StageverslagJe vak voor leerlingenoriëntatie op het

onderwijs en het leraarschapLeraar Duits

P-taakbegeleider: Aly Jellema

Nadine Knepperknep1000 @student.nhl.nl217115

1

Inhoudsopgave

Inleiding …………………………………………………………………………………3Doelen stage …………………………………………………………………………… 3Korte beschrijving van de stageschool ……………………………………………… 3Voorbereidend Middelbaar Onderwijs (VMBO) …………………………………….. 3Na het VMBO Enquêtes: Veiligheid op school …………………………………………………….… 5Contactgegevens van de stageschool ………………………………………………. 5Zorginstellingen …………………………………………………………………………6Schoolregels …………………………………………………………………………… 6Stageplan ……………………………………………………………………………….6Globale Urenverantwoording ………………………………………………………….8Competentielogboek ………………………………………………………………… 8Terugblikken en vooruitblik …………………………………………………………28Bijlagen ………………………………………………………………………………… 37Bijlage 1 ………………………………………………………………………………….37Bijlage 2 ………………………………………………………………………………….40Bijlage 3 ………………………………………………………………………………….41Bijlage 4 ………………………………………………………………………………….42Bijlage 5 ………………………………………………………………………………….43Bijlage 6 ………………………………………………………………………………….46Bijlage 7 ………………………………………………………………………………….47Bijlage 8 ………………………………………………………………………………….48Bijlage 9 ………………………………………………………………………………….49Bijlage 10 ……………………………………………………………………………….. 50Bijlage 11 ……………………………………………………………………………….. 55Bijlage 12 ……………………………………………………………………………….. 57Bijlage 13 ……………………………………………………………………………….. 60Bijlage 14 ……………………………………………………………………………….. 61Bijlage 15 ……………………………………………………………………………….. 62Bijlage 16 ……………………………………………………………………………….. 63Bijlage 17 ……………………………………………………………………………….. 64Bijlage 18 ……………………………………………………………………………….. 67Bijlage 19 ……………………………………………………………………………….. 71Bijlage 20 ……………………………………………………………………………….. 72Bronnen ………………………………………………………………………………... 76

2

1 Inleiding

Doelen stage

Tijdens de stage had ik veel leerdoelen. Ik wilde gewoon alles weten over lesvoorbereiding, lesgeven, over de leerlingen en de school. Ik wilde zien hoe verschillende leraren op een andere manier les geven en voor de klas staan. Ik wil weten hoe een leraar zijn les geeft, hoe hij in speciale of moeilijke situaties reageert en hoe de samenwerking met collega’s gaat.

Korte beschrijving van de stageschool:

De Van Haersmasingel (VHS) is een openbare vmbo-school in de Nederlandse plaats Drachten, met ongeveer 950 leerlingen en zo'n 130 medewerkers. De school is onderdeel van de Openbare Scholengemeenschap Singelland.Naast OOM en de theoretische leerweg worden in het vmbo de volgende sectoren aangeboden: Zorg en Welzijn, Techniek Breed, Consumptieve Techniek Breed, Handel en Administratie en de ICT-route. De VHS is gehuisvest in een nieuw schoolgebouw.

Voorbereidend Middelbaar Onderwijs (VMBO):

Op het Voorbereidend Middelbaar Beroepsonderwijs komt 60 % van de twaalfjarigen terecht. Wat houdt die opleiding in? Wat kunnen de leerlingen na hun eindexamen? Hieronder een beknopte uitleg van de keuzes voor sectoren en leerwegen.

Algemeen:Elke leerling die op het V.M.B.O. terechtkomt, volgt een basisvorming van twee jaar. Daarin is een verplicht vakkenpakket opgenomen dat voor alle leerlingen het zelfde is. Aan het einde van het tweede leerjaar kiest de leerling een van de sectoren en zal worden geplaatst op een van de leerwegen.Bij elke leerweg en sector horen vakken waarin de leerling examen gaat doen. Gemeenschappelijke vakken zijn Nederlands, Engels, Maatschappijleer, gym en kunstvakken (zoals tekenen, dans en muziek).Leerwegondersteunend onderwijs wordt gegeven aan leerlingen met onderwijs- of gedragsproblemen.

Verplichte vakken in elke sector: Nederlands en Engels.

Sectoren

Techniek

1. Metaal en metalektro2. Technische installatie3. Bouwtechniek

3

4. Mobiliteit5. Transport en Logistiek6. Grafimedia7. Voertuigentechniek8. Elektrotechniek9. Techniek breed

Voor Techniek zijn verplicht: wiskunde en natuur- en scheikunde.

Economie

1. Economie2. Horeca, toerisme3. Voeding

Voor Economie zijn verplicht: Economie en wiskunde of een vreemde taal.

Zorg

1. Verzorging/zorg en welzijn2. Uiterlijke verzorging3. Sport, Dienstverlening of Veiligheid

Voor Zorg zijn verplicht: Biologie en Maatschappijleer of Aardrijkskunde of Geschiedenis of Wiskunde

Groen (ook landbouw genoemd)

Voor landbouw zijn verplicht: Wiskunde en biologie of natuur- en scheikunde.

Leerwegen

Theoretische leerwegDeze richting lijkt op de vroegere MAVO (waarvan er overigens weer veel zelfstandig worden). Deze leerweg vormt het hoogste niveau van het V.M.B.O. en is niet gericht op een speciale beroepskeuze. De leerling doet examen in 6 algemene vakken: O.a. diverse talen, wiskunde en geschiedenis.

Gemengde leerwegHet woord zegt wat het is: Hiervoor kiezen leerlingen die willen leren maar zich ook willen voorbereiden op een beroep. Deze leerweg bestaat uit zowel theoretisch als praktisch onderwijs. De leerling doet examen in 5 algemene vakken en een beroepsgericht vak.

Kaderberoepsgerichte leerwegDe leerling doet kennis op door voornamelijk praktische vakken te volgen. In het derde jaar wordt een stage gelopen van twee weken, bij een bedrijf dat bij de

4

beroepsgerichte leerweg hoort. Leerlingen doen examen in 4 algemene vakken en een beroepsgericht vak.

Basis-beroepsgerichte leerwegDeze leerweg is vooral praktisch gericht, minder zwaar. Er wordt meer dan 12 uur praktijkonderwijs gegeven, bijvoorbeeld door een buitenschools leerwegtraject. De leerling doet examen in 4 algemene vakken en een beroepsgericht vak, minder uitgebreid.

Na het V.M.B.O.:Na het examen theoretische leerweg kan een leerling doorstromen naar het HAVO-onderwijs. Wel met verplichte vakken als wiskunde en Frans of Duits. Het vervolgonderwijs voor de overige leerwegen kan zijn : Een R.O.C. (regionaal opleidingscentrum), waarin de beroepsgerichte vakken worden vervolgd en gespecialiseerd.

Enquêtes: Veiligheid op school:

Aandachtspunt:Leerlingen geven aan het moeilijk te vinden om over hun problemen te praten. Daarbij vinden leerlingen het niet gemakkelijk om de stap te nemen problemen te bespreken met een vertrouwenspersoon of mentor. Dit wijkt overigens niet af van het provinciaal beeld; ook daaruit blijkt dat leerlingen moeite hebben om met derden te spreken over hun problemen.

Sterk punt:Leerlingen voelen zich veilig in de klas; een hoog percentage leerlingen beantwoordt deze vraag met ‘altijd’. Ook voelen zij zich veilig op school, omdat er duidelijke regels zijn tegen spijbelen, geweld en discriminatie. Daarnaast vinden zij dat deze regels goed bewaakt worden. Ook ervaren leerlingen dat er positief met hen wordt omgegaan en dat zij goed worden geholpen als zij om hulp vragen. Alle locaties van Singelland scoren hierbij hoger dan het provinciaal gemiddelde!

Contactgegevens van de stageschool:

Singelland Van Haersmasingel

Van Haersmasingel 37, 9201 KN DrachtenPostbus 112, 9200 AC DrachtenTel. (0512) 58 23 45Fax (0512) 58 23 49E-mail VHS: info.vhs@singelland.nlE-mail Singelland Centraal/algemeen directeur: info@singelland.nlAlgemeen directeur: de heer drs. T. Wagenaar

5

Zorginstellingen:

De volgende instanties zijn externe partner voor Singelland:

GeestelijkeGezondheidsZorg PAL Friesland PI groep Stichting In de Bres JeugdGezondheidsDienst VerslavingsZorg Noord Nederland Maatschappelijk Ondernemen Smallingerland Leerplicht Ambtenaar Politie Bureau Jeugdzorg Jeugdhulp Friesland

Schoolregels:

Binnen alle locaties van Singelland zijn samen met de leerlingen de 'zeven eigenwijze leefregels' afgesproken. Deze kunt u nalezen onder het kopje Algemeen: leefregels. Elk schooljaar krijgen de leerlingen een flyer waarin de zeven eigenwijze leefregels staan. Daarnaast heeft de VHS regels over te laat komen, spijbelen en aanvullende afspraken.   

2 Stageplan

1. Beschrijving van mijzelf en mijn motivatie:Mijn naam is Nadine Knepper en ik ben 22 jaar oud. Ik woon in Buitenpost. Ik woon nu ongeveer 1 jaar en 10 maanden in Nederland. Op dit moment zit ik in het eerste jaar van de opleiding `docent Duits`. Oorspronkelijk kom ik uit Duitsland. Ik heb deze opleiding gekozen omdat ik graag Duits aan jonge mensen wil geven, graag met jongeren werk en Duits mijn moedertaal is. Vooral wil ik jongeren begeleiden in de opvoeding / maatschappij. Dat was altijd mijn droom.

2. Beschrijving van wat ik (van tevoren) aan de weet ben gekomen over mijn stageschool.

Ik heb van tevoren een heel leuk filmpje over mijn stageschool gevonden. Dat moet u zien! Geweldig! Het filmpje staat op Youtube. De link is: http://www.youtube.com/watch?v=ZM-xTSbFRdwe / of http://www.singelland.nl/vhs.aspx

Singelland Van Haersmasingel (VHS) is een moderne VMBO-school met ongeveer 950 leerlingen en ongeveer 130 medewerkers. Naast OOM (onderwijs op maat) en

6

de theoretische leerweg worden in het VMBO de volgende sectoren aangeboden: Zorg en Welzijn, Techniek Breed, Consumptieve Techniek Breed, Handel en Administratie en de ICT-route. Er wordt gewerkt met 8 kernteams, waardoor de betrokkenheid met leerlingen en collega’s groot is. De VHS is gehuisvest in een nieuw, bijzonder schoolgebouw.

Op de homepage (http://www.singelland.nl/vhs.aspx) heb ik veel informatie over mijn stageschool gevonden (bijvoorbeeld roosterwijzigingen, algemeen, onderwijs, organisatie, impressie open dag, download, vacatures, contact).

3. Praktische vragen aan mijn stagecoach: Is het mogelijk een videocamera op de stageschool te lenen (voor opnemen

van lessen)? Wat zijn de regels van school? Aan welk klassen kan ik les geven? Hoe lang duurt een lesuur? Hoe laat zullen we elke maandag op school zijn? Aan welke klassen geef jij les? Hoe groot zijn de klassen?

4.1 Mijn leerdoelen voor p-taak 3 en wensen / voorkeuren t.a.v. de uitvoering van p-taak 3:Competentie 3.1a:Ik wil graag een toets van de leerlingen nakijken en daarna samen met mijn coach die toets gaan bespreken. Ik heb die toets van tevoren met mijn stagecoach gemaakt. Tijdens de les wil ik dan de toets bespreken. Ik wil de meest gemaakte fouten opschrijven en nog een keer aan de leerlingen gaan uitleggen. Ik ben er zeker van dat ik mijn leerdoel bereik.Competentie 4.1a:Al mijn eerste Pop (korte termijndoel) en mijn tweede Pop (lange termijndoel) was een leerdoel `plannen en structureren`. Dit kan ik realiseren door lesplanningen, uitvoeren en dit bespreken met mijn coach. 4.2 Mijn leerdoelen / leerervaringen voor het werkplekleren als geheel (inclusief andere activiteiten) en gewenste activiteiten:

Ik wil graag zien hoe ik een les voorbereid (in de praktijk) en uitvoer. Dit kan ik leren d.m.v. lessen zelf voorbereiden en geven.

Ik wil veel informatie over de leerlingen krijgen. Dit kan ik krijgen als ik naar vergaderingen ga, met mijn coach over de leerlingen praat en ook zelf met de leerlingen gespreken ga voeren.

Ik wil zoveel mogelijk weten over mijn stageschool. Ik informeer me op de homepage, stel vragen aan mijn coach en onderzoek de school vanuit mijn oogpunt.

Ik wil zien hoe de verschillende leraren op een andere manier les geven en voor de klas staan. Ik observeer verschillende leraren en maak aantekeningen.

Ik wil weten hoe een leraar zijn les geeft, hoe hij in speciale of moeilijke situaties reageert en hoe de samenwerking met collega’s gaat.(bv. als de

7

kinderen druk zijn) Dit kan ik leren d.m.v. observaties, een les voorbereiden, die ik dan van tevoren met mijn coach bespreek.

Hoe reageert een leraar als de les anders verloopt dan gepland? Dit kan ik leren d.m.v. observaties en gespreken met mijn coach en gespreken met andere leraren over dit thema.

5. Bronnen die ik wil gaan gebruiken: Leren lesgeven De vijf rollen van de leraar Identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding

Globale Urenverantwoording

Maandag 31 januari: 6 uur school + 2 uur voorbereiding Maandag 7 februari: 6 uur school Maandag 14 februari: 7.45 uren school Maandag 28 februari: 8.45 uren school + 1 uur voorbereiding Maandag 7 maart: 7 uren school + 2 uren voorbereiding Maandag 14 maart: 6 uren school + 3 uren voorbereiding (tekst klas 3) Dinsdag 15 maart: 3 uren kernteam vergadering met nabespreking Maandag 21 maart: 4 uren school + 2,30 uren voorbereiding (gezamenlijke les Ottje) Dinsdag 22 maart: 1 uur rapportvergadering Woensdag 23 maart: 3 uur voor stage bezig samen met Ottje Maandag 28 maart: 4 uren school + 2 uren intervisie Maandag 18 april: 3 uren school Dinsdag 26 april: 4 uren school Woensdag 27 april: 3 uren school Donderdag 28 april: 3 uren school Maandag 9 mei: 5 uren stage Maandag 16 mei: 3 uren stage (1 uur lesgeven + 2 uur voorbereiding) Verslag schrijven – 18 uren

108 uren

3 Competentielogboek

1 Interpersoonlijk competent1.1a Ik beheers sociale en communicatieve vaardigheden zoals gespreksvaardigheden, luistervaardigheden, feedbackvaardigheden.Deze competentie moet je als toekomstige leraar goed beheersen. Op mijn stageschool heb ik veel E-mails naar mijn stagecoach en Ottje gestuurd. Ook op school hadden we veel met elkaar gesproken (bijvoorbeeld: Wanneer en waar moeten we zijn?, Wat moeten we mee nemen?, Bij welk onderdeel moet ik les geven?, Wat moet ik doen?, Hoe kan ik de leerstof het best overbrengen?, Vragen over haar als leraar etc.). Met de leerlingen heb ik veel gesproken. Aan het begin was ik een beetje bang met hun te spreken, maar later was het geen probleem meer voor me. De leerlingen zijn op me toegegaan en we hadden over alles kunnen spreken. Tijdens de les en pauze vroegen ze me waar ik vandaan kom, hoe het in Duitsland is en wat voor cultuurverschillen tussen Nederland en Duitsland zijn. Ik had hun altijd een antwoord gegeven en stond open voor hun vragen. Ik had hun veel

8

uitleg over Duitsland kunnen geven en dat vonden de leerlingen heel interessant en leuk te horen. Nu weet ik dat ik positief overkom en altijd vragen mocht stellen. Ik had de vragen altijd beantwoord. Ik was aan het begin bang voor de vragen van de leerlingen, omdat ik niet wist wat voor vragen ze me gaan stellen en of ik deze vragen kan of durf beantwoorden. Nu ben ik opener geworden en heb er geen moeite meer mee.1.1b Ik kan sociale interacties in een klas herkennen en verklaren.Vaak had ik de klas 2TLB geobserveerd. In deze klas had ik tijdens het observeren gezien, dat de leerlingen een goed band met elkaar hadden. Niemand werd gepest of uitgesloten. Dat vond ik geweldig, omdat het meestal voorkomt, dat er iemand in een klas gepest word. Door de goed band had ik gemakkelijk groepen kunnen beelden.Me valt op hoe en kind zich in de klas gedraagt. Vaak kijken ze uit het raam, zijn ze afwezig of aan het dromen. je ziet ook wel dat ze het verkeerde boek voor zich hebben liggen. Tijdens mijn les liet ik ze vaak aan het woord komen en dan keken ze verschikt op. ze weten niet waar we met de les mee bezig zijn. In een kleine klas valt het natuurlijk nog sneller op dan in een grotere. Tijdens vergaderingen (klas 2TLB) had ik meer informatie over een kind kunnen krijgen. Ik wist dan meer van de achtergrond van het kind en van de thuissituatie. Soms zie je dan ook wel aan het kind, bijvoorbeeld als het nooit zijn huiswerk heeft of als het in vieze kleding rondloopt. Dan ga ik me toch wel afvragen of er bij het kind thuis niet iets aan de hand is. Toen me iets opviel ging ik met mijn coach een gespreek over dat kind voeren om meer over het kind in te hervaren.Samen met Ottje had ik tijdens ons stage aan een vergadering deel genomen. Tijdens de vergadering ging het om de klas 2TLB. Ze hadden het over ieder leerling. Een leerling was 14 jaar en zwanger. Ik was geschokt. Ik kon het niet begrijpen dat een meisje met 13 of 14 al een baby verwacht. Lang had ik in het internet over tienermoeders gezocht. Ik stelde me volgend vragen:

Wordt te weinig aandacht besteed aan goede voorlichting? Weten de leerlingen te weinig over voorbehoedmiddel? Wat zijn de oorzaken van een vroeg zwangerschap? Wat zijn de kenmerken en hoe kan ik het de leerling uitleggen? Als een meisje me zegt dat ze zwanger is en ze weet niet wat ze nu moet

verder doen, wat voor advies kan ik haar geven? Welk hulpverleningen bestaan er?

Bij bijlage 20 ziet u meer informaties, die ik heb uitgevonden.

