps. �Borowy�. Trzeci du¿y oddzia³ partyzancki AK �Szyszki� utworzonona bazie oddzia³u J. Szalewskiego ps. �Soból�, który w listopadzie 1943 r. przeszed³z PAP do AK wraz ze swymi lud�mi.

Tak wiêc w 1944 r. powsta³y trzy najwiêksze oddzia³y partyzanckie AK w Bo-rach Tucholskich, oznaczone kryptonimami: ��wierki� (�101�) � dowódca ppor.Alojzy Bruski ps. �Grab�; �Jedliny� (�102�) � dowódca Jan Sznajder ps.�Ja��, �D¹b�; oraz �Szyszki� (�103�) � dowódca Jan Szalewski ps. �Soból�. Latem1944 r. wszystkie te oddzia³y funkcjonowa³y w ramach zgrupowania partyzanckiego�Cisy� (�100�), �Bory� � dowodzonego przez A. Bruskiego ps. �Grab�. W zwi¹zkuz przygotowaniami do powstania i Odtwarzaniem Si³ Zbrojnych (OSZ) zgrupowaniaoddzia³ów partyzanckich AK zamierzano przekszta³ciæ w zawi¹zki odtwarzanychjednostek wojskowych. Stosunkowo szybko zrezygnowano jednak z tej koncepcji.

W Podokrêgu Po³udniowo-Wschodnim partyzantka AK nie mia³a tak sprzyja-j¹cych warunków terenowych. Pomimo to powsta³y niewielkie oddzia³y partyzanckiew Obwodach Brodnica i Nowe Miasto. Najwiêksze by³y oddzia³y: por. Jana Lipiñ-skiego ps. �Sprê¿yna�, kryptonim �Sprê¿yna�, �104� (lasy brodnickie) oraz por. rez.Paw³a Nowakowskiego ps. �Le�nik�.

Do wiosny 1944 r. oddzia³y partyzanckie AK nie podejmowa³y ¿adnych wiêk-szych akcji. Jedynie w kwietniu tego roku oddzia³ J. Szalewskiego odbi³ z aresztugminnego w Brusach ³¹cznika oddzia³u Warsiñskiego i kilku innych wiê�niów.Pó�niej nadal g³ównie dokonywano rekwizycji i konfiskowano broñ Niemcomzamieszka³ym na terenach le�nych. W po³owie 1944 r. sytuacja zmieni³a siê, bowiemteren Pomorza sta³ siê dla Niemców bezpo�rednim zapleczem frontu wschodniego.

107

Rozpoczêto budowê ró¿nego typu umocnieñ i na teren ten nap³ywa³o coraz wiêcejniemieckich jednostek wojskowych. W zwi¹zku z tym niemieckie w³adze bezpie-czeñstwa przyst¹pi³y do organizowania ró¿nych ekspedycji przeciwpartyzanckich,w których oprócz znacznych si³ policyjnych bra³y udzia³ tak¿e oddzia³y SS i wojska.Szczególnie niebezpieczne by³y podporz¹dkowane dowódcy SS i policji specjalneoddzia³y przeciwpartyzanckie, tzw. Jagdkommmando, rozmieszczane od drugiejpo³owy 1943 r. w wiêkszych wsiach na terenie Borów Tucholskich. Te zmotoryzo-wane, dobrze uzbrojone oddzia³y dysponowa³y w³asn¹ sieci¹ informatorów.

Trudno by³o w tej sytuacji ukryæ istnienie coraz wiêkszych oddzia³ów partyzan-ckich na terenie Borów Tucholskich. Ujawnianie ich miejsc zakwaterowania przezob³awy przeciwpartyzanckie wymusza³o podejmowanie walki obronnej w okr¹¿eniu.W trakcie tych akcji zbrojnych partyzanci ponosili znaczne straty � byli zabici,ranni i wziêci do niewoli. Niekiedy likwidowane by³y ca³e oddzia³y, a represjedotyka³y okolicznej ludno�ci polskiej, wspieraj¹cej partyzantów. Kurczy³a siê te¿ich baza, bowiem Niemcy znali rozmieszczenie coraz wiêkszej liczby schronów.

Jako pierwszy przez jednostki Jagdkommando otoczony zosta³ oddzia³ A. Kwi-czora ps. �Jeremi� (w kwietniu 1944 r. w lesie ko³o Sarniej Góry, pow. �wieciei w maju 1944 r. w rejonie Dêbiej Góry w pow. starogardzkim), który przeprowadzi³dwie zwyciêskie walki. W maju 1944 r. dosz³o do dwóch najwiêkszych bitewoddzia³ów AK z niemieckimi ob³awami. W dniach 6�8 maja w rejonie DêbiaGóra�Stara Huta pow. Starogard, kwateruj¹cy tam 29-osobowy oddzia³ ze zgrupo-wania ppor. Bruskiego ps. �Grab� stoczy³ zaciêt¹ walkê z oddzia³ami Jagdkommandoi policji, wyrywaj¹c siê z okr¹¿enia. Po stronie niemieckiej by³y znaczne straty,jednak zginê³o lub rannych zosta³o te¿ kilku partyzantów. W dniu 26 maja 1944 r.w rejonie Lubianej ko³o Ko�cierzyny przeprowadzono ob³awê przeciwpartyzanck¹z zaanga¿owaniem powa¿nych si³ policyjnych, wzmocnionych oddzia³ami z obozuæwiczebnego SS w Brusach (razem ok. 300 Niemców). Zdo³ano wówczas zaskoczyæi otoczyæ kilka oddzia³ów partyzanckich, m.in. oddzia³ AK �Szyszki� J. Szalew-skiego ps. �Soból�� oraz oddzia³y TOW GP dowodzone przez braci Kulasów i Augus-tyna Breskê ps. �Zbych�, licz¹ce w sumie ok. 50 partyzantów. Pomimo zaskoczeniai stosunkowo szczelnej blokady, po ca³odziennej walce wyrwa³y siê z okr¹¿enia trzygrupy partyzantów z dowódcami oddzia³ów. Zginê³o wówczas 15 partyzantów,w tym ca³a za³oga jednego ze schronów. J. Szalewski z grup¹ partyzantów przeniós³siê nastêpnie do powiatu chojnickiego, gdzie 29 czerwca 1944 r. zosta³ ponowniezaskoczony przez ob³awê ¿andarmerii w rejonie le�niczówki Trawice. Partyzanci powalce zdo³ali wyrwaæ siê z okr¹¿enia. Powa¿nie ranny zosta³ dowodz¹cy oddzia³emJ. Szalewski, ówcze�nie zastêpca komendanta inspektoratu Chojnicko-TczewskiegoAK, którego z zagro¿onego terenu wyniós³ jeden z jego partyzantów.

W 1944 r. na tereny Borów Tucholskich zrzucono kilka sowieckich desantowychgrup rozpoznawczo-zwiadowczych, sk³adaj¹cych siê z Polaków i Rosjan. Latemnawi¹za³y z nimi kontakt oddzia³y partyzanckie AK. W ten sposób dotychczasowadzia³alno�æ partyzancka zosta³a rozszerzona o nowe elementy. Oddzia³y AK, dys-

108

ponuj¹ce zapleczem oraz wiêkszymi mo¿liwo�ciami, udziela³y pomocy i os³onygrupom desantowym. Zorganizowano sprawnie funkcjonuj¹c¹ sieæ ³¹czno�ci kurier-skiej, przez któr¹ przekazywano dowódcy oddzia³u AK �Jedliny� meldunki wywia-dowcze dotycz¹cej rozpoznania niemieckich si³ wojskowych, ich lokalizacji, licze-bno�ci i uzbrojenia, rozmieszczenia obiektów wojskowych i zak³adów przemys³uzbrojeniowego oraz nasilenia transportów wojskowych. J. Sznajder oddawa³ temeldunki dwom radiotelegrafistom radzieckim, którzy po zaszyfrowaniu przekazy-wali je sztabowi Frontu Bia³oruskiego. Pomimo tego wzajemne kontakty cechowa³anieufno�æ, a partyzantom AK perfidnie obiecywano zrzuty broni, do których nigdyjednak nie dosz³o.

Niekiedy podejmowane by³y wspólne akcje partyzantów AK z grupami desan-towymi. Przyk³adem takiej akcji zaczepnej, przeprowadzonej stosunkowo du¿ymisi³ami by³o uderzenie na Czersk �wiecki w nocy z 21 na 22 IX 1944 r. Dowodzoneprzez ppor. Bruskiego ps. �Grab� i por. Alojzego Waluka, licz¹ce ok. 100 party-zantów zgrupowanie (oddzia³y AK ��wierki� i �Jedliny� oraz oddzia³ spadochro-niarzy radzieckich) zaatakowa³y magazyny i szko³ê w Czersku �wieckim, gdzieznajdowali siê lotnicy niemieccy oraz oddzia³ przeciwpartyzancki z³o¿ony z w³a-sowców. Zdobyto magazyny z zapasami ¿ywno�ci i umundurowania. Pomimo kil-kugodzinnej walki nie uda³o siê zdobyæ silnie bronionej szko³y, bowiem nadjecha³yz pomoc¹ niemieckie oddzia³y wojskowe z kierunku �wiecia, Grudzi¹dza i Grupy.Uczestnicy akcji wycofali siê bez strat, zabieraj¹c zawarto�æ magazynu.

Do jednej z wiêkszych walk z ob³aw¹ przeciwpartyzanck¹ dosz³o 26 X 1944 r.w kompleksie lasów w rejonie Starej Rzeki i B³êdna. Zosta³y wówczas okr¹¿onebiwakuj¹ce tam: oddzia³ AK Huberta Bukowskiego ps. �Sójka� ze zgrupowania�Cisy�100�, oddzia³ partyzancki Feliksa Warczaka ps. �Bech� oraz trzy grupydesantowe (por. �Saszy�, kpt. �Wiktora� i ppor. Stanis³awa Mikielewicza), w sumieponad 50 osób. Stosunkowo dobrze uzbrojeni w broñ maszynow¹ i granaty party-zanci oraz ¿o³nierze z grup desantowy zdecydowali siê na uderzenie w celu przer-wania ob³awy. Po kilkakrotnie ponawianych nieudanych próbach przebicia siêw ci¹gu dnia dopiero przeprowadzony noc¹ atak umo¿liwi³ si³om partyzanckimwyrwanie siê z okr¹¿enia. W walkach zginê³o ok. 20 partyzantów i 6 spadochro-niarzy, a straty niemieckie musia³y byæ te¿ znaczne, chocia¿ liczba zabitych i ran-nych nie jest znana.

W zwi¹zku z wrogim stosunkiem wojsk radzieckich do partyzantów AK nazajêtych wcze�niej ziemiach polskich komendant okrêgu pomorskiego AK pp³kJ. Pa³ubicki wyda³ 5 I 1945 r. rozkaz, nakazuj¹cy oddzia³om partyzanckim AKoderwanie siê od grup desantowych przed spodziewan¹ ofensyw¹. Nie zapobieg³oto jednak pó�niejszym wydarzeniom. Po zajêciu Pomorza przez wojska radzieckiecz³onkowie oddzia³ów partyzanckich AK i TOW �Gryf Pomorski� byli czêstorepresjonowani. Niektórych deportowano do ZSRR, gdzie byli osadzani w ró¿nychobozach, innych przes³uchiwano pó�niej w ró¿nych placówkach Urzêdu Bezpieczeñ-stwa. Internowano np. i wywieziono do ZSRR kilkunastu partyzantów z oddzia³u

109

�Jedliny�, razem z ich dowódc¹ J. Sznajderem, chocia¿ przez kilka miesiêcy (a¿ doprzej�cia frontu zim¹ 1945 r.) obozowa³a z nim grupa zwiadowcza ppor. S. Mikie-lewicza, której udzielano wszechstronnej pomocy.

Dzia³alno�æ propagandowa

Na Pomorzu, intensywnie germanizowanym od pocz¹tku okupacji, a od 1942 r.dotkniêtym przymusow¹ akcj¹ wpisow¹ na niemieck¹ listê narodowo�ciow¹, szcze-góln¹ form¹ walki by³a dzia³alno�æ propagandowa. Wobec niewielkiej aktywno�ciczê�ci komórek konspiracyjnych kolporta¿ ró¿nych pism i wydawnictw stanowi³jeden z nielicznych zewnêtrznych przejawów pracy podziemnej. Przez ca³y okresokupacji dzia³alno�æ propagandowa nie by³a na Pomorzu tak rozwiniêta jak w Ge-neralnym Gubernatorstwie, chocia¿ nawet niewielkie organizacje podejmowa³y nie-kiedy trud wydawania ró¿nych pism. By³y to z regu³y biuletyny z aktualnymserwisem informacyjnym, pochodz¹cym z nas³uchu radiowego. Znacznie rzadziejwydawano pisma zawieraj¹ce oprócz tego artyku³y czy odezwy, które redagowaneby³y przewa¿nie przez ludzi nie maj¹cych ¿adnego do�wiadczenia dziennikarskiego,co wyra�nie wp³ywa³o na niski nieraz poziom gazetek.

Na terenie pomorskim niezbyt szeroki by³ zasiêg kolporta¿u, prowadzonego pozatym w sposób nieregularny. W zwi¹zku z brakiem jakichkolwiek wydawnictw ofi-cjalnych w jêzyku polskim liczy³ siê jednak ka¿dy egzemplarz. Pisma i wydawnic-twa podziemne dociera³y do stosunkowo w¹skiego krêgu odbiorców, z regu³ycz³onków organizacji konspiracyjnych. Sporadycznie otrzymywali je godni zaufaniaPolacy, nie tkwi¹cy w podziemnych strukturach.

Dzia³aj¹ce na Pomorzu ogniwa podziemnego pañstwa polskiego rozpowszech-nia³y prasê konspiracyjn¹ wydawan¹ w GG, któr¹ przewozili g³ównie polscy kole-jarze. Pocz¹tkowo najszerszy zasiêg mia³a wydawana przez Komendê ObroñcówPolski gazetka �Polska ¯yje�, która w latach 1940�1941 dociera³a do wielu miej-scowo�ci pomorskich, tak¿e poprzez marynarzy p³ywaj¹cych barkami po Wi�le.Pó�niej najszerzej kolportowano �Biuletyn Informacyjny� wydawany przez BIP KGZWZ�AK.

Stosunkowo sprawn¹ sieæ kolporta¿u uruchomili na Pomorzu cz³onkowie�Zwi¹zku Jaszczurczego�, którzy w latach 1940�1941 rozpowszechniali organ ZJ�Szaniec� oraz wydawane w £odzi pismo �Na Zachodnim Szañcu�. Sporadycznienatomiast dociera³y na Pomorze wydawnictwa �Miecza i P³uga� (g³ównie w latach1943�1944), dysponuj¹cego w GG znaczn¹ baz¹ poligraficzn¹.

Pisma podziemne wydawano te¿ na Pomorzu. W Toruniu w latach 1939�1940ukazywa³y siê gazetki: �Wolna Polska� � wydawana przez Grunwald, �Za Nasz¹Wolno�æ i Wasz¹� � Batalion �mierci i �Tu Mówi Londyn�. W Bydgoszczy w la-tach 1939�1940 ukazywa³a siê gazetka �Na Stra¿y Ziemi Polskiej Zosta³ i Czuwa

110

Lud�. W Gdyni AK w 1942 r. wydawa³a �Biuletyn Informacyjny�, a w 1944 r.pojawi³o siê kilka numerów pisma �S³owo Polskie,� kolportowanego przez niewielk¹organizacjê �Niepodleg³o�æ�. Poza tym od 1941 r. wychodzi³ �G³os Serca Polskie-go�, drukowany w zabudowaniach Weltrowskich w Jastrzêbiu ko³o Czerska.

Spo�ród pism konspiracyjnych wydawanych na Pomorzu najszerszy zasiêg mia³organ prasowy TOW �Gryf Pomorski�, który pod tytu³em �Gryf Pomorski� wyda-wany by³ w latach 1942�1944 w kilku miejscowo�ciach: Czarlinie, KamienicyKrólewskiej, B¹ckiej Hucie i prawdopodobnie Zblewie.

Nieumiejêtnie prowadzony kolporta¿ wydawnictw konspiracyjnych ujawnia³czasami wobec Niemców istnienie polskich organizacji podziemnych, powodowa³zainteresowanie niemieckiej policji i w konsekwencji aresztowania. Ju¿ w pierw-szych miesi¹cach 1940 r. w³a�nie kolporta¿ ulotek spowodowa³ aresztowanie grupyharcerzy z Brus i cz³onków m³odzie¿owej organizacji ze Starogardu oraz kilkunastuosób doros³ych. We wrze�niu 1941 r., og³aszaj¹c w prasie niemieckiej wyrokVolksgerichtu w ich sprawie podkre�lano, ¿e skazani zostali za zdradê stanu, tzn.rozpowszechnianie odezwy gen. Sikorskiego.

Pomimo niezwykle trudnych warunków terenowych na Pomorzu w ramach AKprowadzono dywersjê propagandow¹ w�ród Niemców; tzw. akcj¹ �N�, zorganizo-wan¹ przez BIP KG ZWZ�AK, objêto Pomorze. G³ówn¹ rolê w przerzucie mate-ria³ów �N� z Warszawy odegra³ Stanis³aw Poraj-Tucholski (Stanis³aw Witkowski)ps. �¯bik�, podlegaj¹cy bezpo�rednio Zdzis³awowi Jeziorañskiemu ps. �Jan Nowak�oraz pe³ni¹ca funkcjê kurierki Helena Urbañska ps. �Lena�. W organizowanie siecikolporta¿u materia³ów �N� zaanga¿owani byli poza tym: Marian Górski ps. �Ru-mianek� � szef BIP KO Pomorze AK, kieruj¹cy akcj¹ �N� na Pomorzu orazBronis³aw Pietkiewicz ps. �¯bik� � komendant Inspektoratu Toruñskiego AK.Z ramienia okrêgu przerzut materia³ów �N� nadzorowa³ prawdopodobnie KazimierzOrientel �Grot�, �Miko³aj z Torunia�.

W ramach akcji �N� g³ówne punkty kolporta¿u na Pomorzu i w PrusachWschodnich otrzyma³y kryptonimy: �Delta� (Królewiec), �Kaplica� (Malbork),�Latarnia� (Gdynia), �Maszty� (Gdañsk), �Odra� (Szczecin), �Pralnia� (Lipno) oraz�Rze�nia� (I³awa, Elbl¹g, Olsztyn). Poprzez nie materia³y �N� podrzucano w rejoniekoszar, na dworcach, w miejscach publicznych, �rodkach komunikacji, a nawet nastatkach. W kolporta¿u materia³ów �N� na Pomorzu uczestniczyli tak¿e cz³onkowieSzarych Szeregów. Do lata 1942 r. osobi�cie przewozi³ je z Warszawy komendantchor¹gwi pomorskiej hm. Bernard My�liwek ps. �Konrad�. W okresie 1943�1944ich przerzut z GG na Pomorze organizowa³ hm. Edward Zürn ps. �Jacek� �wizytator chor¹gwi zachodnich z ramienia G³ównej Kwatery.

W sierpniu 1944 r., po wybuchu powstania warszawskiego, w zwi¹zku z bra-kiem drukowanych wcze�niej w GG materia³ów propagandowych w jêzyku niemiec-kim, cz³onkom okrêgu pomorskiego AK wydano rozkaz podjêcia ustnej propagandyantyniemieckiej, adresowanej zarówno do ¿o³nierzy niemieckich, jak i niemieckiejludno�ci cywilnej.

111

* * *Przedstawione powy¿ej ró¿ne aspekty dzia³alno�ci konspiracyjnej na Pomorzu

w latach 1939�1945 nie wyczerpuj¹ ca³o�ci tematu. Ukazuj¹ jednak, jak trudnoby³o na tym terenie walczyæ z okupacj¹ niemieck¹ oraz w jak ograniczonych ramachrozgrywa³a siê ta walka. Po wojnie niektórzy uczestnicy pomorskiej konspiracji mieliz tego powodu kompleks ni¿szo�ci w stosunku do tych, którzy prowadzili znacznieszersz¹ dzia³alno�æ podziemn¹ w GG i czêsto z brakiem zrozumienia odnosili siêdo tego, co dzia³o siê na Pomorzu podczas okupacji.

Rozdzia³ VI

SPO£ECZEÑSTWO POMORZA WOBEC POLITYKI OKUPANTA

Omówione wcze�niej formy dzia³añ niepodleg³o�ciowych na Pomorzu, któreby³y podejmowane poprzez oficjalne struktury Polskiego Pañstwa Podziemnego,a wiêc Delegaturê Rz¹du RP na Kraj oraz Zwi¹zek Walki Zbrojnej � Armiê Krajow¹,by³y poczynaniami o istotnie ograniczonym zakresie.

