Katedra Systemów MultimedialnychPolitechnika Gdańska

dr inż. Bartosz Kunka

dr inż. Piotr Suchomski

Sztuka filmowa jest sztuką opowiadania historii przede

wszystkim za pomocą obrazu

Krzysztof Kieślowski mawiał, że dopiero przy stole

montażowym dostrzega szansę zbliżenia się do jakiejś

prawdy o swoich bohaterach i pragnienie spełnienia

tej szansy kieruje doborem pozostających w jego

rękach środków

Dobry montażysta to osoba uzdolniona artystycznie i

technicznie

2

Złote myśli innych filmowców:

• „Prawidłowo zmontowany film powinien w sposób

cykliczny wybudzać (budzić) widza”.

• „Widz pamięta z filmu tylko to, czego nie widział, a

co powstało w jego wyobraźni”.

3

etap przygotowawczy

4

produkcja

postprodukcja

– scenariusz

– scenopis, storyboard

– skompletowanie ekipy

– dokumentacja lokacji –fotografie

– zdjęcia (plan zdjęciowy)

– logowanie materiałów

– montaż filmu

– udźwiękowienie

– skomponowanie muzyki

– korekcja barwna

– wykonanie kopii

Kadr – najmniejsza cząstka utworu filmowego; pojedyncze zdjęcie fotograficzne zarejestrowane na taśmie filmowej; w filmie takich zdjęć jest 24 na sek. (w telewizji 25 lub 30)

Ujęcie – suma wszystkich kadrów, utrwalonych od momentu włączenia kamery do jej zatrzymania; najmniejsza dynamiczna jednostka

Klip – plik zawierający materiał audiowizualny – najczęściej ujęcie z marginesem przed ujęciem i po; materiał „roboczy”

Sekwencja – szereg połączonych ze sobą ujęć opisujących jeden temat

Scena – suma ujęć charakteryzujących się jednością miejsca, czasu, akcji

Plan – 1: plan filmowy – „pole widzenia” kamery (określa zawartość kadru; miarą kadru jest umieszczona w nim ludzka sylwetka i jej proporcje względem otoczenia)

– 2: plan zdjęciowy – miejsce, w którym realizowane są zdjęcia5

6

Treatment – „streszczony scenariusz”, napisany w 1 osobie, w czasie teraźniejszym

Dubel – powtórne wykonanie nakręconego już ujęcia

Setka (100%) – 100% tego, co widzimy i słyszymy; dźwięk nagrany synchronicznie z obrazem na planie zdjęciowym

Off – dźwięk spoza kadru, najczęściej: monolog bohatera, głos narratora

Przebitka – ujęcie, które służy głównie do uzyskania płynności opowiadania; dwie zalety przebitki: zwiększa dynamikę montażu (dodanie ujęć np. z innej perspektywy); kamufluje sklejki

Pilot – ścieżka dźwiękowa nagrana na planie synchronicznie z obrazem (przeważne dialogi); służy jako wzór w procesie udźwiękawiania filmu

Ujęcia obiektywne

Ujęcia nakręcone z pozycji obserwatora – kamera umieszczona z boku, z góry

lub z dołu

W ujęciach obiektywnych wyróżniamy różne plany filmowe

Ujęcia subiektywne – tzw. subiekt

Ujęcia nakręcone z pozycji bohatera; widz patrzy jakby oczami aktora – kamera

umieszczona na wysokości oczu aktora

7

8

Rejestracja ujęć (z kamer A i C) pod kątem (z półprofilu)

kamery A i C:

• ujęcia wewnątrzkadrowe

• dowolna wielkość kadru: od planu

pełnego aż do zbliżenia

kamera B:• plan dwójkowy

9

Rejestracja ujęć zewnątrzkadrowych

kamery A i C:• ujęcia zewnątrzkadrowe – tzw.

