portadi,prolo,present, indoeu.qxp 22/11/05 13:37 página...

PORTADi,PROLO,PRESENT, indoeu.qxp 22/11/05 13:37 Página 1

EDITA:

© Consello da Cultura Galega, 2005Pazo de Raxoi, 2º andarPraza do Obradoiro, s/n15705 Santiago de CompostelaTel. 981 957202 Fax 981 [email protected]

REALIZACIÓN:

Táktika Comunicación

Depósito legal: VG-1226-2005

ISBN 84-96530-09-4

Regnaud, PaulPrincipios generales de Lingüística Indo--Europea / versión española precedida de unestudio sobre la Ciencia del Lenguaje por A.Amor Ruibal. – Santiago de Compostela :Consello da Cultura Galega, Sección de Filosofíae Pensamento, 2005. – 200 p. ; 21 cmDL: VG- 1226-2005. – ISBN 84-96530-09-4Reprod. facs. da ed. de Santigo: [s.n], 1900 (Tip.Galaica) 1. Lingüística-Estudos e conferencias. I. AmorRuibal, Angel. II. Consello da Cultura Galega.Sección de Filosofía e Pensamento. III. Título


PRESENTACIÓN

O Consello da Cultura Galega, por iniciativa da Sección de Filosofía ePensamento, decidiu publicar a edición facsimilar de dúas obras, singular-mente importantes, de Amor Ruibal, que agora presentamos: PrincipiosGenerales de Lingüística Indo-Europea e os dous tomos de Los problemas funda-mentales de la Filología Comparada, rescatándoas dun inxusto esquecementopor seren esenciais tanto na filosofía coma na lingüística. Este feito terá oseu adecuado complemento na realización dun simposio, que se celebraráno salón de actos do Consello da Cultura Galega os días 15, 16 e 17 dedecembro de 2005.

Amor Ruibal –home de sorprendente personalidade e autor de obrasprimordiais que tiveron máis repercusión nalgúns países europeos que nonoso, como Los problemas fundamentales de la Filosofía y el Dogma, en dez volu-mes– foi un excepcional lingüista que lle dedicou especial atención á lin-gua e á cultura galegas; entre os seus máis grandes desexos, que non puidocumprir en vida, estaba a redacción dun “Diccionario etimológico galle-go”, que contribuiría á reconstrución da vida interna do idioma, determi-nando o seu significado e a súa identidade.

Amor Ruibal foi sabio en moitos campos do coñecemento, como a teo-loxía, a filoloxía, o dereito e tamén a filosofía, cunha preparación excep-cional baseada, por unha parte, en ser un políglota salientable que mane-xaba idiomas antigos (grego, sánscrito, hebreo, persa e copto) e actuais(francés, inglés, alemán e, por suposto, galego e castelán), e, por outra, nointercambio literario que lle subministraban publicacións de Francia,Alemaña e Italia, estando deste xeito ao tanto das ideas e da investigaciónalén das nosas fronteiras.

Para o Consello da Cultura Galega é gratificante promover a análise depersonalidades salientables e exemplares para a nosa cultura, como AmorRuibal, a figura especulativa máis importante do seu tempo en varias esfe-ras do coñecemento, cumprindo así unha das nosas obrigas, que é a defen-sa e promoción dos valores culturais do pobo galego.

Alfonso Zulueta de HazPresidente do Consello da Cultura Galega

V


PRÓLOGO

Obra filolóxico-lingüística de Ángel Amor Ruibal

O contexto

A principios do século XX, en 1904 e 1905, Ángel AmorRuibal (1869-1930), filólogo, filósofo e teólogo da entónUniversidade Pontificia de Santiago de Compostela, na que foicatedrático de Linguas Bíblicas e de Gramática Comparada,publica dous volumes de filoloxía ineludibles para o estudocientífico da linguaxe.