Po pierwsze dlatego, i¿ ze wzglêdu na bardzo trudne warunki dla dzia³alno�cikonspiracyjnej w pracach tych struktur uczestniczy³o stosunkowo niewiele ludno�ciPomorza. Mo¿na przypuszczaæ, i¿ w po³owie 1944 r. w tajne prace obu tych strukturw regionie zaanga¿owanych by³o 3 000�5 000 osób. Uwzglêdniaj¹c osoby dzia³aj¹cew innych organizacjach konspiracyjnych by³o to zapewne nie wiêcej ni¿ 10 000osób, co stanowi³o poni¿ej 1% ludno�ci województwa przed wojn¹. Jak zatem widaæ,kr¹g osób aktywnie zaanga¿owanych w prace konspiracyjne nie by³ zbyt szeroki.Po drugie, nale¿y zwróciæ uwagê na to, i¿ poza wyj¹tkami � pion bezpieczeñstwaw Delegaturze, czy struktury wywiadowcze ZWZ�AK i jej nieliczne grupy party-zanckiej. Dzia³alno�æ tych struktur mia³a charakter raczej przysz³o�ciowy i si³¹rzeczy �ci�le specjalistyczny. W ramach ODR by³y to przygotowania do przejêciaw³adzy administracyjnej i do odbudowy regionu, za� w ramach ZWZ�AK przygo-towania do akcji powstañczej i odtwarzania si³ zbrojnych.

Wypada zatem postawie pytanie, czy na Pomorzu mo¿na spotkaæ siê z masowymoporem spo³ecznym przeciw okupantowi i czy zasadne jest ewentualne u¿ycie ter-minu �walka cywilna�. Trzeba zaznaczyæ, ¿e masowy opór spo³eczny nie by³równoznaczny z oporem ca³ego spo³eczeñstwa, czy nawet jego wiêkszej czê�ci.Mo¿na przyj¹æ, i¿ z takim oporem masowym mamy do czynienia w sytuacji, gdyobejmuje on ju¿ 20�30% populacji i z tego punktu widzenia mieli�my z takimzjawiskiem do czynienia w Polsce Centralnej czy na Kresach Wschodnich. Wyd¹jesiê, ¿e mo¿emy stwierdziæ, i¿ tak¿e na ziemiach wcielonych do Rzeszy by³ masowyopór spo³eczny przeciw okupantom � swego rodzaju walka cywilna. Trzebawszak¿e mieæ �wiadomo�æ, ¿e formy tego oporu, a co za tym idzie i tre�æ pojêcia

113

�walki cywilnej� na Pomorzu by³y tak odmienne od podobnych postaw i dzia³añna ziemiach nie w³¹czonych do Rzeszy, jak dalece ró¿ne by³y warunki i mo¿liwo�cidzia³ania na obu obszarach. Wiêkszo�æ dzia³añ podejmowanych w ramach tzw. walkicywilnej w Generalnym Gubernatorstwie � ma³a dywersja, sabota¿, dzia³alno�æs¹downicza, ataki na aparat eksploatacji gospodarczej okupanta, masowe akcjeulotkowe itp. � nie mia³y na Pomorzu ¿adnych szans powodzenia. By³o tokonsekwencj¹ funkcjonowania na Pomorzu, stanowi¹cym przecie¿ czê�æ Rzeszy,mechanizmów charakterystycznych dla tego pañstwa, a wiêc posuniêtej niemal dogranic mo¿liwo�ci wszechobecno�ci aparatu administracyjnego i, zw³aszcza, aparatubezpieczeñstwa, które niezwykle sprawnie wykrywa³y i skutecznie eliminowa³ywszelkie formy kontestacji ówczesnego porz¹dku. Tu polityka systematycznegoniszczenia przejawów polsko�ci¹ nie zosta³a praktycznie w ci¹gu ponad piêciu latani na moment powstrzymana.

Warto zwróciæ uwagê na jeszcze dwa czynniki, które w sposób zasadniczydeterminowa³y postawy ludno�ci pomorskiej wobec okupantów. Pierwszy to wska-zywana ju¿ nieraz kwestia olbrzymich strat poniesionych w efekcie przeprowadzonejjesieni¹ 1939 r. akcji likwidacji prawie 30 000 Pomorzan i równoleg³ej deportacjiponad 100 000 mieszkañców Pomorza do Generalnego Gubernatorstwa. Te przed-siêwziêcia, dotykaj¹ce w pierwszym rzêdzie osoby nale¿¹ce do najaktywniejszychgrup spo³ecznych, w oczywisty sposób musia³y rzutowaæ na postawy ca³ej ludno�ciregionu. Drugie to niew¹tpliwy proces za³amania wiary w mo¿liwo�æ odbudowypañstwa polskiego w�ród du¿ej czê�ci mieszkañców Pomorza. Trzeba pamiêtaæ, ¿eolbrzymia czê�æ ludno�ci pomorskiej wychowa³a siê jeszcze w pañstwie niemieckim.Pomorze Gdañskie pozostawa³o pod panowaniem pruskim prawie 150 lat. Z tegopunktu widzenia 19 lat polskiej pañstwowo�ci, po bezprzyk³adnej klêsce we wrze�niu1939 r. (Pomorze w ca³o�ci niemal zosta³o zajête w ci¹gu 5�6 dni kampanii),a zw³aszcza po katastrofie Francji w lecie 1940 r. musia³o szeroko zachwiaæ wiarêw szansê odbudowy Polski czy raczej mo¿e w znalezienie siê Pomorza w przysz³ejPolsce. By³ to niezwykle wa¿ny czynnik oddzia³uj¹cy na postawy bardzo du¿ejczê�ci Pomorzan przynajmniej do po³owy 1943 r.

Maj¹c zatem na uwadze powy¿sze spostrze¿enia mo¿na wskazaæ na dwie sferyowej swoistej, nazwijmy to pomorskiej, walki cywilnej. Niew¹tpliwie wystêpowa³tu masowy opór spo³eczny przynajmniej w trzech obszarach:

1) walki przeciw Niemieckiej Li�cie Narodowej (DVL),2) walki o zachowanie polsko�ci Ko�cio³a katolickiego,3) propagandy szeptanej.Wystêpowa³ te¿ opór niemasowy, docieraj¹cy jednak niekiedy do szerszych grup

spo³ecznych, który przejawia³ siê w: 1) opiece spo³ecznej (dzia³alno�ci charytatyw-nej) i 2) tajnym nauczaniu.

Zaliczenie oporu przeciw wpisywaniu przez w³adze niemieckie na tzw. listênarodow¹ mo¿e siê wydawaæ dziwne, zw³aszcza w perspektywie do�wiadczeñ lud-no�ci z pozosta³ych ziem RP z wyj¹tkiem Górnego �l¹ska. Jednak okoliczno�ci,

114

w jakich w latach 1941�1943 ludno�æ pomorska musia³a stawiæ czo³a niezwyklesilnej presji niemieckiej, upowa¿niaj¹ do uznania postaw tej czê�ci, która nie uleg³anaciskowi, za przejaw oporu spo³ecznego i to oporu o charakterze bez w¹tpieniamasowym. Przepisy prawne, na podstawie których uruchomiony zosta³ interesuj¹cynas proces, wydane zosta³y 4 marca 1941 r.1 i uzupe³nione 13 marca dodatkowymiwyja�nieniami Ministra Spraw Wewnêtrznych Rzeszy. Na ich podstawie wprowa-dzone zosta³y cztery kategorie � grupy, do których mia³a byæ kwalifikowana ludno�æziem wcielonych.

Wskazaæ trzeba, ¿e z punktu widzenia w³adz niemieckich w³a�nie wszystkieosoby urodzone na terenie Pomorza Gdañskiego pomiêdzy 1920 a 1939 r. uznawanoza posiadaj¹ce pochodzenie niemieckie. St¹d te¿ zaliczenie do trzeciej czy czwartejgrupy stanowi³o w istocie sposób w³¹czenia do DVL ludzi nie maj¹cych w gruncierzeczy nic wspólnego z niemczyzn¹. Wpis do pierwszej lub drugiej grupy DVLoznacza³ uzyskanie niemieckiej przynale¿no�ci pañstwowej z dat¹ wsteczn¹ od 26pa�dziernika 1939 r. Wpisani do grupy trzeciej uzyskiwali niemieck¹ przynale¿no�æpañstwow¹ poprzez tzw. nadanie, a wpisani do grupy czwartej tak¹ sam¹ przyna-le¿no�æ, z tym ¿e do odwo³ania. Oznacza³o to, i¿ w ci¹gu 10 lat mog³o nast¹piæuniewa¿nienie decyzji o wpisie i przeniesienie do kategorii tzw. podopiecznychRzeszy, a wiêc osób nie wpisanych do ¿adnej z grup DVL.

Tereny niemal ca³ego przedwojennego województwa pomorskiego wraz z obsza-rem WM Gdañska oraz czê�ci¹ terenów niemieckich Prus Wsch. utworzy³y w nowymuk³adzie tzw. Okrêg Gdañsk�Prusy Zachodnie (Gau Danzig�West Preussen). Wedleprzeprowadzonego przez Niemców w grudniu 1939 r. sonda¿owego spisu ludno�ciOkrêgu, spo�ród niemal 1,5 miliona mieszkañców polskiego Pomorza 71% zadek-larowa³o pochodzenie polskie, 16% pochodzenie niemieckie, a 13% pochodzeniekaszubskie. Uwzglêdniaj¹c fakt, i¿ wiêkszo�æ Kaszubów de facto przyznawa³a siêdo polsko�ci, jak równie¿ zmiany ludno�ciowe wynikaj¹ce z jesiennych migracjiprzyj¹æ mo¿na, i¿ generalnie wyniki spisu oddawa³y przedwojenne proporcje lud-no�ciowe (Polacy 88%, Niemcy 11%). Kolejny spis niemiecki z grudnia 1940 r.potwierdzi³ ten stan notuj¹c 84% Polaków i 16% Niemców.

Taki by³ punkt wyj�cia do rozpoczêcia akcji zwi¹zanej z wydaniem przepisówo DVL. Wspomniane przepisy, jakkolwiek mia³y formalnie charakter tajny, zaczêtowcielaæ w ¿ycie wiosn¹ 1941 r. Jednak przez niemal rok, tak na Pomorzu, jak i napozosta³ych ziemiach wcielonych, efekty akcji by³y znikome. Mo¿na przyj¹æ, ¿e naca³ym tym obszarze w ci¹gu roku jedynie 2�3% ludno�ci zadeklarowa³o pochodze-nie niemieckie. By³ to wszak¿e okres, w którym Niemcy nie stosowali generalnie¿adnego nacisku czy przymusu wobec Pomorzan, czy w ogóle wobec Polaków na

115

1 Rozporz¹dzenie o niemieckiej li�cie narodowej i niemieckiej przynale¿no�ci pañstwowejna wcielonych ziemiach wschodnich (Verordnung über die Deutsche Volksliste und die deutscheStaatsaagehorigkeit in den eingegliedarten Ostgebieten).

ziemiach wcielonych. Przeciwnie. Kiedy gauleiter okrêgu pomorskiego A. Forsterrozpocz¹³ równolegle tzw. akcjê selekcyjn¹, której celem by³o wytypowanie w�ródPomorzan potencjalnych �Niemców�, zosta³ napomniany przez w³adze berliñskie,¿e sztucznie i niepotrzebnie przyspiesza proces germanizacji.

Stan taki trwaæ mia³ do lutego 1942 r. Dnia 10 lutego 1942 r. H. Himmler, jakoKomisarz Rzeszy dla umacniania niemczyzny, wyda³ kolejne przepisy, w my�lktórych ca³a ludno�æ zamieszka³a ziemie wcielone uznana zosta³a za niemieck¹i zobowi¹zana do z³o¿enia wniosków o wpis na DVL do dnia 31 marca 1942 r.W wydanym 16 lutego okólniku nakazywa³, aby osoby uchylaj¹ce siê od z³o¿eniawniosku zosta³y podane do wiadomo�ci w³adz bezpieczeñstwa, te za� mia³y podej-mowaæ dzia³ania, aby doprowadziæ do z³o¿enia wniosku pod gro�b¹ aresztowanialub osadzenia w obozie koncentracyjnym. Ta zmiana nastawienia mia³a wiele przy-czyn, przede wszystkimi jednak chodzi³o Niemcom o uzupe³nienie powodowanychwojn¹ strat ludno�ciowych i to tak w armii, jak i w gospodarce, ale te¿ zapewneo stworzenie faktów dokonanych na ziemiach wcielonych. Dlatego te niezwyklerygorystyczne przepisy z ca³¹ bezwzglêdno�ci¹ wprowadzono w ¿ycie w³a�nie naPomorzu i na �l¹sku.

Mo¿na przyj¹æ, ¿e dzia³alno�æ A. Forstera na Pomorzu by³a realizacj¹ obietnicydanej przez niego Hitlerowi � uczynienia z tego obszaru w krótkim czasie terenuczysto niemieckiego. Uruchomiona zosta³a zatem ca³a machina administracyjna,partyjna, policyjna i propagandowa, w nastêpstwie której ludno�æ pomorska sta³asiê obiektem niezwykle silnej presji. Tu warto nadmieniæ, ¿e poza okresem pierw-szych miesiêcy okupacji, kiedy nast¹pi³a wielka fala represji, od wiosny 1940 r.sytuacja bardzo siê uspokoi³a. Presja niemiecka zel¿a³a, a ludno�æ pomorska, przy-najmniej na tle ludno�ci Polski Centralnej czy Kresów Wschodnich, wiod³a ¿ywotspokojniejszy i z pewno�ci¹ dostatniejszy. Tote¿ niemieckie �przyspieszenie germa-nizacyjne� musia³o byæ tym wiêkszym szokiem.

W ci¹gu kilku tygodni ze wszystkich stron wywierano olbrzymi nacisk nask³adanie wniosków, a poniewa¿ procedury weryfikacyjne maksymalnie uproszczo-no by³o to praktycznie równoznaczne z dokonaniem wpisu na DVL. Osoby, którepróbowa³y przeczekaæ, oprócz presji administracyjnej, partyjnej czy policyjnej,traci³y mieszkania, pracê, gospodarstwa z dobytkiem itd. Jakkolwiek nie by³o ma-sowych aresztowañ czy zsy³ek do obozów koncentracyjnych, to jednak �wiadomo�æmo¿liwo�ci dostania siê tam � co istotnie nastêpowa³o w wielu przypadkach �wp³ywa³a znacz¹co na podejmowane decyzje. Co wiêcej, regulacje prawne mia³ytaki kszta³t, i¿ w pocz¹tkowej fazie wydawa³o siê niemo¿liwe funkcjonowanieludno�ci odmawiaj¹cej wpisu, bowiem osoby maj¹ce status tzw. podopiecznegoRzeszy nie mog³y otrzymaæ pracy, mieszkania, a nawet legalnie kupiæ wy¿ywienia.Na tym tle ¿ycie po z³o¿eniu wniosku powraca³o do swoistej normy. Dopiero popewnym czasie, gdy efektem wpisu zaczê³y byæ masowe powo³ania do wojska, czyw lepszym razie wysy³anie do pracy w g³¹b Niemiec, owa �normalno�æ� zaczê³acoraz bardziej doskwieraæ. Jednak wczesn¹ wiosn¹ 1942 r. zajêcie � zw³aszcza

116

w miastach � negatywnego stanowiska wobec istniej¹cej sytuacji by³o bez w¹tpie-nia aktem najwiêkszego bohaterstwa i �wiadectwem wielkiego przywi¹zania dopolsko�ci.

Termin sk³adania i rozpatrywania wniosków zosta³ w praktyce wyd³u¿ony.Wspomniana presja trwa³a a¿ do pierwszych miesiêcy 1943 r. i wiosn¹ wyra�niezaczê³a s³abn¹æ. By³o to bez w¹tpienia efektem niepowodzeñ wojennych Niemiec.W tym te¿ okresie � od lutego 1942 do marca 1943 r. � z³o¿ono zdecydowan¹wiêkszo�æ z oko³o miliona wniosków o wpis na DVL. W�ród wnioskuj¹cych by³o750 000 Polaków, czyli oko³o 55% przedwojennej ludno�ci pochodzenia polskiego.Wynika zatem z tego, ¿e w tym niezwyk³e dramatycznym okresie bardzo ciê¿kiegzamin z faktycznego przywi¹zania do polsko�ci w warunkach skrajnego zagro¿e-nia tak¹ deklaracj¹ ¿ycia w³asnego i swej rodziny zda³o pozytywnie 45%, a wiêcoko³o 600 000 mieszkañców Pomorza. W moim przekonaniu ludzie ci byli autoraminajbardziej masowej akcji oporu spo³ecznego na tej ziemi w latach okupacji.

Ko�ció³ katolicki od pierwszych dni okupacji by³ obiektem niezmiernie silnychrepresji niemieckich. Wynika³o to z faktu, i¿ postrzegno w³a�nie ko�ció³ pomorskinie tylko jako czynnik utrzymuj¹cy wiê� ludno�ci tej ziemi z polsko�ci¹, ale tak¿ewrêcz polonizuj¹cy pomorskich Niemców2. Wyrazem tego nastawienia by³a w pierw--szym rzêdzie bezprzyk³adna eksterminacji duchowieñstwa diecezji che³miñskiej3,w efekcie której �mieræ ponios³o ponad 50% pracuj¹cych ta przed wojn¹ kap³anów(w tym olbrzymia czê�æ jesieni¹ 1939 r.). Wielu spo�ród pozosta³ych zmuszonychzosta³o do wyjazdu do Polski Centralnej lub do ¿ycia w ukryciu. W³adze niemieckiepodjê³y te¿ szereg dzia³añ, których celem by³o wyrugowanie wszelkich polskichelementów z ¿ycia Ko�cio³a katolickiego na Pomorzu. S³u¿y³o temu podporz¹dko-wanie nie tylko administracji niemieckiej, ale te¿ stopniowe obsadzanie wszystkichniemal najwa¿niejszych stanowisk administracyjnych w obrêbie ko�cio³a kap³anaminiemieckimi. Wa¿nym elementem kampanii by³o wprowadzenie w kwietniu i maju1940 r. ca³kowitego zakazu u¿ywania jêzyka polskiego we wszelkich przejawach¿ycia religijnego. Zanim zatem rozpoczêto otwart¹ walkê z polsko�ci¹ w ramachprzepisów o DVL, zdecydowana wiêkszo�æ Pomorzan poddana zosta³a olbrzymiejpresji germanizacyjnej w tym niezwykle wa¿nym obszarze ¿ycia. Wskazaæ te¿trzeba, ¿e próby obchodzenia tych zakazów, w szczególno�ci podczas spowiedzi,

117

2 �Najpotê¿niejszym czynnikiem polonizacji Niemców okaza³ siê Ko�ció³ Katolicki. [...] odwielu setek lat k³ad³ najwiêkszy nacisk na to, ¿eby szczególnie naród polski pozyskaæ dla swychinteresów [...] We wszystkich dziedzinach ¿ycia kler systematycznie reprezentowa³ zasadê:katolicki = polski�. Cytat za: J. Lubicz, J. Woliñski, Polityka okupanta hitlerowskiego wobecwyznañ religijnych w Polsce w latach 1939�1945, Biuletyn G³ównej Komisji Badania ZbrodniHitlerowskich, Tom IX, Warszawa 1957, s. 78.

3 Du¿e i ciê¿kie straty ponios³o te¿ duchowieñstwo diecezji gnie�nieñskiej i w³oc³awskiej,które tak¿e czê�ciowo znajdowa³y siê na terenie Okrêgu.

by³y niezwykle surowo karane tak w odniesieniu do kap³anów polskich, jak i nie-mieckich. Zniszczeniu poddano te¿ polskie emblematy w ko�cio³ach, ograniczonosystematycznie liczbê nabo¿eñstw, zakazywano odbywania procesji, wprowadzonowreszcie szereg restrykcji o charakterze maj¹tkowym, które mia³y os³abiæ samo-dzielno�æ Ko�cio³a katolickiego.