3 Vakinhoudelijk & didactisch competent3.1a Ik kab onderwijsactiviteiten voorbereiden en uitvoeren waarbij ik de vakinhoudelijke en didactische keuzes die ik gemaakt heb onderbouw.Op 28 april 11 had ik een les aan klas 3GTA gegeven. Daarvoor moest ik me goed voorbereiden. Van tevoren had ik aan deze klas nog nooit les gegeven. Vaak had ik samen met Ottje deze klas geobserveerd. Daardoor had ik kunnen zien hoe ver ze met het Duits zijn. Aan hand van de observaties heb ik een goed beeld over de leerlingen gekregen. Voor deze les had ik een makkelijk liedje uitgezocht. Die de leerlingen een keer tijdens de observaties hadden gezongen. Ik wist dat er deze liedje ook in het Duits is. Uit de songtekst had ik woorden gehaald, die ze tijdens het luisteren moesten invullen. Het leerdoel is woorden te horen en op te schrijven. Dit liedje had ik ook gekozen om een goed atmosfeer tussen de leerlingen en mij te

9

scheppen. De leerlingen zouden door dit bekende liedje zich vertrouwen om naar een Duitstalige tekst te luisteren. Iedereen was tijdens het liedje enthousiast en iedereen deed mee. Ik hield me aan mijn lesformulier en was goed op tijd. Na het liedje deed ik een dictee. Dat vonden de leerlingen moeilijk. Ik had daarom niet de hele tekst gedicteerd. Ik wilde samen met de leerlingen hun geschreven zinnen contoleren en de fouten corrigeren. Ik had een dictee gekozen om hun schrijfvaardigheid te verbeteren. Ze zouden hun fouten zelf herkennen en zich zelf bewust maken welke fouten ze maken en hoe ze deze kunnen vermijden. Ik had ze uitgelegd waarom het zo moet geschreven worden en niet zo. Door het navragen “Heeft het iedereen begrijpen?”, hadden de leerlingen de kans om vragen te stellen. Ik heb open en op natuurlijke manier les gegeven. daarmee wilde ik de leerlingen laten zien, dat ze me altijd alles mogen vragen en ze op alles een antwoord krijgen. Ook een dag later kwam een paar leerlingen bij me en ze zeiden dat het een leuk les was. Ik vroeg ze of het leerzaam was. De leerlingen hadden gezegd, dat ze door het dictee (dat wel pittig was) hun fouten die ze doen konden herkennen. Ze wisten nu hoe het beter kan. Ook om van een Duitser de uitspaak te horen. Daar was ik erg blij mee en dat was ook de bedoeling, dat ze hun luister-, spreek- en schrijfvaardigheid verbeteren en hun woordenschat vergroten. Ik heb feedback van Ottje, mevrouw Zoutsma en de vrouw die van de NHL was (schoolbezoek) feedback gekregen zie bijlage 10. Ook laat ik bij de bijlage 11 mijn lesformulier van deze les zien.4 Organisatorisch competent4.1a ik kan plannen en struktureren.Vaak had ik de klas 3GTA geobserveerd. Daardoor had ik kunnen zien hoe ver ze met het Duits zijn. Aan hand van de observaties heb ik een goed beeld over de leerlingen gekregen.Ik had me aan het begin van de les aan de leerlingen voorgesteld. Ik zaaide dat ik bij mijn observaties een liedje heb gehoord, dat ik heel bekend vond. Het was van “Der König der Löwen”. Uit de songtekst had ik woorden gehaald, die ze tijdens het luisteren moesten invullen. Het leerdoel is woorden te horen en op te schrijven. Dit liedje had ik ook gekozen om een goed atmosfeer tussen de leerlingen en mij te scheppen. De leerlingen zouden door dit bekende liedje zich vertrouwen om naar een Duitstalige tekst te luisteren. Iedereen was tijdens het liedje enthousiast en iedereen deed mee. Ik had van tevoren een lesformulier gemaakt. Ik hield me goed aan mij gemaakt lesformulier. Zo had ik de tijd goed kunnen inplannen. Voor het lied had ik 15 minuten ingeplant. Na het lied deed ik een dictee. Voor het begin van de les had ik lestekens aan het board geschreven. Daarmee begon ik (inleiding dictee). Bij het dictee begon ik eest de hele tekst voor te lezen. Daarna had ik eerst een zin voorgelezen om de leerlingen deze zin te verinnerlijken. Stap voor stap begon ik de woorden (ongeveer 3 tot 4) voor te lezen. Ik had ze twee tot drie keer voorgelezen. De leerlingen hadden meegeschreven. Toen wij klaar waren controleerden we samen de zinnen. Daarbij had ik ze verbeterd en de goede zinnen aan het board geschreven. Ik had er op de uitspraak gelet en de leerlingen verbeterd. Toen de les bijna af was had ik me bij de leerlingen bedankt en complimenten aan ze gegeven. Dat was de enige les die ik aan klas 3GTA gaf. Ik heb tijdens het maken van de les op de opbouw gelet. Ik vroeg me af met welk opdracht ik zou beginnen, hoe ik een goed inleiding kan geven, hoe veel leerlingen in de klas zitten, welk onderwerp bij de belevingswereld past en had opgelet dat de opdrachten niet te moeilijk waren.

5 Competent in het samenwerken met collega`sDe hele deerde periode ben ik samen met Ottje stage op de Van haersmasingel gelopen. Wij hadden samen lessen voorbereidt en uitgevoerd. Ons eerste les gaven

10

we aan 2TLB. Hier zouden we het huiswerk dat de leerlingen zouden doen nakijken. Wij deelden ons deze opdracht goed in. Het was heel leuk om met Ottje samen te werken. Als er Ottje iets niet heeft begrijpen had ik het aan haar uitgelegd en als ik er iets niet snapte had ze het aan me uitgelegd. Wij werkten heel fijn samen en hadden er veel plezier. Ons lessenserie hadden wij ook samen gedaan. Ottje kwam bij mij thuis en wij hadden overlegd wat wij voor een thema wilden doen. Iedereen had leuke ideeën die wij goed in ons lessenserie konden inbrengen en uitvoeren. Op het laatste dag van ons stage wilden wij twee taarten baken. Dat was een klein afscheidscadeau voor de leerlingen en ons stagecoach. Samen hebben wij de taarten bij mij thuis gebakken. De samenwerking met Ottje vond ik geweldig en ik zou heel graag weer met haar stage lopen. Ik had feedback van Ottje en ons stagecoach (mevrouw Zoutsma) gekregen. Op het feedbackformulier (bijlage 16) staat bij punt 5.1a het feedback die ik van Ottje en mevrouw Zoutsma heb gekregen. Ik was er heel tevreden met mijn feedback, omdat wij een heel goed samenwerking hadden (Ottje en mevrouw Zoutsma).6 Competent in het samenwerken met de omgeving6.1a Ik heb een globaal beeld van de verschillende partijen waarmee de school contact onderhoudtSamen met Ottje heb ik meneer A. Visser geïnterviewd. Het interview vond op Van Haersmasingel in Drachten plaats (ons stageschool). Meneer A. Visser stond open voor al ons vragen. Wij hadden ons de Instellingen genoteerd, waarmee de school contact heeft. Door het interview hadden we goed inzicht kunnen krijgen waarmee de school contact heeft. Het was heel interessant en leerzaam. Voor een leraar is het belangrijk te weten met wie de school contact heeft. Als er problemen optreden moet een leraar weten met wie hij contact moet opnemen. Ons stageschool heeft met volgend zorginstellingen contact:

Geestelijke gezondheidszorg PAL Friesland PI groep Stichting In de Bres Jeugd gezondheidsdienst Verslavingszorg Noord Nederland Maatschappelijk Ondernemen Smallingerland Leerplicht Ambtenaar Politie Bureau jeugdzorg Jeugdhulp Friesland

Op bijlage 19 zie je de zorginstellingen, met die de school te maken heeft.

Ik weet door het interview nu met welk instellingen de school contact heeft. sommige begrippen begreep ik niet en daarom had ik samen met Ottje de uitleg geformuleerd. Vroeger had ik een jaar lang als schoonmaakster bij de Jeugdhulp Friesland in Drachten gewerkt. Ik wist niet precies wat hun werk inhield en wat ze doen. De Jeugdhulp Friesland helpt kinderen, jongeren en hun ouders bij opvoedings- en/of

11

gedragsproblemen. De vragen en problemen rond opgroeien en opvoeden variëren in ernst en omvang. Hun zorgaanbod sluit hierbij aan en loopt uiteen van lichte ambulante hulp tot zeer intensieve en specialistische behandelvormen. De kwaliteit van leven en de ontwikkelingsmogelijkheden van jeugdigen staan steeds centraal. Ze bieden vanuit 39 locaties en drie regio’s een dekkend behandelaanbod in Friesland. De organisatie heeft circa 700 medewerkers, jaarlijks worden gemiddeld meer dan 2000 cliënten geholpen. Dat was zeer informatief en ik vindt het goed om te weten waar ik vroeger heb gewerkt. In bijlage 19 ziet u mijn bewijsstuk (de uitleg van ieder schoolcontact).7 Competent in reflectie en ontwikkeling7.1a Ik kan reflecteren op mijn eigen professionele ontwikkeling en studiegedragMijn ontwikkelingspunten tot einde van de deerde periode was om mijn Nederlands te verbeteren. Ik reflecteer mijn Nederlands van de eerste periode tot nu toe. De laatste manden was ik heel bezig met het Nederlands. Ik wilde mijn Nederlands ontwikkelen om betere studieresultaten te krijgen, toetsen en portfolio’s te halen. Ik had altijd deelgenomen aan spelling en stijl. Daardoor had ik kunnen beter schrijven. Ook mijn woordenschat had zich vergroot. In periode drie zijn we stage gelopen. Ik had er veel les gegeven. Daardoor vond ik het heel belangrijk om dingen goed te kunnen uitleggen. Ik was bang om les te geven, omdat ik dacht dat de leerlingen me misschien niet kunnen begrijpen. Toch het verliep heel anders. Alle dingen, die ik had uitgelegd verstonden de leerlingen. Ik had een duidelijk uitleg kunnen geven. Daar was ik erg blij mee. Hoe heb ik mijn doel kunnen bereiken? Ik had veel presentaties gehouden. Door verslagen te schrijven, veel boeken lezen, les geven, groepswerk en de exclusie had ik mijn Nederlands kunnen verbeteren. In de deerde periode had ik er geen moeite mee teksten uit te werken of boeken te lezen. Ik had alle lessen kunnen volgen en de belangrijke dingen eruit halen. Ottje had me heel veel bij het Nederlandse grammatica kunnen helpen. De vakken spelling en stijl waren er heel ondersteunend voor het verbeteren van mijn Nederlands. Ik wilde mijn doel tot einde van periode vier halen. Als ik terug naar de eerste periode kijk kan ik zeggen, dat ik mijn doel heb bereiken kunnen. Natuurlijk is het nog niet perfect, maar is zie er een groot ontwikkeling. Mijn medestudenten delen mijn mening. Ik ben er blij mee als ik te horen krijg dat mijn Nederlands is verbeterd.Als toekomstige leraar is het heel belangrijk goed Nederlands te kunnen schrijven. Ook moet ik later een goed uitleg kunnen geven. De leraar moet in stand zijn de Nederlandse grammatica te beheersen. Later neem ik aan vergaderingen deel. Daar moet ik natuurlijk ook begrijpen kunnen over wat het gaat. Omdat ik heel graag een leraar wil worden is het een groot motivatie voor me.In periode 3 had ik leren lesgeven kunnen halen. Het leren voor dit vak viel wel mee. Ik had er geen moeite mee en had er alles kunnen begrijpen. Dat komt ook doordat ons klas veel aan het toneelstuk had gewerkt. De hele tijd hadden we Nederlands gesproken. Ik heb opgemerkt dat ik daardoor beter kan uitleg geven en geen moeite meer heb me uit te drukken. Daardoor zie ik dat ik mijn doel heb bereiken kunnen. Ik ben er heel blij mee en ga door met mijn ontwikkeling.

12

Zo verliep mijn gehele stage:

Stagedag 1, 31-02-11

A Waar ging het precies om? Rondleiding door de school en kennis maken met coach, collega´s en leerlingen leren kennen.B Hoe heb je dat ervaren? Het was heel spannend. Ik had niet zo´n groot school verwacht. Onze coach was heel vriendelijk en stond open voor vragen. Ottje en ik waren er heel nieuwsgierig naar de leerlingen en de lessen van onze coach. We hebben gekeken hoe onze coach (mevrouw Zoutsma) les gaf. Het was leuk om te zien hoe een Duitse les eruit ziet.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Het was een mooie stagestart en heel spannend. Nu ben ik erg nieuwsgierig naar wat wij de volgende stagedagen kunnen verwachten.

Stagedag 2, 07-02-11

A Waar ging het precies om?Observatie 3 de klas VMBO:

Carnaval en PasenObservatie 2 de klas VMBO:

GrammaticaObservatie 4 de klas VMBO –tl

taaldorp “Im Hotel”B Hoe heb je dat ervaren?Het was leuk om te zien hoe de leerlingen zich gedroegen. Als je observeert zie je de fouten die de leraar maakt, maar ik wil geen grote bek hebben. Ik zelf had nog nooit voor een grote klas gestaan en les gegeven.Ik vond het heel leuk om bij de 4de klas te helpen. We hielpen hen met zinnen schrijven of beantwoorden vragen. Dit was onze eerste “uitlegcontact” met leerlingen.Observatie 3 de klas VMBO: Twee jongen kwamen te laat en de lerares vraagt waarom ze te laat zijn. Het thema was carnaval en Pasen. De leerlingen praten en letten niet op. Sommige zitten met de rug naar haar toe, omdat ze in een vierkant zitten. Zo kan de leraar de leerlingen niet allemaal zien, omdat de leerlingen niet in een handige formatie zitten. Ze maakt met de leerlingen luisteropdrachten. Daarna worden de opdrachten samen mondeling gecontroleerd. Aan het einde van de les gaf ze huiswerk op en vroeg of er nog vragen waren.Observatie 2 de klas VMBO: Iedereen zat op een andere plaats (dan de vorige keer). Mevrouw Zoutsma wordt boos op de klas, omdat ze door haar heen praten. De klas was eerst onrustig en daarna weer wat rustiger. Na een tijdje bleef de klas constant onrustig en mevrouw Zoutsma moest de leerlingen weer waarschuwen. Tijdens het nakijken van een opdracht lachen leerlingen om fouten van andere leerlingen. De lerares was wel aardig en positief tegen deze klas. De lerares gaf uitleg, maar 11 leerlingen schrijven

13

niets op bij de uitleg (grammatica). Veel leerlingen hadden de grammatica niet geleerd. Mevrouw Zoutsma praat door luide geluiden heen.Observatie 4 de klas VMBO –tl Mevrouw Zoutsma deelde wat uit (“Im Hotel”). Ze gaf de leerlingen uitleg en een planning. Ottje en ik hielpen de leerlingen met taaldorp. De leerlingen moesten een gesprek schrijven over “Im Hotel”.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Observatie 3 de klas VMBO: De klas was onrustig en de leraar had geen overzicht. Dit komt misschien, omdat:- de klas sowieso druk is- de lerares niet consequent was- de leerlingen weten dat de lerares het wel voor hen doet- ze zitten niet in een handige formatieObservatie 2 de klas VMBO: De leerlingen waren heel druk. De leraar waarschuwde de leerlingen altijd, maar als de leerlingen doorgingen met kletsen gaf ze geen straf of stuurde ze niemand uit het lokaal. Dit komt misschien, omdat:- de leerlingen geen vaste plek hebben- de lerares weer niet altijd consequent is (wel consequent met onder tijdens de les niet naar de wc gaan)

Stagedag 3, 14-02-11

A Waar ging het precies om? Meelopen bij Bram Sikkema.Observatie 1 ste les klas 2tl

kaartjes zelf maken en schrijvenObservatie 2 de les klas 2 kader

herkenning van Duitse feestdagenObservatie 3 de les klas 2tl:

De hereniging van DuitslandObservatie 4 de les klas 2 kader

maken van opdrachten uit het boek (mondeling leerlingen stellen vragen over Duitsland, die hij goed beantwoord

Observatie 5 de les klas 2 kader om samen worden mondeling vragen gecontroleerd grammaticaregels

B Hoe heb je dat ervaren? Observatie 1 ste les klas 2tl De klas was erg druk. De leerlingen praten maar door. Hij was niet consequent. Hij schreeuwde erover heen. De leraar schrijft aan het begin `wat te doen` op het bord. Tijdens de opdrachten liep meneer Sikkema door de klas. De leerlingen moesten zelfstandig werken (kaarten maken) en dit werkte niet in deze klas. Iedereen liep door de klas. De leerlingen zijn meer bezig met hun mobieltjes en mp3. Soms geven de leerlingen elkaar klapjes. Wat mij direct opviel is dat de leerlingen niet naar hem luisteren en hem proberen te testen. Nu is er een meisje klaar en laat hem het kaartje zien. Hij kijkt er een kort naar en zegt dan dat ze nu de opdrachten uit het boek moet doen (hij gaf geen compliment). Aan het einde van de les schrijft hij het huiswerk op het bord. De leerlingen begonnen tegelijk hun spullen in te pakken en