En 1900 traducira a obra de P. Regnaud Principios generales deLingüística Indo-Europea (Tipografía Galaica, Santiago). Nela, cotítulo de “Ciencia del Lenguaje” e ao pé da páxina, foi introdu-cindo un estudo paralelo á tradución. O seu enfoque sitúa xa alinguaxe no centro da cognición humana, sintetizando a achegahistórica e filolóxica do comparatismo e proxectándoo en rela-ción coa psicoloxía e coa antropoloxía. O estudo ocupa máispáxinas –en total 136– que a tradución do propio libro deRegnaud. Nel quedan perfiladas as directrices xerais das obser-vacións filolóxicas e paulatinamente lingüísticas do autor, pio-neiro, en España, do enfoque cognitivo da linguaxe a partir docomparatismo daquela aínda predominante en Europa. ÁngelAmor Ruibal culmina así unha tradición española de reflexiónsgramaticais, en paralelo cos autores e coas escolas máis repre-sentativas de Francia, Italia e Alemaña, na fronteira dos séculosXIX e XX, fundamentalmente, e cun transfondo clásico de granrelevo, tanto oriental coma occidental.

Aos vinte e tres anos, en 1892, aínda seminarista, participacunha gramática sirio-caldaica nun certame internacional con-vocado pola Altorientalische Gesellschaft de Leipzig e gaña o ter-ceiro premio. Grazas a isto, dende 1893 pertenceu á devanditasociedade e colaborou despois con outras de Francia, de Italiae tamén de Alemaña. Lamentablemente, só nos queda noticia–iso si, documentada– desta gramática e do certame. Dous

VII


anos despois, no curso 1895-1896, hai indicios de que puidoestudar Lingüística no Instituto de Linguas Orientais de Roma,cos mestres De Mandato, Calligaris e o orientalista Gismondi.

En 1904 publica o primeiro volume de Los problemas funda-mentales de la Filología Comparada. Su historia, su naturaleza y susdiversas relaciones científicas (Santiago, Tipografía Galaica), de 376páxinas. Aparece o segundo en 1905, de igual título, publicadotamén en Santiago, na Imprenta e Encadernación daUniversidade Pontificia. As páxinas son agora 736.

Os dous volumes constitúen a obra máis representativa efundamental do comparatismo filolóxico e lingüístico a come-zos do século XX en España. Foi acollida con grandes encomiosen varias cidades de Europa (sobre todo Roma, París, Leipzig,Berlín) e en Cuba, onde situaban o autor entre as principaisfiguras da ciencia lingüística. Ramón Menéndez Pidal felicita oseu paisano por esta obra nunha carta do 12 de xaneiro de1907. E, non obstante, a excepción dalgúns casos illados, Losproblemas fundamentales de la Filología Comparada apenas teñenrelevancia no conxunto da historiografía das diversas escolasfilolóxicas e lingüísticas de España, malia ser un tesouro desabedoría sintética concernente ao desenvolvemento, método efundamentos da Ciencia da Linguaxe, dende os idiomas máisremotos aos contemporáneos seus. Ángel Amor Ruibal erapolíglota e manexaba tanto linguas bíblicas e antigas (grego,sánscrito, hebreo, árabe, latín, sirio, persa e copto) comomodernas, nacionais ou daquela rexionais (español, galego, ita-liano, francés, inglés, alemán, etc.). Este coñecemento amplo deidiomas e mais o de gramáticas indias permitíronlle facer unbalance crítico, histórico e antropolóxico da estruturación sis-temática e científica da linguaxe.

É, por outra banda, o primeiro filósofo e teólogo español,podemos dicir europeo, que, aínda novo, con trinta e catroanos, emprende o estudo dos fundamentos filolóxicos e lin-güísticos do pensamento, así como, viceversa, os antropolóxi-cos e psicolóxicos da linguaxe, e todo iso antes de iniciar o sis-tema crítico e expositivo da súa filosofía e teoloxía. Para osdous casos baséase no correlacionismo gnoseolóxico. O seu enfoqueencádrase no contexto que a finais do século XIX e comezos do

VIII


XX valora o relacional da linguaxe, do coñecemento e da reali-dade. As súas reflexións atinxen por iso a ontoloxía, a gnoseo-loxía e a lingüística, de onde partiu, moi probablemente, a súainspiración crítica e filosófica. Baixo tal aspecto, o organicismoamorruibaliano cadra perfectamente na modernidade contem-poránea. O corte que establece co pasado, reinterpretando assúas fontes, resulta decisivo nos niveis filolóxico-lingüístico efilosófico. Los problemas fundamentales de la Filosofía y del Dogma,publicados en dez volumes –seis en vida do autor, os outrosson póstumos, e actualmente con nova reedición en curso–,dende 1914 ata 1936, son, como o seu título indica, o correla-to na sistematización do pensamento daqueles outros Problemasfundamentales de la Filología Comparada.