Jak polska ludno�æ Pomorza przyjê³a tê radykaln¹ zmianê sytuacji? Zauwa¿yænale¿y, ¿e nawet w najostrzejszej fazie walki z katolicyzmem w II po³owie XIXwieku w II Rzeszy nie dosz³o do tak ostrych restrykcji wobec wiernych narodowo�cipolskiej i polskiego kleru. St¹d skala restrykcji musia³a stanowiæ powszechny szok.Wskazaæ najpierw trzeba, ¿e kilkudziesiêciu duchownych zaanga¿owanych by³oczynnie w dzia³alno�æ konspiracyjn¹ struktur Polski Podziemnej i �Gryfa Pomor-skiego�. Wspierali oni bie¿¹c¹ dzia³alno�æ tych organizacji, byli kapelanami oddzia-³ów partyzanckich, wielu te¿ zaanga¿owa³o siê w prowadzenie tajnego nauczania.Zdecydowana wiêkszo�æ kap³anów i to nawet niemieckich by³o zaanga¿owanychw akcjê charytatywn¹. Dzia³o siê tak mimo znacznego zubo¿enia ko�cio³a instytu-cjonalnego w tym okresie. Mia³o to istotne znaczenie w pierwszych miesi¹cachokupacji, kiedy to wskutek dzia³añ wojennych, a nastêpnie masowych mordówi deportacji, dziesi¹tki tysi¹ce Pomorzan straci³o nagle wszelkie �rodki utrzymania.Po raz drugi to szerokie wsparcie charytatywne ze strony struktur ko�cielnych by³owa¿ne w pocz¹tkowej fazie obowi¹zywania przepisów o DVL. Wtedy to tak¿eosoby, które odmówi³y z³o¿enia wniosku na listê, traci³y niemal wszelkie �rodki do¿ycia i znajdowa³y wsparcie jedynie w ko�ciele. Wskazane wy¿ej postawy klerukatolickiego korespondowa³y z podobnymi postawami szerokich rzesz ludno�ci po-morskiej. Mimo owych restrykcji wiele osób, nie decyduj¹c siê na dzia³alno�æw strukturach konspiracji niepodleg³o�ciowej, szuka³o pewnych form aktywno�ciw ³¹czno�ci z ko�cio³em.

Trudno oceniæ jednoznacznie, jak w skali masowej respektowane by³y zarz¹-dzenia niemieckie zwi¹zane z zakazem stosowania jêzyka polskiego. Zwa¿ywszyna okoliczno�ci zewnêtrzne wydaje siê, ¿e wszelkie przejawy u¿ywania jêzykapolskiego w ¿yciu religijnym, jak równie¿ omijanie innych ograniczeñ wprowadzo-nych przez okupanta w tej sferze mog¹ byæ uznane za przejawy oporu spo³ecznegowobec okupantów. Nie ryzykuj¹c wielkiego b³êdu mo¿emy te¿ przyj¹æ, i¿ w tymwymiarze opór ten mia³ charakter masowy, obejmowa³ bowiem znaczny procentludno�ci Pomorza, choæ z oczywistych wzglêdów bardziej precyzyjne ustalenie skalitego zjawiska nie jest mo¿liwe.

Podobnie rzecz ma siê z tzw. propagand¹ szeptan¹. Przyjmuj¹c kryteria w³a�ciwedla realiów ¿ycia Polski Centralnej czy Kresów, uznanie tej formy oporu za przejawwalki cywilnej mo¿e budziæ zdziwienie. Na tamtych obszarach RP propagandaszeptana by³a codzienn¹ rzeczywisto�ci¹ i to tak powszechn¹, ¿e w³a�ciwie w ogólenie spotyka³a siê z reakcj¹ czy próbami przeciwdzia³ania jej przez okupanta. Wobecinnych form, nazwijmy to zastêpczej komunikacji spo³ecznej, takich jak bardzoszeroko kolportowana prasa podziemna, czy masowe s³uchanie radia, nikt owej

118

�szeptanki� nie uwa¿a³ za przejaw oporu. Na Pomorzu jednak rzecz mia³a siê inaczej.W pierwszych latach okupacji przyt³aczaj¹ca by³a rzeczywisto�æ totalizmu niemiec-kiego, który poprzez swe tajne struktury bezpieczeñstwa inwigilowa³ praktyczniewszystkie obszary ¿ycia. Ten nacisk na ziemiach wcielonych by³ nieporównaniesilniejszy ni¿ na pozosta³ych obszarach RP. Elementem tej rzeczywisto�ci by³az jednej strony olbrzymia presja goebbelsowskiej �propagandy zwyciêstwa�, a z dru-giej przywi¹zywanie przez tajne s³u¿by wielkiej wagi do eliminowania wszelkichprzejawów krytyki, niezadowolenia lub sprzeciwu wobec systemu hitlerowskiego.Dlatego tak ciê¿ko by³o w pierwszych latach okupacji na Pomorzu organizowaæ nietylko struktury konspiracyjne, ale i teoretycznie ³atwiejsz¹ dzia³alno�æ informacyj-no-propagandow¹. W praktyce jednak w³a�nie taka dzia³alno�æ by³a bardziej w tychwarunkach podatna na inwigilacjê i likwidacjê. Nie ulega w¹tpliwo�ci, ¿e dlategoprzez ca³¹ okupacjê by³o niezmiernie trudno zorganizowaæ stal¹ i systematyczn¹akcjê informacyjno-propagandow¹ na Pomorzu. Ale jednocze�nie wszystkie wspo-mnienia, relacje czy konspiracyjne raporty podkre�laj¹, jak wielk¹ rolê w utrzymaniunastrojów patriotycznych odgrywa³a na Pomorzu propaganda szeptania i jak sta³asiê szybkim i efektywnym �ród³em informacji. Wskazaæ tu trzeba, ¿e istotn¹ cezurê,podobnie jak i winnych obszarach ¿ycia na Pomorzu, stanowi³a wiosna 1943 r.Wyra�ne os³abienie Niemiec skutkowa³o tak¿e zmniejszeniem siê skuteczno�ciinwigilacji tajnych s³u¿b (gdy¿ wyra�nie s³ab³a efektywno�æ agentury), a co za tymidzie radykalnie poszerzy³ siê zakres oddzia³ywania propagandy szeptanej. Pamiê-taj¹c o tych wszystkich uwarunkowaniach s¹dzê, ¿e i w tym przypadku mo¿emyuznaæ tê sferê oporu za przejaw walki cywilne] w skali masowe.

Wzmiankowa³em przy okazji omawiania spraw Ko�cio³a katolickiego, jak wielk¹rolê pe³ni³ on w prowadzeniu akcji charytatywnej na Pomorzu. Wskazywa³em te¿na znaczenie tej akcji, w moim przekonaniu maj¹cej fundamentalne znaczenie dlautrzymania postaw patriotycznych. Widzieæ tu trzeba kolejn¹ specyficzn¹ cechêsytuacji pomorskiej na tle pozosta³ych ziem RP nie wcielonych do Rzeszy. Przedewszystkim na Pomorzu by³a to akcja w³a�ciwie w dominuj¹cym wymiarze sponta-niczna, u¿ywaj¹c dzisiejszego jêzyka, obywatelska. Na terenie GG czy Kresów akcjêtak¹ oficjalnie prowadzi³ Ko�ció³ katolicki i jego struktury opiekuñcze, które choæpoddane kontroli nie uleg³y likwidacji. Istnia³y legalne czy pó³legalne polskieorganizacje jak np. Rada G³ówna Opiekuñcza, Polski Czerwony Krzy¿, �Patronat�,które by³y niezmiernie wa¿nym elementem wspieraj¹cym liczne rzesze potrzebuj¹-cych. Na ogromn¹ skalê rozwija³y te¿ pomoc spo³eczn¹ struktury Delegatury Rz¹duRP czy, po�rednio, ZWZ�AK. Na Pomorzu ¿adnych takich struktur praktycznie nieby³o. Dopiero w koñcu 1941 r. zaczêto w szerszym zakresie dystrybuowaæ pomocfinansow¹ poprzez powstaj¹ce struktury Delegatury Okrêgowej, ale przynajmniej dokoñca 1942 r. zasiêg tej akcji by³ bardzo ograniczony. Podobnie rzecz siê mia³a zestrukturami wojskowymi. Wiosn¹ 1943 r. wydatnie zwiêkszy³a siê ilo�æ �rodków,którymi dysponowa³y struktury podziemne, ale ci¹gle zasiêg tej akcji by³ z oczy-wistych wzglêdów ograniczony. Ulega³ wydatnemu rozszerzeniu tam, gdzie w³¹czali

119

siê w ni¹ polscy, a nawet czasem i niemieccy kap³ani. Niemniej jednak, zw³aszczaw pierwszych latach okupacji, w najtrudniejszym okresie ujawni³y siê w znacznejskali spontaniczne postawy charytatywne. Mo¿na tu wskazaæ na sytuacje paradok-salne, gdy w 1942 r. wydatn¹ pomoc osobom odmawiaj¹cym wpisu na DVLudziela³y te osoby, które presji niemieckiej uleg³y. Dziêki takiemu wsparciu w wieluprzypadkach mo¿liwe by³o prze¿ycie ca³ych rodzin. I to jest drugi, bardzo istotnyrys charakterystyczny interesuj¹cej nas akcji. Na innych obszarach RP celem tejakcji by³o po prostu wspieranie ludzi, których z ró¿nych wzglêdów dotknê³a nêdzamaterialna, natomiast na Pomorzu wyra�nym celem tych dzia³añ by³o utrzymaniepolsko�ci. Tu bowiem deklaracja przywi¹zania do polsko�ci by³a równoznacznaz nêdz¹ materialn¹. I w tym wypadku trudno by³oby oczywi�cie oceniæ dok³adn¹liczbê osób zaanga¿owanych w akcjê charytatywn¹. Nie mam jednak w¹tpliwo�ci,¿e objê³a ona znaczn¹ czê�æ ludno�ci Pomorza.

Kolejna kwestia dotyczy dzia³alno�ci, której zasiêg mo¿na orientacyjnie osza-cowaæ, i która ogarnia³a z pewno�ci¹ du¿o mniejsz¹ grupê ludno�ci. Chodzi tuo tajne nauczanie na szczeblu �rednim i podstawowym. I znowu konieczne jestistotne rozró¿nienie sytuacji Polski Centralnej i Kresów oraz Pomorza. Poza zie-miami wcielonymi do Rzeszy okupant dopu�ci³ do dzia³ania, choæ oczywi�ciew bardzo ograniczonym zakresie, szko³y polskie na obu tych szczeblach. Dziêkitemu o wiele ³atwiej by³o organizowaæ tajne nauczanie, bowiem czêsto odbywa³osiê ono w ramach legalnie funkcjonuj¹cych placówek. Sytuacja taka wystêpo-wa³a nawet na niektórych kierunkach nauczania w tajnych szko³ach wy¿szych. Takwiêc ca³kowicie tajne nauczanie na tych obszarach stanowi³o mimo wszystko tylkopewn¹ czê�æ ca³o�ci tego przedsiêwziêcia. Tymczasem na ziemiach wcielonych,w tym na Pomorzu, nie funkcjonowa³y ¿adne polskie placówki edukacyjne. Wszys-tkie szko³y sta³y siê niemieckie i zosta³y poddane ostrej inwigilacji tajnych s³u¿b.Polskie kadry nauczycielskie, obok duchowieñstwa, by³y obiektem najbardziej bez-wzglêdnych prze�ladowañ. W tych warunkach organizacja tajnego nauczania by³aw istocie przedsiêwziêciem porównywalnym co do skali trudno�ci do formowaniakonspiracyjnych struktur wojskowych czy cywilnych z tym, ¿e wystawiona by³a nawiêksze niebezpieczeñstwa dekonspiracji. Jak zatem w tych warunkach oceniæ efektydzia³alno�ci w tej sferze. Wedle szacunków dotycz¹cych roku szkolnego 1943/1944na szczeblu szko³y powszechnej w tajnym nauczaniu uczestniczy³o ok. 150 nauczy-cieli i ok. 1500 dzieci, za� na szczeblu szko³y �redniej ok. 30 nauczycieli i ok. 270uczniów. £¹cznie zatem by³o to 2000 osób w ramach, przypomnijmy, ca³kowicietajnych kompletów. Uwzglêdniaj¹c fakt oczywistego zaanga¿owania w te przedsiê-wziêcia rodziców, uznaæ mo¿na bez wiêkszego b³êdu, ¿e ok. 5000 osób zwi¹zanychby³o z akcj¹ tajnego nauczania. Spróbujmy dokonaæ tu pewnych porównañ. Na tlewy¿ej omówionych przejawów oporu spo³ecznego zasiêg tej akcji by³ z pewno�ci¹du¿o mniejszy. Ale, jak zauwa¿yli�my, warunki dzia³ania czyni³y z tajnego naucza-nia w gruncie rzeczy regularn¹ konspiracj¹. Je�li zatem wskazan¹ tu liczbê odnie-siemy do liczby 10 000 osób, które mog³y byæ zaanga¿owane w prace konspiracyjne

120

we wszystkich dzia³aj¹cych strukturach podziemnych na Pomorzu, to z pewno�ci¹trzeba ten wysi³ek uznaæ za imponuj¹cy. I jeszcze inne porównanie. Dzia³aj¹cyw du¿ej mierze tajnie w Krakowie Uniwersytet Jagielloñski pod koniec okupacjinauczaniem swym obj¹³ niewiele ponad 1000 studentów. Dzia³o siê to oczywi�ciew bez porównania dogodniejszych warunkach. Zatem i z tego punktu widzeniamo¿emy uznaæ pomorskie tajne nauczanie za imponuj¹cy przejaw oporu spo³ecznegona znaczn¹ skalê.

Stara³em siê wskazaæ na te obszary aktywno�ci spo³ecznej Pomorzan, w którychw masowej skali stawili oni czo³o okrutnej, wieloletniej presji okupanta. Wydajesiê, ¿e uwzglêdniaj¹c uwarunkowania, w których przysz³o im wykazywaæ sweprzywi¹zanie do polsko�ci, w olbrzymiej masie zdali ten egzamin pozytywnie. S¹dzêtak¿e, ¿e tej rzeczywisto�ci nie powinien przes³aniaæ fakt znacznej partycypacjiw akcji DVL. Zwa¿ywszy na okoliczno�ci, w jakich akcja ta siê odbywa³a, o wielewiêksze znaczenie ma to, i¿ blisko polowa Pomorzan zachowa³a wtedy polsko�æ.Nie ulega te¿ najmniejszej w¹tpliwo�ci, ¿e bardzo znaczna czê�æ spo�ród tych, którzypresji niemieckiej wtedy ulegli w nastêpnych latach uczyni³a wiele, by w sposóbczynny udowodniæ swoje przywi¹zanie do polsko�ci.

Omówione zagadnienia nie wyczerpuj¹ z tego punktu widzenia ca³o�ci tychprzedsiêwziêæ i dzia³añ, ale bez w¹tpienia wyra�nie je ilustruj¹.

Rozdzia³ VII

BOHATEROWIE, CZYLI KTO TWORZY£POLSKIE PAÑSTWO PODZIEMNE NA POMORZU

W poprzednich rozdzia³ach uwaga Autorów skupi³a siê w pierwszym rzêdziena zaprezentowaniu g³ównych wydarzeñ zwi¹zanych z funkcjonowaniem na Pomo-rzu konspiracji niepodleg³o�ciowej. Dominowa³y tu zatem charakterystyki organi-zacji prowadz¹cych tak¹ dzia³alno�æ i ich poczynañ. W mniejszym zakresie skupionosiê natomiast na prezentacji ludzi, którzy przecie¿ tworzyli interesuj¹ce nas strukturyi którzy byli g³ównymi aktorami opisywanych wydarzeñ. Oczywi�cie nie sposóbprzedstawiæ na tym miejscu sylwetki tych osób. Takie cele realizuj¹ specjalistycznewydawnictwa biograficzne, mo¿liwe jest jednak podjêcie próby zaprezentowaniasylwetki przeciêtnego pomorskiego aktywisty konspiracyjnego � stworzenie pew-nego swoistego portretu bohatera Pañstwa Podziemnego.

Baz¹ �ród³ow¹ owej próby s¹ cztery tomy ukazuj¹cego siê w Toruniu S³ownikabiograficznego konspiracji pomorskiej, wydawanego przez Fundacjê ArchiwumPomorskie Armii Krajowej1. Na kartach tego S³ownika opublikowano dot¹d biogra-my oko³o czterystu dzia³aczy konspiracji niepodleg³o�ciowej na Pomorzu.

Jak ju¿ wspomina³em, przez szeregi ró¿nych organizacji konspiracyjnych naPomorzu przewinê³o siê zapewne ok. 10 000 osób. Spo�ród nich osoby podejmuj¹cebardziej intensywn¹ dzia³alno�æ stanowi³y mniej wiêcej po³owê tej liczby, czyliorientacyjnie 4000�4500 osób. Oko³o 1000 osób pe³ni³o w tej konspiracji funkcjedowódcze czy kierownicze, uwzglêdniaj¹c w tym oczywi�cie najni¿sze szczebleorganizacyjne. Ten wysoki udzia³ grupy, nazwijmy to kierowniczej, wynika³ zespecyfiki zw³aszcza struktur ZWZ�AK i Delegatury Rz¹du RP, które w bardzo wieluprzypadkach musia³y mieæ po prostu charakter kadrowy i szkieletowy.

123

1 S³ownik biograficzny konspiracji pomorskiej, t. 1, Toruñ 1994; t. 2, Toruñ 1996; t. 3,Toruñ 1997; t. 4, Toruñ 1998.

Ustalenie powy¿szych, orientacyjnych danych ma bardzo istotne znaczenie jakopodstawa zawartych tu rozwa¿añ. W dalszym ci¹gu bowiem chcia³bym przeprowa-dziæ analizê, na podstawie której pokusiæ siê mo¿na o skonstruowanie hipotetycznejsylwetki owego bohatera Polski Podziemnej na Pomorzu.

Uczyni³em to niejako w dwóch poziomach � po pierwsze, jako próbê skonstru-owania wizerunku przeciêtnego pomorskiego konspiratora, po drugie za�, jako próbêskonstruowania wizerunku przywódcy pomorskiej konspiracji. W pierwszym wypad-ku zestawione zosta³y dane dotycz¹ce 300 osób dzia³aj¹cych w ró¿nych strukturachkonspiracyjnych i na ró¿nych odcinkach ich aktywno�ci. Te trzysta osób to niemal10% osób, które zakwalifikowa³em wy¿ej do grupy �bardziej zaanga¿owanychw dzia³alno�æ konspiracyjn¹�. W drugim wypadku uj¹³em dane dotycz¹ce 100 osóbpe³ni¹cych funkcje kierownicze w strukturach konspiracyjnych. Tak¿e w tym zakresiejest to podobny odsetek osób zakwalifikowanych wy¿ej do ca³o�ci tej grupy. Wa¿newszak¿e jest zastrze¿enie, ¿e w wiêkszym stopniu dane te dotycz¹ wy¿szych szczeblidowódczo-kierowniczych. Mo¿na zatem powiedzieæ, ¿e w obu przypadkach liczbaosób badanych jest na tyle wysoka, ¿e pozwala z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwaokre�liæ statystyczny obraz obu interesuj¹cych nas kategorii konspiratorów.

Rozpocznijmy zatem od grupy pierwszej. Najpierw zestawienia charakteryzuj¹cep³eæ konspiratorów:

mê¿czy�ni � 232 (77%)kobiety � 68 (23%).Dane te zdawa³yby siê sugerowaæ istotn¹ dominacjê mê¿czyzn w konspiracji

pomorskiej. Wydaje siê jednak, ¿e akurat w tym wypadku mamy do czynienia z pew-nym przewarto�ciowaniem skali obecno�ci mê¿czyzn i niedoszacowaniem liczby kobiet.Istniej¹ce przekazy wskazuj¹, i¿ w prace konspiracyjne na Pomorzu zaanga¿owanychby³o bardzo wiele kobiet. Niemniej jednak, podobnie jak w ca³ym kraju, generalniedominowali mê¿czy�ni i to stwierdzenie nie mo¿e budziæ w¹tpliwo�ci.

Kolejna kwestia to wiek konspiratorów w momencie wybuchu wojny. Otozestawienie:

do lat 18 � 2419�25 lat � 6426�40 lat � 15841�60 lat � 53pow. 60 lat � 2.Nietrudno dostrzec, ¿e konspiracja pomorska opiera³a siê w swym trzonie na

ludziach m³odych. Osoby w wieku 26�40 lat w chwili wybuchu wojny zdecydowa-nie dominowa³y. Uwzglêdniaj¹c osoby w wieku 19�25 lat mo¿na powiedzieæ, ¿eo obliczu tej konspiracji decydowa³o pokolenie 20�30-latków. Byli to ludzie, którychcharakter i postawy ideowe ukszta³towane zosta³y ju¿ ca³kowicie lub niemal ca³ko-wicie w wolnej i niepodleg³ej Polsce.