14

sommigen liepen door de klas. Veel leerlingen hebben het huiswerk in hun agenda geschreven en willen alleen maar pauze hebben.Observatie 2 de les klas 2 kader Deze klas is veel rustiger dan die eerste klas. Er zitten maar 13 leerlingen in de klas. De meeste leerlingen zitten aan de ene kant van het klaslokaal. Drie andere leerlingen zitten helemaal aan de anderen kant en die praten. De leraar staat ook niet naar de drie andere leerlingen toe gedraaid. Hij controleert samen met de leerlingen het huiswerk en iedereen doet mee. Een meisje werd eruit gestuurd, omdat ze al een tijdje vervelend deed (waarschuwingen van de leraar waren er wel). Een jongen heeft de hele les niets gedaan (zat maar wat te storen). De leraar ging er op het eind van de les wel heen. Daarbij liep hij overal even bij langs. Aan het eind van de les is de klas een beetje onrustig en sommigen hebben geen zin meer in de les. De leerlingen moesten de laatste paar minuten (10 minuten nog les) naar een tekst luisteren en herkennen wat voor feestdagen er in Duitsland gevierd worden. Maar de klas is zo onrustig, dat ze niet naar de tekst kunnen luisteren en de luisteroefening onverstaanbaar is. Drie meisjes zitten een beetje apart van de klas en nemen niet deel aan de les, maar hij besteedt daar geen aandacht aan. Nu luisteren de leerlingen een tweede keer naar de tekst. Tijdens de tweede keer luisteren de leerlingen niet (ze kletsen en zijn met ander dingen bezig). Aan het eind van de les schrijft hij het huiswerk op het bord en iedereen schrijft mee. Ik vond deze les de beste les, die ik tijdens mijn observaties heb gezien, misschien ligt het daaraan, dat er niet zo veel leerlingen in de klas zaten.Observatie 3 de les klas 2tl: Aan het begin van de les is de klas een beetje onrustig. Wat mij opvalt is, dat vooral de meisjes heel veel kletsen. Het thema vandaag is de hereniging van Duitsland. Hij vertelt over de deling van Duitsland, maar de helft van de klas luistert niet naar hem. De leerlingen krijgen opdrachten, die ze moesten maken en ze moesten een tekst lezen. De leerlingen gaan niet aan het werk en kletsen de hele tijd. 3 tot 4 leerlingen proberen de opdrachten te maken, de rest van de leerlingen deden de opdrachten niet. Hij liep door de klas en probeerde sommige leerlingen aan het werk te krijgen, maar een paar seconden later waren ze weer aan het kletsen. De leerlingen kletsten en waren niet bezig met de opdrachten, ze keken uit het raam en lachten om grapjes etc.. Sommige meisjes liepen zonder reden door de klas en deden wat ze wilden. Een meisje liep uit het klaslokaal en de leraar vroeg haar waar ze naartoe wilde gaan en ze antwoordde heel onbeleefd “Naar de wc.”. Hij probeert de leerlingen weer rustig te krijgen maar het lukt hem niet. Nu was er een minuut rust, maar daarna was er weer veel lawaai. Hij dreigt met het stiltelokaal en twee minuten later wordt er ook een meisje naartoe gestuurd. Aan het einde van de les is er onwaarschijnlijk veel lawaai. Hij zegt dat ze de volgende dag deze opdrachten klaar moeten hebben, maar er luistert niemand meer. Een meisje loopt weer door het klaslokaal. Nu is de les voorbij en hij kan de les helaas niet goed afsluiten, want er waren geen leerlingen meer in het klaslokaal.Observatie 4 de les klas 2 kader Er zitten 11 leerlingen in de klas. Meneer Sikkema had over deze klas de controle. Iedere leerling luistert en doet mee. Het is relatief rustig en de leerlingen stellen aan

15

hem veel vragen over Duitsland, die hij ook beantwoord en uitleg geeft. Hij werkt mondeling met de klas samen opdrachten en iedereen is rustig en luistert. Ik moet echt zeggen dat het tot nu de best les was, die ik heb gezien in mijn drie dagen stage. Ik merk op, dat het meneer Sikkema meer plezier bij deze les heeft en dat overdracht zich (volgens mij) ook aan de leerlingen. De leerlingen hebben veel plezier. Nu is bijna de les voorbij en het is heel goed afgelopen. Hij heeft de vijf rollen van de leraar goed gedaan. Aan het eind is hij ook een heel goed afsluiter. De leerlingen zijn rustig en pakken hun spullen tot het einde niet in de tas, compliment! Iedereen wacht tot de bel gaat en hij neemt goed afscheid (wenst een fine dag verder, geeft complimenten etc.) leuk!!!Observatie 5 de les klas 2 kader om Sommige leerlingen zijn het boek vergeten en moeten het halen (brengt veel onrust aan het begin van de les). Nu worden samen mondeling vragen gecontroleerd. Een meisje heeft het mobile op de tafel liggen en meneer Braam wilde het haar weg nemen, maar ze heeft het heel snel gepakt en in haar tas gedaan. Toen hij zich omdraaide heeft het meisje haar mobile weer uit de tas gehaald en op de tafel gelegd. Ook het meisje naast haar doet het haar naar. Tijdens het controleren van de opdrachten is veel lawaai. Op de linke kant van het klaslokaal zitten twee meisjes en kletsen de hele tijd (ook tijdens het controleren). Hij besteed aan hun geen aandacht en ze gaan natuurlijk ook zo door. Ook twee meisjes in het lokaal (achter aan) brengen veel onrust in de les en hebben een grote bek tegen hem. Toen hij grammaticaregels uitlegt is het voor een kort tijd rustig, maar toen hij klaar was met zijn uitleg was het weer ongelofelijk veel lawaai en onrust in de klaslokaal. Nu moeten de leerlingen opdrachten maken, maar zijn er niet mee bezig en kletsen. Hij krijgt de klas niet onder controle zodat hij de oplossing voorleest. C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Observatie 1 ste les klas 2tl De drukte komt misschien, omdat:- hij niet consequent genoeg wasObservatie 2 de les klas 2 kader Hij had geen overzicht, maar hij gaf wel een leuke les. Dat komt misschien, omdat:- er alleen maar 13 leerlingen in de klas zitten- de meeste leerlingen aan de ene kant van het klaslokaal zittenObservatie 3 de les klas 2tl: De drukte komt misschien, omdat:- het wel rumoerig blijft- hij niet consequent genoeg is (hij waarschuwt maar de leerlingen houden zich er niet aan)Observatie 4 de les klas 2 kader De leerlingen waren niet echt concentreert. Dat komt misschien, omdat:- de leerlingen een korte spanningsboog hebben- de leraar een opdracht gaf, waar ze bijna alles over kunnen schrijvenObservatie 5 de les klas 2 kader om De leerlingen waren heel onrustig en deden niet mee. Ze vergeten boeken en het huiswerk. Dat komt misschien, omdat:- de leraar ervan uit gaat, dat de leerlingen meeschrijven maar hij controleert het niet (waarom zegt hij niet dat iedereen mee moet schrijven?)

16

- het uitsturen makte geen indruk op de leerlingen

Stagedag 4, 28-02-11

A Waar ging het precies om? Meelopen met de klas 2 TLBOttje en ik gaan kijken hoe de onderlinge relaties in de klas zijn en hoe de leerlingen zich gedragen bij een leraar. Er zitten 22 leerlingen in de klas (op deze dag).Observatie 1 ste les

menselijke bloedObservatie 2 de les economie bij de heer Boomgaarden:

het thema weet ik helaas niet, maar de leraar kek samen met de leerlingen het huiswerk na en de leerlingen deden tijdens de les opdrachten uit het boek

Observatie 3 de les aardrijkskunde bij de heer Overmaat: Hij keek met de leerlingen huiswerk na. Daarna moesten de leerlingen

zelfstandig in het boek werken.B Hoe heb je dat ervaren? Observatie 1 ste les biologie bij de heer Eijlander De relaties onderling in de klas zitten wel goed. Het ziet er niet naar uit dat er iemand in de klas echt uitligt. Misschien komt het, omdat het de eerste les na de vakantie is. De klas was echt stil als de leraar wat zei. Meneer Eijlander had echt overwicht. De leerlingen hadden (positief) respect voor hem. Als hij sprak waren de leerlingen stil, maar als hij niet sprak spraken de leerlingen wel eens (maar heel zacht en ze deden geen lawaai dan in andere lessen). Dit liet de leraar ik toe. Als hij stilte wilde, duurde dit ongeveer 10 seconden. Toen Akmal iemand uitlachte, zei hij: “Wil jij het anders vertellen, Akmal?”. Daarna was Akmal stil. De leraar praat rustig en niet te luit (hij hoeft de klas niet te overschreeuwen). De leerlingen moesten zelfstandig werken en waren ook echt stil. De leraar liep bij de rijen langs of stond achterin of voorin. Toen meneer Eijlander zei `rustig overleggen`was het ook redelijk rustig. Hij vroeg de leerlingen wat het belangrijkste van de les was en had binnen no-time het antwoord. Zo sluit hij de les af. dat was een echt leuke les!Observatie 2 de les economie bij de heer Boomgaarden: De onderlinge relatie was tussen de leerlingen niet verandert. De klas was wel drukker en de leraar moest vanaf het begin vaker waarschuwen. Je merkte dat de leerlingen de leraar uitdaagden. De leraar ging hier heel erg op in. De leraar ging op een gegeven moment in een hoekje staan. Als de leraar sprak waren de leerlingen meestal wel stil. Toen ze zelfstandig moesten werken, waren de leerlingen aan het praten. Ottje en ik hadden het idee dat de leerlingen deze leraar iemand vonden, die je op de kost kon jagen. Als jij iets stoms zei of deed, ging hij daar acht keer van de tien erop in. De leraar controleerde of de leerlingen hun huiswerk er ook in hadden geschreven. De leerlingen moesten tot het einde zelfstandig werken, maar sommigen bleven wel praten.Observatie 3 de les aardrijkskunde bij de heer Overmaat: de leraar begroet de leerlingen, deelde daarna de planning uit en legde de planning omvangrijk uit. De klas was aan het praten en vervolgens zaaide de leraar dat 5 mensen hun mening over de laatste aflevering van `boer zoekt vrouw`mochten geven. Ottje en ik hadden het idee dat hij dat vaker doet. Het werd hierdoor nog drukker en de leerlingen buit het uit. Akmal werd er toen uitgestuurd en de leraar ging met hem mee (op de gang) om te praten) De klas werd heel rustig toen hij weg ging en ze praten bijna niet. Toen de heer Overmaat weer terug kwam begonnen ze weer met praten. Hij riep Robin bij zijn tafel en vertelde een publiek dat de leraren

17

een mail hadden gekregen, dat Robin en Akmal niet bij elkaar moesten zitten. Sommige leerlingen waren heel goed bezig. Anderen waren aan het praten. De klas bleef rumoerig. De leraar moet heel erg zijn best doen om een paar kinderen stil te krijgen, andere leerlingen zijn ook aan het praten, maar die blijven de hele les praten. het was de bedoeling om zelfstandig te werken, maar het merendeel van de leerlingen praten maar wat. De houding van de leerlingen tegenover de leraar is dat ze bij hem in de les lekker kunnen praten. De leraar weet niet wat hij tegen kan doen en laat deze onzekerheid aan de leerlingen zien. C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Observatie 1 ste les biologie bij de heer Eijlander De relaties onderling in de klas zitten wel goed. Het ziet er niet naar uit dat er iemand in de klas echt uitligt. Misschien komt het, omdat het de eerste les na de vakantie is.Meneer Eijlander had echt overwicht. Misschien komt het, omdat de leerlingen (positief) respect voor hem hadden.Observatie 2 de les economie bij de heer Boomgaarden: Je merkte dat de leerlingen de leraar uitdaagden. Misschien komt het, omdat de leraar op een vraag van de leerling acht keer van de tien erop in ging. De leraar controleerde of de leerlingen hun huiswerk er ook in hadden geschreven. Misschien komt het, omdat de leerlingen hun huiswerk vaak niet deden of het vergeten te maken (omdat ze het niet in hun agenda hadden geschreven).Observatie 3 de les aardrijkskunde bij de heer Overmaat: De houding van de leerlingen tegenover de leraar is dat ze bij hem in de les lekker kunnen praten. Misschien komt het, omdat de leraar niet weet wat hij tegen kan doen en hij laat deze onzekerheid aan de leerlingen zien.

Wat Ottje en mij non-verbaal opviel in deze drie lessen:- de houdingDe eerste leraar stond heel zelfverzekerd en gebruikte weinig stemverheffing o.i.d. de andere 2 leraren stonden wat voorover gebogen en gebruikten wel stemverheffing. Daarbij stonden die 2 leraren niet altijd centraal of zaten ze achter hun bureau. Dit gold niet voor de eerste leraar (meneer Eijlander).

Stagedag 5, 07-03-11

A Waar ging het precies om? Ottje en ik zouden het hoofdstuk 5 (sport) uit het boek voorbereiden en lesgeven aan klas 2TLB. De leerlingen hadden huiswerk op en we zouden het nakijken.Observatie 6 de en 7 de les klas 4

leerlingen moesten de examentekst VMBO-GL en TL van 2007 doenB Hoe heb je dat ervaren? De leerlingen hadden huiswerk op en we zouden het nakijken. Wij hadden ons heel goed op voorbereidt (zie bijlage 1). De eerste deel van de les deed Ottje en het tweede deed ik. We houden het tempo goed erin. De leerlingen deden goed mee en waren heel enthousiast. maar wij ook. We hadden van ons stagecoach feedback gekregen (zie bijlange 2).Observatie 6 de en 7 de les klas 4 GL Een jonge zaaide iets tegen mevrouw Zoutsma en ze reageerde hier heel boos op en liet hem dit duidelijk merken, dat dit niet geaccepteerd werd. Je merkte dat hij het wel begreep. Daarna ging ze weer heel gewoon verder met de les. Ze moesten een examentekst maken. Aan het begin was het even stil, maar daarna was er wat

18

geroezemoes (maar het bleef bij geroezemoes). De leerlingen kregen een keer tussendoor 7 minuten pauze en wij dus ook.Daarna gingen ze weer aan de slag met het examen. Als de leerlingen klaar waren gingen ze hun Duitse leesboek lezen. Ottje en ik liepen daar met 2 meisjes mee, die een nieuw boekje moesten zoeken. Wat ons opviel, toen we het kastje met boeken bekeken, was gewoon de meeste boeken saai en gewoon uit eruit zagen en het vooral ook waren. Hier zou ik wel wat meer op willen letten, omdat dat ene meisje wel van lezen houdt, maar deze boekjes gewoon niks aan vindt. Dat was natuurlik heel jammer.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Ik had er zo veel plezier. Aan het begin was ik erg nerveus maar naar een tijdje niet meer zo erg. Na deze les had ik gezien dat ik het niveau van de leerlingen heel goed had ingeschat. Ik was trots op mij, omdat ik de leerlingen heel goed motiveert had. ik een vooral de leerlingen hadden veel plezier. wat voor een leuke eerste les!Observatie 6 de en 7 de les klas 4 Omdat de leerlingen bijna tentamen hadden waren ze heel goed bezig tijdens de les (examentekst).

Stagedag 6, 14-03-11

A Waar ging het precies om? Ottje gaf de 4de les aan klas 3TL les. Ik gaf de 5de les aan 2TLB les. Ik had twee quizzen bedacht en sluit me aan bij het thema waar ze zijn. Aan het begin deed ik een mindmap. De leerlingen zouden Duitse woorden zeggen,die met het thema te maken hebben.Les geven aan 2TLB

het thema was sport van tevoren wist ik dat de leerlingen niet goed met het woordenboek kunnen

werken, daarom deed ik opdrachten, waarbij ze het woordenboek moeten gebruiken (om de opdracht te kunnen oplossen)

B Hoe heb je dat ervaren? Feedback genoteerd voor Ottje (4 de les 3TL) Les geven aan 2TLBIk zoude het hoofdstuk 5 uit (sport) het boek voorbereiden en lesgeven aan klas 2TLB. Ik had twee quizzen bedacht. Aan het begin deed ik een mindmap. De leerlingen zouden Duitse woorden zeggen,die met het thema te maken hebben.Ze waren heel stil en nieuwsgierig wat er zou komen. Ik legde de leerlingen aan het begin uit, wat we tijdens de les gaan doen. Ik begon met een mindmap. De leerlingen zouden Duitse woorden zeggen,die met het thema te maken hebben. Daarna deelde ik woordenboeken en mijn eerste opdracht (zie bijlage 3) uit. Ik legde hun de opdracht uit. De opdracht was: wat hoort bij elkaar? Er stonden 28 woorden op het plaatje. Twee woorden passen bij elkaar (bijvoorbeeld zwemmen en water). Ze vonden deze opdracht leuk en iedereen deed de opdracht. Ik was er blij mee dat de leerlingen het leuk vonden. Toen de leerlingen klaar waren besprak ik met hun de opdracht. Ik schreef de antwoorden aan het boord. De tweede opdracht uit (opdracht zie bijlage 4) ging ook weer over het thema sport. De leerlingen zouden een antwoord op de vragen geven en de gevraagde letter op de juiste plek invullen. Welke Duitse zin komt hier uit? De leerlingen waren goed bezig en ze mochten het woordenboek gebruiken. Daarna had ik weer met hun de opdrachten besproken. Ik legde hun het zin uit wat er bij uit kwam. De les had ik met een spelletje afgerond. Van tevoren had ik kleine stukken papier gemaakt, waar een sport opstond. Ik had

19

een leerling uitgekozen. Deze leerling kwam dan bij me en haalde een stuk papier uit de zak. De leerling lees de sport, maar hij mocht het niet de klas latten zien wat voor een sport erop stond. Dan moeste hij zonder iets te zeggen deze sport nadoen. De klas moest raden wat hij voor een soort spoort deed. Dat was een leuke afronding en de leerlingen vonden het geweldig. Aan het eind had ik me bij de leerlingen bedankt en ik had een spontane applaus gekregen. Dat was zo leuk!!! Ik zelf had er ook veel plezier mee. Ik had feedback van Ottje en van mijn coach gekregen (zie bijlage 5). C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Ik had erg veel plezier aan het lesgeven. Ik had mijn les goed voorbereidt en de tijd goed in de gade. De leerlingen waren motiveert en deden alles mee.

Stagedag 7, 21-03-11

A Waar ging het precies om? Observatie 6 de + 7 de les: rol van de pedagoog

naamvallen en grammaticaVergadering (het ging over klas 2TLBTijdens de vergadering ging het om de klas 2TLB. Ze hadden het over ieder leerling. Het ging ook over de cijfers van de leerlingen.B Hoe heb je dat ervaren? Observatie 6 de + 7 de les: rol van de pedagoog 1) leerlingen hebben ontspannend gezichtsuitdrukking ++2) leerlingen geven antwoord op de aan hun gestelde vragen +

Ze vraagt niet altijd 1 leerling (meer de hele klas), dus iemand geeft altijd wel antwoord. Late stelde ze leerlingen persoonlijk vragen.

3) leerlingen laten zich sturen in gedrag, volgen de instructie op +Ze corrigeert niet altijd het ongewenst gedrag van de leerlingen (zoals de leerlingen hun huiswerk niet hebben gemaakt. Dan zegt ze alleen sarcastisch `handig`).