A súa dedicación filolóxica queda patente ademais en artigose estudos, algúns deles perdidos, pero aos que aludiu en variasocasións. Coñecemos “Las peregrinaciones a Santiago. Losnombres de Libredón y Compostela” (Diario de Galicia, 25 xullo,1909); “Examen glotológico de las antiguas denominaciones dela Rua del Villar” (Diario de Galicia, 4 maio, 1918); “La lenguagallega y su léxico etimológico” [Faro de Vigo, 1 xaneiro, 1927,publicado antes (1924; segundo J. Filgueira Valverde, 1923) noAlmanaque Gallego de Bos Aires e reproducido logo en Grial, 25,xullo-agosto-setembro (1969), 354-359]; “La cruz svástica enGalicia. La cruz svástica no es céltica” (Faro de Vigo, 25 xullo,1939), etc. A eles hai que engadirlles unha entrevista substan-cial, moi reveladora sobre o estado do estudo comparativo eantropolóxico do idioma galego, que lle fai Xavier Pardo o 25e o 26 de xullo de 1925 en Galicia. Diario de Vigo1.

Cando morreu, en Santiago de Compostela o 4 de novembrode 1930, traballaba sobre o texto sirio do Código deHammurabi, con tradución crítica ao español e considerando assúas relacións coa lexislación mosaica. Redactaba tamén unha“Gramática comparada de las lenguas indoeuropeas” e outradas camítico-semíticas, así como un “Diccionario etimológicode la lengua gallega”, obras que lamentablemente hoxe non se

IX

1.- Estes artigos incorporounos recentemente J. Leonardo Lemos Montanet á descrición biográfica do autoren “Obra Viva” de Ángel Amor Ruibal. Santiago de Compostela, CSIC, Instituto Padre Sarmiento de EstudiosGallegos, 2004. (Cuadernos de Estudios Gallegos. Anexo 32).


encontran. Sobre todo, el mesmo indicou o propósito de reedi-tar e ampliar a súa obra filolóxica principal: Los problemas funda-mentales de la Filología Comparada. E aínda que non puido realizareste empeño, a obra orixinal conserva importancia decisiva.

Consciente da relevancia histórica da achega ruibaliana, aSección de Filosofía e Pensamento do Consello da CulturaGalega decidiu reeditar en edición facsimilar e tipográfica aobra filolóxica e lingüística de A. Amor Ruibal, xa publicada enlibro, inxustamente esquecida e apenas aproveitada en todas assúas potencialidades. A oportunidade desta reedición é dobre.En primeiro lugar, recuperamos con ela unha obra fundamen-tal do patrimonio filolóxico e lingüístico do comparatismo e dateoría da linguaxe en España. En segundo lugar, celebramos asío centenario de Los problemas fundamentales de la FilologíaComparada xa que neste ano 2005 cúmprese un século exacto dapublicación do segundo dos volumes.

A reedición serve, ademais, como base dun complementoindispensable: a convocatoria dun Simposio Internacional queestude o contexto, as fontes e a importancia desta obra singu-lar, que inicia con sentido moderno os estudos lingüísticos enEspaña e restitúenos ao marco xeral da lingüística europea.

Breve resumo do sistema amorruibaliano da linguaxe

Los problemas fundamentales de la Filología Comparada constitúensen dúbida unha decisiva contribución hispánica á teoría da lin-guaxe. Representan unha síntese penetrante e crítica do pano-rama teórico da gramática comparada antes e despois da ava-liación do sánscrito respecto doutras linguas antigas e contem-poráneas.

Aínda que se trata dun compendio histórico e expositivo,sobre todo en canto ao primeiro volume, dende os Vedas, aslinguas clásicas e modernas, ata o simbolismo glotolóxico defins do século XIX e comezos do XX, esta obra adianta e funda-menta presupostos científicos da linguaxe. No horizonte filoló-xico do autor están, entre outros, El Brocense, o P. Sarmiento,Hervás y Panduro, a quen considera, con W. von Humboldt,tamén presente na súa obra, “creador da Ciencia da Linguaxe”.