Interesuj¹ce wydaje siê kolejne zestawienie obrazuj¹ce pochodzenie spo³eczneosób zaliczonych do tej grupy:

124

rolnicze � 91robotnicze � 20inteligenckie i urzêdnicze � 90kupieckie, rzemie�lnicze � 67brak danych � 32.Dane powy¿sze odzwierciedlaj¹ w du¿ej mierze strukturê spo³eczn¹ ludno�ci

pomorskiej, z jednym istotnym zastrze¿eniem. W rzeczywisto�ci ludno�æ �rolnicza�� tu obejmuj¹ca i ziemian, i ludno�æ ch³opsk¹ � stanowi³a du¿o wy¿szy procentludno�ci regionu. Mo¿na jednak przyj¹æ, i¿ w tym przypadku przyczyn¹ pewnegoprzesuniêcia na rzecz osób o pochodzeniu inteligencko-urzêdniczym i kupiecko-rze-mie�lniczym (wed³ug dzisiejszych kryteriów prywatni przedsiêbiorcy) by³ fakt, i¿struktury konspiracyjne funkcjonowa³y g³ównie opieraj¹c siê na miastach. St¹d te¿wiêcej w nich by³o ludno�ci miejskiej, co w du¿ym stopniu okre�la³o ich pocho-dzenie. Trzeba te¿ zauwa¿yæ, ¿e pomorskie by³o obszarem dosyæ ograniczonejaktywno�ci ruchu ludowego, co musia³o równie¿ rzutowaæ na ogóln¹ skalê zaanga-¿owania ludno�ci wiejskiej w czynn¹ dzia³alno�æ konspiracyjn¹.

I ostatnie w tej czê�ci zestawienie ilustruj¹ce przekrój zawodowy interesuj¹cejnas grupy:

prywatni przedsiêbiorcy � 35nauczyciele � 38urzêdnicy � 60wojskowi � 21wolne zawody � 42rolnicy � 24robotnicy � 19studenci, uczniowie � 27brak danych � 5.Pierwszy nasuwaj¹cy siê z tego zestawienia wniosek to z pewno�ci¹ konkluzja,

i¿ nie by³a to konspiracja o charakterze, nazwijmy to, proletariackim. Rolnicyi robotnicy stanowili w niej ³¹cznie niespe³na 15%. Na tle sytuacji w innych czê�-ciach Polski by³ to z pewno�ci¹ charakterystyczny obraz konspiracji pomorskiej.

Niew¹tpliwie znamienny i znacz¹cy jest te¿ bardzo wysoki udzia³ procentowyurzêdników i nauczycieli (20% i 13%). Ich potencja³ intelektualny powodowa³ tak¿e,¿e okre�lali oni i nadawali ton dzia³alno�ci konspiracyjnej. Jest to tym bardziej godneuwagi, ¿e to w³a�nie te dwie grupy zawodowe nale¿a³y do �cis³ej czo³ówki kategoriiludno�ci poddanej okrutnej eksterminacji przez okupanta w pocz¹tkach wojny, aletak¿e pó�niej.

Wreszcie interesuj¹ca jest te¿ wysoka liczba zaanga¿owanych w konspiracjêosób, które samodzielnie prowadzi³y dzia³alno�æ zarobkow¹, a wiêc przedstawicieliwolnych zawodów oraz prywatnych przedsiêbiorców (oko³o 25%). Natomiast o wie-le mniej ni¿ na innych terenach zaanga¿owanych by³o w konspiracjê przedwojennychwojskowych (tylko 7%).

125

Przejd�my teraz do opisu drugiej interesuj¹cej nas grupy �kierowniczo-przywód-czej�. Obejmuje ona nie tylko szczebel najwy¿szy na poziomie regionalnym �a wiêc na przyk³ad stanowiska w Komendzie Okrêgu ZWZ�AK, Delegaturze Okrê-gowej czy kierownictwie �Gryfa Pomorskiego� � ale te¿ szczebel �redni, a wiêcpowiatowy, czy wreszcie najni¿szy, gminny.

Podobnie jak poprzednio, pierwsze uszeregowanie dokonane zosta³o pod k¹temp³ci:

mê¿czy�ni � 83kobiety � 13.W odniesieniu do szczebla kierowniczego taka relacja zdaje siê odpowiadaæ

rzeczywistym proporcjom. Wydaje siê, ¿e w porównaniu z sytuacj¹ na ziemiachPolski Centralnej proporcja ta by³a korzystniejsza dla kobiet w³a�nie na Pomorzu.

Drugie zestawienie, podobnie jak w przypadku poprzedniej grupy, odnosi siêdo wieku, przy czym w tym wypadku przedzia³y ujête zosta³y trochê inaczej:

do 19 lat � 020�29 lat � 3230�39 lat � 3340�59 lat � 24pow. 60 lat � 7.Mimo innego rozgraniczenia wiekowego widaæ, ¿e tak¿e w tym wypadku

dominowa³a grupa w przedziale 20�40 lat. Obejmowa³a ona dwie trzecie grupykierowniczej podziemia.

W tym wypadku jednak w ci¹gu lat okupacji stopniowo dominacja przesz³a na30- i 40-latków.

Kolejne zestawienie zosta³o dodane w stosunku do poprzedniej grupy. Obejmujeono rozró¿nienie z punktu widzenia terytorium, z którego wywodzi³a siê interesuj¹canas warstwa przywódcza:

Pomorze � 58b. zabór pruski poza Pomorzem � 12pozosta³e tereny RP � 17spoza Polski � 8.W�ród przywódców konspiracji pomorskiej dominowali zatem ludzie, których

rodzinne korzenie by³y na tej ziemi g³êboko zapuszczone. By³y to w zdecydowanejwiêkszo�ci osoby, które wywodzi³y siê z terenów poddanych niegdy� niemieckiemuzaborcy, a obecnie okupantowi. Wyró¿nia³y siê te¿ zatem, jak mo¿na przypuszczaæ,osobist¹ lub odziedziczon¹ znajomo�ci¹ niemieckiej rzeczywisto�ci. Ciekawychinformacji dostarcza zestawienie ukazuj¹ce pochodzenie spo³eczne tej grupy:

ziemiañskie � 5rolnicze-ch³opskie � 16prywatni przedsiêbiorcy � 18robotnicze � 11inteligencko-urzêdnicze � 15brak danych � 32.

126

Uwzglêdniaj¹c w tym wypadku zakres braku danych, rzuca siê jednak w oczybardzo daleko id¹ca zgodno�æ struktury spo³ecznej pomiêdzy obu interesuj¹cyminas grupami. Mo¿na zauwa¿yæ jednak, ¿e w grupie przywódczej znacz¹cy by³ udzia³ludzi legitymuj¹cych siê pochodzeniem robotniczym czy ch³opskim. To zatem, coby³o zjawiskiem znikomym na szczeblu ni¿szym konspiracji, w tych samych pro-porcjach jest znacz¹ce na szczeblu kierowniczym. Mo¿na by na tym tle odnie�æ siêdo ¿ywych do niedawna twierdzeñ historiografii komunistycznej, która twierdzi³a,¿e tzw. �do³y� konspiracyjne reprezentowa³y w swym trzonie oblicze proletariackie,robotniczo-ch³opskie, za� �góra� zdominowana by³a przez ludzi wywodz¹cych siêz tzw. warstw bur¿uazyjno-obszarniczych. Powy¿sze dane dowodz¹, jak fa³szywyi instrumentalny by³ to obraz owego pogardliwie traktowanego �podziemia londyñ-skiego�, przynajmniej na Pomorzu.

Wa¿nym uzupe³nieniem powy¿szych danych i niejako punktem wyj�cia donastêpnej statystyki jest informacja, ¿e w�ród interesuj¹cej nas grupy 20 osóbposiada³o wykszta³cenie wy¿sze, a 48 wykszta³cenie �rednie. Wynika z tego zatem,¿e grupê przywódcz¹ stanowili w przyt³aczaj¹cej mierze ludzie dobrze wykszta³ceni,s³owem elita spo³eczna.

Przyjrzyjmy siê teraz, gdzie byli zatrudnieni przed wojn¹ ludzie kieruj¹cykonspiracj¹ pomorsk¹:

firmy prywatne (w tym w³asne) � 19nauczyciele � 13urzêdnicy � 24wojsko � 16wolne zawody � 5brak danych � 19.Mo¿na jak s¹dzê przyj¹æ, ¿e cech¹ towarzysz¹c¹ dobremu wykszta³ceniu by³o

to, i¿ znacz¹ca czê�æ grupy przywódczej by³a zatrudniona przed wojn¹ na bardzowa¿nych i odpowiedzialnych stanowiskach b¹d� w s³u¿bie pañstwowej, b¹d� w gos-podarce. St¹d ich aktywno�æ wojenna mog³aby byæ rozpatrywana w kategoriachkontynuowania tej s³u¿by.

Wreszcie zestawienie ostatnie, które jest prób¹ oddania politycznych preferencjigrupy przywódczej. I w tym wypadku brakuje nam powa¿nej liczby bli¿szych danych:

obóz narodowy � 39obóz pi³sudczykowski � 15obóz chrze�cijañsko-demokraty czny � 42

brak danych � 38.

127

2 Obóz chrze�cijañsko-demokratyczny jest tu wyra�nie �niedoszacowany�. Wynika toz tego, ¿e funkcjonowa³ on g³ównie w ramach struktur Delegatury Okrêgowej. Biogramy z tego�rodowiska s¹ za� we wspomnianym wydawnictwie uwzglêdnione w wyra�nie mniejszymzakresie. Przyj¹æ mo¿na, ¿e uwzglêdniaj¹c ten fakt osoby zwi¹zane z obozem chrze�cijañsko--demokratycznym stanowi³y grupê porównywaln¹ ze stronnikami obozu pi³sudczykowskiego.

Mimo wskazanego wy¿ej braku, mo¿na jak siê zdaje przyj¹æ, ¿e w�ród liderówkonspiracji dominowali ludzie identyfikuj¹cy siê z obozem narodowym. Wp³ywypozosta³ych o�rodków � pi³sudczykowskiego i chadeckiego � by³y zrównowa¿onei rozk³ada³y siê odpowiednio na struktury wojskowe i cywilne podziemia. Zaryzy-kowa³bym te¿ twierdzenie, ¿e znaczna czê�æ osób, których sympatii jednoznacznienie uda³o siê stwierdziæ, nie poczuwa³a siê po prostu do zwi¹zków z jakimkolwiekobozem politycznym i stanowi³a swego rodzaju �obywatelski� element konspiracji.Niemniej jednak uk³ad si³ w kierownictwie konspiracji odzwierciedla³ po prostuuk³ad si³ politycznych na Pomorzu przed wojn¹.

Przedstawione wy¿ej dane daj¹ pewn¹ czê�æ istotnych wiadomo�ci z jednejstrony o ogóle osób zaanga¿owanych w dzia³alno�æ konspiracyjn¹ na Pomorzu,z drugiej za� o grupie osób zajmuj¹cych w tej konspiracji stanowiska kierownicze.Mam �wiadomo�æ, ¿e dane te nie daj¹ obrazu pe³nego, na podstawie którego by³obymo¿liwe sformu³owanie definitywnych, nie budz¹cych w¹tpliwo�ci ocen. Pytanie,czy mo¿liwe jest w ogóle zgromadzenie dzi� takich danych i informacji, które da³ybypodstawê do tak postawionych oczekiwañ? Oprócz bowiem wnikliwych, czasoch³on-nych i wysoce specjalistycznych badañ historycznych konieczne by³oby w³¹czeniedo takich studiów tak¿e specjalistów z zakresu nauk socjologicznych.

Bior¹c to pod uwagê, konieczne wydaje siê na obecnym etapie przyjêcie takiejpodstawy, jak¹ zaprezentowa³em. Mam wszak¿e mocne przekonanie, ¿e w³a�nieprzedstawiony materia³ daje w du¿ej mierze odpowied� na interesuj¹ce nas pytania.l wydaje mi siê te¿, ¿e badania specjalistyczne obraz ten w du¿ym stopniu potwier-dzi³yby. Mam te¿ przekonanie, ¿e dla wiêkszo�ci badaczy pomorskiej konspiracjizawarte tu wnioski i oceny stanowiæ bêd¹ potwierdzenie ich odczuæ i wra¿eñ tam,gdzie zastanawiali siê nad owym podstawowym sk³adnikiem swych dociekañ �pomorskim konspiratorem.

Ten przeciêtny pomorski konspirator by³ zatem raczej cz³owiekiem m³odym,20- lub 30-letnim. Pochodzi³ z rodziny inteligencko-urzêdniczej lub ze �rodowiskawiejskiego. Przed wojn¹ by³ g³ównie na s³u¿bie pañstwowej (urzêdnik, nauczyciel,wojskowy) b¹d� wykonywa³ wolny zawód, albo te¿ prowadzi³ w³asn¹ firmê. Tenza�, który nim dowodzi³ lub kierowa³, by³ niewiele odeñ starszy. Mia³ podobnepochodzenie spo³eczne i zatrudniony by³ na podobnych warunkach. By³ silniezwi¹zany swym pochodzeniem z ziemi¹ pomorsk¹ i st¹d sympatyzowa³ g³ówniez obozem narodowym. Tym, co zapewne dodatkowo go wyró¿nia³o, by³o dobrewykszta³cenie.

Rozdzia³ VIII

GLORIA VICTIS � TRAGICZNY EPILOG

Koñcowy okres okupacji niemieckiej

Po upadku Powstania Warszawskiego Komenda G³ówna Armii Krajowej prak-tycznie dowodzi³a Okrêgami po³o¿onymi na zachód od linii frontu sowiecko-nie-mieckiego. W wielu wypadkach ³¹czno�æ pomiêdzy KG AK a Komendami Okrêgówby³a zerwana. Jesieni¹ 1944 r. podjêto próbê nawi¹zania ³¹czno�ci z OkrêgiemPomorskim.

W Milanówku ko³o Warszawy rozpoczêto wstêpne prace maj¹ce na celu utwo-rzenie Komendy Obszaru Zachodniego pod dowództwem p³k. Jana Szczurka-Cer-gowskiego (�S³awbor�). Komendant G³ówny AK � gen. L. Okulicki (�Nied�wia-dek�) d¹¿y³ bowiem do odtworzenia struktur konspiracyjnych na ziemiach zachod-nich. Chodzi³o zw³aszcza o wywiad, o co zabiega³ Rz¹d RP w Londynie. Polskiew³adze wojskowe planowa³y te¿ wys³anie jesieni¹ 1944 r. dwóch brytyjskich misjiwojskowych na �l¹sk i do Okrêgów Poznañskiego oraz Pomorskiego. Gen.L. Okulicki zdawa³ sobie sprawê z trudno�ci organizacyjnych wystêpuj¹cych naterenie Obszaru Zachodniego.

W celu nawi¹zania kontaktów z Toruniem i Bydgoszcz¹ wys³ano tam specjaln¹ekipê, na czele której sta³ kpt. Kazimierz Leski (�Dêbor�). Nawi¹zanie kontaktówz Pomorzem u³atwi³ oficer ³¹cznikowy Komendy Obszaru Zachodniego ppor. rez.Adam Steinborn (�Tucholczyk�, �Toruñczyk�). Przyby³ on wraz z K. Leskim doTorunia i Bydgoszczy (tam u Bartlów zatrzyma³ siê Leski). Nawi¹zano kontaktz pp³k. J. Pa³ubickim, pp³k. J. Chyliñskim i mjr. J. Grussem. Komenda OkrêguPomorskiego okaza³a te¿ pomoc w nawi¹zaniu ³¹czno�ci pomiêdzy Komend¹ OkrêguPoznañskiego a Komend¹ Obszaru Zachodniego i Komend¹ G³ówn¹ Armii Kra-jowej. Miejscem tych kontaktów by³a Bydgoszcz. Organizatorzy Komendy ObszaruZachodniego przenie�li siê z Milanówka do Radomska, pó�niej do Anio³owa i Czês-tochowy, a nastêpnie sukcesywnie do Torunia i Bydgoszczy. Formalne powo³anieKomendy Obszaru nast¹pi³o 15 stycznia 1945 r., faktycznie jednak Komenda

129

funkcjonowa³a wcze�niej. Komendantem Obszaru Zachodniego zosta³ p³k J. Szczu-rek-Cergowski, a Szefem Sztabu kpt. K. Leski. Utrzymywa³ on kontakt z Komen-dantem G³ównym AK gen. L. Okulickim, informuj¹c go o postêpie prac organi-zacyjnych w Poznañskiem i na Pomorzu.

Sam Okrêg Pomorski od jesieni 1944 r. stara³ siê rozbudowaæ sieæ wywiadu,zw³aszcza wywiadu przemys³owego i kolejowego (np. w Inspektoracie Bydgoskim),chocia¿ nie by³o to ³atwe. Zmieniaj¹ca siê sytuacja militarna, nasycenie terenuwojskami niemieckimi, powo³ywanie do prac fortyfikacyjnych miejscowej ludno�cioraz aresztowania (np. w Podokrêgu Pó³nocno-Zachodnim) rozbija³y pracê pod-ziemn¹. Pomimo tych trudno�ci Okrêg Pomorski do koñca 1944 r. przesy³a³, zapo�rednictwem Komendy Obszaru Zachodniego, meldunki wywiadowcze do Ko-mendy G³ównej Armii Krajowej. W celu uzyskania jak najlepszych efektów wy-wiadowczych, zw³aszcza w odniesieniu do terenów Pomorza Zachodniego, ponow-nie nawi¹zano kontakt z organizacj¹ �Odra�.

Zarówno w Podokrêgu Pó³nocno-Zachodnim, jak i Po³udniowo-Wschodnim po-³o¿ono nacisk na organizacjê sprawnej s³u¿by ³¹czno�ci oraz wojskowej S³u¿byKobiet, która nieprzerwanie kontynuowa³a realizacjê swoich zadañ. I tak w Inspek-toracie Bydgoskim i Toruñskim w ramach WSK rozbudowano ³¹czno�æ i s³u¿bêsanitarn¹. Na terenie tym Wojskowa S³u¿ba Kobiet prowadzi³a nas³uch radiowy,a tak¿e wspó³pracowa³a z wywiadem Okrêgu. Ponadto w dalszym ci¹gu w Inspek-toracie Bydgoskim odbywa³o siê szkolenie sanitarne. Komendantka pomorskiej WSKH. Krzeszowska opracowa³a instrukcjê dotycz¹c¹ pracy Wojskowej S³u¿by Kobiet.Rozwiniêto dzia³alno�æ propagandow¹ podtrzymuj¹c¹ na duchu, poniewa¿ po upadkuPowstania Warszawskiego zauwa¿yæ mo¿na by³o nastroje przygnêbienia i niewiaryw zwyciêstwo. Komendantka Wojskowej S³u¿by Kobiet H. Krzeszowska w spra-wozdaniu z 14 pa�dziernika 1944 r. informowa³a Sztab Komendy Okrêgu, ¿e:�Sprawa W-wa [upadek Powstania � B. Ch.] za³ama³a ducha u wielu, tak ¿eprowadzê obecnie akcjê u�wiadamiania spo³ecznego przez pogadanki, czytanki itp.�.

W koñcu grudnia 1944 r. Szef Sztabu Okrêgu Pomorskiego Chyliñski nakaza³swojej ³¹czniczce I. Jagielskiej (�Ewa�) rozwiezienie rozkazu odwo³uj¹cego �Burzê�na Pomorzu. Przypuszczalnie by³ to jeden z ostatnich rozkazów Chyliñskiego i zosta³napisany w okresie Bo¿ego Narodzenia w Kruszynach Szlacheckich. Rozes³ano godo poszczególnych Inspektoratów 27 grudnia 1944 r. Rozkaz zawiera³ wytycznedotycz¹ce zabezpieczenia obiektów strategicznych, udzielania pomocy sanitarnej ran-nym ¿o³nierzom polskim i radzieckim, stworzenia oddzia³ów samoobrony, rozwi¹za-nia oddzia³ów partyzanckich, obsadzania stanowisk pañstwowych po wojnie orazudzielenia wszelkiej mo¿liwej pomocy by³ym wiê�niom powracaj¹cym z obozów.Wezwano tak¿e m³odzie¿ do podjêcia nauki i zaniechania dalszej konspiracji. SzefSztabu Okrêgu Pomorskiego uwa¿a³ bowiem, ¿e d³u¿sze przebywanie w lesie mo¿edoprowadziæ do deprawacji, powstawaniu której i tak sprzyja³a tocz¹ca siê wojna.

130

Sprawê dalszej konspiracji starano siê konsultowaæ z Komend¹ G³ówn¹. £¹cz-no�æ z KG za po�rednictwem Komendy Obszaru Zachodniego nawi¹za³ KomendantPodokrêgu Po³udniowo-Wschodniego B. Pietkiewicz.