4) leerlingen reageren ontspannen op positieve feedback ++5) leerlingen reageert op een correctie en stopt met zijn gedrag ++6) leerlingen accepteren correcties van gedrag van andere leerlingen

n.v.t. (dit gebeurde deze les niet)7) leerlingen kennen de voor ieder bekende normen/regels +

Een leerling bleef constant te wiebelen met de stoel.8) leerlingen worden betrokken bij het delen van verantwoordelijkheden

De leerlingen kregen niet echt verantwoordelijkheid.Vergadering (het ging over klas 2TLBTijdens de vergadering ging het om de klas 2TLB. Ze hadden het over ieder leerling. Een leerling was 14 jaar en zwanger. Ik was geschokt. Ik kon het niet begrijpen dat een meisje met 13 of 14 al een baby verwacht.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Observatie 6 de + 7 de les: rol van de pedagoog Onze coach gaf een leuke les. Iedereen deed mee en had op haar vragen geantwoord. Wat me een beetje opviel was, dat ze niet zo vaak het ongewenst gedrag corrigeert (bijvoorbeeld een jonge had de hele les lang met de stoel gewiebeld). Maar verder was het leuk om de rol van de pedagoog aan ons stagecoach te zien. Daardoor let jij op zo veel dingen op, die jij tijdens het lesgeven niet ziet.Vergadering (het ging over klas 2TLB

20

Tijdens de vergadering ging het om de klas 2TLB. Ze hadden het over ieder leerling. Een leerling was 14 jaar en zwanger. Ik was geschokt. Ik kon het niet begrijpen dat een meisje met 13 of 14 al een baby verwacht. Lang had ik in het internet over tienermoeders gezocht. Ik stelde me volgend vragen:

Wordt te weinig aandacht besteed aan goede voorlichting? Weten de leerlingen te weinig over voorbehoedmiddel? Wat zijn de oorzaken van een vroeg zwangerschap? Wat zijn de kenmerken en hoe kan ik het de leerling uitleggen? Als een meisje me zegt dat ze zwanger is en ze weet niet wat ze nu moet

verder doen, wat voor advies kan ik haar geven? Welk hulpverleningen bestaan er?

Bij bijlage 18 ziet u meer informaties, die ik heb uitgevonden.Tijdens de vergadering ging het ook over de cijfers van de leerlingen. Eerst had ik getwijfeld of ik deze in mijn verslag mocht indoen, omdat het toch heel persoonlijke dingen over de leerlingen zijn. Op vertrouwensbasis doe ik het toch wel (bijlage 17).

Stagedag 8, 28-03-11

A Waar ging het precies om? De roos van Leary (Basisprincipes van communicatie hoofdstuk 8)Roos van Leary klas 3

de leerlingen moesten een examentekst lezen en de bijhorende vraag beantwoorden

B Hoe heb je dat ervaren? Roos van Leary klas 3Waar zaten de leerlingen en de leraar en waarom?Leerlingen: Eerst: onder – tegen

Later: onder – samenLeraar: Eerst: boven – tegen

Later: boven – samen

De leerlingen moesten een examentekst lezen en de bijhorende vraag beantwoorden. Maar aan het begin vertelde mevrouw Zoutsma nog iets i.v.m. de laatste rapportvergaderingen. De leerlingen waren heel druk en jij merkte dat de leraar in de boven - tegen hoek werd gedrukt. Ze verhief haar stem en zei dat de leerlingen op moesten houden. De leerlingen hielden met het ergste op, maar praten nog wel zacht en lachen nog (onder – tegen). Toen de leerlingen met de tekst bezig waren, werd iets meer `samen`bij beide partijen. Een leerling vroeg om papier, zij gaf het aan de leerling. Het was nu wel stil.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Het is niet makkelijk om het ongewenst gedrag van leerlingen te verbeteren. de leraar deed het wel goed. Het was leerzaam tijdens de les op de roos van Leary te observeren.

Stagedag 9, 18-04-11

A Waar ging het precies om? Observatie klas 2

21

omdat mevrouw Zoutsma een afspraak had vroeg ze ons om de leerlingen aan het werk te zetten

de leerlingen zouden opdrachten uit het boek doenB Hoe heb je dat ervaren? Observatie klas 2Mevrouw Zoutsma zette de leerlingen aan het werk en ging daarna weg. Wij (Ottje en ik) moesten ervoor zorgen dat de leerlingen aan het werk gingen en bleven. Aan het begin was het behoorlijk druk en Ottje en ik probeerden de leerlingen aan het werk te zetten. De leerlingen hadden eerst de hele tijd gekletst en waren niet met de opdrachten uit het boek bezig. Op een gegeven moment zaaide Ottje tegen de klas dat ze 5 minuten stil moesten zijn. Dit had Ottje ook echt bijgehouden en na die tijd had ze zich bij de leerlingen bedankt, want ze waren echt stil geweest. Heel even werd het weer wat druk, maar daarna was het weer rustig. Toen kwam mevrouw Zoutsma weer en rondte de les af.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Observatie klas 2Het was moeilijk om de leerlingen de hele tijd aan het werk te zetten. Ze dachten, omdat de leraar niet erbij was dat ze niets moeten doen. Ze kletsten en waren er niet bezig mee. Daarom zou ik het volgend keer ook de initiatief nemen en mijn rol innemen (als leraar).

Stageweek 26-04-11 tot en met 29-04.11

26-04-11A Waar ging het precies om? Les geven in 5 de les aan 2TLB

controleren of de leerlingen het woordenlijst hebben geleerd (voor talendorp)Observatie 4 de les 2OBC

Mevrouw Zoutsma had het erover dat dit een moeilijke klas was en Ottje en ik wilden graag bekijken waarom ze dit vindt.

mondeling opdrachten doen (omdat de leerlingen zo druk zijn)B Hoe heb je dat ervaren? Observatie 4 de les 2OBC Direct aan het lesbegin hadden de leerlingen hun boeken vergeten. Een leerling was zijn boek helemaal kwijt (het meisje had overal in het lokaal gezocht en ging daarna na haar kluis). De leerlingen waren heel druk aan het praten. Wanneer de leraar iets voorleest zijn de leerlingen wel stil. Twee jongens stampen met hun voet op de grond. Drie jongens van klas 4 komen binnen en mevrouw Zoutsma loopt met hun mee. De leerlingen testen ons gelijk uit. Ottje deed bijvoorbeeld de deur dicht en zo´n jongen deed de deur gewoon weer open. Ottje vroeg eerst netjes en daarna luid en duidelijk, maar hij deed de deur niet weer dicht. Dan stond ik op en deed de deur weer dicht. De leerlingen naaien elkaar op en ze doen niks, maar praten met elkaar en maken geluiden. Jongens zitten pijltjes weg te blazen. Een jonge vraagt na ongeveer 10 minuten of hij weer naar binnen mag. De leraar vroeg of hij zich gedeisd kan houden. Ja zegt hij en mag weer naar binnen. Hij was dan de les wel stil. Bij een meisje waren haar sleutels afgepakt. Mevrouw Zoutsma wachtte totdat ze de sleutels terug gaven en daarna wachtte ze op rust. Als laatste vertelde ze dat ze dit niet zo weer wilde hebben. De leerlingen naaien elkaar op en na dit jaar hebben ze ook geen Duits meer, dus erg gemotiveerd zijn ze ook niet.Les geven in 5 de les aan 2TLB

22

De eerste les voor taaldorp deed Ottje. Ze had een woordenlijst (zie bijlage 6) uitgedeeld, die ieder leerling tot het volgend les (een week later) moest leren. Ik wilde kijken of er iedereen het had geleerd. Ik wist dat de leerlingen niet 10 minuten heel stil kunnen werken en dat ze graag iets doen (bijvoorbeeld spelletjes). Ik wilde hun woordjes spelend leren. Daarmee ze gemakkelijker een zin in het Duits kunnen maken. Uit een onderzoek dat ik in de eerste periode deed, wist ik dat leerlingen aanhand van speeltjes beter kunnen leren en alles goed kunnen onthouden. Ik bedacht een spel waar ieder leerling mee doet. Van tevoren had ik ervoor gezorgd dat ik een klein zacht bal mee neem.Hoe gaat deze spel? Ik werp aan een leerling de bal. Ik zeg dan aan de leerling die het bal heef, een woord in het Nederlands uit de woordenlijst. Deze woord moet de leerling eerst in het Duits vertalen en daarna en zin met deze woord kunnen maken. Ik schrijf dan de goed zin op het board. Daarna werpt de leerling de bal aan een ander leerling. Dan begint het weer van nieuw. Die leerling die het woord in het Duits wist, kun gaan zitten. Als de leerling het niet weet, moet hij blijven staan en wachten tot hij weer de bal heeft.Dat had ik van tevoren de leerlingen uitgelegd. De leerlingen vonden het heel leuk om te doen. Alles ging goed. Toen ieder leerling aan de rij was, zoude ieder leerling nog een keer een zin voorlezen. Dat deed ik om op hun uitspraak te letten. Toen we nog 15 minuten tijd hadden, had ik de leerlingen deze zinnen laten opschrijven. Dat deed ik omdat ze een goed voorbeeld hadden voor het taaldorp.Toen ieder leerling opstond begon ik met een meisje, omdat ze zwanger was en niet zo lang mag staan. Het woord dat ik aan haar gaf was reserveren. Dat was een makkelijk woord. Ze wist het woordje maar had geen Duits zin kunnen maken. Daarom had ik aan iemand anders gevraagd om haar te helpen. Een jonge wist een zin met het woord. Hij zaaide: “Kan ich das Tafel reservieren?”. Dat was een goed zinsopbouw, maar geen goed Nederlands. Ik had hem verbeterd. Ik zaaide: “Kann ich den Tisch reservieren?”. Ik had gezegd dat het wel goed was. Daarmee wilde ik laten zien, dat ze fouten mogen maken en dat het niet erg is. Misschien zoude ik beter kunnen vragen wat het Duitse woord voor tafel is. Maar verder vond ik het goed.Na het balspel had ik de leerlingen de zinnen van het bord laten opschrijven. Dat deed ik omdat ze voor het volgend les, voor het leren en voor talendorp een voorbeeld hadden. Aan het einde Deze les heb ik op video. Op mijn les had ik feedback van mevrouw Zoutsma gekregen (zie bijlage 7).C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Observatie 4 de les 2OBC De klas was onrustig en een moeilijke klas. Dit komt misschien, omdat:De leerlingen een moeilijk verleden hadden en hun t´huis situatie niet best is.De leerlingen naaien elkaar op en na dit jaar hebben ze ook geen Duits meer, dus erg gemotiveerd zijn ze ook niet.Les geven in 5 de les aan 2TLB Ik denk dat we het volgend keer duidelijker moeten aangeven dat de leerlingen het woordenlijstje moeten leren. Het is belangrijk voor talendorp, waarop ze ook een cijfer krijgen.Het balspel ging er heel goed, maar wat ik had opgemerkt was dat het speel veel te lang duurde. Sommige leerlingen waren al klaar en wisten niet, wat ze zouden doen. Ik dacht dat het speel niet zo lang gaat duren. Dat zou ik het volgend keer anders gaan doen. Ik zou alleen maar het woord in het Nederlands voorzeggen en de leerlingen zouden het woord alleen maar in het Duits overmaken. Het volgend keer zou ik het speel zonder zinnen gaan doen. Ik wil dat iedereen mee doet. Ik had

23

opgemerkt dat ik heel nerveus was. Dat lag misschien aan het spelletje wat ik wilde doen. Ik was benieuwd of het leuk is voor de leerlingen.

27-04-11A Waar ging het precies om? Meelopen met Yke MaryObservatie 2 de les Fans

toets (Frans)Observatie 3 de les 2TLC (Duits)

gezamenlijk opdrachten uit het boek doenObservatie 4 de les Frans

boeken lezen en de bijhorende vragen beantwoordenB Hoe heb je dat ervaren? Observatie 2 de les We liepen met Yke Mary mee. ze had eerst een les Frans met daarin een toets. Daardoor konden we deze les niet echt observeren. Wat ons wel opviel was dat het niveau van de klas voor franc laag was.Observatie 3 de les 2TLC (Duits) De leraar deed opdrachten de hele les gezamenlijk (behalve 1 opdracht) met de klas. De leerlingen letten op en iedereen krijgt wel de beurt. Ze deed de les goed en de leerlingen hadden veel plezier aan haar les. Dat merkte ik op, omdat de leerlingen heel enthousiast en gemotiveerd waren.Observatie 4 de les Frans De leerlingen moesten de hele les kleine boeken lezen en vragen beantwoorden. De leerlingen waren de hele les goed bezig. De antwoorden moesten de leerlingen op een plaatje schrijven en bij de leraar inleveren. Als ze met een boek klaar waren moesten ze het volgende pakken. Dat ging zo lang tot ze iedere boek hadden gelezen.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Ik had vastgesteld dat de leerlingen graag naar de les van Yke Mary gaan. Ze hadden respect en het gedrag was perfect! Het was leuk om te zien hoe een Frans les er afloopt. Ik had nu 3 Duitse leraren geobserveerd en jij zie toch altijd wat nieuwe methoden. Ook de lesopbouw is verschillend bij iedere leraar. Dat was een doel van mij om het verschil te zien.

28-04-11A Waar ging het precies om? Lesgeven 2 de les aan 3GTA (schoolbezoek van NHL)

De leerlingen hebben nog niet een groot woordenschat en kunnen nog niet goed schrijven.

Ik wilde de luister- en schrijfvaardigheid verbeteren en woordenschat vergroten.

Ottje gaf les aan 2TLB in de 4 de les (ik had gefilmd (schoolbezoek van NHL) Doordat ik Ottjes les had gefilmd, had ik geen observatie kunnen opschrijven.B Hoe heb je dat ervaren?

24

Lesgeven 2 de les aan 3GTA (schoolbezoek van NHL) Van tevoren:Ik heb voor mijn lessen veel over lesmateriaal nagedacht, die zich aan de interesses van de leerlingen aansluiten. Als ik mijn lessen heb geplant had ik volgend dingen in de gade: Hoe oud zijn mijn leerlingen?

Hoe veel leerlingen zitten in de klas?Welk thema hadden ze?Hoe kan de leerstof ik het best overbrengen?

Ik gaf een les aan klas 3GTA. Daarvoor moest ik me goed voorbereiden. Van tevoren had ik aan deze klas nog nooit les gegeven. Vaak had ik samen met Ottje deze klas geobserveerd. Daardoor had ik kunnen zien hoe ver ze met het Duits zijn. Aan hand van de observaties heb ik een goed beeld over de leerlingen gekregen. Voor deze les had ik een makkelijk liedje uitgezocht. Die de leerlingen een keer tijdens de observaties hadden gezongen. Ik wist dat er deze liedje ook in het Duits is. Uit de songtekst had ik woorden gehaald, die ze tijdens het luisteren moesten invullen (zie bijlage 8). Het leerdoel is woorden te horen en op te schrijven. Dit liedje (http://www.youtube.com/watch?v=naHDYsJ9SeY) had ik ook gekozen om een goed atmosfeer tussen de leerlingen en mij te scheppen. De leerlingen zouden door dit bekende liedje zich vertrouwen om naar een Duitstalige tekst te luisteren. Iedereen was tijdens het liedje enthousiast en iedereen deed mee. Ik hield me aan mijn lesformulier en was goed op tijd. Na het liedje deed ik een dictee (bijlage 9). Dat vonden de leerlingen moeilijk. Ik had daarom niet de hele tekst gedicteerd. Ik wilde samen met de leerlingen hun geschreven zinnen contoleren en de fouten corrigeren. Ik had een dictee gekozen om hun schrijfvaardigheid te verbeteren. Ze zouden hun fouten zelf herkennen en zich zelf bewust maken welke fouten ze maken en hoe ze deze kunnen vermijden. Ik had ze uitgelegd waarom het zo moet geschreven worden en niet zo. Door het navragen “Heeft het iedereen begrijpen?”, hadden de leerlingen de kans om vragen te stellen. Ik heb open en op natuurlijke manier les gegeven. daarmee wilde ik de leerlingen laten zien, dat ze me altijd alles mogen vragen en ze op alles een antwoord krijgen. Ook een dag later kwam een paar leerlingen bij me en ze zeiden dat het een leuk les was. Ik vroeg ze of het leerzaam was. De leerlingen hadden gezegd, dat ze door het dictee (dat wel pittig was) hun fouten die ze doen konden herkennen. Ze wisten nu hoe het beter kan. Ook om van een Duitser de uitspaak te horen. Daar was ik erg blij mee en dat was ook de bedoeling, dat ze hun luister-, spreek- en schrijfvaardigheid verbeteren en hun woordenschat vergroten. Ik heb feedback van Ottje, mevrouw Zoutsma en de vrouw die van de NHL was (schoolbezoek) feedback gekregen (zie bijlage 10). Ook laat ik bij de bijlage 11 mijn lesformulier van deze les zien.Ottje gaf les aan 2TLB in de 4 de les (ik had gefilmd (schoolbezoek van NHL) Doordat ik Ottjes les had gefilmd, had ik geen observatie kunnen opschrijven.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit?Lesgeven 2 de les aan 3GTA (schoolbezoek van NHL) Dat vonden de leerlingen moeilijk. Ik had daarom niet de hele tekst gedicteerd. Ik wilde samen met de leerlingen hun geschreven zinnen contoleren en de fouten corrigeren. Ik had een dictee gekozen om hun schrijfvaardigheid te verbeteren. Ze zouden hun fouten zelf herkennen en zich zelf bewust maken welke fouten ze maken en hoe ze deze kunnen vermijden. Ik had ze uitgelegd waarom het zo moet geschreven worden en niet zo. Het volgende keer zou ik een makkelijkere tekst uitkiezen. ik had opgemerkt dat de leerlingen het wel pittig vonden. Verder was het een heel leuke les. Een dag later zaaiden leerlingen uit deze klas tegen mij, dat ze

25

mijn les heel leuk vonden. Daarover was ik zo erg blij. Dat is toch een motivatie, als de leerlingen jou les erg leuk vinden!

29-04-11A Waar ging het precies om? Meelopen met Yke MaryObservatie 1de + 2 de les Duits

film gekeken (de tweeling)Observatie 3 de + 4 de les Frans

toneelspel (de 3 kleine biggetjes) met gebaren en dan door die gebaren de Franse woordjes zeggen

Observatie 5 de les Frans klas 1TLB in het boek werken en mondeling bespreken

Observatie 7 de les Duits film gekeken (de tweeling)

B Hoe heb je dat ervaren? Observatie 1de + 2 de les Duits Sommige leerlingen keken er geïnteresseerd naar de film en anderen niet.Observatie 3 de + 4 de les Frans In deze les deed de leraar een toneelspeel over de 3 kleine biggetjes met de leerlingen. Ze moesten met gebaren iets voordoen en dan door die gebaren de Franse woordjes zeggen.Observatie 5 de les Frans klas 1TLB Wat ons opviel was dat deze klas om de beurt vroeg. De leerlingen waren wel druk maar nog kinderlijk enthousiast. Ze werkten goed mee en deden wat de leraar zegt.Observatie 7 de les Duits De leerlingen keken 1 uurtje de film “de tweeling”. Ottje en ik hadden verwacht dat deze klas drukker zou zijn, omdat er bijna vakantie is en het de 7de lesuur is. De leerlingen waren heel rustig en keken geïnteresseerd naar de film. Misschien komt dit omdat ze ouder waren en alleen maar nog een uurtje hadden.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Observatie 1de + 2 de les Duits Ik had gezien dat sommige leerlingen deze film leuk vonden en sommige leerlingen hadden geen interesse aan deze film. Ik denk dat ik normaal. Er zijn altijd leerlingen die een bepaald thema of film niet leuk vinden.Observatie 3 de + 4 de les Frans De leerlingen hadden niet goed de woordjes geleerd, die ze eigenlijk moesten leren. Daarom hadden ze moeite mee, om hun test op te zeggen.Observatie 5 de les Frans klas 1TLB De klas was druk en hadden veel met elkaar over privédingen gesproken. Ik denk dat komt omdat de leerlingen bijna vakantie hebben.Observatie 7 de les Duits De leerlingen waren heel rustig en keken geïnteresseerd naar de film. Misschien komt dit omdat ze ouder waren en alleen maar nog een uurtje hadden.