„przez ramię”, „przez plecy”

kamera B:• nie pokazano kamery B,

ponieważ pozostała na tej

samej pozycji – rejestruje plan

dwójkowy

10

Rejestracja ujęć na osi kontaktu (POV)

kamery A i C:• rejestrują zbliżenia z

punktu widzenia drugiego

z aktorów (ujęcia POV)

• w takiej sytuacji aktora, z

którego punktu widzenia

filmujemy, usuwamy z

pozycji i na jego miejscu

stawiamy kamerę

11

Rejestracja ujęć z profilu

kamery A i C:• równoległe ustawienie kamer

kamera B:• nie pokazano kamery B, ponieważ

pozostała na tej samej pozycji –

rejestruje plan dwójkowy

Skutek złamania osi kontaktu:

12

Możliwości przejścia na drugą stronę osi kontaktu:

� jazda kamery

przejazd kamery ze strefy I do strefy II – najlepiej jazdą na

wózku

� przez detal

detal jako ujęcie łączące ujęcia po obu stronach osi

� przez ‘subiekta’

kamera umieszczona w pozycji neutralnej – na osi

13

14

Wyznaczenie nowej osi kontaktu przez przeniesienie

kierunku spojrzenia – rysunek

15

Wyznaczenie nowej osi kontaktu przez przeniesienie

kierunku spojrzenia – wyjaśnienie

• Pierwotna oś ujęcia na linii wzroku pary aktorów siedzących

przy stoliku

• Gdy do stolika podchodzi inny mężczyzna, a siedzący przy

stole aktor przenosi na niego wzrok, nowy kierunek

spojrzenia wyznacza nową oś kontaktu

• ustanowienie nowej osi kontaktu odbywa się zazwyczaj w ujęciu

przedstawiającym aktora przenoszącego swoją uwagę na nowy

obiekt lub osobę

• ujęcie z przeniesieniem wzroku jest łącznikiem pomiędzy starą i

nową osią kontaktu

16

Rodzaje ujęć w scenie dialogowej:• ujęcia przedstawiające akcję

• ujęcia przedstawiające reakcję

Warto pamiętać:• z ujęć przedstawiających akcję dowiadujemy się dokładnie tyle

samo, co z ujęć przedstawiających reakcję

• bohater, który akurat mówi nie musi znajdować się w centrum

uwagi

• obraz twarzy bohatera słuchającego + głos drugiego

bohatera z offu

• bohater słuchający w pierwszym planie a bohater, który

mówi – widoczny w dalszym planie

� Odkryty w 1920 r.

� Zbliżenie nie wyrażającej żadnych emocji twarzy

rosyjskiego aktora Iwana Mozżuchina

� Talerz zupy, widok kobiety leżącej w trumnie,

bawiące się pluszowym misiem dziecko

� Widzowie byli pod wrażeniem pełnej ekspresji gry

aktorskiej Mozżuchina

17

� Montaż liniowy – montowanie nagranych ujęć na bieżąco,

zazwyczaj z wykorzystaniem 2 odtwarzaczy wideo, miksera

wizyjnego i rekordera

� Montaż nieliniowy – cyfrowa obróbka materiału audiowizualnego,

dokonywana po zlogowaniu (zgraniu) materiału do komputera;

pozwala dokonać praktycznie dowolnej obróbki obrazu;

przykładowe specjalistyczne oprogramowanie do edycji obrazu:

Avid – PC/Mac, Final Cut – Mac

� Zaleta montażu liniowego w porównaniu z nieliniowym – podczas

przeglądania materiałów montażysta ogląda cały materiał

(wszystkie klatki w przyspieszeniu)18

� Zapoznanie się z raportem z planu, zawierającym uwagi

reżysera co do wykorzystania poszczególnych ujęć

� Przejrzenie ujęć pod kątem technicznym

� Przygotowanie tzw. układki materiału – wstępny montaż

według stworzonego na planie raportu

19

� Tworzenie gotowych ujęć na planie (ujęcia gotowe do

emisji – bez konieczności dodatkowej edycji)