Doceniaj¹c niebezpieczeñstwo utraty niepodleg³o�ci lub jej ograniczenia zestrony ZSRR Komenda Okrêgu Pomorskiego AK i kierownictwa Inspektoratów ju¿na prze³omie 1944/1945 r. zwraca³y uwagê na zagadnienia pe³nej integracji spo³e-czeñstwa polskiego wobec gro�by radzieckiej, m.in. poprzez nieliczn¹ prasê druko-wan¹ w Toruniu, jak np. �Stra¿nica Ba³tyku� czy �G³os Prawdy�. Ponadto KomendaOkrêgu, licz¹c siê z mo¿liwo�ci¹ okupacji radzieckiej, podjê³a odpowiednie decyzjew celu zorganizowania niepodleg³o�ciowych struktur organizacyjnych.

W dniu 19 stycznia 1945 r. Komendant G³ówny Armii Krajowej gen. L. Okulickiwyda³ rozkaz rozwi¹zuj¹cy szeregi AK. Rozkaz ten przywióz³ z Czêstochowy naPomorze Szef Sztabu Obszaru Zachodniego K. Leski i przekaza³ go KomendantowiOkrêgu Pomorskiego J. Pa³ubickiemu. Sytuacja na terenach zachodnich by³a jednakz³o¿ona. Obszary te nadal znajdowa³y siê pod okupacj¹ niemieck¹. Dzia³alno�ækonspiracyjna (antyniemiecka), w tym samoobrona, by³a wiêc kontynuowana a¿ domomentu wkroczenia na Pomorze wojsk radzieckich i polskich.

Powstanie konspiracji antykomunistycznej

Po zlikwidowaniu okupacji niemieckiej na Pomorzu czê�æ oficerów i ¿o³nierzyOkrêgu Pomorskiego rozpoczê³a prace nad demobilizacj¹, czê�æ natomiast podjê³apracê niepodleg³o�ciow¹ walcz¹c z now¹, tym razem radzieck¹, okupacj¹.

Na Pomorzu rozpoczêto tworzenie organizacji �Niepodleg³o�æ� (�Nie�). Jeszczew dniu 5 stycznia 1945 r. Komendant Okrêgu Pomorskiego pp³k J. Pa³ubicki wyda³rozkaz przygotowuj¹cy szeregi Armii Krajowej do nowych zadañ. Wydanie tegorozkazu przypuszczalnie mia³o zwi¹zek z przysz³ym objêciem funkcji Komendanta�Nie� na Pomorzu przez pp³k. J. Pa³ubickiego. Szefem Sztabu zosta³ pp³k J. Chyliñski,który na Szefa Wydzia³u Organizacyjnego wyznaczy³ por. Kubiaka. Organizacj¹wywiadu i kontrwywiadu zaj¹³ siê mjr J. Gruss, a propagandy M. Górski. Z koleiakcjê propagandow¹ przeciwko Wojsku Polskiemu (Akcja �¯� � Wojska ¯ymir-skiego) prowadzi³ Wojciech Nowak. Wojskow¹ S³u¿b¹ Kobiet nadal kierowa³aH. Krzeszowska-Pietkiewicz. W tym miejscu nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e rozkazo rozwi¹zaniu Armii Krajowej nie dotar³ do wszystkich szczebli organizacyjnych,np. do Obwodu Nieszawa, gdzie tamtejsze kierownictwo nie by³o zorientowane codo dalszych dzia³añ konspiracyjnych i zamierza³o podejmowaæ decyzje samodzielnie.

Jednak¿e organizacja �Niepodleg³o�æ� nie zdo³a³a rozwin¹æ szerszej dzia³alno�cinie tylko na terenach zachodnich, w tym i na Pomorzu, ale i na obszarze ca³egokraju wskutek aresztowania jej kierownictwa w marcu 1945 r. Rozpoczêto wiêcdalsz¹ reorganizacjê Okrêgu pod k¹tem prowadzenia walki o pe³n¹ niepodleg³o�æ.Uznano bowiem, ¿e jedynym legalnym reprezentantem polskiego narodu jest Rz¹d

131

Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie. O pracach tych Chyliñski poinformowa³Komendê Obszaru Zachodniego w kwietniu 1945 r.

W kwietniu 1945 r. pp³k Pa³ubicki i pp³k Chyliñski podjêli decyzjê o utrzymaniuwydzielonych ogniw sztabowych w dalszej konspiracji. Do momentu zajêcia Gdañ-ska przez Rosjan (30 marca 1945 r.) g³ównym o�rodkiem dzia³alno�ci by³a Byd-goszcz, pó�niej skierowano siê w kierunku pó³nocnym � w³a�nie do Gdañska. By³oto zgodne z zaleceniami Komendy Obszaru Zachodniego.

Oprócz pionu wojskowego � Armii Krajowej w konspiracji pozosta³y tak¿ecywilne w³adze Polskiego Pañstwa Podziemnego; Delegatura Rz¹du RP na Krajwraz z Okrêgowymi Delegatami, w tym i pomorsk¹, podziemny parlament: RadaJedno�ci Narodowej oraz czê�æ o�rodków polityczno-wojskowych ró¿nych orientacji,np. endeckich, eneszetowskich, chadeckich itd.

W pierwszym pó³roczu 1945 r. Delegatura Rz¹du RP przekazywa³a dramatycznemeldunki o sytuacji na Pomorzu po zajêciu tych terenów przez wojska radzieckie.Materia³y te zbierali g³ównie pracownicy Departamentu Informacji i Prasy SekcjiZachodniej, której trzon jak wiadomo stanowili dzia³acze organizacji �Ojczyz-na�. Wys³annicy Delegatury przyje¿d¿ali na Pomorze i rejestrowali fakty terrorui rabunków dokonywanych przez Rosjan i polskie organa bezpieczeñstwa publicz-nego. Korzystano tutaj z pomocy pracowników Okrêgowej Delegatury Rz¹du naPomorze. Niektórzy z nich � zw³aszcza pracownicy Wydzia³u Bezpieczeñstwa, np.B. Lipski, S. Nowicki � w dalszym ci¹gu prowadzili dzia³alno�æ podziemn¹utrzymuj¹c kontakt z pp³k. J. Pa³ubickim.

Po wspomnianym aresztowaniu przywódców Polskiego Pañstwa Podziemnegoi �Nie� z gen. Okulickim i Delegatem Rz¹du Stanis³awem Jankowskim przezNKWD w marcu 1945 r. nast¹pi³a kolejna reorganizacja ¿ycia podziemnego. W ma-ju 1945 r. powsta³a Delegatura Si³ Zbrojnych. Jednocze�nie uleg³a rozwi¹zaniuorganizacja �Niepodleg³o�æ�. Kierownictwo Pomorskiego Okrêgu stanê³o przed dra-matycznym dylematem. Z jednej strony zachodzi³a konieczno�æ prowadzenia dal-szych dzia³añ na rzecz pe³nej niepodleg³o�ci oraz zorganizowania samoobrony przedterrorem nowych w³adz. Z drugiej za� � walka ta poci¹ga³a za sob¹ represje zestrony radzieckich i polskich organów bezpieczeñstwa publicznego. St¹d w ³oniekierownictwa Okrêgu pojawi³y siê g³osy przeciwne prowadzeniu drugiej konspiracji.

Ostatecznie na Pomorzu utworzono dwa Okrêgi Delegatury Si³ Zbrojnych:Pomorski (Bydgoski) oznaczony kryptonimem �Chrom� funkcjonuj¹cy od wiosny1945 r. i Morski (Gdañski) oznaczony kryptonimem ��wiat�, dzia³aj¹cy od 9czerwca 1945 r. Okrêgi te wraz ze szczeciñskim i olsztyñskim wchodzi³y w sk³adObszaru Zachodniego DSZ. Komendantem Okrêgu Morskiego zosta³ pp³k J. Pa³u-bicki. W Okrêgu tym najprê¿niejsz¹ siatkê zorganizowano w Gdañsku, Sopocie,gdzie mie�ci³ siê punkt kontaktowy Morskiej Delegatury z central¹ i w Gdyni orazw Tczewie. Komenda Okrêgu mie�ci³a siê w Gdañsku-Oliwie przy ul. Poznañskiej24 w mieszkaniu H. Deruckiej-Szajkowskiej i J. Deruckiej-Gliñskiej. Tam te¿by³a kancelaria i punkt kontaktowy Komendy Okrêgu.

132

Pocz¹tkowo Szefem Sztabu Okrêgu Pomorskiego by³ Chyliñski, który od 10czerwca 1945 r. pe³ni³ funkcjê Komendanta. Komenda Okrêgu Pomorskiego dzia-³a³a w Bydgoszczy, gdzie kwaterami J. Chyliñskiego by³y m.in. mieszkania: W³a-dys³awy Tojzy przy ul. Dolina 31 i Teresy Rux przy ul. Poznañskiej 1. Mie�ci³asiê tam równie¿ kancelaria Okrêgu.

W dzia³alno�ci pomorskiej Delegatury Si³ Zbrojnych na pierwszy plan wysuniêtodzia³alno�æ propagandow¹ i wywiadowcz¹. Kontynuowano te¿ likwidacjê oddzia-³ów Armii Krajowej. Ponadto pracê obu Okrêgów skierowano na odtworzeniesystemu ³¹czno�ci dowodzenia oraz zorganizowanie samopomocy spo³ecznej i sa-moobrony. Z poszczególnych Inspektoratów nap³ywa³y meldunki do Komend Okrê-gów Bydgoskiego i Morskiego, które nastêpnie przesy³ano do Warszawy. Stamt¹dtrafia³y z kolei do w³adz polskich w Londynie.

Sytuacja miêdzynarodowa i wewnêtrzna kraju spowodowa³a konieczno�æ likwi-dacji Polskiego Pañstwa Podziemnego. W dniu 1 lipca 1945 r. zosta³a rozwi¹zanaDelegatura Rz¹du RP na Kraj. Rozwi¹zaniu uleg³ te¿ podziemny parlament � RadaJedno�ci Narodowej. Tym samym nast¹pi³ koniec Polskiego Pañstwa Podziemnego.Nieco pó�niej, a mianowicie 6 sierpnia 1945 r. rozwi¹zano Delegatury Si³ Zbroj-nych. Decyzj¹ kierownictwa rozwi¹zywanej Delegatury w dniu 9 wrze�nia 1945 r.utworzono natomiast Zrzeszenie �Wolno�æ i Niezawis³o�æ� (�WiN�), organizacjê,która g³ówny nacisk po³o¿y³a na dzia³alno�æ polityczn¹, cywiln¹ i propagandow¹.

Okres istnienia �WiN� na Pomorzu zasadniczo zakoñczy³ siê w kwietniu�maju1946 r., kiedy to dosz³o do aresztowania jego kierownictwa. Cz³onkowie tej orga-nizacji otrzymali wieloletnie wyroki wiêzienia.

Walkê z systemem komunistycznym prowadzi³o nadal szereg ugrupowañ wy-wodz¹cych siê z AK, m.in. przyby³e z Wileñszczyzny oddzia³y pp³k. A. Olechno-wicza (�Pohorecki�) i mjr. Zygmunta Szendzielarza (�£upaszka�). Utworzy³y oneeksterytorialny O�rodek Mobilizacyjny Okrêgu Wileñskiego AK. Tak¿e i tutaj na-st¹pi³y aresztowania, wyroki wieloletniego wiêzienia, a nawet �mierci.

Ró¿norodne formy oporu stosowa³o równie¿ podziemie zwi¹zane z NarodowymiSi³ami Zbrojnymi (np. �Organizacja Polska�), Stronnictwem Narodowym (NarodoweZjednoczenie Wojskowe). W tym przypadku tak¿e mo¿na zaobserwowaæ przemie-szczanie siê oddzia³ów podziemnych tym razem z Polski Centralnej i Po³udniowo--Wschodniej, co by³o zjawiskiem charakterystycznym dla tego okresu. Przybywaj¹cybowiem cz³onkowie podziemia nie byli znani na tutejszym terenie, co wobec ruchówmigracyjnych ludno�ci u³atwi³o im pracê w konspiracji. Po aresztowaniach w latach1946�1949 dzia³alno�æ niepodleg³o�ciow¹ kontynuowano w bardzo niewielkim stop-niu, przewa¿nie na zasadzie inicjatyw oddolnych. Brali w niej udzia³ zarówno¿o³nierze podziemia AK-owskiego, jak i Narodowych Si³ Zbrojnych, StronnictwaNarodowego i innych kierunków politycznych, a tak¿e m³odzie¿ gimnazjalna �zw³aszcza harcerska, która w wypadku zatrzymania przez Urz¹d Bezpieczeñstwapoddawana by³a szczególnie brutalnemu �ledztwu.

133

Represje powojenne

Jak ju¿ wspomniano wy¿ej, wszelkie tendencje niepodleg³o�ciowe by³y natych-miast zwalczane przez radzieckie i polskie w³adze bezpieczeñstwa. Ujawnianie siê¿o³nierzy i oficerów Armii Krajowej i Delegatury Si³ Zbrojnych w Bydgoszczy,Gdañsku i Szczecinie bynajmniej nie uchroni³o ich od represji i szykan. KomisjaLikwidacyjna w Gdañsku, nadzorowana zreszt¹ przez Wojewódzki Urz¹d Bezpie-czeñstwa Publicznego, dzia³a³a co najmniej od 5 listopada 1945 r. (w tym dniuujawni³ siê ostatni Komendant Garnizonu Bydgoszcz kpt. cz.w. B. Sonenfeld,otrzymuj¹c dokument z adnotacj¹: �Komisja Likwidacyjna b. AK � Okrêg Mor-ski�) do 31 stycznia 1946 r. Obawiaj¹c siê aresztowañ nie ujawni³a swoich strukturWojskowa S³u¿ba Kobiet, aczkolwiek du¿a czê�æ cz³onkiñ opu�ci³a szeregi konspi-racji. Podobnie by³o z innymi Wydzia³ami Komendy Okrêgu Pomorskiego AK,przede wszystkim z wywiadem i ³¹czno�ci¹.

Do czerwca 1945 r. na terenie Pomorza znajdowa³y siê oddzia³y NKWD OchronyTy³ów 2 Frontu Bia³oruskiego, których liczebno�æ odpowiada³a dwóm dywizjom.Oddzia³y te kontrolowa³y i nadzorowa³y wszelkie przejawy ¿ycia politycznego,spo³ecznego i gospodarczego, jakie zaczê³o kszta³towaæ siê po zakoñczeniu dzia³añwojennych. NKWD obserwowa³o te¿ decyzje podejmowane przez ówczesne w³adzewojewódzkie. Przeprowadza³y równie¿ masowe aresztowania w�ród ludno�ci nie-mieckiej i polskiej. Tzw. podstawê prawn¹ do przeprowadzenia represji stanowi³rozkaz Komisarza Spraw Wewnêtrznych £. Berii z 11 stycznia 1945 r. (nr 0016)o �oczyszczeniu z wrogich elementów ty³ów poszczególnych frontów�. Deportacj¹Polaków z Pomorza zajmowa³ siê Oddzia³ NKWD do spraw Jeñców Wojennychi Internowanych.

Od stycznia do kwietnia 1945 r. wywieziono z Pomorza i pó³nocy Mazowszaod 20 000 do 30 000 Niemców oraz Polaków, a w�ród nich co najmniej 231 ¿o³nierzyArmii Krajowej, Okrêgowej Delegatury Rz¹du na Pomorzu, Tajnej Organizacji �GryfPomorski�, Polskiej Armii Powstania. Podana wy¿ej liczba zosta³a ustalona napodstawie niepe³nych wykazów imiennych. Zachowane czê�ciowo dokumenty nieoddaj¹ wiêc w pe³ni obrazu tragedii Pomorza.

W akcjach represyjnych obok NKWD brali te¿ udzia³ funkcjonariusze UrzêdówBezpieczeñstwa Publicznego, Milicji Obywatelskiej i Informacji Wojskowej. Zatrzy-manych Polaków pocz¹tkowo przetrzymywano w zbiorczych punktach zbornychNKWD w Bia³ymstoku, Nasielsku, Ciechanowie (by³o tam tak¿e wiêzienie opera-cyjne NKWD), Dzia³dowie, Grudzi¹dzu, a nastêpnie wywo¿ono na Ural i do za-chodniej Syberii. Czê�æ wywiezionych powróci³a do kraju, inni natomiast zmarliw Zwi¹zku Radzieckim.

Represje i szykany objê³y równie¿ osoby nie anga¿uj¹ce siê w antykomunis-tyczn¹ konspiracjê. Niektórzy prze¿yli wiêzienia, inni ponie�li �mieræ, nie zawszena mocy wyroku s¹dowego. Organa urzêdu Bezpieczeñstwa Publicznego wielokrot-

134

nie pos³ugiwa³y siê metod¹ prowokacji, wykorzystuj¹c dodatkowo dawnych agentówgestapo. Starano siê spenetrowaæ zarówno organizacje kontynuuj¹ce po wojnie pracêkonspiracyjn¹, jak i te, które jej zaprzesta³y, np.: Tajn¹ Organizacjê Wojskow¹ �GryfPomorski� (rozpracowywan¹ przez UB pod kryptonimem �Rzeka�), Polsk¹ ArmiêPowstania (kryptonim �Pomorzanka�), �Miecz i P³ug� (kryptonim �Bosz�), Naro-dowe Si³y Zbrojne � Organizacja Polska (kryptonim �Odra�), Okrêgowa DelegaturaRz¹du (kryptonim �Indeks�, �Ocean�) i inne. Aresztowanych osadzano w obozachkarnych i wiêzieniach, np. w Gdañsku, Bydgoszczy, Grudzi¹dzu, Wejherowie,Koszalinie, W³oc³awku, Brodnicy, za� po wyrokach s¹dowych najczê�ciej we Wron-kach, a kobiety w Fordonie. W niektórych wiêzieniach wykonywano wyroki �mier-ci, m.in. w Gdañsku, Bydgoszczy, Brodnicy, Koszalinie, W³oc³awku, Wejherowie.

Aresztowania objê³y wiêkszo�æ czo³owych postaci Komendy Okrêgu Pomor-skiego ZWZ�AK. Mo¿na tutaj wymieniæ pp³k. J. Pa³ubickiego (aresztowany 23sierpnia 1945 r.), pp³k. J. Chyliñskiego (24 sierpnia 1945 r.), M. Górskiego (30listopada 1945 r.), mjr. J. Grussa (5 grudnia 1945 r.), por. A. Jarockiego (20 kwietnia1946 r.), A. Antczaka (31 sierpnia 1948 r.) czy W. ¯bikowskiego (luty 1950 r.)i wielu, wielu innych.

Podpu³kownicy Pa³ubicki i Chyliñski wraz z 35 ¿o³nierzami Armii Krajowej �Delegatury Si³ Zbrojnych zostali oskar¿eni o �przynale¿no�æ do AK i próbê obaleniademokratycznego ustroju Pañstwa Polskiego�. Wprawdzie na mocy wyroku Wojsko-wego S¹du Rejonowego w Gdañsku z dnia 25 wrze�nia 1946 r. skazano ich na pó³toraroku wiêzienia z zaliczeniem dotychczasowego aresztu, jednak przebyte �ledztwo,tortury, wreszcie sam pobyt w wiêzieniu wp³ynê³y ujemnie na stan ich zdrowia. Skutkitego dawa³y o sobie znaæ przez d³ugie lata. W poszczególnych procesach przeciwkoinnym cz³onkom pomorskiej konspiracji wyroki by³y znacznie surowsze.

W tym miejscu nale¿y te¿ wspomnieæ o niektórych przynajmniej osobach, któreponios³y �mieræ z r¹k funkcjonariuszy UB lub s³u¿b wiêziennych. Jedn¹ z pierw-szych ofiar by³ T. Dulski, aresztowany w styczniu 1945 r. przez NKWD i wywie-ziony do Zwi¹zku Radzieckiego, gdzie zmar³ w obozie pod Tu³¹ (miêdzy 18 a 25marca 1945 r.). Wymieniæ tak¿e mo¿na L. Bia³ego, aresztowanego przez WojewódzkiUrz¹d Bezpieczeñstwa w Bydgoszczy i tam zamordowanego (przypuszczalnie3 marca 1945 r.), B. Lipskiego zamordowanego we Wronkach 27 czerwca 1945 r.,A. Jarockiego zamordowanego 19 wrze�nia 1948 r. czy A. Antczaka zamêczonego31 sierpnia 1952 r. � wszyscy we Wronkach. Inni, jak np. H. Krzeszowska-Piet-kiewicz i jej m¹¿ Bronis³aw musieli opu�ciæ swoje miejsce zamieszkania w Toruniui uciekaæ na drugi koniec kraju do Wroc³awia, jeszcze inni, jak np. J. Chyliñski czyI. Jagielska (Nowak), musieli emigrowaæ za granicê.