Stagedag 10, 09-05-11

A Waar ging het precies om? Les geven 5 de lesuur aan 2TLB

rollenspel over taaldorpB Hoe heb je dat ervaren?

26

Les geven 5 de lesuur aan 2TLB Voor de les begon had ik de opdracht voor het rollenspel op het bord geschreven. Aan het begin van de les had ik Robin gevraagd om de papiertjes uit te delen. Op deze papiertjes zouden de leerlingen het rollenspel opschrijven. Toen Robin de papiertjes uitdeelde legde ik de leerlingen uit wat we in de les gaan doen. Ik vertelde hun, dat het een voorbereiding voor taaldorp is. De leerlingen hebben op 16 mei een taaldorp waarvoor ze mondeling een cijfer krijgen. Taaldorp is een soort gesprek wat ze nu in deze les gaan oefenen. Het is een gesprek tussen de ober en de klant. Daar moet de klant iets bestellen en de ober goed op reageren.

Opdracht: Ga naar het restaurant. Vraag een tafel voor 1 persoon en vraag vervolgens

de menukaart. Bestel drinken, een voor- en een hoofdgerecht. Vraag de rekening en reken af. Geef passende reacties op vragen of handelingen van de ober of van de klant.

De leerlingen gaan in tweetalen werken. Een leerling is de ober en een leerling is de klant. De ober gaat 10 zinnen opschrijven en de klant gat 10 zinnen opschrijven. Ik geef voor de opdracht nog een voorbeeld voor het gesprek met een goede reactie. Ik zeg dat bijvoorbeeld de klant een soep heeft besteld en de ober brengt de soep met een mes en een vork. deze bestek hoort natuurlijk niet bij een soep (daar moet de leerling naar een lepel vragen). De leerlingen mochten het woordenboek en de papieren (woordenlijst zie bijlage 6 en gesprek “Im Restaurant” , zie bijlage 12) van vorige lessen die Ottje en ik gaven gebruiken. Ik gaf de leerlingen voor deze opdracht 20 minuten tijd. In de tijd waar de leerlingen de opdrachten deden, liep ik door het lokaal en had de leerlingen geholpen en vragen beantwoord. Erik zal alleen en daarom had ik hem in de groep van Robin en Hemaraj geplaatst. Twee meisjes wisten nog niet echt wat ze moesten doen en daarom had ik het hun nog een keer uitgelegd. Toen ik door de klas liep kwam een meisje en vroeg me of ze naar toilet mocht. Eigenlijk mogen ze dat niet, maar ik wist dat deze meisje heel eerlijk is en ze werkelijk plassen moest. Soms moest ik de leerlingen weer aan de slag krijgen, omdat ze met andere dingen bezig waren. Dat lukte me wel, maar soms ook niet. Het was voor me niet moeilijk om de overzicht te houden. Maar het was wel moeilijk om alle leerlingen aan de slag te krijgen. Ik had bij vorige observaties opgemerkt dat de leerlingen zich graag omdraaien naar de achterman. Dat vond ik tijdens mijn les lastig ze altijd te herinneren dat ze op hun tafel zullen kijken en met de buurman samen gaan werken. Veel meisjes deden dit vooral. Ook Wouter en Roy aan de slag te krijgen was moeilijk. Toe ik hun wat uitlegde had ik het gevoel dat ze het niet echt serieus nemen en over me lachten. Toen had ik Roy en Wouter de vragen beantwoord en ik liep weer weg, waren ze weer met andere dingen bezig. Maar ik kan niet de hele tijd naast hun blijven staan. Dat was echt moeilijk voor me. Later ging ik naar twee andere meisjes en die hadden de papieren (woordenlijstje en het gesprek “Im Restaurant”) niet meer (leuk dat ze het nu eerst opmerkten…). Ik vroeg Ottje of ze deze nog had. Tussendoor had ik nog zinnen of beleefdheidsvormen op het bord geschreven. Als ik zie dat leerlingen door het klaslokaal keken vroeg ik ze:”Lukt het?”. Daarmee wilde ik talen zien, dat ze me altijd vragen mochten stellen. Naar 20 minuten had ik weer naar aandacht gevraagd. Ik had gezien dat de leerlingen nog steeds moeite mee hadden. Dat kwam vooral omdat ze hun woordenlijst en “Im Restaurant” niet hadden geleerd. Zo hadden ze geen goed basis voor deze opdrachten. Ik wilde mondeling en samen met de leerlingen het rollenspel doen. Ik ben samen met de leerlingen een rollenspel doorgegaan. Tijdens het controleren had ik gezien dat sommigen weer gekletst hadden. Ik vroeg dan direct:

27

“Heb jij dat gehoord?” of “kun jij dat nog een keer herhalen wat Yasmin zaaide?”, om weer de aandacht te krijgen. Aan het einde van de les vertelde ik wanneer en waar het talendorp plaats vindt. Ik zaaide ook nog dat ze op tijd moeten zijn, niet te lat mochten komen en op het taaldorp een cijfer krijgen. Ik vertelde dat het mijn laatste les bij hun was en zaaide dat ik hoop dat ze mijn lessen leuk vonden. Ik vertelde hun ook dat het mijn eerste Duit lessen waren, die ik überhaupt had gegeven. Ik vertelde nog even kort over mijzelf. Ik had me bedankt en de les zo afgerond. Van deze les heb ik feedback van mevrouw Zoutsma gekregen (zie bijlage 13) en deze les heb ik met de camera opgenomen (filmpje 2 en drie).C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Les geven 5 de lesuur aan 2TLB De leerlingen waren tijdens de opdracht soms niet goed bezig. Ik denk dat komt, omdat ik niet consequent genoeg was. Ook als ik iets klassikaal uitleg, waren sommigen aan het kletsen. Het volgend keer zou ik eerst verder gaan tot het rustig is en ik de aandacht weer heb. Maar verder vond ik het leuk en mijn opbouw van de les goed.Stagedag 11, 16-05-11

A Waar ging het precies om? Taaldorp 5 de les 2TLB

achter elkaar een gesprek voeren B Hoe heb je dat ervaren? Taaldorp 5 de les 2TLB Ottje en ik hadden van tevoren borden, messen, lepels, vorken, glazen etc. opgehaald en op hun plek geplaatst. Aan de deur hebben we een papier opgehangen, wie wanneer en bij wie (Ottje, Zoutsma of me) het taaldorp heeft (zie bijlage 14). De eerste leerling bij me was Yasmin. Daarna kwamen Bouraq, Peter, Iris, Hemaraj, Renske, Wouter, Dennis en op het einde Mascha bij mij. Veel leerlingen hadden geleerd, maar sommige niet. Ik had goede cijfers kunnen geven. Daar was ik heel blij mee. Dat was ook de bedoeling van de lessen, om de leerlingen goed op het taaldorp voor te bereiden. Als de leerlingen klaar met hun toets waren kreeg ieder leerling nog een stuk taart (die ik een dag van tevoren met Ottje heb gebakken). Ik was heel tevreden hoe de toets is afgelopen. Zo had ik het me voorgesteld. In bijlage 15 heb ik het beoordelingsformulier van de taaldorp.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Taaldorp 5 de les 2TLB Ik had goede cijfers kunnen geven. Daar was ik heel blij mee. Dat was ook de bedoeling van de lessen, om de leerlingen goed op het taaldorp voor te bereiden.

4 Terugblik en vooruitblik

Doelen stage

Tijdens de stage had ik veel leerdoelen. Ik wilde gewoon alles weten over lesvoorbereiding, lesgeven, over de leerlingen en de school. Ik wilde zien hoe verschillende leraren op een andere manier les geven en voor de klas staan. Ik wil weten hoe een leraar zijn les geeft, hoe hij in speciale of moeilijke situaties reageert en hoe de samenwerking met collega’s gaat.

28

Eigen reflectie op lesgeefactiviteiten:

Stagedag 5, 07-03-11

A Waar ging het precies om? Ottje en ik zouden het hoofdstuk 5 (sport) uit het boek voorbereiden en lesgeven aan klas 2TLB. De leerlingen hadden huiswerk op en we zouden het nakijken.B Hoe heb je dat ervaren? De leerlingen hadden huiswerk op en we zouden het nakijken. Wij hadden ons heel goed op voorbereidt (zie bijlage 1). De eerste deel van de les deed Ottje en het tweede deed ik. We houden het tempo goed erin. De leerlingen deden goed mee en waren heel enthousiast. maar wij ook. We hadden van ons stagecoach feedback gekregen (zie bijlange 2).C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Ik had er zo veel plezier. Aan het begin was ik erg nerveus maar naar een tijdje niet meer zo erg. Na deze les had ik gezien dat ik het niveau van de leerlingen heel goed had ingeschat. Ik was trots op mij, omdat ik de leerlingen heel goed motiveert had. ik een vooral de leerlingen hadden veel plezier. wat voor een leuke eerste les!

Stagedag 6, 14-03-11

A Waar ging het precies om? Ik gaf de 5de les aan 2TLB les. Ik had twee quizzen bedacht en sluit me aan bij het thema waar ze zijn. Aan het begin deed ik een mindmap. De leerlingen zouden Duitse woorden zeggen,die met het thema te maken hebben.Les geven aan 2TLB

het thema was sport van tevoren wist ik dat de leerlingen niet goed met het woordenboek kunnen

werken, daarom deed ik opdrachten, waarbij ze het woordenboek moeten gebruiken (om de opdracht te kunnen oplossen)

B Hoe heb je dat ervaren? Les geven aan 2TLBIk zoude het hoofdstuk 5 uit (sport) het boek voorbereiden en lesgeven aan klas 2TLB. Ik had twee quizzen bedacht. Aan het begin deed ik een mindmap. De leerlingen zouden Duitse woorden zeggen,die met het thema te maken hebben.Ze waren heel stil en nieuwsgierig wat er zou komen. Ik legde de leerlingen aan het begin uit, wat we tijdens de les gaan doen. Ik begon met een mindmap. De leerlingen zouden Duitse woorden zeggen,die met het thema te maken hebben. Daarna deelde ik woordenboeken en mijn eerste opdracht (zie bijlage 3) uit. Ik legde hun de opdracht uit. De opdracht was: wat hoort bij elkaar? Er stonden 28 woorden op het plaatje. Twee woorden passen bij elkaar (bijvoorbeeld zwemmen en water). Ze vonden deze opdracht leuk en iedereen deed de opdracht. Ik was er blij mee dat de leerlingen het leuk vonden. Toen de leerlingen klaar waren besprak ik met hun de opdracht. Ik schreef de antwoorden aan het boord. De tweede opdracht uit (opdracht zie bijlage 4) ging ook weer over het thema sport. De leerlingen zouden een antwoord op de vragen geven en de gevraagde letter op de juiste plek invullen. Welke Duitse zin komt hier uit? De leerlingen waren goed bezig en ze mochten het woordenboek gebruiken. Daarna had ik weer met hun de opdrachten besproken. Ik legde hun het zin uit wat er bij uit kwam. De les had ik met een spelletje afgerond. Van tevoren had ik kleine stukken papier gemaakt, waar een sport opstond. Ik had

29

een leerling uitgekozen. Deze leerling kwam dan bij me en haalde een stuk papier uit de zak. De leerling lees de sport, maar hij mocht het niet de klas latten zien wat voor een sport erop stond. Dan moeste hij zonder iets te zeggen deze sport nadoen. De klas moest raden wat hij voor een soort spoort deed. Dat was een leuke afronding en de leerlingen vonden het geweldig. Aan het eind had ik me bij de leerlingen bedankt en ik had een spontane applaus gekregen. Dat was zo leuk!!! Ik zelf had er ook veel plezier mee. Ik had feedback van Ottje en van mijn coach gekregen (zie bijlage 5). C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Ik had erg veel plezier aan het lesgeven. Ik had mijn les goed voorbereidt en de tijd goed in de gade. De leerlingen waren motiveert en deden alles mee.

Stageweek 26-04-11 tot en met 29-04.11

26-04-11A Waar ging het precies om? Les geven in 5 de les aan 2TLB

controleren of de leerlingen het woordenlijst hebben geleerd (voor talendorp)B Hoe heb je dat ervaren? Les geven in 5 de les aan 2TLB De eerste les voor taaldorp deed Ottje. Ze had een woordenlijst (zie bijlage 6) uitgedeeld, die ieder leerling tot het volgend les (een week later) moest leren. Ik wilde kijken of er iedereen het had geleerd. Ik wist dat de leerlingen niet 10 minuten heel stil kunnen werken en dat ze graag iets doen (bijvoorbeeld spelletjes). Ik wilde hun woordjes spelend leren. Daarmee ze gemakkelijker een zin in het Duits kunnen maken. Uit een onderzoek dat ik in de eerste periode deed, wist ik dat leerlingen aanhand van speeltjes beter kunnen leren en alles goed kunnen onthouden. Ik bedacht een spel waar ieder leerling mee doet. Van tevoren had ik ervoor gezorgd dat ik een klein zacht bal mee neem.Hoe gaat deze spel? Ik werp aan een leerling de bal. Ik zeg dan aan de leerling die het bal heef, een woord in het Nederlands uit de woordenlijst. Deze woord moet de leerling eerst in het Duits vertalen en daarna en zin met deze woord kunnen maken. Ik schrijf dan de goed zin op het board. Daarna werpt de leerling de bal aan een ander leerling. Dan begint het weer van nieuw. Die leerling die het woord in het Duits wist, kun gaan zitten. Als de leerling het niet weet, moet hij blijven staan en wachten tot hij weer de bal heeft. Dat had ik van tevoren de leerlingen uitgelegd. De leerlingen vonden het heel leuk om te doen. Alles ging goed. Toen ieder leerling aan de rij was, zoude ieder leerling nog een keer een zin voorlezen. Dat deed ik om op hun uitspraak te letten. Toen we nog 15 minuten tijd hadden, had ik de leerlingen deze zinnen laten opschrijven. Dat deed ik omdat ze een goed voorbeeld hadden voor het taaldorp. Toen ieder leerling opstond begon ik met een meisje, omdat ze zwanger was en niet zo lang mag staan. Het woord dat ik aan haar gaf was reserveren. Dat was een makkelijk woord. Ze wist het woordje maar had geen Duits zin kunnen maken. Daarom had ik aan iemand anders gevraagd om haar te helpen. Een jonge wist een zin met het woord. Hij zaaide: “Kan ich das Tafel reservieren?”. Dat was een goed zinsopbouw, maar geen goed Nederlands. Ik had hem verbeterd. Ik zaaide: “Kann ich den Tisch reservieren?”. Ik had gezegd dat het wel goed was. Daarmee wilde ik laten zien, dat ze fouten mogen maken en dat het niet erg is. Misschien zoude ik beter kunnen vragen wat het Duitse woord voor tafel is. Maar verder vond ik het goed.Na het balspel had ik de leerlingen de zinnen van het bord laten opschrijven. Dat deed ik omdat ze voor het volgend les, voor het leren en voor

30

talendorp een voorbeeld hadden. Aan het einde Deze les heb ik op video. Op mijn les had ik feedback van mevrouw Zoutsma gekregen (zie bijlage 7).C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Les geven in 5 de les aan 2TLB Ik denk dat we het volgend keer duidelijker moeten aangeven dat de leerlingen het woordenlijstje moeten leren. Het is belangrijk voor talendorp, waarop ze ook een cijfer krijgen.Het balspel ging er heel goed, maar wat ik had opgemerkt was dat het speel veel te lang duurde. Sommige leerlingen waren al klaar en wisten niet, wat ze zouden doen. Ik dacht dat het speel niet zo lang gaat duren. Dat zou ik het volgend keer anders gaan doen. Ik zou alleen maar het woord in het Nederlands voorzeggen en de leerlingen zouden het woord alleen maar in het Duits overmaken. Het volgend keer zou ik het speel zonder zinnen gaan doen. Ik wil dat iedereen mee doet. Ik had opgemerkt dat ik heel nerveus was. Dat lag misschien aan het spelletje wat ik wilde doen. Ik was benieuwd of het leuk is voor de leerlingen.

28-04-11A Waar ging het precies om? Lesgeven 2 de les aan 3GTA (schoolbezoek van NHL)

De leerlingen hebben nog niet een groot woordenschat en kunnen nog niet goed schrijven.

Ik wilde de luister- en schrijfvaardigheid verbeteren en woordenschat vergroten.

B Hoe heb je dat ervaren? Lesgeven 2 de les aan 3GTA (schoolbezoek van NHL) Van tevoren:Ik heb voor mijn lessen veel over lesmateriaal nagedacht, die zich aan de interesses van de leerlingen aansluiten. Als ik mijn lessen heb geplant had ik volgend dingen in de gade: Hoe oud zijn mijn leerlingen?

Hoe veel leerlingen zitten in de klas?Welk thema hadden ze?Hoe kan de leerstof ik het best overbrengen?