X


Ángel Amor Ruibal anuncia xa os fundamentos xerais daciencia lingüística actual. Podemos mesmo dicir que en Españanacía con el un método crítico e científico do estudo da lingua.Centrado na análise e controversia dos paleogramáticos, conBopp á cabeza, e neogramáticos, Amor Ruibal engade ao méto-do analítico-experimental daqueles o proceso psicolóxico-lin-güístico dos outros, contrarrestando así os extremos dunha edoutra escola: o fonetismo en canto lei necesaria e cega, a aglu-tinación en calidade de principio xeral explicativo, a analoxíacomo causa evolutiva, etc.

Desta crítica deriva un “xusto medio”, indutivo na base ededutivo nos principios, que contén os xermes do estruturalis-mo posterior e ata de teorías máis recentes sobre o fondo cog-noscitivo da linguaxe e lingüístico do pensamento. A iso res-ponden a consideración social e colectiva da linguaxe en cantosincretismo de variantes individuais sometidas a factores deorde interna e externa, sobre todo a “lei do menor esforzo”,tamén chamada de “economía” –Passy–, e a de “maior forzasignificativa”, contrapostas ao “círculo xeral fonético” e á“Artikulationsbasis”, factores de calquera unidade glotolóxica.

O principio formal da linguaxe actúa, latente, nas súas con-formacións fundamentais, fonéticas, morfolóxicas ou sintácti-cas: a estrutura contén as partes; a frase, os vocábulos; a palabra,os fonemas, etc. A linguaxe é realidade psicofísica de carácterindividual. En canto ergon –noción procedente de Humboldt–sitúase, non obstante, na orde figurativa e metafórica, como asmatemáticas.

Deste modo, os conceptos de linguaxe, lingua, latencia, ener-geia e ergon (humboldtianos), recepción e produción verbal, asícomo os de signo e símbolo (que permiten a redución sistemá-tica) e o concepto de nome en El Brocense sitúannos ante unhaconstitución presaussureana da linguaxe, en paralelo conHumboldt e Bréal, ao mesmo tempo que proxectan o fenóme-no lingüístico na hermenéutica e desentrañan o fundamentotrópico do coñecemento. Mesmo atopamos aquí, antes que enA. Martinet, pero formulada doutro modo, unha articulacióndobre, e ata tripla, da linguaxe. Entrevemos así mesmo oimpacto analítico da escritura sobre as divisións fonolóxicas e

XI


o organicismo da linguaxe en función cognitiva, o que enmar-ca tamén ao autor galego entre os pioneiros do xiro lingüístico,pero con base construtiva. Ángel Amor Ruibal reinterpreta enEspaña as transformacións gnoseolóxicas e lingüísticas queoperaban en Europa ao comezo do século XX. Del puido deri-var unha escola lingüística e filosófica de grande altura.

Ángel Amor Ruibal insinúa así outro enfoque ou mira dofenómeno orgánico da linguaxe, cuxa vertical remite asímesmo, como na arqueoloxía moderna, á horizontal das capasque o vento respirado dos séculos superpón, sepultándoas. Aevolución das moléculas a tecidos e órganos expande un tempovital máis intenso que o acernado polo corte sincrónico do sis-tema. As linguas en contacto compenétranse en diferentesniveis e, ás veces, por algo máis que simple xustaposición asi-milativa, “con verdadeira incorporación fonética e semántica,ou sexa, por ‘intususcepción’”. A diacronía non pode aforrar ofactor biolóxico que a subtende, é dicir, a “vida interna” da lin-guaxe, que o filólogo galego procuraba mesmo ao elaborar un“‘Diccionario etimolóxico galego’, seriamente traballado”. É ologos vital do coñecemento, a “razón xenética” da linguaxe. Ocorrelacionismo gnoseolóxico de Ángel Amor Ruibal ábrenosa outra visión do pensamento lingüístico.

Antonio Domínguez Rey

XII


5008992 linguistica indoeuropea 22/11/05 12:38 Página 1

portadi,prolo,present, indoeu.qxp 22/11/05 13:37 página...

Documents