* * *W niniejszej publikacji wielokrotnie wspomniano o odmiennych warunkach,

w jakich przysz³o dzia³aæ Polskiemu Pañstwu Podziemnemu na Pomorzu. Nie tylko

135

zadania postawione przed Okrêgiem Pomorskim ZWZ�AK, ale i sytuacja okupa-cyjna okre�la³y formy funkcjonowania struktur PPP. Pomimo trudno�ci konspiracjapomorska odznacza³a siê ró¿norodno�ci¹ form dzia³ania, aczkolwiek z przyczyn,o których ju¿ pisano, w mniejszym zakresie. Podkre�liæ trzeba stosunkowo du¿yudzia³ kobiet, które z nara¿eniem ¿ycia przewozi³y meldunki, rozkazy, prasê kon-spiracyjn¹, pilotowa³y oficerów Okrêgu, zapewnia³y kwatery itp. Wobec masowejeksterminacji wszelkie sprawy i spory polityczne zesz³y na plan dalszy. Wspó³pracêpodejmowa³y orientacje nawet sobie przeciwstawne, przy czym najwiêksz¹ rolêodgrywa³o tutaj Stronnictwo Narodowe. Polskie Pañstwo Podziemne ogarnê³o swoj¹dzia³alno�ci¹ niemal ca³e terytorium Pomorza. Jedn¹ z charakterystycznych cechkonspiracji pomorskiej by³o wzajemne przenikanie i krzy¿owanie siê poszczegól-nych odcinków pracy podziemnej. Bardzo czêsto jedna osoba zaanga¿owana by³aw ró¿nych pionach organizacyjnych.

W podstawowych za³o¿eniach ca³o�æ wysi³ków Polskiego Pañstwa Podziemnegoskierowana by³a na przygotowanie ludno�ci i terenu do powstania powszechnego.Tereny Pomorza traktowano pocz¹tkowo jako miejsce przysz³ego desantu wojsksprzymierzonych, pó�niej, wskutek zmian sytuacji polityczno-militarnej i trudno�ci,z jakimi spotyka³y siê tam inicjatywy organizacyjne, mia³y spe³niaæ pomocnicz¹ rolê.

Tu nasuwa siê te¿ uwaga o charakterze ogólnym. Ka¿da wojna i okupacjawymusza w spo³eczeñstwie konieczno�æ podjêcia dodatkowej walki o byt i prze-trwanie. Procesy te nie zawsze przebiega³y w zgodzie z przyjêtymi normami mo-ralno-etycznymi. St¹d wystêpuj¹ce niekiedy zjawiska deprawacji � dotyczy to nietylko Pomorza, ale i ca³o�ci terenów okupowanych. Terror okupacyjny, a wiêcegzekucje, masowe aresztowania, stosowanie tortur, osadzanie w obozach i wiêzie-niach, wysiedlenia w sposób niespotykany zbrutalizowa³y codzienne ¿ycie.

Odrêbny problem to sprawa stosunku spo³eczeñstwa polskiego, w tym i pomor-skiego do w³adz okupacyjnych. Pojêcie volksdeutscha�kolaboranta mia³o na Pomo-rzu inny wyd�wiêk ni¿ w Polsce Centralnej. Dramat Pomorzan wpisywanych i wpi-suj¹cych siê na Niemieck¹ Listê Narodowo�ciow¹, a nastêpnie wcielanych doWehrmachtu do dzi� nie znajduje czêsto w³a�ciwej oceny historycznej.

Lata wojny i okupacji sprawi³y, ¿e du¿a czê�æ Polaków, w tym i Pomorzan,z rado�ci¹ i nadziej¹ oczekiwa³a koñca tragicznych dni, co wcale nie oznacza³oaprobaty narzuconego z zewn¹trz systemu radzieckiego. D¹¿enie do wolno�ci by³otak silne, ¿e nie zawsze zastanawiano siê jakie bêd¹ nastêpstwa kolejnej okupacjii zniewolenia. Trzeba pamiêtaæ, ¿e Pomorzanie ponie�li ogromne straty biologicznei materialne wskutek eksterminacji niemieckiej. Wielu z nich represjonowano zaudzia³ w konspiracji. Ludno�æ pomorska poddana by³a te¿ represjom po zakoñczeniuwojny przez komunistyczne w³adze radzieckie i polskie.

Tak wiêc idea Polskiego Pañstwa Podziemnego, dla której tysi¹ce Polakówrównie¿ i na Pomorzu z³o¿y³o najwy¿sz¹ ofiarê � ¿ycie, idea stworzenia silneji demokratycznej Polski przez d³ugie lata nie mog³a doczekaæ siê realizacji.

136

BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA

Armia Krajowa na Pomorzu. Materia³y z sesji naukowej w Toruniu w dniach 14�15listopada 1992, Toruñ 1993.

Armia Krajowa w dokumentach, t. I�IV, Londyn 1970�1989.Broszat M., Nationalsozialistische Polenpolitik 1939�1945, Stuttgart 1961.Chrzanowski B., Konspiracja Rz¹du RP w latach 1939�1945, Gdañsk 1992.Chrzanowski B., Zwi¹zek Jaszczurczy i Narodowe Si³y Zbrojne na Pomorzu

1939�1947, Toruñ 1997.Chrzanowski B., Miecz i P³ug (Zjednoczone Organizacje Ruchu �Miecz i P³ug�)

na Pomorzu w latach okupacji niemieckiej, Toruñ 1997.Górski G., Administracja Polski Podziemnej 1939�1945, Toruñ 1995.Górski G., Pocz¹tki Pomorskiej Okrêgowej Delegatury Rz¹du, Zapiski Historyczne,

Nr 3�4, Toruñ 1998.Górski G., Polskie Pañstwo Podziemne 1939�1945, Toruñ 1998.Jastrzêbski W., Sziling J., Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdañskim w latach

1939�1945, Gdañsk 1979.Jaszowski T., Okrêg Pomorski Armii Krajowej. Podokrêg Po³udniowo-Wschodni,

Toruñ 1996.Komorowski K., Konspiracja pomorska 1939�1947. Leksykon, Warszawa 1993.Komorowski K., Armia Krajowa na Pomorzu, w: Armia Krajowa. Rozwój organi-

zacyjny, Warszawa 1997.Madajczyk Cz., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, t. I�II.Okrêg Pomorski Armii Krajowej w dokumentach 1939�1945, Toruñ 1991.Powojenne losy konspiracyjne na Pomorzu. Materia³y z sesji naukowej w Toruniu

w dniu 19 listopada 1944 r., Toruñ 1995.Salmonowicz S., Polskie Pañstwo Podziemne. Z dziejów walki cywilnej 1939�1945,

Warszawa 1994.S³ownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej, cz. 1�4, Toruñ 1994�1998.

137

Steyer D., Eksterminacja ludno�ci polskiej na Pomorzu Gdañskim w latach1939�1945, Gdynia 1967.

Walka podziemna na Pomorzu w latach 1939�1945. W 50 rocznicê powstania S³u¿byZwyciêstwu Polski. Materia³y z sesji w Toruniu w dniach 27�28 wrze�nia 1989,Toruñ 1990.

Wapiñski R., ¯ycie polityczne Pomorza w latach 1920�1939, Warszawa��Poznañ�Toruñ 1983.

THE POLISH UNDERGROUND STATE IN POMERELIA 1939�1945

Summary

The Polish Underground State was a phenomenon without precedent in history.Nowhere during the Second World War a similar resistance system against theoccupants which organized social activity in all spheres of life was created. In noneof then occupied countries of Europe were created such underground structureswhich were a conspiratorial continuation of state institutions destroyed by theoccupants.

The Polish Underground State developed gradually since the first days ofoccupation in the autumn of 1939 and reached its height in the summer of 1944.In this moment it was put against a new challenge. The German occupation wasreplaced by the Russian Red Army coming from the East, which took the controlover the country and installed here a new administration, subordinated to Moscow.

The structures of the Polish Underground State comprised fundamentally fourspheres of activity. The most important one was the activity of the militaryorganization which carried the armed struggle for the regaining of independence.That formation was the Union for Armed Struggle (Zwi¹zek Walki Zbrojnej =ZWZ), since 1942 renamed Home Army (Armia Krajowa = AK). The task of puttingin function in the underground the public administration, totally liquidated by theoccupants, was overtaken by the Homeland Delegature of the Government of thePolish Republic under the leadership of the Homeland Vicepresident of the Councilof Ministers (the whole government had its seat first in France, since 1940 inEngland). The underground political life, represented by four most important politicalparties, had its organizational representation in the Council of National Unity (RadaJedno�ci Narodowej). There functioned also the underground justice administrationwhich watched over the loyalty to the Polish State shown by Polish citizens underoccupation.

The structures of the Polish Underground State developed in the whole territoryof Poland in its borders as they were before the war started in September 1939. Butof course their development and their final reaching was very differentiated: manyfactors influenced that. In general, the most difficult conditions for undergroundactivities persisted during the whole period of occupation in the western territoriesof the Polish Republic which were 1939 incorporated directly to the German Reich.

161

One of these territories was the province of Pomerelia (named Westpreussen by theGermans); our work is consecrated to the functioning of the structures of PolishUnderground State in this part of Poland.

The authors set themselves the task of showing the whole problematics of theconspiratorial resistance against the German occupants. They present the generalproblems connected with the origins, the development and the model of the PolishUnderground State, then the conditions for conspirational activities under the reprisalsof the occupants and finally the structures and forms of the resistance. We find herea description of underground military and civil structures in Pomerelia, among othersalso such ones which for diverse reasons stood outside the formal structures of theUnderground State.

The authors consecrated much place to the forms of active opposition againstthe policy of the occupants which was � as it should be underlined � especiallyrepressive in Pomerelia. The Polish population of Pomerelia showed its enemitytowards the Germans in other forms that these which were known in Central Poland(the so-called by the Germans �Government General�). The authors tried also tocharacterize an average member of the Pomerelian underground movement and anaverage member of the leading bodies of the resistance. Finally they present thetragical history of the structures of the Polish Underground State after the enteringof Soviet army and after the installation of Polish institutions and administrationsubordinated to the Soviet Union. The heroes of the struggle for independenceexperienced then a second wave of bloody and dramatic reprisals.

The work is a first attempt in the Polish historical literature to give a wholesaledescription of the functioning of the Underground State in a selected territory of apre-war voivodship (province). Into consideration were taken not only selectedconspiratorial structures but also a broad social background of underground activitiesand the engagement of the population in the struggle against the occupants.

(English translations Jerzy Serczyk)

DER POLNISCHE UNTERGRUNDSTAAT IN POMMERELLEN 1939�1945

Zusammenfassung

Der polnische Untergrundstaat war eine Erscheinung ohne Präzedenzfall in derGeschichte. Während des Zweiten Weltkrieges wurde sonst nirgends ein ähnlichesWiderstandssystem geschaffen, welches in allen Lebensbereichen die gesell-schaftliche Aktivität gegen die Okkupanten organisierte. In keinem von den damalsokkupierten Ländern Europas wurden im Untergrund Strukturen aufgebaut, welcheeine in der Konspiration funktionierende Kontinuität der von der Besatzungsmachtzerstörten staatlichen Institutionen darstellten.

Der polnische Untergrundstaat entwickelte sich stufenweise seit den ersten Tagender Okkupation im Herbst 1939 und erreichte seinen Höhepunkt im Sommer desJahres 1944. In diesem Augenblick mußte er einen neuen Herausforderung stand-halten. Die deutsche Okkupation wurde durch die vom Osten her einmarschierenderussische Rote Armee ersetzt, welche die Kontrolle über das Land übernahm undneue, Moskau unterstellte staatliche Strukturen installierte, aus denen ein polnischerkommunistischer Staat entwickelt werden sollte.

Die Strukturen des polnischen Untergrundstaates umfaßten grundsätzlich vierTätigkeitsbereiche. Den wichtigsten Bereich bildete die Tätigkeit der Militärorgani-sation, welche den bewaffneten Kampf um die Wiedererlangung der Unabhängigkeitführte. Diese Organisation bildete der Bund des Bewaffneten Kampfes (Zwi¹zekWalki Zbrojnej = ZWZ), seit 1942 in Heimatarmee (Armia Krajowa = AK) um-benannt. Die Aufgaben im Funktionsbereich der öffentlichen Verwaltung, die vonder Besatzungsmacht ganz liquidiert wurde, übernahm im Untergrund die Landes-delegatur der Regierung der Republik Polen (Delegatura Rz¹du RzeczypospolitejPolskiej na Kraj), die von dem im Lande amtierenden Stellvertretenden Minister-präsidenten geleitet wurde. Das im Untergrund funktionierende politische Leben,welches durch vier wichtigste politische Parteien vertreten war, fand seinen organi-satorischen Ausdruck im Rat der Nationalen Einheit (Rada Jedno�ci Narodowej).Im Untergrund wirkte auch die Rechtsprechung, welche die Aufrechterhaltung derLoyalität gegenüber dem Polnischen Staat durch die polnischen Bürger überwachte.

Die Strukturen des polnischen Untergrundstaates entwickelten sich auf demGebiet des gesamten Landes in seinen Grenzen aus der Zeit vor dem Kriegsausbruchim September 1939. Dabei war selbstverständlich ihre Entwicklung und der

163

endgültige tatsächliche Wirkungsbereich stark differenziert, was von verschiedenenFaktoren beeinflußt wurde. Im allgemeinen waren die für die Entwicklung derUntergrundarbeit bestimmenden Verhältnisse während der gesamten Zeit der Okku-pation in denjenigen westlichen Territorien des Staates am schwierigsten, die 1939zum Deutschen Reich direkt eingegliedert wurden. Zu diesen Territorien gehörtenauch die Gebiete Pommerellens (im deutschen Sprachgebrauch als Westpreußenbezeichnet). Das Funktionieren der Strukturen des polnischen Untergrundstaates indiesem Landesteil bildet den Gegenstand der vorliegenden Arbeit.

Die Autoren haben es sich zum Ziel gesetzt, die gesamte Problematik deskonspirativen Widerstandes gegen die deutschen Okkupanten darzustellen. Sie be-ginnen mit der allgemeinen Darstellung der Problematik der Entstehung, derEntwicklung und des Modells des polnischen Untergrundstaates; sie präsentierendabei die Bedingungen, welche für die Untergrundarbeit durch die Repressalienpoli-tik der Okkupanten geschaffen wurden und stellen dann ednen Abriß der Strukturenund der Formen des Widerstandes dar.

Wir finden hier eine Beschreibung der konspirativen militärischen und zivilenStrukturen in Pommerellen, darunter auch derjenigen, die aus verschiedenen Gründensich außerhalb der formellen Strukturen des polnischen Untergrundstaates befanden.Viel Platz wurde der Darstellung der verschiedenen Formen des aktiven Widerstandesgegen die Politik der Okkupationsmacht eingeräumt, die in Pommerellen, wasbesonders betont werden sollte, einen ausgesprochen repressiven Charakter hatte.Dabei wurden die Erscheinungsformen dieses Widerstandes unter den breitenSchichten der pommerellischen Bevölkerung herausgestellt, welche einen vollkom-men anderen Charakter hatten, als es beispielsweise auf den Territorien Mittelpolens(in dem von den Deutschen geschaffenenen �Generalgouvernement�) der Fall war.

Es wurde auch der Versuch unternonmen, die Gestalt eines durchschnittlichenMitglieds der pommerellischen Konspiration und eines Mitgliedes der Leitung dieserKonspiration zu charakterisieren. Als Abschluß dieser Erörterungen wurden dietragischen Schicksale der Strukturen des polnischen Untergrundstaates nach demEinmarsch der sowjetischen Truppen in Pommerellen und der Installierung derpolnischen Institutionen und Behörden, die der Sowjetunion unterstellt waren,präsentiert. Die Helden des Unabhangigkeitskampfes haben damals eine zweite Welleder blutigen und dramatischen Repressalien erlebt.

Die vorliegende Bearbeitung bildet in der polnichen historischen Literatur denersten Versuch, eine Gesamtdarstellung des Funktionierens des polnischen Unter-grundstaates auf dem ausgewählten Gebiet einer polnischen Vorkriegs-Wojewod-schaft zu bieten. Dabei wurden nicht nur ausgewählte Konspirationsstrukturen,berücksichtigt, sondern auch auf die breite gesellschaftliche Grundlage der Unter-grundtätigkeit und auf das engagierte Auftreten der polnischen Gesellschaft imKampf gegen die Okkupanten hingewiesen.

(Deutsche Übersetzung Jerzy Serczyk)

164

A�Achilles� zob. Lipecki TadeuszAdamek Jan 151�Adamski� zob. Antczak Antoni�Ala� zob. Eliaszewicz-Orwid AndrzejAlvensleben Ludolf Hermann, von 26�Andrzej� zob. Eliaszewicz-Orwid Andrzej�Andrzej� zob. Olszewski Józef�Andrzej� zob. Rasz Henryk�Andrzej� zob. Stobrawa Leon�Ania� zob. Rux TeresaAntczak Antoni �Dyrektor�, �Antoni�,

�Adamski� 43, 51, 79�81, 86, 135,152, 157

Antczak Feliks 87�Antoni� zob. Antczak Antoni�Antoni� zob. Jarocki Jan AlfonsArendt Aleksander �Konar�, por. 40, 92,

98�Aureliusz� zob. Ostrihansky RudolfBBagiñski Mieczys³aw �Grzmot�, �Grzmo-

ciñski� 69, 87�Bartel� zob. Lipski Boles³awBartel Józef, ks. 54Bartel Kazimiera zob. Rogoziñska

KazimieraBartel Zofia �Dobra�, �Goebbelsowa�

61�62Bartel, rodzina 62, 129, 147�Batory� zob. Micha³ko Bernard�Bech� zob. Warczak FeliksBelau Jan �Mewa�, �Morski�, por. 64,

92, 95�96, 103�Ben� zob. Fiutowski Tadeusz�Ben� zob. Poro¿yñski BenedyktBendig Franciszek �Ksawery�, kpt. 60�61,

64, 67, 70, 92, 95, 98, 102, 143Berka Wac³aw �Brodowicz�, �Wac³aw�,

mjr 44Bia³a Maria �Magda� 61�Bia³y� zob. Koliber Kazimierz�Bia³y Grot� zob. S³owikowski Edward

Bia³y Leszek �Jakub�, �Radius�, por. 61,65, 102, 135

Bia³y, rodzina 62Bieñ Adam 16Blomberg Werner, von gen. 22Bniñski Adolf 13�14, 81Bock Fedor von, gen. 23�Bogna� zob. Derucka Helena�Bohusz� zob. Fiutowski Tadeusz�Boles³aw� zob. Chyliñski JózefBo³tuæ Maria z d. Weso³owska

�Marianna� 146�Boñcza� zob. Cerklewicz Marceli�Borowy� zob. Pa³ubicki Jan�Borsuk� zob. Michniewicz Stanis³awBortnowski W³adys³aw, gen. 23, 39Borzyszkowski Edmund �Józef� 82�Bór� zob. Komorowski TadeuszBracht Fritz 35Brajczewski Józef �D¹b� 65Brauchitsch Walter, gen. 24Braun Jerzy 20Breska Augustyn �Zbych� 108�Brodacz� zob. Czarnecki Jan�Brodowicz� zob. Berka Wac³awBroniec Eugeniusz 51Broszat Martin 137Bruski Alojzy �Grab�, �Drwal�, por. 74,

107�109, 159Bruski Boles³aw 102Bukiewicz Wanda 54Bukowski Hubert �Sójka� 109Burczyk Olga �Olga� 153Burczyk Robert �Kaszuba� 95�Butler� zob. Stankiewicz SylwanButter Zofia zob. Stankiewicz Zofia�Bywalec Stefan� zob. Przyby³a AdamCCergowski Jan zob. Szczurek-Cergowski

JanCerklewicz Marceli �Boñcza�, �Paszota�,

mjr 39, 43�44�Cezary� zob. Jeute Stanis³aw Leon

INDEKS OSÓB

165

�Choraszeski Aleksander� zob. SchulzAleksander Ignacy

�Christian� zob. Potyra³a AleksanderChrzanowski Bogdan 137Chyliñski Józef �Boles³aw�, �Rekin�,

�Wicher�, pp³k 47�48, 57�63, 65,67�70, 72�73,

129�133, 135, 143Ciecholiñski Seweryn 40Ciesielski Wac³aw �Roman� 43�44, 57,

79�81, 152, 155�Ciocia Irka� zob. Hoffmann KazimieraCiszewski Bernard 82, 87Cylkowski Lucjan �Lucek�, �Papa

Lutek�, �¯uk�, hm 68, 91Cyrkler Ludwik, kpt. 40Czarnecki Jan �Brodacz� 51Czarnowski Edward �Kolski� 98�Czarny� zob. Kwiczor Alfons�Czaszka� zob. Schneider EdwardCzerwiñski (z Torunia) 44Czuperska Anna �Hanka� 47Czuperski Henryk �Ryszard� 47D�Dalke� zob. Dalkowski Józef RomanDalkowscy, rodzina 44Dalkowski Józef Roman �Dalke�,

�Kozak�, por. 141Dambek Józef �Lech�, �Kil�, �Jur�, �Kil

Adam�, por. 41, 52, 139�Dan� zob. Guss StefanDandelski Zdzis³aw 82, 87�Danka� zob. Dulska BarbaraDawidzki Czes³aw 51, 85�D¹b� zob. Brajczewski Józef�D¹b� zob. Sznajder Jan�D¹b� zob. Träger AugustynDejewscy, rodzina 62Depka Czes³aw �Gryf� 105Derucka Helena zam. Szajkowska

�Bogna�, �Tekla� 61, 66, 132Derucka Jadwiga zam. Gliñska �Maria�,

�Jadzia�, �Lodzia� 61, 132Deyk Franciszek 105�Dêbor� zob. Leski KazimierzDêbska Kazimiera zob. Skrobacka

Kazimiera�Dobra� zob. Bartel Zofia

�Dok³adny� zob. Michalewski Jerzy�Doktor� zob. Karaszewicz-Tokarzewski

Micha³�Do³êga� zob. Dulski Alojzy Tadeusz�Dorota� zob. Korniak Halina�Drwal� zob. Bruski AlojzyDukalski Mieczys³aw �Zapora�, �Mietek�,

�Jacek�, �Marek�, �Plamka�, �Gruby�,kpt. 50�51, 97, 139

Dulscy, rodzina 62, 70, 147, 158Dulska Barbara �Danka� 61Dulska Hanna zob. Nowicka HannaDulska Janina �Maria�, �Maliszewska� 61Dulski Alojzy Tadeusz �Smuga�,

�Do³êga�, por. 135Dydyñska Anna zob. Paszkowska AnnaDymska Monika �Nika� 40, 96�Dyrektor� zob. Antczak AntoniDziekan Stefan 54Dziêgielewscy, rodzina 62Dziêgielewski Stanis³aw �Miko³ajski� 65Dzikowski (z ODR) 87EEichstaedt Józef �Jacek�, �Mikrus�, por.