Ik gaf een les aan klas 3GTA. Daarvoor moest ik me goed voorbereiden. Van tevoren had ik aan deze klas nog nooit les gegeven. Vaak had ik samen met Ottje deze klas geobserveerd. Daardoor had ik kunnen zien hoe ver ze met het Duits zijn. Aan hand van de observaties heb ik een goed beeld over de leerlingen gekregen. Voor deze les had ik een makkelijk liedje uitgezocht. Die de leerlingen een keer tijdens de observaties hadden gezongen. Ik wist dat er deze liedje ook in het Duits is. Uit de songtekst had ik woorden gehaald, die ze tijdens het luisteren moesten invullen (zie bijlage 8). Het leerdoel is woorden te horen en op te schrijven. Dit liedje (http://www.youtube.com/watch?v=naHDYsJ9SeY) had ik ook gekozen om een goed atmosfeer tussen de leerlingen en mij te scheppen. De leerlingen zouden door dit bekende liedje zich vertrouwen om naar een Duitstalige tekst te luisteren. Iedereen was tijdens het liedje enthousiast en iedereen deed mee. Ik hield me aan mijn lesformulier en was goed op tijd. Na het liedje deed ik een dictee (bijlage 9). Dat vonden de leerlingen moeilijk. Ik had daarom niet de hele tekst gedicteerd. Ik wilde samen met de leerlingen hun geschreven zinnen contoleren en de fouten corrigeren. Ik had een dictee gekozen om hun schrijfvaardigheid te verbeteren. Ze zouden hun fouten zelf herkennen en zich zelf bewust maken welke fouten ze maken en hoe ze

31

deze kunnen vermijden. Ik had ze uitgelegd waarom het zo moet geschreven worden en niet zo. Door het navragen “Heeft het iedereen begrijpen?”, hadden de leerlingen de kans om vragen te stellen. Ik heb open en op natuurlijke manier les gegeven. daarmee wilde ik de leerlingen laten zien, dat ze me altijd alles mogen vragen en ze op alles een antwoord krijgen. Ook een dag later kwam een paar leerlingen bij me en ze zeiden dat het een leuk les was. Ik vroeg ze of het leerzaam was. De leerlingen hadden gezegd, dat ze door het dictee (dat wel pittig was) hun fouten die ze doen konden herkennen. Ze wisten nu hoe het beter kan. Ook om van een Duitser de uitspaak te horen. Daar was ik erg blij mee en dat was ook de bedoeling, dat ze hun luister-, spreek- en schrijfvaardigheid verbeteren en hun woordenschat vergroten. Ik heb feedback van Ottje, mevrouw Zoutsma en de vrouw die van de NHL was (schoolbezoek) feedback gekregen (zie bijlage 10). Ook laat ik bij de bijlage 11 mijn lesformulier van deze les zien.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit?Lesgeven 2 de les aan 3GTA (schoolbezoek van NHL) Dat vonden de leerlingen moeilijk. Ik had daarom niet de hele tekst gedicteerd. Ik wilde samen met de leerlingen hun geschreven zinnen contoleren en de fouten corrigeren. Ik had een dictee gekozen om hun schrijfvaardigheid te verbeteren. Ze zouden hun fouten zelf herkennen en zich zelf bewust maken welke fouten ze maken en hoe ze deze kunnen vermijden. Ik had ze uitgelegd waarom het zo moet geschreven worden en niet zo. Het volgende keer zou ik een makkelijkere tekst uitkiezen. ik had opgemerkt dat de leerlingen het wel pittig vonden. Verder was het een heel leuke les. Een dag later zaaiden leerlingen uit deze klas tegen mij, dat ze mijn les heel leuk vonden. Daarover was ik zo erg blij. Dat is toch een motivatie, als de leerlingen jou les erg leuk vinden!

Stagedag 10, 09-05-11

A Waar ging het precies om? Les geven 5 de lesuur aan 2TLB

rollenspel over taaldorpB Hoe heb je dat ervaren? Les geven 5 de lesuur aan 2TLB Voor de les begon had ik de opdracht voor het rollenspel op het bord geschreven. Aan het begin van de les had ik Robin gevraagd om de papiertjes uit te delen. Op deze papiertjes zouden de leerlingen het rollenspel opschrijven. Toen Robin de papiertjes uitdeelde legde ik de leerlingen uit wat we in de les gaan doen. Ik vertelde hun, dat het een voorbereiding voor taaldorp is. De leerlingen hebben op 16 mei een taaldorp waarvoor ze mondeling een cijfer krijgen. Taaldorp is een soort gesprek wat ze nu in deze les gaan oefenen. Het is een gesprek tussen de ober en de klant. Daar moet de klant iets bestellen en de ober goed op reageren.

Opdracht: Ga naar het restaurant. Vraag een tafel voor 1 persoon en vraag vervolgens

de menukaart. Bestel drinken, een voor- en een hoofdgerecht. Vraag de rekening en reken af. Geef passende reacties op vragen of handelingen van de ober of van de klant.

De leerlingen gaan in tweetalen werken. Een leerling is de ober en een leerling is de klant. De ober gaat 10 zinnen opschrijven en de klant gat 10 zinnen opschrijven. Ik geef voor de opdracht nog een voorbeeld voor het gesprek met een goede reactie. Ik

32

zeg dat bijvoorbeeld de klant een soep heeft besteld en de ober brengt de soep met een mes en een vork. deze bestek hoort natuurlijk niet bij een soep (daar moet de leerling naar een lepel vragen). De leerlingen mochten het woordenboek en de papieren (woordenlijst zie bijlage 6 en gesprek “Im Restaurant” , zie bijlage 12) van vorige lessen die Ottje en ik gaven gebruiken. Ik gaf de leerlingen voor deze opdracht 20 minuten tijd. In de tijd waar de leerlingen de opdrachten deden, liep ik door het lokaal en had de leerlingen geholpen en vragen beantwoord. Erik zal alleen en daarom had ik hem in de groep van Robin en Hemaraj geplaatst. Twee meisjes wisten nog niet echt wat ze moesten doen en daarom had ik het hun nog een keer uitgelegd. Toen ik door de klas liep kwam een meisje en vroeg me of ze naar toilet mocht. Eigenlijk mogen ze dat niet, maar ik wist dat deze meisje heel eerlijk is en ze werkelijk plassen moest. Soms moest ik de leerlingen weer aan de slag krijgen, omdat ze met andere dingen bezig waren. Dat lukte me wel, maar soms ook niet. Het was voor me niet moeilijk om de overzicht te houden. Maar het was wel moeilijk om alle leerlingen aan de slag te krijgen. Ik had bij vorige observaties opgemerkt dat de leerlingen zich graag omdraaien naar de achterman. Dat vond ik tijdens mijn les lastig ze altijd te herinneren dat ze op hun tafel zullen kijken en met de buurman samen gaan werken. Veel meisjes deden dit vooral. Ook Wouter en Roy aan de slag te krijgen was moeilijk. Toe ik hun wat uitlegde had ik het gevoel dat ze het niet echt serieus nemen en over me lachten. Toen had ik Roy en Wouter de vragen beantwoord en ik liep weer weg, waren ze weer met andere dingen bezig. Maar ik kan niet de hele tijd naast hun blijven staan. Dat was echt moeilijk voor me. Later ging ik naar twee andere meisjes en die hadden de papieren (woordenlijstje en het gesprek “Im Restaurant”) niet meer (leuk dat ze het nu eerst opmerkten…). Ik vroeg Ottje of ze deze nog had. Tussendoor had ik nog zinnen of beleefdheidsvormen op het bord geschreven. Als ik zie dat leerlingen door het klaslokaal keken vroeg ik ze:”Lukt het?”. Daarmee wilde ik talen zien, dat ze me altijd vragen mochten stellen. Naar 20 minuten had ik weer naar aandacht gevraagd. Ik had gezien dat de leerlingen nog steeds moeite mee hadden. Dat kwam vooral omdat ze hun woordenlijst en “Im Restaurant” niet hadden geleerd. Zo hadden ze geen goed basis voor deze opdrachten. Ik wilde mondeling en samen met de leerlingen het rollenspel doen. Ik ben samen met de leerlingen een rollenspel doorgegaan. Tijdens het controleren had ik gezien dat sommigen weer gekletst hadden. Ik vroeg dan direct: “Heb jij dat gehoord?” of “kun jij dat nog een keer herhalen wat Yasmin zaaide?”, om weer de aandacht te krijgen. Aan het einde van de les vertelde ik wanneer en waar het talendorp plaats vindt. Ik zaaide ook nog dat ze op tijd moeten zijn, niet te lat mochten komen en op het taaldorp een cijfer krijgen. Ik vertelde dat het mijn laatste les bij hun was en zaaide dat ik hoop dat ze mijn lessen leuk vonden. Ik vertelde hun ook dat het mijn eerste Duit lessen waren, die ik überhaupt had gegeven. Ik vertelde nog even kort over mijzelf. Ik had me bedankt en de les zo afgerond. Van deze les heb ik feedback van mevrouw Zoutsma gekregen (zie bijlage 13) en deze les heb ik met de camera opgenomen (filmpje 2 en drie).C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Les geven 5 de lesuur aan 2TLB De leerlingen waren tijdens de opdracht soms niet goed bezig. Ik denk dat komt, omdat ik niet consequent genoeg was. Ook als ik iets klassikaal uitleg, waren sommigen aan het kletsen. Het volgend keer zou ik eerst verder gaan tot het rustig is en ik de aandacht weer heb. Maar verder vond ik het leuk en mijn opbouw van de les goed.

33

A Waar ging het precies om? Taaldorp 5 de les 2TLB

achter elkaar een gesprek voeren B Hoe heb je dat ervaren? Taaldorp 5 de les 2TLB Ottje en ik hadden van tevoren borden, messen, lepels, vorken, glazen etc. opgehaald en op hun plek geplaatst. Aan de deur hebben we een papier opgehangen, wie wanneer en bij wie (Ottje, Zoutsma of me) het taaldorp heeft (zie bijlage 14). De eerste leerling bij me was Yasmin. Daarna kwamen Bouraq, Peter, Iris, Hemaraj, Renske, Wouter, Dennis en op het einde Mascha bij mij. Veel leerlingen hadden geleerd, maar sommige niet. Ik had goede cijfers kunnen geven. Daar was ik heel blij mee. Dat was ook de bedoeling van de lessen, om de leerlingen goed op het taaldorp voor te bereiden. Als de leerlingen klaar met hun toets waren kreeg ieder leerling nog een stuk taart (die ik een dag van tevoren met Ottje heb gebakken). Ik was heel tevreden hoe de toets is afgelopen. Zo had ik het me voorgesteld. In bijlage 15 heb ik het beoordelingsformulier van de taaldorp.C Wat voor conclusie trek je daarvoor jezelf uit? Taaldorp 5 de les 2TLB Ik had goede cijfers kunnen geven. Daar was ik heel blij mee. Dat was ook de bedoeling van de lessen, om de leerlingen goed op het taaldorp voor te bereiden.

Het beeld dat het werkplekleren mij heeft gegeven van mijn motivatie en geschiktheid van het leraarschap:

Ik ben heel gemotiveerd om leraar te worden. Deze beroep was al lang mijn droom en ik wil dat het niet meer alleen maar een droom blijft. Ik wil graag dat het werkelijkheid werd. Duits is mijn moedertaal en daarom heb ik er geen moeite mee. Het was heel leuk om positieve feedback van de leerlingen te krijgen. Vooral was het leuk te horen dat de leerlingen echt veel dingen bij mijn lessen hebben geleerd. Dat is met de grootst motivatie voor me. Ook dat ik altijd van mijn coach en Ottje goed feedback over mijn lessen heb gekregen. Ik vond het al van begin aan een belangrijk punt. Natuurlijk moet ik nog heel veel leren tot ik leraar kan worden. Ik kan wel zeggen dat ik genoeg kwaliteiten in huis heb om leraar te worden. Ook een groet voordeel voor me is dat ik heel precies weet hoe ik met mensen om moet gaan. Voor een week heb ik ervaren, dat ik HSP heb (mensen die zeer gevoelig voor dingen, mensen en de omgeving zijn). Dat is geen negatief eigenschap. Vooral voor een leraar is het een zeer positief eigenschap. Die mensen kunnen bijvoorbeeld sneller in de gaten hebben dat iemand liegt, kleine(re) nuanceverschillen waarnemen, op dingen inspelen, voelen wat de ander nodig heeft, je beter concentreren (dat betreft me niet zo, ik ben heel snel afgeleidt, maar dat is bij HSP`er ook heel vaak zo) etc. Bij deze link kun je meer in ervaring brengen over HSP`ers: http://www.coachplus.nl/hsp.htm

Mijn stage was een heel leuke tijd. Ik moet zeggen dat het de beste tijd was die ik tijdens mijn opleiding had. Ottje en ik hadden en goed stagecoach (mevrouw Zoutsma). Wij mochten altijd vragen stellen en ze had all onze vragen kunnen beantwoorden. We hadden elkaar e-mails geschreven en zo goed in contact kunnen

34

blijven. De school en de opbouw van een VMBO-school had ik door de praktijk goed/beter leren kennen. Ik had ook een heel geweldig samenwerking met Ottje. Wij stonden altijd klaar en hadden ons goed tijdens de stage kunnen helpen en ondersteunen. Door de stage had ik mijn leerdoelen kunnen bereiken. Ik heb tijdens de stage geleerd hoe ik een les moet voorbereiden en hoe ik ze moet uitvoeren. Ik heb dit geleerd door zelf lessen te geven en voor te bereiden. Door de observaties en vergaderingen had ik de leerlingen beter leren kennen. Ik had met hun gesproken en tijdens de observaties naar hun gekeken. Op de homepage (http://www.singelland.nl/vhs.aspx), de onderzoek vanuit mijn oogpunt en gesprekken met onze coach en collega`s had ik me goed over mijn stageschool kunnen informeren. Ik wilde zoveel mogelijk over deze school weten. Doordat we met verschillende leraren (Bram Sikkema, Yke Mary en Kirsten Zoutsma) en klassen (2TLB) ben meegelopen, had ik kunnen zien hoe verschillende leraren op een ander manier lessen geven en voor de klas staan. Iedere leraar gaf anders les. Ik had ook kunnen zien waar de zwakke punt van de leraren is en wat beter kan. Bij de verschillend leraren had ik de verschillenden rollen kunnen zien, die ik in het boek “De vijf rollen van de leraar” van Martin Slooter gelezen had. Zoals bijvoorbeeld de gastheer en de presentator. Door het observeren had ik kunnen zien hoe de leraren in speciale of moeilijke situaties reageren. Ik weet nu hoe ik mijn tijd moet inplannen als ik les geef. Een ontwikkelingspunt of leerdoel voor mijn volgende stage is: consequenties bij onwenselijk gedrag. Tijdens mijn lessen had ik daar veel moeite mee. Ik wist al door de roos van Leary (Basisprincipes van communicatie hoofdstuk 8) hoe ik ongewenst gedrag bij leerlingen moet verbeteren, maar het om te zetten was moeilijk voor mij. Ik ben er overtuigd dat het niet aan het vak Duits zelf, echter aan de leraar zelf ligt, hoe de atmosfeer van een les is. Ik weet dat het vak Duits ook niet een vak is, wat leerlingen aanspreekt, maar ik kan nu wel zeggen dat de rol van de leraar een heel belangrijk rol speelt, om een vak goed over te brengen. Ik had veel inzicht van les geven gezien, doordat Ottje en ik vaak bij mevrouw Zoutsma meegelopen zijn. Voor de volgende stage is “consequenties bij onwenselijk gedrag” een leerpunt. Daar moet ik meer aandacht aan besteden. Ik heb geprobeerd de gedrag te verbeteren, maar dat viel me soms nog tegen. Het volgend stage ga ik daaraan werken.Tijdens het voorbereiden van taaldorp had ik in de gade dat de klas 2TLB zich niet zo lang kan concentreren.Een leerdoel was een les te gaan voorbereiden en uitvoeren. Ik had veel plezier mee en vond het leuk dat we alles mochten doen. Mevrouw Zoutsma had ons veel vrijruimte gegeven om ons uit te proberen. Eerst had ik met haar een les afgesproken en ze zaaide dat ik het mag doen. Zo had ik beter kunnen leren of het een goed manier is om les te geven. Ik heb geleerd hoe ik een taaldorp moet voorbereiden en uitvoeren. Ik had me goed op de belevingswereld van de leerlingen kunnen instellen. Vaak had ik over nagedacht hoe ik de leerstof aan de leerling kan vermiddelen en het goed overbrengen. Het doel is toch de leerling iets te leren en ze op een toets te gaan voorbereiden.

35

We hadden aan het begin van de stage geobserveerd. Een keer zijn we een hele dag met een klas meegelopen. Zo hadden we gezien hoe leerlingen zich gedragen. Bij een leraar zijn ze heel onrustig en luisteren niet en bij de andere leraar doen ze goed mee. Wij hebben een groot verschil tussen de manier hoe een leraar les geeft en hoe leerlingen zich daar gedragen gezien. Dat hangt van de leraar af, hoe jij voor de klas staat. De leraar waar ze naar luisteren en mee doen, begint al de les anders dan de ander. Hij begon met een interessant thema. De leerlingen wisten ook precies wat ze mogen en wat niet. Ze hadden veel respect voor deze leraar maar ook veel plezier.Het speelt altijd een grote rol hoe de communicatie tussen de leraar en de leerling is. Er kan snel miscommunicatie ontstaan (bij stellen van een vraag). Het is belangrijk om goed te kunnen communiceren en iets goed te kunnen uitleggen. In deze tijd zitten er steeds meer verschillend culturen in een klas. Daar moet de leraar ook rekening mee kunnen houden, dat er geen miscommunicatie ontstaat. Op de laatste dag had ik feedback van mijn coach en Ottje gekregen. daarmee was ik erg blij. In bijlage 16 heb ik het feedbackformulier van mijn coach en van Ottje.Ik hoop dat mijn volgend stage weer zo goed verloopt en ik weer zo veel leer.

Deze 3 leerdoelen stel ik me voor de volgende stage: consequenties bij onwenselijk gedrag (dat was ook een advies van mijn

stagecoach, ik wil in mijn volgend stage graag leren hoe ik onwenselijk gedrag kan verbeteren)

consequent zijn tegen over de leerlingen (ik heb vaak de leerlingen waarschuwt, maar was niet consequent en daarom gingen de leerlingen door met kletsen of andere dingen)

een goed uitleg van de grammatica geven (ik had nog geen grammaticales gegeven, ik wil zien en leren dat leerlingen mijn uitleg begrijpen en ik het goed kan uitleggen)

36

5 Bijlagen

Bijlage 1

Hausaufgaben

Maken:

5.1 Lesen

C Anna-Lena Grönfeld heeft druk nodig om te kunnen presteren.

5.2 Grammatik: Modalverbena)

1. mogenHeer Scholler, mogen wij alsjeblieft naar de toilet gaan?2. kunnenWij kunnen goed tennissen.3. houden vanWij houden niet van vlees. Dat vinden wij niet lekker.4. moetenWij moeten iedere dag huiswerk maken.5. willenWij willen niets drinken.6. wetenWij weten antwoord niet.

c)

können 1. Kannst du Wasserball spielen?müssen 2. Tobias muss heute um fünf Uhr trainieren.wollen 3. Wollen Sie hier Mitglied werden?mögen 4. Magst du keine Sportler?wissen 5. Wisst ihr nicht, wann das Training anfängt?dürfen 6. Ich darf keine Tanzstunden mehr nehmen.können, wollen 7. Mehmet kann Trainer werden, wenn er will / wollte.müssen 8. Wann müsst ihr vom Training abgeholt werden?wollen, können 9. Willst du mal sehen, wie gut ich turnen kann?dürfen mögen 10. Wir dürfen nicht mit ins Schwimmbad gehen.mögen 11. Ich mag keine einzige Sportart.wissen 12. Sie wissen bestimmt, wie der Sand ist, oder nicht?

d)37

1. Kun jij waterpolen?2. Tobias moet vandaag om vijf uur trainen.3. Wilt u hier lidmaat worden?4. Houd je niet van sporter (sportbeoefener)?5. Weten jullie niet, wanneer (hoe laat) de training begint? 6. Ik mocht geen dansuren meer nemen.7. Mehmet kun trainer worden, als hij wil.8. Wanneer moeten jullie van het training opgehaald worden?9. Wil je zien, hoe goed ik kan turnen?10. Wij mogen niet in het zwembad gaan. 11. Ik houd van geen enkele sport.12. U wet zeker, hoe de stand is of niet?