� Montaż bez cięć

� Wykorzystywany głównie w telewizji np. w celu szybkiego

przygotowania materiału dla programu informacyjnego

� synonim: mastershot

20

Należy pamiętać, że wszystkie cięcia lub efekty przejścia między

ujęciami pełnią rolę środków interpunkcyjnych w utworze

filmowym

� cięcie na ostro

� natychmiastowa, ostra zmiana ujęcia

� dobrze gdy momenty cięcia ujęć pokrywają się z mruganiem oczu widza

� przenikanie (dissolve)

� powolne lub szybkie nałożenie następnego ujęcia na zanikający obraz

� może wyrażać upływ czasu w danej scenie

� pozwala łączyć ujęcia, które się nie montują na ostro

� rozjaśnianie/ściemnianie (fade in, fade out) – diafragma

� zmiana miejsca i czasu (analog kropki)

� szwenk (szybka panorama)

� przeważnie w szybkich scenach akcji, czas trwania 8-12 kl.21

� Często stosowana zasada montowania ujęć

� Jedną czynność pokazuje się w różnych planach

lub w różnych ustawieniach kamery (z innej

perspektywy)

� W pierwszym ujęciu czynność pokazuje się w

1/3 (zamiar), w drugim – 2/3 (realizacja).

� Przykład: podnoszenie kubka i przystawienie go

do ust

22

� Jedną scenę nakręconą za pomocą dwóch ujęć (np. A i B)

można zmontować na 4 różne sposoby: A, B, A+B, B+A

� Wzór na minimalną liczbę sposobów zmontowania sceny

(C) przy wykorzystaniu wszystkich ujęć danej sceny (n):

C = (e x n!) – 1

gdzie e – liczba Eulera (e ~ 2,72)

• Dla 25 ujęciowej sceny istnieje:

39.999.999.999.999.999.999.999.999 możliwości

zmontowania

23

� Dysponując tym samym zestawem ujęć daną scenę można

opowiedzieć na różne sposoby

� Głównym wyzwaniem dla autora dzieła filmowego jest

określenie tego, co widz wie i kiedy się tego dowiaduje

� widz towarzyszy bohaterowi w odkrywaniu jakiejś

prawdy

� widz zna już prawdę i „kibicuje” bohaterowi

24

Sekwencja pytanie-odpowiedź

� Przykład 1:

ujęcie A: Laura wchodzi do lasu.

Gdzie jest Tomek?

ujęcie B: Laura zamiera bez

ruchu na skraju polany.

Co zobaczyła?

ujęcie C: na polanie, Tomek i

dziewczyna leżą na kocu

Laura znalazła brata.

25

Laura szuka swojego starszego brata w lesie.

Sekwencja pytanie-odpowiedź

� Przykład 2:

ujęcie A: Laura wchodzi do lasu.

Gdzie jest Tomek?

ujęcie C: na polanie, Tomek i

dziewczyna leżą na kocu.

odpowiedź: to tu jest Tomek.

Czy Laura go znajdzie?

ujęcie B: Laura zamiera bez ruchu

na skraju polany

Laura znalazła brata.

26

Sekwencja pytanie-odpowiedź

� Przykład 3:

ujęcie C: na polanie, Tomek i

dziewczyna leżą na kocu.

odpowiedź: to tu jest Tomek.

ujęcie A: dziewczyna wchodzi do

lasu.

Czy to jest Laura?

ujęcie B: Laura zamiera bez ruchu

na skraju polany.

odpowiedź: to jest Laura.27

28

Rodzaje montażu według ciągłości akcji:

� montaż analizujący

ciągłość akcji i czasu, kontakt między postaciami z sąsiednich planów,

charakteryzuje się ciągłością i płynnością – rzeczywisty upływ czasu

� montaż syntetyzujący

brak ciągłości i płynności akcji

…

czas

…

czas

29

� Pamiętanie o regułach: złotego środka, osi kontaktu

� Zachowanie kierunków patrzenia

� Ruchy kamery (tempo jazdy)

Ostatni etap obróbki obrazu:

� Jeżeli wykorzystane w filmie ujęcia zostały źle zbalansowane, trzeba

dokonać korekcji barw (color correction) – nie zmontują się dwa ujęcia

zarejestrowane w różnych warunkach oświetlenia (również o różnej

temperaturze barwowej), zgodne co do miejsca i czasu

Należy pamiętać o celu produkcji już w trakcie rejestracji materiału

� Reportaż telewizyjny

� relacjonuje pewne zdarzenia, zbytnio ich nie interpretując

� forma mało wymagająca pod kątem montażu

� Film dokumentalny

� filmowane zdarzenie jest tylko tłem głębszego problemu, o którym chcemy

opowiedzieć

� Film fabularny

� opowiadanie fabuły często jest wspomagane różnorodnością ujęć:

atrakcyjne ujęcia (np. na masce samochodu), plany bliskie, detale, szwenki, …

� Videoclip

� montaż ujęć zgodny z rytmem muzyki

30

� Czynniki odpowiedzialne za kształtowanie rytmu w scenie:

� ilość cięć obrazu – jeden z najważniejszych czynników

� dialog

� efekty dźwiękowe

� muzyka

� ruch postaci, przedmiotów

� ruch kamery

Każdy z powyższych składników dodaje do sceny nowe znaczenia

� Rytm przyspieszony

Suma znaczeń wszystkich powyższych składników rośnie i następuje

szybciej (coraz krótsze ujęcia)

� Rytm zwalniany

Suma tych znaczeń maleje i następują wolniej (coraz dłuższe ujęcia)

31

32

� 3 ujęcia:

� plan pełny (a)

� plan bliski bohatera nr 1. (b)

� plan bliski bohatera nr 2. (c)

� Łącząc ujęcia naprzemiennie, można zastosować wiele

dowolnych figur montażowych, np. a, b, c, b, c, b, c, b, c, a.

� Tzw. zarzutki dźwiękowe – wpływają bardzo pozytywnie na

płynny montaż sceny dialogowej – „L” i „J”

� Gdy bohater opowiada o jakimś zdarzeniu, to często wstawia

się przebitkę w to miejsce dialogu, pokazującą to zdarzenie

33

� Montaż równoległy – stosowany prawie w każdej scenie akcji; pozwala

śledzić na przemian np. ofiarę i kata, ściganego i goniącego – dotyczy 2

różnych akcji

� W montażu równoległym wątki muszą się zejść (muszą doprowadzić do

rozwiązania)

� Sceny akcji charakteryzują się częstszymi zmianami ujęć niż sceny

dialogowe

� Częściej występują ruchy kamery i różnicowanie planów

� Należy przestrzegać zachowania właściwych kierunków ruchu rekwizytów,

aktorów i kamery

� Ujęcia subiektywne są często łączone z obiektywnymi

Umiejętne łączenie ujęć subiektywnych z obiektywnymi pozwala zwiększyć

napięcie

3 główne warstwy dźwiękowe w każdej scenie filmu:

1. Słowo (dialogi 100%, off, monolog, komentarz)

� w pierwszej kolejności szukamy dobrego dźwięku w dublach

� gdy ta metoda zawodzi, należy nagrać dialogi w postsynchronach – aktormusi w studiu oddać emocje z planu filmowego i zsynchronizować się z obrazem; pomocne oprogramowanie – Vocaline (plugin do ProToolsa)

� dubbing a postsynchrony

dubbing to również synchroniczne podłożenie dialogów pod obraz, ale przy filmach obcojęzycznych

2. Efekty (synchroniczne, niesynchroniczne, specjalne, gwar, tła – atmosfery)

3. Muzyka (funkcjonalna, ilustracyjna)

Problemy:

� poziom głośności (głównie w odniesieniu do dialogów)

� kompatybilność między systemami surroundowymi (np. 7.1 do 5.1) oraz surround i stereo

34

� 2 podejścia do stworzenia ścieżki muzycznej w filmie:� komponowanie muzyki (kompozytor dopasowuje rytm muzyki

do rytmu obrazu)

� wykorzystanie istniejących utworów (problemy z dopasowaniem rytmu – kompromisy)� korzystanie z bibliotek bezpłatnych utworów