64Eliaszewicz-Orwid Andrzej �Andrzej�,

�Ala�, �Waszkiewicz Andrzej�,�Iwaszkiewicz Andrzej� 97

�Englert� zob. Ratajczak Józef�Ewa� zob. Jagielska Irena�Ewa� zob. Klunder UrszulaF�F�1� zob. Grabowski Leon�Fala� zob. Trojanowski FranciszekFelchnerowski Zygmunt �Wydra�, ppor.

98Felczak Zygmunt �Jasiñski� 51�Ferrum� zob. Wojewski Grzegorz Pawe³Fiutowski Tadeusz �Bohusz�, �Ben�,

�Stefan�, �Karol�, kpt. 70Formela Boles³aw �Rumiñski�, por. 54Forster Albert 24�26, 28�29, 31, 34�35,

116�Franciszek� zob. Rochowiak FranciszekFredyk (z ODR) 87�Furman� zob. Szneider Jan

166

GGackowski Stanis³aw 102�Gawe³� zob. Ostrihansky RudolfGendaszek Franciszka �Teresa� 61�63Gendaszek, rodzina 62Gierszewski Józef �Ry��, �Szulc�,

�Gozdawa�, mjr 139Gliñska Jadwiga zob. Derucka JadwigaG³ówczewski Leon, ks. 54�Gniewosz� zob. Zürn Edward�Goebbelsowa� zob. Bartel Zofia�Goertz Robert� zob. Lipecki Tadeusz�Goszczyñski� zob. Rutkowski Mieczys³aw�Gozdawa� zob. Gierszewski JózefGórski Grzegorz 8, 10, 18, 137Górski Marian �Rumianek�, �Zió³ko�,

por. 57, 61, 70, 102, 111, 131, 135,143

Göring Hermann 34�Grab� zob. Bruski AlojzyGrabowscy, rodzina 62Grabowski Leon �F�1� 93�Gracjan� zob. Olszewski Gustaw�Gradus� zob. Pa³ubicki JanGrodzki Stanis³aw, p³k 66�Grom� zob. Pa³ubicki Jan�Grom� zob. Pude³ko Tadeusz�Grot� zob. Orientel Kazimierz�Grot� zob. Rowecki Stefan�Gruby� zob. Dukalski Mieczys³awGruetzmacher Henryk �Marta�, �Micha³�,

por. 60�61, 64�65, 67�70, 72, 91, 145�Grunwald� zob. Muzyczka LudwikGruss Józef �Starzyñski�, �Stanis³aw�,

mjr 58�61, 63�64, 69�70, 95, 129,131, 135, 143

�Gryf� zob. Depka Czes³awGrygier Tadeusz 46�47Grzanka Wiktor, mjr 38�Grzmociñski� zob. Bagiñski Mieczys³aw�Grzmot� zob. Bagiñski Mieczys³awGuderski Konrad �Konrad�, por. 40�Günther� zob. Tomanek JanGuss Stefan �Dan�, por. 106�107, 159�Gustaw II� zob. Hensel StefanGuzowscy, rodzina 62, 148Guzowska Wanda �Roma� 62Guzowski Wac³aw �Smuga� 57, 69

H�Halinka� zob. Nowicka Halina�Halszka� zob. Skrobacka Kazimiera�Hanka� zob. Czuperska AnnaHeitz Fritz, gen. 25�Henryk II� zob. Jasiñski BrunonHensel Stefan �Gustaw II� 97Hildebrandt Richard 26, 29Himmler Heinrich 26, 28�29, 32, 116Hitler Adolf 23�24, 31, 116Hoffmann Franciszek 57Hoffmann Kazimiera �Ciocia Irka� 61�62I�Ignacy� zob. Jaroszewski WitoldIgnaszak Stefan �Pegaz�, �Nordyk�, por.

98�99�Irena� zob. W³odarczyk Franciszek�Iskra� zob. Nowicka Hanna�Iwaszkiewicz Andrzej� zob. Eliaszewicz-

-Orwid AndrzejJ�Jacek� zob. Dukalski Mieczys³aw�Jacek� zob. Eichstaedt Józef�Jacek� zob. Zürn EdwardJackowska Zofia 49Jacynicz Konstanty, kmdr 38�39, 41�Jadwiga� zob. Rogoziñska Kazimiera�Jadzia� zob. Derucka JadwigaJagielscy, rodzina 62Jagielska Ewa z d. Pl¹der �Janka� 146Jagielska Irena z d. Nowak �Ewa� 61�64,

67, 130, 135Jagielska Leokadia �Kajtek� 61�Jakub� zob. Bia³y LeszekJakubowski A. �¯y³a�, mjr 47Jakubowski Maksymilian �Jur�, hm. 103�Jan� zob. Szczurek-Cergowski Jan�Janek� zob. Sikorski Jan�Janka� zob. Jagielska Ewa�Janka� zob. Leszczyñska HelenaJankowski Jan Stanis³aw �Doktór�,

�Klonowski�, �Sobol� 16, 18�19, 132�Jarociñski� zob. Pawela FranciszekJarocki Jan Alfons �Antoni�, �Juhas�,

�Roman�, ppor. 68, 70, 72, 91, 105,135

Jaroszewski Witold �Ignacy� 35

167

�Jasiñski� zob. Felczak ZygmuntJasiñski Brunon �Kuno�, �Henryk II� 57, 59Jasiukowicz Stanis³aw �Opolski� 16, 19�Jaskó³ka� zob. Lesikowska Stanis³awa�Jastrzêbski� zob. S³owikowski EdwardJastrzêbski W³odzimierz 137Jaszowski Tadeusz 137�Ja�� zob. Sznajder Jan�Jaxa� zob. Marcinkowski W³adys³aw�Jeremi� zob. Kwiczor Alfons�Jerzy� zob. Soko³owski FlorianJeute Stanis³aw Leon �Wilk�, �Cezary�,

�Stach Zachodni�, ppor. 97Jeziorañski Zdzis³aw �Nowak Jan� 111Jêdryczka Alojzy �Pomorski� 98Joachimowski Tadeusz, ks. p³k 17�Józef� zob. Borzyszkowski Edmund�Józef� zob. Rasz Henryk�Józef Ma³y� zob. Lipecki Tadeusz�Juhas� zob. Jarocki Jan Alfons�Juliañski� zob. Pieka³kiewicz Jan�Jur� zob. Dambek Józef�Jur� zob. Jakubowski Maksymilian�Jur� zob. Kaczmarek BernardJurga Tadeusz 23KKaczmarek Bernard �Jur�, �Wrzos�, kpt.

97�98�Kajtek� zob. Jagielska LeokadiaKa³amarski Pawe³ 40, 45Ka³ek Czes³aw �Ma³y� 97Kamiñski (z �Gryfa�) 105Kamiñski Stefan �Zygmunt�, �Lola�,

�Zbigniew�, �Scharz Zygmunt� 97Kamiñski Stefan 93Karaszewicz-Tokarzewski Micha³

�Doktor�, �Torwid�, gen. 12, 38,40�41, 46�47, 52, 96

Karczewski Franciszek 102�Karol� zob. Fiutowski Tadeusz�Karol� zob. Ratajczak Józef�Karolczak� zob. Ratajczak Józef�Kaszuba� zob. Burczyk RobertKatzmann Fritz 26�Kazimierz� zob. £êgowski Tadeusz

Kazimierz�Ka�mierczak� zob. Stankiewicz Sylwan�Kil� zob. Dambek Józef

�Kil Adam� zob. Dambek JózefKitzmann, rodzina 62Klamann Jan �Ludwik� 105Klawikowski Józef 98�Klonowski� zob. Jankowski Jan Stanis³awKluge Günther von, gen. 23Klunder Urszula �Ewa� 66Koc Jan �Willi�, �Maj�, �Wróbel�, kpt.

38, 40�41Koliber Kazimierz �Bia³y� 98�Kolno� zob. Stabrowska Halina�Kolski� zob. Czarnowski EdwardKomorowski Krzysztof 137Komorowski Tadeusz �Bór�, gen. 41,

59�60, 66, 93�Konar� zob. Arendt Aleksander�Konar� zob. Wo³oszyk Franciszek JanKonrad� zob. Guderski Konrad�Konrad� zob. My�liwek Bernard�Konrad� zob. Nierzwicki Arnold�Kopernik� zob. Paszkowski KazimierzKorboñski Stefan �Nowak�, �Zieliñski�

19�20Korniak Halina �Dorota� 62�Kortum� zob. Sanojca AntoniKostecki Sergiusz �Czarny�, ppor. 52Kotewicz Feliks Kazimierz 87, 153Kowalczyk Jan 62�Kozak� zob. Dalkowski Józef RomanKo�likowski Józef �Ogrodnik�, por. 69,

144Krajewska Kazimiera 63Kranich Maksymilian 140�Krauze� zob. Ratajczak Józef�Krenz Emil� zob. My�liwek Bernard�Krogulec� zob. Zürn EdwardKrólikowski Julian, pp³k 44�Kryjak� zob. Nowakowski Pawe³Krzeszowska Halina z d. Szepetys,

II voto Pietkiewicz �Ludmi³a�,�Orliñska�, �Zofia� 61, 66�67, 69,130�131, 135, 146

�Krzysztof� zob. Nierzwicki Arnold�Krzysztof� zob. Pietkiewicz Bronis³aw�Ksawery� zob. Bendig FranciszekKubiak, por. 131Kuchnowski Józef, bosman 54Kudliñscy, rodzina 62Kulas Leon 105

168

Kulas, bracia 105, 108�Kuno� zob. Jasiñski BrunonKuper Rudolf �Ziemowit Skarbek�, phm.

40, 45Küchler Georg von, gen. 23�Kwasut� zob. Schulz Aleksander IgnacyKwiatkowski Jan 68Kwiczor Alfons �Czarny�, �Jeremi� 105,

108Kwidzyñski Jan 106L�Las� zob. Lesikowski Stanis³aw�Lech� zob. Dambek Józef�Lech� zob. Sonenfeld Bronis³aw�Lederjak� zob. Skwierawski Antoni�Leliwa� zob. Staufer Maria�Lena� zob. Urbañska HelenaLendzion Witold 49�Leonard� zob. Orszt LudwikLesikowska Stanis³awa �Jaskó³ka� 66Lesikowski Stanis³aw �Las�, kpt. 100, 106Leski Kazimierz �Dêbor�, kpt. 129�131Leszczyñscy, rodzina 62Leszczyñska Helena �Janka� 61�62�Le�nik� zob. Nowakowski Pawe³Lewandowski Kazimierz 82, 87�Lilia� zob. Staufer MariaLipecki Tadeusz �Robert Goertz�,

�Achilles�, �Józef Ma³y�, kpt. 64Lipiñski Jan �Sprê¿yna�, por. 107Lipscy, rodzina 62Lipski Boles³aw �Bartel�, kpt. 73, 85�87,

132, 135, 152, 155�Lodzia� zob. Derucka JadwigaLoepper Andrzej, ppor. 105�Lola� zob. Kamiñski StefanLöbsack Wilhelm 29Lubicz J. 117�Lucek� zob. Cylkowski Lucjan�Ludwik� zob. Muzyczka Ludwik�Ludwik� zob. Ostrihansky RudolfLuliñscy, rodzina 149££êgowski Tadeusz Kazimierz �Miko³aj�,

�Kazimierz�, kpt. 150£ukowicz Stefan �Szczepan�, mjr 39,

46�47

�£upaszka� zob. Szendzielarz Zygmunt�£ysy� zob. Nowakowski Pawe³M�Maciej� zob. Schulz AleksanderMaciejewska-Marcinkowska Hanna 7Madajczyk Czes³aw 137�Magda� zob. Bia³a Maria�Maj� zob. Koc Jan�Majewski� zob. W³odarczyk FranciszekMakowski Feliks 101�Maliszewska� zob. Dulska Janina�Ma³y� zob. Ka³ek Czes³aw�Ma³y Józef � zob. Lipecki TadeuszMañkowski Walerian �Gro�ny�, por. 44Marcinkowski W³adys³aw �Jaxa�, por. 50�Marek� zob. Dukalski Mieczys³aw�Marek� zob. Szymanowicz Henryk�Maria� zob. Derucka Jadwiga�Maria� zob. Dulska Janina�Marianna� zob. Bo³tuæ Maria�Marlena� zob. Nowicka Maria�Marta� zob. Gruetzmacher Henryk�Marta� zob. Paszkowska Anna�Mestwin� zob. Nowicki Stanis³aw Cyryl�Mestwin� zob. Szczurek-Cergowski Jan�Mewa� zob. Belau Jan�Mewa� zob. Wojciechowski WitoldMichalewski Jerzy �Dok³adny�, mjr 41�Micha³� zob. Gruetzmacher Henryk�Micha³� zob. Schulz AleksanderMicha³ek Stefan 82Micha³ko Bernard �Batory� 105�106Michniewicz Stanis³aw �Borsuk� 98�Mietek� zob. Dukalski Mieczys³awMikielewicz Stanis³aw �Staszek�, por.

109�110�Miko³aj� zob. £êgowski Tadeusz

Kazimierz�Miko³aj z Torunia� zob. Orientel

KazimierzMiko³ajczyk Stanis³aw 19�Miko³ajski� zob. Dziêgielewski Stanis³aw�Mikrus� zob. Eichstaedt JózefMi³kowski Zygmunt, p³k 66�Mir� zob. Ziêtek FerdynandMiszkier Stanis³aw 100, 104Moczyñski Zygmunt 54Modrzyñska Honorata 49

169

Moeller (z ODR) 87�Mogi³a� zob. Stankiewicz Sylwan�Morski� zob. Belau Jan�Mszczuj� zob. Nowicki Stanis³aw CyrylMuzyczka Ludwik �Grunwald�,

�Ludwik�, p³k 14, 40, 52�Myszka� zob. Rasz ZofiaMy�liwek Bernard �Krenz Emil�,

�Konrad�, hm. 45, 68, 91, 93,102�103, 111

�My�liwy� zob. ¯bikowski WawrzyniecNNarojek Zenon �Zenon Nawrocki� 97Narzyñski Zbigniew �Opal� 102�Nawrocki Zenon� zob. Narojek ZenonNeumann Zygmunt 101�Nied�wiadek� zob. Okulicki LeopoldNierzwicki Arnold �Krzysztof�, �Konrad�,

kpt. 40, 50�51, 96�Nika� zob. Dymska Monika�Nordyk� zob. Ignaszak Stefan�Nowak� zob. Korboñski StefanNowak Irena zob. Jagielska Irena�Nowak Jan� zob. Jeziorañski Zdzis³awNowak Józef 101Nowak Tadeusz 79,156Nowak Wojciech 131Nowakowski Pawe³ �Le�nik�, �Kryjak�,

�£ysy�, kpt. 107Nowicka Halina �Halinka� 62Nowicka Hanna z d. Dulska �Iskra� 61Nowicka Maria �Marlena� 66Nowicki Stanis³aw Cyryl �Strzelczyk�,

�Mestwin�, �Mszczuj� 132Nozdrzykowscy, rodzina 62O�Odra� zob. Odrowski Tadeusz�Odrow¹¿� zob. Steinborn AdamOdrowski Tadeusz �Odra�, �Pomian� 49�Okrzejski� zob. Pajdak AntoniOkulicki Leopold �Nied�wiadek�, gen.

19, 129�132Olechnowicz Antoni �Pohorecki�, pp³k

133�Olga� zob. Burczyk OlgaOlszewski Gustaw �Gracjan�, ppor. 59,

65, 144

Olszewski Józef �Andrzej�, kpt 59,68�70, 72, 91, 144

Olszewski Józef (³¹cznik) 58�Opal� zob. Narzyñski Zbigniew�Opolski� zob. Jasiukowicz Stanis³awOrientel Kazimierz �Grot�, �Miko³aj

z Torunia� 111Or³owski Witold �Orze³�, mjr 69Orszt Ludwik �Leonard� 65�Orze³� zob. Or³owski WitoldOssowski Stanis³aw 82, 87Ostrihansky Rudolf �Ludwik�, �Rudolf�,

�Pawe³ek�, �Gawe³�, �Aureliusz�, p³k58�60, 142

PPajdak Antoni �Okrzejski�, �Traugutt� 16Pa³ubicki Jan �Gradus�, �Grom�,

�Piorun�, �Grom�, �Borowy� p³k59�62, 69, 74, 107, 109, 129,130�132, 135, 142

�Papa Lutek� zob. Cylkowski LucjanPaszkowscy, rodzina 62Paszkowska Anna z d. Dydyñska �Marta�

46Paszkowski Kazimierz �Kopernik�, por. 100�Paszota� zob. Cerklewicz MarceliPawela Franciszek �Jarociñski�, por. 46�Pawe³ek� zob. Ostrihansky RudolfPaw³owscy, rodzina 62Pi¹tkowski Pawe³ �Podchor¹¿ak�, por. 49Pieka³kiewicz Jan �Wernic�, �Juliañski�

15, 81Pietkiewicz Bronis³aw �Krzysztof�,

�Wiktor�, �¯bik�, kpt. 69�70, 96,111, 131, 135, 145

Pietkiewicz Halina zob. KrzeszowskaHalina

Pi³sudski Józef, marsz. 77�Piorun� zob. Pa³ubicki Jan�Plamka� zob. Dukalski Mieczys³awPl¹der Ewa zob. Jagielska Ewa�Podchor¹¿ak� zob. Pi¹tkowski Pawe³Poeplau Leon �Wolan�, ks. 51�Pohorecki� zob. Olechnowicz Antoni�Pomian� zob. Odrowski Tadeusz�Pomorski� zob. Jêdryczka AlojzyPoraj-Tucholski Stanis³aw �¯bik�,

�Witkowski Stanis³aw� 111

170

Poro¿yñski Benedykt �Ben�, por. 39, 45Potyra³a Aleksander �Tarnowski�,

�Christian�, ppor. 94Przyby³a Adam �Bywalec Stefan� 79, 153Pude³ko Tadeusz �Grom� 97Pufalowie, rodzina 157Pu¿ak Kazimierz 17R�Radius� zob. Bia³y Leszek�Rados³aw� zob. Rzepecki JanRasch (z SS) 103Rasz Henryk �Józef�, �Andrzej� 65, 69Rasz Zofia �Myszka� 63, 66Ratajczak Józef �Englert�, �Karol�,

�Karolczak�, �Krauze�, pp³k 47,57�59, 80, 99, 142

Ratajski Cyryl 13�15, 80�81�Rawycz� zob. Wrycza Józef�Rekin� zob. Chyliñski Józef�Robert Goertz� zob. Lipecki TadeuszRobiñski Mieczys³aw �Wilk� 98Rochowiak Franciszek �Franciszek�,