6.1 Lesen

1. Hali Altintop heeft een …B oudere broer, Hamit Altintop

2. Zijn vader …B stierf toen de tweeling twee jaar oud was.

3. De tweeling is …B geboren en opgegroeid in Gelsenkirchen.

4. Halil heeft …A het balgevoel van een turk en het doorzettingsvermogen van een Duitser.

5. Halil heeft een …A goede techniek.

6. Halil kan goed …A samenspelen en doelpunten maken.

6.2 Wörterbuch

Persoon:

1. C Schwimmring2. A Socken oder Schienbeinschützer3. F Stirnband4. G Ohrenschützer5. D Helm6. B Boxerhandschuhe

Over blijft E Handschuhe

6.3 Fragewörter

38

1. Wo machst du Aerobic? In einem Klub in Köln.2. Wie heißt der Klub? `Jung und fit`.3. Wann trainierst du? Am Montag und am Donnerstag.4. Was für Klamotten trägst du? Nichts Besonderes. Ein Trikot und eine lange schwarze Hose.5. Wohin gehst du nach dem Training? Direkt nach Hause, unter die Dusche.6. Welche Übungen magst du überhaupt nicht? Bauchübungen finde ich ziemlich ätzend.7. Wie lange machst du schon Aerobic? Schon seit zwei Jahren.8. Woher kommst du eigentlich? ich bin in Berlin geboren.

Leren

5.2 Nummer b en 3.2

Hausaufgaben:

Leren 3.2, 5.2

Maken: 7.1, 8.1, 8.2, 9.1, 9.2, 9.3, 9.4

39

Bijlage 2

40

Bijlage 3

Wat hoort bij elkaar?

1. reiten a) Joggen2. Fußball b) Netz3. Frisbee c) Schlittschuhlaufen4. tanzen d) rudern5. schwimmen e) Schläger6. Volleyball f) Tor7. Fahrrad g) Wasser8. Faust h) Pferd9. Eis i) Korb10. Basketball j) Musik11. Boot k) Schnee12. laufen l) fahren13. Ski fahren m) werfen14. Tennis n) boxen

41

Bijlage 4

1. Eerste letter van het woord voor zeilen in het Duits. (op nummer 1)

2. Negende letter van het woord voor voetballen in het Duits. (op nummer 2)

3. Tweede letter van het woord voor volleyballen in het Duits. (op nummer 3)

4. Derde letter van het woord voor surfen in het Duits. (op nummer 4)

5. Vierde en het derde letter van het woord voor paardrijden in het Duits. (op nummer 5 en 6)

6. Derde letter van het woord voor tafeltennissen in het Duits. (op nummer 7)

7. Eerste letter van het woord voor dansen in het Duits. (op nummer 8)

8. Zevende letter van het woord voor zwemmen in het Duits. (op nummer 9)

9. Tweede letter van het woord voor boksen in het Duits. (op nummer 10)

10. Derde letter van het woord voor turnen in het Duits. (op nummer 11)

11. Zevende letter van het woord voor wielrennen in het Duits. (op nummer 12)

1 2 3 4 5 / 6 7 8 / 9 10 11 12

42

Bijlage 5

43

44

45

Bijlage 6

Woordenlijst ‘im Restaurant’

De vork – die GabelDe lepel – der LöffelEen mes – das MesserHet bord – der TellerEen glas – das GlasDe pan – die Pfanne/ der TopfDe soep – die SuppeEen kopje – die TasseHet voorgerecht – die VorspeiseHet hoofdgerecht – die HauptspeiseHet nagerecht – der NachtischDe groente – das GemüseHet fruit – das ObstDe aardappelen – die KartoffelnBetalen – bezahlenDe rekening – die RechnungGoedkoop – billigDuur – teuerDe tafel – der TischHet restaurant – das RestaurantHet brood – das BrotHet bier – das BierDe patat – die PommesDe salade – der SalatHet gerecht – das GerichtEen servet – die ServietteDe Ober – der Ober/KellnerDe kok – der KochDe klant – der GastEten koken – essen kochenDe kroeg – die KneipeHet ijs – das EisDe pinpas – die KarteBestellen – bestellenDrinken – trinken Reserveren – reservieren

46

Bijlage 7

47

Bijlage 8

Der Löwe schläft heut Nacht

Uh uh uh uh ui wam oe. O wim o weh o wim o weh....

Tief im Dschungel, da ruft die Trommel, der Löwe schläft heut Nacht.

Tief im Dschungel, da ruft die Trommel, der Löwe schläft heut Nacht.

O wim o weh o wim o weh o wim o weh o wim o weh......

Tief im Dschungel, da weiss der Jäger, der Löwe schläft heut Nacht.

Tief im Dschungel, da weiss der Jäger, der Löwe schläft heut Nacht.

O wim o weh o wim o weh....

Vor den Hütten, da steh'n die Tänzer, der Löwe schläft heut Nacht.

Vor den Hütten, da steh'n die Tänzer, der Löwe schläft heut Nacht.

O wim o weh o wim o weh....

48

Bijlage 9Reiseweltmeister

Die Deutschen sind im Ausland durch einige Eigenheiten bekannt: Es beginnt beim morgendlichen Kampf um die besten Liegeplätze am Pool durch das Reservieren mit Handtüchern - ein beliebter Wettbewerb, den vor allem Deutsche und Briten untereinander austragen. Es ist bekannt, dass Deutsche gerne und viel trinken. Auch wenn ihnen auf diesem Feld wieder einmal die Briten und die Skandinavier ernsthaft Konkurrenz machen. Außerdem bemerkt man, dass Deutsche gerne wandern und kulturinteressiert seien.

Egal, wo man sich in der Welt aufhält, die Wahrscheinlichkeit einem Deutschen zu begegnen, ist recht hoch. Denn die Deutschen sind "Reiseweltmeister". Auf den jährlichen Urlaub kann der durchschnittliche Deutsche einfach nicht verzichten. Beliebtestes Reiseziel ist das Nachbarland Österreich. Besonders beliebt für kürzere Urlaube sind außerdem die spanischen Inseln Mallorca, Ibiza oder die Kanaren.Viele Deutsche sind begeisterte Skifahrer. In den letzten Jahren wird bei jungen Leuten auch das Snowboard immer beliebter. Abends wird beim Après-Ski gefeiert. Die großen Skigebiete liegen in den Alpen, man fährt zum Skifahren natürlich auch gerne nach Österreich oder in die Schweiz.

Vor allem bei jungen Leuten und Familien mit Kindern ist Camping sehr beliebt. Es ist billiger als im Hotel und es macht Spaß, im Grünen zu zelten. Der Camping-Urlaub wird oft mit sportlichen Outdoor-Aktivitäten verbunden, wie z.B. Wandern, Fahrradfahren oder einer Kanufahrt. Auf vielen Campingplätzen kann man auch in Wohnwagen übernachten.

Auf dem Campingplatz wird abends gegrillt. Aufs Feuer kommen hauptsächlich Steaks oder Bratwurst, dazu isst man Brötchen und verschiedene Beilagen wie Salat. Aber nicht nur im Urlaub, auch zuhause im Garten oder auf dem Balkon wird im Sommer regelmäßig gegrillt.Satzzeichen im Deutschen:Ausrufezeichen: !Fragezeichen: ?Punkt: .Doppelpunkt: :Bindestrich: -Komma: ,Semikolon: ;Ausführungszeichen: „“

49

Bijlage 10

50

51

52

53

54

Bijlage 11

Lesformulier uit Lesgeven en zelfstandig leren, pagina 30

NAAM: Nadine Knepper VAK: Duits

School: Singelland Aantal leerlingen: 26

Klas: 3GTA

Lesopdracht: Luisteren, schrijven en spreken Datum: 28-04-2011

Lesdoelen:

Luister- en schrijfvaardigheid verbeteren en woordenschat vergroten.

Beginsituatie:

De leerlingen hebben nog niet een groot woordenschat en kunnen nog niet goed schrijven.

Lesbeoordeling (feedback) van stagebegeleider en/of medestudent

Waardering:

Lesbeoordeling (zelfevaluatie) door de student:

z.o.z

55

Les van 11.50 tot 12.40

Tijds-fasering Concrete leerdoelen +beheersingsvorm

LeerstofDidactische aanpak

Leerlingactiviteit Docentactiviteit

0 – 15Minuten

15 – 35 Minuten

30– 45 minuten

45 – 50 minuten

Een goed atmosfeer tussen de leerlingen en me scheppen. Woorden invullen en naar een Duitse lied (tekst) luisteren.

Weten hoe leestekens in het Duits heten (Bindestrich = - of Komma = , )Een geluisterd tekst kunnen opschrijven (schrijfvaardigheid). Fouten eruit halen.

Grammatica en uitspraak verbeteren

Les afsluiten

Ze betrouwbaar maken om naar een Duits lied (tekst) te luisteren, luistervaardigheid verbeteren en woordenschat vergroten.

De leestekens staan op het board. Deze moeten ze tijdens het dictee kunnen invullen. Schrijfvaardigheid verbeteren.

Bewust maken van fouten, die er tijdens het schrijven gemaakt zijn (welk fouten maak ik, hoe kan ik deze vermeiden…)Uitspraak verbeteren

Luisteren en de woorden opschrijven. Daarna samen met de leraar nakijken.

Luisteren, schrijven en controleren.

Luisteren en vragen stellen

luisteren

Voorstellen. Uitleggen wat we in de les gaan doen (liedje en dictee).Opdracht uitleggen.Liedje twee keer afspelen. Daarna samen met de leerlingen vergelijken.

Uitleg leestekens.Uitleg dictee.Dicteren.Dictee samen met de leerlingen controleren en fouten eruit halen.

Fouten die me tijdens de dicteecontrole opvielen, aan het board uitleggen (waarom zo en niet zo)Uitspraak verbeteren en voordoen.

Bedanken en de les afsluiten

56

Bijlage 12

57

58

59

Bijlage 13

60

Bijlage 14

TaaldorpTijd Mvr. Zoutsma Mvr. Knepper Mvr. Visser11.50 – 11.55 Tineke Yasmin Naam – Fon11.55 – 12.00 Ammar Bouraq Linda12.00 – 12.05 Afra Peter Robin12.05 – 12.10 Akmal Iris Roy12.10 – 12.15 Jason Hemaraj Sarah12.15 – 12.20 Julia Renske Erik12.20 – 12.25 Nina Wouter Dorens12.25 – 12.30 Jesse Dennis Fagmar12.30 – 12.35 Menno Mascha Samantha12.35 – 12.40 Krisna

61

Bijlage 15

62

Bijlage 16

Bijlage 1763

64

65

66

Bijlage 18

Onderzoek over tienermoeders

InleidingNederland is één van de landen met het kleinste aantal tienermoeders ter wereld. Dit komt voornamelijk doordat er veel aandacht wordt besteed aan goede voorlichting en doordat er voorbehoedsmiddelen beschikbaar zijn. Toch worden per jaar ongeveer 2500 meisjes onder de 20 jaar moeder. Sommige tienermoeders zijn goed in staat met hun zwangerschap en het ouderschap om te gaan. Maar veel tienermoeders en –vaders hebben met meer problemen te maken dan ‘alleen’ de zwangerschap.

OorzakenDe grootste oorzaak van tienerzwangerschappen is dat veel jongens en meisjes in hun tienerjaren onveilig vrijen. Soms gebruiken ze geen voorbehoedsmiddel, of ze gebruiken alleen een condoom en het kan gebeuren dat deze scheurt. Het komt ook voor dat meisjes de pil vergeten te slikken, waardoor die niet meer betrouwbaar is. Sommige jongeren gebruiken zelfs helemaal geen voorbehoedsmiddelen, omdat ze denken dat een zwangerschap hen toch niet overkomt. Meestal is het dus niet de bedoeling om zwanger te worden. Vaak ontdekken meisjes de zwangerschap pas laat. De ongesteldheid blijft een hele tijd uit en dan is het al te laat om de morning-afterpil in te nemen. Deze kunnen vrouwen namelijk alleen binnen 72 uur na de seks innemen. Als vrouwen niet zwanger willen zijn, kunnen ze kiezen uit een overtijdbehandeling of een abortus. Een overtijdbehandeling wordt uitgevoerd tot maximaal 2 weken na het uitblijven van de ongesteldheid. Hierbij krijgen ze dezelfde behandeling als bij een abortus (weghalen van embryo), maar ze kunnen ook kiezen voor een abortuspil. Nog een oorzaak van tienerzwangerschap is wanneer een meisje verkracht is. Bij dit soort gevallen kiezen meisjes vaak voor een abortus, omdat ze geen kind willen van een verkrachter.

KenmerkenSoms is het niet meteen duidelijk dat je zwanger bent, bijvoorbeeld als je zwanger bent geworden terwijl je de pil gebruikt. Dat is gelukkig erg zeldzaam, maar het kan gebeuren. Vooral als de vrouw de pil weleens vergeet in te nemen. Of ze heeft last gehad van overgeven of diarree, waardoor de pil tijdelijk minder betrouwbaar was. Wanneer ze de pil daarna door blijft slikken, kun ze in de eerstvolgende stopweek toch ongesteld worden. Het wel of niet ongesteld worden, is dus niet altijd een teken van wel of niet zwanger zijn. Meestal blijft de menstruatie de maand daarna wel weg, of je merkt aan andere veranderingen in je lichaam dat je zwanger bent.

Pijnlijke borsten Vanaf het begin van de zwangerschap kun je last hebben van pijnlijke, gespannen borsten. Dit kan een teken zijn van zwangerschap, maar het hoeft niet. Meisjes in de puberteit hebben door de groei van hun borsten ook vaak pijnlijke, gespannen borsten, zonder dat er sprake is van een zwangerschap.

MisselijkheidMisselijkheid en braken zijn veelvoorkomende klachten vroeg in de zwangerschap. Vooral ochtendmisselijkheid komt veel voor. Ben je al een paar dagen ’s ochtends

67

misselijk, dan is het verstandig om te checken of je zwanger zou kunnen zijn. Heb je onbeschermd gevreeën? Ben je de pil een keer vergeten? Heb je antibiotica gebruikt tijdens de pil? Heb je kort nadat je de pil had ingenomen overgegeven of heb je diarree gehad? Dit kunnen allemaal redenen zijn waarom de pil niet betrouwbaar is en je dus zwanger zou kunnen zijn.

Vermoeidheid Vooral vroeg in de zwangerschap zijn veel vrouwen moe. ‘s Morgens als ze opstaan voelen ze zich al futloos. Ben je normaal energiek en voel je je nu lamlendig? Denk er eens aan of je zwanger zou kunnen zijn.

Zwaarder wordenAls je niet extreem meer bent gaan eten en je wordt toch dikker, dan zou dit op een zwangerschap kunnen duiden. Het hoeft natuurlijk niet, maar als je twijfelt, doe dan toch een test. Sommige vrouwen worden al vroeg in de zwangerschap dikker, waarbij het niet altijd om een dikkere buik hoeft te gaan. Vetafzetting op de heupen komt bij zwangere vrouwen ook veel voor. Vooral als je al dikker bij je buik wordt, doe dan snel een test. Vaak ben je dan al rond de 20 weken zwanger en is er echt geen tijd meer te verliezen.

Als je twijfelt of je zwanger bent, doe dan zo snel mogelijk een zwangerschapstest. Het heeft geen enkele zin om de test uit te stellen. Als je zwanger bent, is het toch zo en door het uit te stellen maak je het alleen maar moeilijker. Hoe vroeger je het weet, hoe beter je aan het idee kunt wennen. Ook heb je dan nog de mogelijkheid om eventueel voor een abortus te kiezen. Dit kan tot 24 weken na de bevruchting. Je kunt de zwangerschapstest zelf kopen, maar je kunt ook naar je huisarts gaan. Je huisarts heeft zwijgplicht, dus je hoeft niet bang te zijn dat hij je ouders inlicht. Zwangerschapstesten zijn betrouwbaar vanaf het moment dat je één dag over tijd bent.

Hoe nu verder? Je zwangerschap is een feit. Hoe moet je nu verder? Wanneer vertel je het aan je ouders en aan de vader van je baby? Vele vragen en onzekerheden komen op je pad.

Belangrijk is dat je eerst een beslissing neemt of je dit kind wilt houden. Probeer alle aspecten van het moederschap reëel onder ogen te zien. Het lijkt misschien leuk, zo’n klein baby’tje, maar vergeet niet dat er ook veel verantwoordelijkheid en consequenties bij komen kijken. Hoe gaat het bijvoorbeeld met je school verder? Waar ga je wonen? Hoe reageren je ouders? Weet je wie de vader is en hebben jullie een relatie, of was het een one night stand? Hoe reageert de vader? Er komen duizend-en-één vragen bij je op. Je kunt hierbij hulp zoeken. Er zijn diverse instanties waar je als zwangere tiener terecht kunt.

Het eerste stap was om met iemand te gaan praten. Natuurlijk zul je ook je ouders moeten inlichten. Wacht hier niet te lang mee: hoe ze ook gaan reageren, het heeft geen zin om het uit te stellen. Het feit ligt er toch en je kunt het maar beter zo vroeg mogelijk weten. Gelukkig valt het heel vaak mee en steunen ouders hun dochter volop in de zwangerschap. Maar als jouw ouders boos worden of je zelfs het huis uitzetten, kun je dat maar beter op tijd weten. Zo kun je voor (tijdelijke) oplossingen zorgen voordat de baby geboren wordt.

68

Als je het eng vindt om je ouders in te lichten, zoek dan iemand die je hierbij kan helpen. Dit kan een oudere zus of broer zijn, maar ook je huisarts kan een goede en onpartijdige hulp zijn. Op www.tienermoeders.nl/ kun je contact leggen met lotgenoten en lezen hoe zij deze moeilijke periode hebben doorstaan.