(np. www.craigslist.org, www.jamendo.com)

� korzystanie z muzyki royalty-free (jednorazowa opłata za wykorzystanie utworu, bez dodatkowych opłat licencyjnych)

� Sztuka umiejętnego umieszczenia wszystkich warstw dźwiękowych w panoramie stereo i surround

35

Przygotowanie materiałów do montażu:

� Rejestracja obrazu na taśmę światłoczułą (35 mm)

� Chemiczne wywołanie taśmy filmowej – pierwszy proces postprodukcji obrazu filmowego

� Cyfrowe skanowanie taśmy w wysokiej rozdzielczości (typowo powyżej 4000 DPI)

� Po zakończeniu skanowania – stworzenie kopii materiału w niższej rozdzielczości i stosunkowo wysokim wsp. kompresji (kopia offline)

� Przy rejestracji obrazu z wykorzystaniem kamery cyfrowej (np. 4K) operacje związane z wywoływaniem i skanowaniem negatywu są pomijane

36

Montaż:

� W ogólności: twórcze porządkowanie materiału filmowego, mające na celu prawidłowe skonstruowanie dramaturgii oraz uwiarygodnienie konstrukcji bohaterów

� Montaż nieliniowy: praca z materiałem offline

� Konieczność przeniesienia zmontowanego projektu na materiał w pełnej jakości (materiał online)

� zautomatyzowanie tego procesu: EDL (Edit Decision List) – z którego miejsca w materiale pobrano dany fragment i gdzie jest on umieszczony w końcowym projekcie

37

Efekty specjalne:

� Po dokonaniu wyboru wchodzących do filmu ujęć, te z nich, które tego wymagają, wysyłane są do pracowni komputerowych efektów specjalnych

� Ujęcia, o których już na etapie realizacji wiadomo, że będą wymagały efektów specjalnych są zwykle przygotowywane w specjalny sposób ułatwiający grafikom pracę z materiałem� przygotowania te obejmują zabiegi takie, jak: umieszczenie na

planie znaczników ułatwiających odtworzenie ruchu kamery w programie do efektów specjalnych

� wykorzystanie urządzeń automatycznie zapisujących ruch kamery

� wykonywanie zdjęć w technice „bluebox” lub „greenbox”

38

39

40

Korekcja barwna� Kolorystyczne dopasowanie do siebie znajdujących się po sobie ujęć,

często kręconych w różnych warunkach oświetleniowych

� Korekcja barwna może także mieć funkcję dramaturgiczną, np. gdy w smutnej scenie kolory zostaną celowo pozbawione nasycenia

� Sam zabieg korekcji polega na modyfikowaniu proporcji pomiędzy przeciwstawnymi w systemie RGB barwami

41

Zgranie online

� Ostatnim etapem w przypadku postprodukcji obrazu jest ponowne zgranie wersji online gotowego (tj. będącego już również po postprodukcji dźwięku) filmu na taśmę filmową

� Następnie: wykonanie kopii emisyjnych i wysłanie do kin

� Zgrania dokonuje się za pomocą specjalnych urządzeń do naświetlania taśmy, których zasada działania jest odwrotnością działania skanera taśmy

Przygotowanie dystrybucji kinowej i DVD jednego filmu to dwa

niezależne przedsięwzięcia

Dystrybucja kinowa

� zgranie zmontowanego filmu na taśmę filmową

� przygotowanie kopii dystrybucyjnych filmu

Dystrybucja DVD, dystrybucja Blu-ray

� nośnik cyfrowy, ogólnie dostępny

� dodatkowe sceny, które nie znalazły się w wersji kinowej

� często making-of

� różne wersje językowe (z wyborem napisów bądź lektora)

42

43

Ilustracje pochodzą z następujących pozycji literaturowych:

1. Z. Duś, „Podstawy montażu filmowego”

2. D. Arijon, „Gramatyka języka filmowego”

3. S. D. Katz, „Reżyseria filmowa ujęcie po ujęciu”