�Zaklicki� 69, 81, 85�87, 152, 154Rogoziñscy, rodzina 68Rogoziñska Kazimiera z d. Bartel

�Jadwiga� 61�Roma� zob. Guzowska Wanda�Roman� zob. Ciesielski Wac³aw�Roman� zob. Jarocki Jan Alfons�Rosner Antoni, pp³k 37Roszak Marcin 85Roszczynialski Edmund, ks. 54Rowecki Stefan �Grot�, gen. 12, 46, 48,

57�58, 64, 70, 72, 99�Rudolf� zob. Ostrihansky Rudolf�Rudzki Edward� zob. S³owikowski

Edward�Rumianek� zob. Górski Marian�Rumiñski� zob. Formela Boles³awRutkowski Mieczys³aw �Goszczyñski� 97Rux Teresa zam. Rydzkowska, �Ania�,

�W³ada� 62, 133Rydzkowska Teresa zob. Rux Teresa�Ryszard� zob. Czuperski Henryk�Ry�� zob. Gierszewski Józef�Ry�ka� zob. Sobociñska MariaRzepecki Jan �Rados³aw�, p³k 19

S�Salak Adam� zob. Steinborn AdamSalmonowicz Stanis³aw 10, 12, 20, 137Sanojca Antoni �Kortum�, p³k 72�Sasza�, por. (AC) 109Sauer Maria 97Schaddach Leokadia z d. Stoppel, II voto

Tadrowska 147�Scharz Zygmunt� zob. Kamiñski StefanSchneider Edward �Czaszka�, chor. 39,

44, 47, 141Schneider Tadeusz, ppor. 39Schulz Aleksander Ignacy �Micha³�,

�Maciej�, �Kwasut�, �AleksanderChoraszeski�, ppor. 64, 68, 70, 107,145

Seect Hans von, gen. 23�Sêk� zob. Träger Augustyn�Sêp� zob. Sêpo³owicz JózefSêpo³owicz Józef �Sêp� 87Sieradzki W³adys³aw (Wac³aw) 45Sikorska Janina 63Sikorski Jan �Wilk�, �Janek� 105Sikorski W³adys³aw, gen. 12�13, 15, 70,

99, 111Skrobacka Kazimiera z d. Dêbska

�Halszka� 149�Skrzat� zob. �liwowski JózefSkwierawski Antoni �Lederjak� 105�S³awbor� zob. Szczurek-Cergowski JanS³omiñski Ferdynand �Zaj¹c� 98S³owikowski Edward �Rudzki Edward�,

�Bia³y Grot�, �Jastrzêbski� 53, 65,103�104, 141

Smoleñski Józef, p³k 39�Smuga� zob. Dulski Alojzy TadeuszSobociñska Maria �Ry�ka� 66Sobociñski Wincenty, pp³k 37Sobolewski Adam �Soból� 98�Sobol� zob. Jankowski Jan Stanis³aw�Soból� zob. Sobolewski Adam�Soból� zob. Szalewski Jan KazimierzSoko³owski Florian �Jerzy�, pp³k 69Sonenfeld Bronis³aw �Lech�, por. 73, 134Sosnkowski Kazimierz, gen. 48, 57, 99Sowiñski Leon 98�Sójka� zob. Bukowski HubertSpandowski Antoni 87Spodniewscy, rodzina 62

171

�Sprê¿yna� zob. Lipiñski JanStabrowska Halina �Wita�, �Kolno�,

�¯uchowska Wanda� 41, 62�Stach Zachodni� zob. Jeute Stanis³aw

LeonStachowiak Jan �Franciszek�, chor. 52Stalin Józef 15, 19�Stanis³aw� zob. Gruss Józef�Stanis³awa� zob. Stankiewicz ZofiaStankiewicz Sylwan �Ka�mmierczak�,

�Butler�, �Mogi³a�, por. 85, 153Stankiewicz Zofia z d. Butter

�Stanis³awa� 147Stankiewicz, rodzina 154�Starzyñski� zob. Gruss Józef�Staszek� zob. Mikielewicz Stanis³awStaufer Maria z d. Adamowicz �Leliwa�,

�Lilia� 141Stawiñska Kazimiera 63�Stefan� zob. Fiutowski TadeuszSteinborn Adam �Tucholczyk�, �Adam

Salak�, �Odrow¹¿�, �Toruñczyk�,ppor. 82, 129

Stencel Józef 69�70Stencel, rodzina 62Steyer Donald 138Stobrawa Leon �Andrzej� 102Stoppel Leokadia zob. Schaddach

LeokadiaStrusiewicz Witold �Witold�, por. 93�Strzelczyk� zob. Nowicki Stanis³aw CyrylStrzelecka Halina �Zofia� 61, 62, 66Sujkowska Salomea 146Sypniewska Maria �Teresa� 61Szajkowska Helena zob Derucka HelenaSzalewski Jan Kazimierz �Soból�,

�Szpak�, �Szpakowski�, por. 100,105, 107�108

Szamreto J. (ze Starogardu) 93Szarnak F. 98Szatkowski Zygmunt �Grzmot�,

�Wies³aw�, por. 91, 145�Szczepan� zob. £ukowicz StefanSzczurek-Cergowski Jan �S³awbor�,

�Jan�, �Mestwin�, p³k 66, 82, 129�130Szendzielarz Zygmunt �£upaszka�, mjr

133Szepetys Halina zob. Krzeszowska HalinaSziling Jan 7, 137

Sznajder Jan �Ja��, �D¹b�, por. 107, 109,159

Szneider Jan �Furman� 98�Szpak� zob. Szalewski Jan Kazimierz�Szpakowski� zob. Szalewski Jan

Kazimierz�Szulc� zob. Gierszewski JózefSzulczyñski Zbigniew 87Szymanowicz Henryk �Marek�, kpt. 159Szymañscy, rodzina 62��liwowski Józef �Skrzat� 103�wiêtochowski Ryszard 13TTadrowska Leokadia zob. Schaddach

LeokadiaTalkowski Alfons 102�Tarnowski� zob Potyra³a Aleksander�Tekla� zob. Derucka Helena�Teresa� zob. Gendaszek Franciszka�Teresa� zob. Sypniewska Maria�Teresa� zob. Tojza W³adys³awaTojza Leon 57, 61Tojza W³adys³awa �Teresa� 62, 133Tojza, rodzina 62, 158Tokarzewski zob. Karaszewicz-

-Tokarzewski Micha³Tomanek Jan �Günther� 97�Topór� zob. Weber Henryk�Toruñczyk� zob. Steinborn Adam�Toruñczyk� zob. Trojanowski Franciszek�Torwid� zob. Karaszewicz-Tokarzewski

Micha³�Traugutt� zob. Pajdak AntoniTräger Augustyn �D¹b�, �Sêk�, mjr 51,

97�98, 140Träger Roman 98Trojanowski Franciszek �Fala�,

�Trojañczyk�, �Toruñczyk�, mjr 60,73, 142

�Trojañczyk� zob. Trojanowski FranciszekTuszewski Marian 49Tycner 44Tylmanowski Jan 102UUrbañska Helena �Lena� 111

172

W�Wac³aw� zob. Berka Wac³aw�Wala� zob. ¯bikowski WawrzyniecWalasik Ludwik 93�Walek� zob. Wo�nicki JózefWaluk Alojzy, por. 109Wapiñski Roman 137Warczak Feliks �Bech� 109Warsiñski 107Wasilewski Leon 44�Waszkiewicz Andrzej� zob. Eliaszewicz-

-Orwid AndrzejWeber Henryk �Topór� 98Weltrowscy, rodzina 111�Wernic� zob. Pieka³kiewicz JanWeso³ek Dionizy 87Weso³owska Maria zob. Bo³tuæ Maria�Wicher� zob. Chyliñski JózefWicki Klemens, ppor. 97�Wiens Anton� zob. Wi�niewski Antoni�Wies³aw� zob. Szatkowski Zygmunt�Wiktor�, kpt. (AC) 109�Wilk� zob. Jeute Stanis³aw Leon�Wilk� zob. Robiñski Mieczys³aw�Wilk� zob. Sikorski Jan�Willi� zob. Koc JanWi�niewski Antoni �Wiens Anton�, kpt.

91Wi�niewski Bernard 54Wi�niewski Wac³aw 54�Wita� zob. Stabrowska Halina�Witkowski Stanis³aw� zob.

Poraj-Tucholski Stanis³aw�Witold� zob. Strusiewicz WitoldWitt Jan 68�W³ada� zob. Rux TeresaW³odarczyk Franciszek �Majewski�,

�Irena�, �Wojna�, por. 43�44, 47W³odarkiewicz Jan, rtm. 38Wojciechowski Franciszek, chor. 106Wojciechowski Mieczys³aw 12Wojciechowski Stanis³aw 22Wojciechowski Witold �Mewa�, por. 96Wojewski Grzegorz Pawe³ �Ferrum�, por.

54, 98, 105, 140�Wojna� zob. W³odarczyk Franciszek�Wolan� zob. Poeplau Leon

Woliñski Janusz 117Wo³oszyk Franciszek Jan �Konar�, ks.

104�105Wopp Edward 151Wo�nicki Józef �Walek�, kpt. 93�94�Wróbel� zob. Koc JanWrycza Józef �Rawycz�, ks. p³k 139�Wrzos� zob. Kaczmarek BernardWrzosek Kazimierz 97Wujek Ignacy 82, 87�Wydra� zob. Felchnerowski ZygmuntWyszkowski (z Grudzi¹dza) 85ZZaborowski Alfons �Zgrzyb�, ppor. 49�50�Zahorski� zob. Zürn Edward�Zaj¹c� zob. S³omiñski Ferdynand�Zaklicki� zob. Rochowiak FranciszekZakrzewscy, rodzina 62�Zapora� zob. Dukalski Mieczys³awZawacka El¿bieta, p³k 7�8, 12Zawacki Stanis³aw 106�Zbigniew� zob. Kamiñski Stefan�Zbych� zob. Breska Augustyn�Zgrzyb� zob. Zaborowski AlfonsZieleniewscy, rodzina 62�Zieliñski� zob. Korboñski StefanZieliñska W. 62�Ziemowit Skarbek� zob. Kuper RudolfZiêtek Ferdynand �Mir�, phm. 103�Zió³ko� zob. Górski Marian�Zofia� zob Pietkiewicz Halina�Zofia� zob. Strzelecka HalinaZürn Edward �Jacek�, �Gniewosz�,

�Zahorski�, �Krogulec�, hm. 103, 111�Zygmunt� zob. Kamiñski Stefan¯�¯bik� zob. Pietkiewicz Bronis³aw�¯bik� zob. Poraj-Tucholski Stanis³aw¯bikowski Wawrzyniec �My�liwy�,

�Wala� 65, 135�¯uchowska Wanda� zob. Stabrowska

Halina�¯uk� zob. Cylkowski Lucjan�¯y³a� zob. Jakubowski A.

173

AAnglia 10Anio³owo 129Austria 23BBa³tyckie Morze 89, 92Barbarka, las 28B¹cka Huta 111Berlin 13, 64, 100, 102Bia³ystok 12, 134B³êdno 107, 109Bory Tucholskie 39, 74, 89, 100, 104,

106�108Brandenburg 98Brema 64Brodnica 35, 42�43, 58, 60, 62, 67,

96�97, 135Brodnica, Inspektorat 67, 69�70, 73Brodnica, pow. 46, 50, 107Brusy 54, 107�108, 111Brze�no 106Bug, rz. 18Bydgoska, rejencja 25Bydgoszcz 21, 23�24, 27, 35, 41, 43, 47,

57�60, 63�64, 68�69, 73�74, 84�86,95�99, 102�103, 110, 129, 132,134�135, 145, 148

Bydgoszcz, Inspektorat 66�67, 95, 99, 130Bydgoszcz, pow. 105Bydgoszcz�Osowa Góra 102CCekcyn 107Cetniewo 40Che³miñska, diecezja 117Che³mno 43, 58, 67Che³m¿a 29, 53, 62, 78Chojnice 40, 43, 50, 58, 68, 74Chojnice, Inspektorat 67Chojnice, pow. 52, 104, 108, 159Chojnicko�Tczewski, Inspektorat 72�74,

108Ciechanów 134

Ciechocinek 58Czarlin 111Czechos³owacja 23Czersk 74, 111Czersk �wiecki 109Czêstochowa 129, 131DD¹browa k. Wiela 106Dêbia Góra 107�108D³ugie 59, 62Dobrzyñska ziemia 21Dzia³dowo 134EElbl¹g 25, 64, 111Elbl¹g, pow. 25Europa 11, 23, 28�29Europa Wschodnia 24FFalborze 69Fordon 28Fordonie 135Francja 10, 12, 79, 99, 114GGdañsk (Wolne Miasto) 23, 25�27, 37,

41, 43Gdañsk 23�25, 27, 29, 32, 35, 39�40, 53,

64, 72, 91�92, 94, 96�98, 100�101,111, 132, 134�135

Gdañsk Miasto, Inspektorat 67Gdañsk, pow. 29Gdañsk Wolne Miasto, Inspektorat 67Gdañsk�Oliwa 132Gdañsk�Prusy Zachodnie, Okrêg Rzeszy

25�28, 32, 58, 61�62, 89, 115Gdañska, rejencja 25Gdañska, zatoka 24Gdynia 22, 24, 27�28, 35, 41, 51, 53�54,

58, 64�65, 68, 70, 72, 78, 85, 91�98,101�103, 110�111, 132

Gdynia Inspektorat 67

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH

174

Generalne Gubernatorstwo 10, 13, 17,28�29, 35, 41�42, 44, 49, 59�60, 62,74�76, 83, 89�90, 100, 104, 110�113,116, 118�120

Gniezno 64Gniezno k. �wiecia n. Wis³¹ 105Gnie�nieñska, diecezja 117Golub 62, 68Górny �l¹sk zob. �l¹sk (�l¹skie, woj.)Graniczna Wie� 27Grudzi¹dz 22, 35, 38�39, 41�43, 47, 50,

52�54, 58, 62, 64, 66, 68, 73, 78,84�85, 95, 100, 109, 134�135, 146,153

Grudzi¹dz, Inspektorat 69, 95, 99Grudzi¹dz, pow. 46Grupa 109HHalle 97Hamburg 64Hel 24II³awa 111Inowroc³aw 21, 53, 58, 65, 68, 86, 96JJab³onowo Pomorskie 42, 47, 68, 96Ja³ta 19Jastrzêbie 111Józefkowo 149KKamienica Królewska 106, 111Kampinoska Puszcza 38, 60Karolewo 28Kartuzy 43Kartuzy, pow. 104Kasparus 107Kaszuby 52Kêpa Oksywska 24Kiel 93Klamry 28K³ajpeda 22Kobyl 41, 52Kolonia 64Koszalin 135Koszalin, pow. 67

Ko�cierzyna 58, 74, 106, 108Ko�cierzyna, pow. 29, 52�53, 100, 104, 108Kowalewo 68Kraków 12, 20, 121Kresy Wschodnie 113, 116, 118, 120Królewiec 64, 92�93, 100, 111Królewiec, pow. 67Królewiec�Port, Inspektorat 67Kruszyny Szlacheckie 62, 70, 130, 147Kujawy 21, 49Kujawy zachodnie 9Kutno 49, 63, 69Kwidzyn 25, 64Kwidzyñska, rejencja 25LLipinki 107Le�niewo 105Lêbork 103Lipno 21, 62, 67, 96, 111Lipno, pow. 65Lisiny 95Litwa 13, 24Londyn 11, 14�16, 18�19, 35, 64, 70�72,

90, 93, 129, 132�133Lubawa 50Lubelszczyzna 48Lubiana 108Lubicz 100Lubówiec 65Lwów 12, 17, 47££eba 95£êgnowo 95, 98, 102£opatki 28£ódzkie, woj. 76£ód� 63, 110MMalbork 25, 64, 95Ma³opolska 77Ma³opolska wschodnia 17Milanówek 129Mlewo 62Mniszek 28Modlin 38, 43Morski pow. 52, 68Moskwa 19

175

NNak³o 73Nasielsk 134Niemcy 11, 13�14, 22�25, 27�29, 31,

33�35, 37, 44, 49, 70, 75, 78, 80�81,86, 89, 91, 93, 95�97, 99�100, 102,113, 116�117, 119

Nieszawa 96Nieszawa, pow. 131Nowa Huta 107Nowe Miasto Lubawskie, pow. 107Nowogródzkie, woj.17Nowy Dwór 59Nowy Port 27OOcypel 96, 107Odra, rz. 71Olsztyn 111Olsztyn, Inspektorat 67Opalenica 62Osie 106Osieczno 107Osiek 107Os³awa�D¹browa 105O�wiêcim 44�45, 51PPary¿ 11�13Paterek 28Peenemünde 95, 97Pelplin 50, 67Pia�nica 28Pi³a 64, 67�68Plötzensee 96Polesie 15, 17Police 64, 98Pomorze Zachodnie 23, 64, 67Potulice 29, 66Poznañ 12�14, 39, 44, 46�47, 81, 103Poznañskie zob. WielkopolskaPó³nocne Morze 92Prusy Wschodnie 23�25, 27, 49, 71, 111,

115Prusy Zachodnie 25Przewodnik 107Puck 72

RRadomsko 129Reda 72Reichsgau Danzig�Westpreussen zob.

Gdañsk�Prusy Zachodnie, OkrêgRzeszy

Rembertów 58Rembienica 52Ro¿anna 105Rudzki Most 28Ruhry, zag³êbie 22Rumia 54, 95Rumia�Zagórze 102Rumunia 44Rynków 107Rypin 21, 62Rzesza Niemiecka zob. NiemcySSarnia Góra 108Sêpólno 43Skêpe 62Skórcz 107Skrwilno 28S³owacja 24Smolnik 106Smuka³a 29Sochaczew 41Sopot 132Stanis³awowskie, woj. 17Stara Huta 106, 108Stara Jania 107Stara Rzeka 109Stargard, pow. 67Starogard 33, 50, 52, 54, 74,. 93, 111Starogard, pow. 105, 107�108Strzebielin 105Stutthof 27�28, 66, 94, 96, 100Suchom 95Suminy 105Susz 25Syberia 134Szczecin 64, 92, 93, 98, 111, 134Szczecin�Garnizon, Inspektorat 67Szczecin�Port, Inspektorat 67Szczeciñski, Podokrêg 67Szpêgawsk 28Sztum 25Sztutowo zob. Stutthof

176

Szwecja 68, 93��l¹sk (�l¹skie, woj.) 24, 35, 71, 75�76,

95, 114, 116, 129�l¹sk Opolski 71�wiecie n. Wis³¹ 43, 52, 68, 74,

105�106, 109�wiecie n. Wis³¹, pow. 107�108TTarnopolskie, woj. 17Tczew 29, 40, 43, 50, 52, 54, 58, 68, 93,

95�96, 98, 107, 132Tczew, Inspektorat 66�68, 72, 99, 111,

159Tczew, pow. 107Toruñ 12, 22�23, 28�29, 38�41, 43�46,

47, 49�50, 53�55, 57�59, 62�67, 73,78�79, 81, 84�85, 95�96, 100, 103,110, 129, 131, 135, 140�141,146�147, 149�156

Toruñ, Inspektorat 66�67, 69, 73, 95�96,130

Toruñ, pow. 28, 46, 69Tuchola 43, 58, 74, 105Tuchola, Inspektorat 67Tu³a 135UUral 134Uznam, w. 95, 97WWarszawa 11�14, 16�19, 23, 34�35, 38,

40, 44�51, 57�60, 63, 69�70, 72�75,79, 81�86, 91�93, 96�98, 103, 111,129, 133, 146

Warszawskie, woj. 25W¹brze�no 43, 62, 67W¹brze�no, pow. 153Wejherowo 35, 96, 135Westerplatte 24Wêgry 13Wiele 106Wielkopolska 12, 24, 46, 48, 57�59, 64,

66, 70, 72, 74�76, 79�80, 103, 130Wierzchucin 95Wileñszczyzna 133Wis³a, rz. 23, 110W³adys³awowo 72W³oc³awek 21, 23, 47, 57�58, 62�64,

66�67, 69, 84, 135, 148W³oc³awek, pow. 69W³oc³awek, Inspektorat 67, 69, 73W³oc³awska, diecezja 117Wo³yñ 15, 17Wroc³aw 135Wronki 135Wrzosy 101Wybrze¿e Gdañskie 23�24, 38, 40, 64,

68, 70, 72�73, 91�92, 99, 101, 103Wypalanki 107Wyrzysk 43, 82ZZblewo 100, 103, 111Zdroje 106Zduny 105Zwi¹zek Radziecki 9, 12�13, 18�19, 24,

72, 99�100, 131, 134�135¯¯nin 82

177