GevolgenDe gevolgen van een tienerzwangerschap zijn per meisje verschillend. Sommige tienermoeders kunnen bij hun ouders thuis blijven wonen. Je bespaart dan geld en hebt hulp van je ouders. Wel is het verstandig goede afspraken te maken over de opvoeding en jouw financiële bijdrage. Je kunt ook op jezelf gaan wonen, maar voor een zelfstandige woonruimte kom je pas in aanmerking vanaf je 18e. Ook op je 18e is het moeilijk om zelfstandig een woning te krijgen. Vaak zijn er namelijk financiële problemen. Veel tienermoeders maken hun school niet af, omdat ze het te druk hebben met hun kindje en omdat ze niet altijd voor opvang kunnen zorgen. Ze gaan dus niet naar school en werken niet. Je kunt een uitkering aanvragen bij de gemeente, maar dat is geen vast bedrag. Er wordt per tienermoeder gekeken hoeveel geld er uitgekeerd wordt. Er wordt bekeken of iemand nog thuis woont of zelfstandig en of de vader kan meebetalen. Veel jonge moeders moeten rondkomen van weinig geld. Ze besteden hun geld aan vaste lasten, boodschappen, kleding en andere zaken voor hun kind. Ze houden weinig geld over voor zichzelf en hun eigen vrijetijdsbesteding. Veel jonge moeders hebben schulden, omdat ze nog niet hebben geleerd hoe je met geld om moet gaan of niet weten waar ze wat betreft financiën recht op hebben of aanspraak op kunnen maken. Ook zijn er sociale gevolgen; jonge moeders raken vaak vrienden of vriendinnen kwijt, omdat de verschillende levenswijzen niet meer op elkaar aansluiten. Als jonge moeder ben je meer aan huis gebonden en juist op deze leeftijd gaan meisjes regelmatig stappen.

HulpverleningMet vragen en problemen komen tienermoeders altijd bij je huisarts terecht, maar speciaal voor tienermoeders zijn er ook diverse projecten door het hele land. Zo organiseert het FIOM inloopvoorzieningen voor tienermoeders. Hier kun je dus zonder afspraak binnenlopen. Er wordt hulp geboden bij opvoedingsvragen, maar ook bij huisvesting en geldzaken. Verder zijn er bij het FIOM cursussen die je zelfredzaamheid vergroten of je positie op de arbeidsmarkt verbeteren.

In grote steden zijn er vaak lotgenotenprojecten. Dit zijn projecten die meestal zijn opgezet door (voormalige) tienermoeders en waar je terecht kunt voor steun en adviezen. Vaak helpen ze ook op allerlei praktische gebieden, bijvoorbeeld met tweedehands babyspulletjes.

69

Wat me bij deze onderzoek opviel is deze statistiek:

U ziet het aantal en percentage moeders van 15 t/m 19 jaar in de provincie Drenthe in 2007, ten opzichte van alle 15 t/m 19 jarige vrouwen in de provincie Drenthe in 2007. Dit wordt vergeleken met de landelijke gegevens. Het percentage tienermoeders is in Drenthe nagenoeg gelijk aan het percentage tienermoeders in Nederland.Dat viel me op en ik vond het zorgwekkend. Ook had ik gezien dat er tienermoeders vaak langdurig alleenstaand zijn. In 2004 hadden 3 duizend kinderen een moeder die bij de bevalling jonger dan 20 jaar was. Daarmee had slechts een op de 65 pasgeborenen een tienermoeder. Het aantal van de kinderen met een tienervader is nog veel kleiner.

Kinderen met alleenstaande moeder naar leeftijd moeder bij bevalling:

Heel lang had ik me met dit thema bevat. Ik had veel kunnen leren. Nu weet ik hoe ik met deze thema om moet gaan.

70

Bijlage 19

Zorginstellingen

De volgende instanties zijn externe partner voor Singelland: GeestelijkeGezondheidsZorg Houdt zich bezig met de psychische gezondheid van mensen, in dit geval zouden dit de medewerkers van de school zijn en de leerlingen.

PAL Friesland Wie zijn weWij zijn gedreven professionele hulpverleners met een noordelijke nuchtere inslag, die PAL staan voor onze cliënten. Voor wie zijn wijWe bieden hulp aan kinderen en jongeren tot 21 jaar met psychische problemen die niet `zomaar` overgaan. We bieden hulp aan kinderen, jongeren en hun ouders die er zelf niet meer uitkomen, en wanneer de klachten de ontwikkeling beperken. Wat bieden weWe bieden op een vraaggestuurde manier specialistische GGz zorg dicht bij de leefwereld van kinderen en jongeren. We werken met kinderen, jongeren en met wie verder bij de problematiek is betrokken. We werken nauw samen met het basis- en voortgezette onderwijs

PI groep Pi-Zorg is een AWBZ-erkende instelling voor de Geestelijke GezondheidsZorg (GGZ). Wij bieden een totaalaanpak in behandeling en begeleiding aan een brede doelgroep, waaronder mensen met:- Persoonlijkheidsstoornissen, o.a. afhankelijke persoonlijkheidsstoornissen en borderline- Stemmingsstoornissen, o.a. depressie en maniforme uitingen- Psychotische stoornissen, o.a. schizofrenie- Autisme en ontwikkelingsstoornissen o.a. PDD-NOS en syndroom van Asperger- Aandachtsstoornissen, o.a. ADHD en ADD- Stress en burn-out klachten- Gezins- en relatieproblemen- Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH); de psychische gevolgenDe mens als geheel staat bij ons centraal, niet alleen zijn problematiek of ziektebeeld. Daarbij is er ook aandacht voor de directe omgeving zoals de partner en het gezin. Pi biedt praktische en mensgerichte zorg.

Stichting In de Bres 'Wij geloven in herstel' GGZ In de Bres biedt christelijke geestelijke gezondheidszorg. Vanuit onze christelijke grondslag helpen wij mensen met psychosociale en psychiatrische problemen.

JeugdGezondheidsDienst De jeugdgezondheidsdienst van de GGD

71

De taak van jeugdgezondheidszorg is het volgen en begeleiden van de gezondheid, groei en ontwikkeling van kinderen en het tijdig signaleren van problemen hierin.

VerslavingsZorg Noord Nederland Verslavingszorg Noord Nederland(VNN) is de verslavingszorginstelling en geeft hulp en advies over alcohol, drugs en gokken in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe.

Maatschappelijk Ondernemen Smallingerland Maatschappelijke Onderneming Smallingerland heeft, als brede welzijnsorganisatie, tot doel mensen, groepen, wijken en organisaties met elkaar te verbinden.Het uitgangspunt daarbij is dat MOS toegankelijk en dichtbij wil zijn.Over jeugd: Mos heeft een breed aanbod voor jeugd en vrijwilligersgroepen die activiteiten voor jeugd organiseren. Zo wil MOS de jeugd stimuleren en uitdagen, voor vrijetijdsbesteding zorgen, sociale vaardigheden verbeteren en jeugd hun eigen kunnen laten ontdekken

Leerplicht Ambtenaar Voor een kind dat langer spijbelt dan 3 dagen of regelmatig dan is daarvoor de leerplicht ambtenaar en ook als een kind niet ingeschreven staat bij een school, terwijl hij of zij nog wel leerplichtig is.

Politie Het spreekt voor zich wat de politie is. De politie geeft wel eens voorlichting op de school.

Bureau Jeugdzorg Bureau Jeugdzorg luistert naar de kinderen en probeert een oplossing te vinden voor hun probleem.

Jeugdhulp Friesland Stichting Jeugdhulp Friesland helpt kinderen, jongeren en hun ouders bij opvoedings-, ontwikkelings- en/of gedragsproblemen.

Bijlage 20

Onderzoek over tienermoeders

InleidingNederland is één van de landen met het kleinste aantal tienermoeders ter wereld. Dit komt voornamelijk doordat er veel aandacht wordt besteed aan goede voorlichting en doordat er voorbehoedsmiddelen beschikbaar zijn. Toch worden per jaar ongeveer 2500 meisjes onder de 20 jaar moeder. Sommige tienermoeders zijn goed in staat met hun zwangerschap en het ouderschap om te gaan. Maar veel tienermoeders en –vaders hebben met meer problemen te maken dan ‘alleen’ de zwangerschap.

OorzakenDe grootste oorzaak van tienerzwangerschappen is dat veel jongens en meisjes in hun tienerjaren onveilig vrijen. Soms gebruiken ze geen voorbehoedsmiddel, of ze gebruiken alleen een condoom en het kan gebeuren dat deze scheurt. Het komt ook

72

voor dat meisjes de pil vergeten te slikken, waardoor die niet meer betrouwbaar is. Sommige jongeren gebruiken zelfs helemaal geen voorbehoedsmiddelen, omdat ze denken dat een zwangerschap hen toch niet overkomt. Meestal is het dus niet de bedoeling om zwanger te worden. Vaak ontdekken meisjes de zwangerschap pas laat. De ongesteldheid blijft een hele tijd uit en dan is het al te laat om de morning-afterpil in te nemen. Deze kunnen vrouwen namelijk alleen binnen 72 uur na de seks innemen. Als vrouwen niet zwanger willen zijn, kunnen ze kiezen uit een overtijdbehandeling of een abortus. Een overtijdbehandeling wordt uitgevoerd tot maximaal 2 weken na het uitblijven van de ongesteldheid. Hierbij krijgen ze dezelfde behandeling als bij een abortus (weghalen van embryo), maar ze kunnen ook kiezen voor een abortuspil. Nog een oorzaak van tienerzwangerschap is wanneer een meisje verkracht is. Bij dit soort gevallen kiezen meisjes vaak voor een abortus, omdat ze geen kind willen van een verkrachter.

KenmerkenSoms is het niet meteen duidelijk dat je zwanger bent, bijvoorbeeld als je zwanger bent geworden terwijl je de pil gebruikt. Dat is gelukkig erg zeldzaam, maar het kan gebeuren. Vooral als de vrouw de pil weleens vergeet in te nemen. Of ze heeft last gehad van overgeven of diarree, waardoor de pil tijdelijk minder betrouwbaar was. Wanneer ze de pil daarna door blijft slikken, kun ze in de eerstvolgende stopweek toch ongesteld worden. Het wel of niet ongesteld worden, is dus niet altijd een teken van wel of niet zwanger zijn. Meestal blijft de menstruatie de maand daarna wel weg, of je merkt aan andere veranderingen in je lichaam dat je zwanger bent.

Pijnlijke borsten Vanaf het begin van de zwangerschap kun je last hebben van pijnlijke, gespannen borsten. Dit kan een teken zijn van zwangerschap, maar het hoeft niet. Meisjes in de puberteit hebben door de groei van hun borsten ook vaak pijnlijke, gespannen borsten, zonder dat er sprake is van een zwangerschap.

MisselijkheidMisselijkheid en braken zijn veelvoorkomende klachten vroeg in de zwangerschap. Vooral ochtendmisselijkheid komt veel voor. Ben je al een paar dagen ’s ochtends misselijk, dan is het verstandig om te checken of je zwanger zou kunnen zijn. Heb je onbeschermd gevreeën? Ben je de pil een keer vergeten? Heb je antibiotica gebruikt tijdens de pil? Heb je kort nadat je de pil had ingenomen overgegeven of heb je diarree gehad? Dit kunnen allemaal redenen zijn waarom de pil niet betrouwbaar is en je dus zwanger zou kunnen zijn.

Vermoeidheid Vooral vroeg in de zwangerschap zijn veel vrouwen moe. ‘s Morgens als ze opstaan voelen ze zich al futloos. Ben je normaal energiek en voel je je nu lamlendig? Denk er eens aan of je zwanger zou kunnen zijn.

Zwaarder wordenAls je niet extreem meer bent gaan eten en je wordt toch dikker, dan zou dit op een zwangerschap kunnen duiden. Het hoeft natuurlijk niet, maar als je twijfelt, doe dan toch een test. Sommige vrouwen worden al vroeg in de zwangerschap dikker, waarbij het niet altijd om een dikkere buik hoeft te gaan. Vetafzetting op de heupen komt bij zwangere vrouwen ook veel voor. Vooral als je al dikker bij je buik wordt,

73

doe dan snel een test. Vaak ben je dan al rond de 20 weken zwanger en is er echt geen tijd meer te verliezen.

Als je twijfelt of je zwanger bent, doe dan zo snel mogelijk een zwangerschapstest. Het heeft geen enkele zin om de test uit te stellen. Als je zwanger bent, is het toch zo en door het uit te stellen maak je het alleen maar moeilijker. Hoe vroeger je het weet, hoe beter je aan het idee kunt wennen. Ook heb je dan nog de mogelijkheid om eventueel voor een abortus te kiezen. Dit kan tot 24 weken na de bevruchting. Je kunt de zwangerschapstest zelf kopen, maar je kunt ook naar je huisarts gaan. Je huisarts heeft zwijgplicht, dus je hoeft niet bang te zijn dat hij je ouders inlicht. Zwangerschapstesten zijn betrouwbaar vanaf het moment dat je één dag over tijd bent.

Hoe nu verder? Je zwangerschap is een feit. Hoe moet je nu verder? Wanneer vertel je het aan je ouders en aan de vader van je baby? Vele vragen en onzekerheden komen op je pad.

Belangrijk is dat je eerst een beslissing neemt of je dit kind wilt houden. Probeer alle aspecten van het moederschap reëel onder ogen te zien. Het lijkt misschien leuk, zo’n klein baby’tje, maar vergeet niet dat er ook veel verantwoordelijkheid en consequenties bij komen kijken. Hoe gaat het bijvoorbeeld met je school verder? Waar ga je wonen? Hoe reageren je ouders? Weet je wie de vader is en hebben jullie een relatie, of was het een one night stand? Hoe reageert de vader? Er komen duizend-en-één vragen bij je op. Je kunt hierbij hulp zoeken. Er zijn diverse instanties waar je als zwangere tiener terecht kunt.

Het eerste stap was om met iemand te gaan praten. Natuurlijk zul je ook je ouders moeten inlichten. Wacht hier niet te lang mee: hoe ze ook gaan reageren, het heeft geen zin om het uit te stellen. Het feit ligt er toch en je kunt het maar beter zo vroeg mogelijk weten. Gelukkig valt het heel vaak mee en steunen ouders hun dochter volop in de zwangerschap. Maar als jouw ouders boos worden of je zelfs het huis uitzetten, kun je dat maar beter op tijd weten. Zo kun je voor (tijdelijke) oplossingen zorgen voordat de baby geboren wordt. Als je het eng vindt om je ouders in te lichten, zoek dan iemand die je hierbij kan helpen. Dit kan een oudere zus of broer zijn, maar ook je huisarts kan een goede en onpartijdige hulp zijn. Op www.tienermoeders.nl/ kun je contact leggen met lotgenoten en lezen hoe zij deze moeilijke periode hebben doorstaan.

GevolgenDe gevolgen van een tienerzwangerschap zijn per meisje verschillend. Sommige tienermoeders kunnen bij hun ouders thuis blijven wonen. Je bespaart dan geld en hebt hulp van je ouders. Wel is het verstandig goede afspraken te maken over de opvoeding en jouw financiële bijdrage. Je kunt ook op jezelf gaan wonen, maar voor een zelfstandige woonruimte kom je pas in aanmerking vanaf je 18e. Ook op je 18e is het moeilijk om zelfstandig een woning te krijgen. Vaak zijn er namelijk financiële problemen. Veel tienermoeders maken hun school niet af, omdat ze het te druk hebben met hun kindje en omdat ze niet altijd voor opvang kunnen zorgen. Ze gaan dus niet naar school en werken niet. Je kunt een uitkering aanvragen bij de gemeente, maar dat is geen vast bedrag. Er wordt per tienermoeder gekeken hoeveel geld er uitgekeerd wordt. Er wordt bekeken of iemand nog thuis woont of

74

zelfstandig en of de vader kan meebetalen. Veel jonge moeders moeten rondkomen van weinig geld. Ze besteden hun geld aan vaste lasten, boodschappen, kleding en andere zaken voor hun kind. Ze houden weinig geld over voor zichzelf en hun eigen vrijetijdsbesteding. Veel jonge moeders hebben schulden, omdat ze nog niet hebben geleerd hoe je met geld om moet gaan of niet weten waar ze wat betreft financiën recht op hebben of aanspraak op kunnen maken. Ook zijn er sociale gevolgen; jonge moeders raken vaak vrienden of vriendinnen kwijt, omdat de verschillende levenswijzen niet meer op elkaar aansluiten. Als jonge moeder ben je meer aan huis gebonden en juist op deze leeftijd gaan meisjes regelmatig stappen.

HulpverleningMet vragen en problemen komen tienermoeders altijd bij je huisarts terecht, maar speciaal voor tienermoeders zijn er ook diverse projecten door het hele land. Zo organiseert het FIOM inloopvoorzieningen voor tienermoeders. Hier kun je dus zonder afspraak binnenlopen. Er wordt hulp geboden bij opvoedingsvragen, maar ook bij huisvesting en geldzaken. Verder zijn er bij het FIOM cursussen die je zelfredzaamheid vergroten of je positie op de arbeidsmarkt verbeteren.

In grote steden zijn er vaak lotgenotenprojecten. Dit zijn projecten die meestal zijn opgezet door (voormalige) tienermoeders en waar je terecht kunt voor steun en adviezen. Vaak helpen ze ook op allerlei praktische gebieden, bijvoorbeeld met tweedehands babyspulletjes.

Wat me bij deze onderzoek opviel is deze statistiek:

U ziet het aantal en percentage moeders van 15 t/m 19 jaar in de provincie Drenthe in 2007, ten opzichte van alle 15 t/m 19 jarige vrouwen in de provincie Drenthe in 2007. Dit wordt vergeleken met de landelijke gegevens. Het percentage tienermoeders is in Drenthe nagenoeg gelijk aan het percentage tienermoeders in Nederland.Dat viel me op en ik vond het zorgwekkend. Ook had ik gezien dat er tienermoeders vaak langdurig alleenstaand zijn. In 2004 hadden 3 duizend kinderen een moeder die bij de bevalling jonger dan 20 jaar was. Daarmee had slechts een op de 65

75

pasgeborenen een tienermoeder. Het aantal van de kinderen met een tienervader is nog veel kleiner.

Kinderen met alleenstaande moeder naar leeftijd moeder bij bevalling:

Heel lang had ik me met dit thema bevat. Ik had veel kunnen leren. Nu weet ik hoe ik met deze thema om moet gaan.

5 Bronnen:

Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Van_HaersmasingelPompebled: http://www.pompebled.nl/page.php?nodeId=69Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=ZM-xTSbFRdwSingelland: http://www.singelland.nl/vhs.aspxHSP: http://www.coachplus.nl/hsp.htm

76