poverty refah

۱۵۱

۲۸، شماره هفتمفصلنامة علمي پژوهشي رفاه اجتماعي، سال

يارشک مسائل، ين صادقيحس

از مسائل و مشکالت يکيتر کشورها شيدر ب ت،يو محرومفقر :لهأطرح مس ي به اطالعات فقر برايدسترس. زان استير ژه برنامهيو هها و ب دولتيمهم برا، بدين منظور در اين تحقيق روند مهم استي کالن اقتصاديها استيساجراي

.شده استکالن فقر در ايران مشخص ي برا(MATLAB) مطلب افزار و نرم ين مقاله از منطق فازيدر ا :روش

ي زمانة دورطيران يدر ا) رقابل مشاهدهيغ( فقر ة ساالني زمانيجاد روند سريا . شده است استفاده ۱۳۶۸ -۱۳۸۳

محاسبات نشان داد که به طور کلي روند فقر در ايران نزولي بوده و :ها يافتهاست رخ داده ۱۳۸۲و ۱۳۷۰هاي ترين ميزان شاخص فقر در سال کمترين و بيش .باشد مي يمم نسبينيمم و مي ماکزيب دارايبه ترت نيز ۱۳۷۲و ۱۳۸۰يها سال و در

زان کشور ير برنامه ،راني فقر در اروند ة سال۱۰ با توجه به دوره تناوب :نتايج و به مسير دلخواه خود يير دهند خود تغياستي سبزارروند را با ااين توانند يم

.براي مقابله با فقر سوق دهند

يه فازي، نظريمنطق فاز فقر، ،يرشد اقتصاد ع درآمد،يتوز :ها كليد واژه ۱۱/۶/۸۷: تاريخ پذيرش ۱۹/۱۲/۸۶: تاريخ دريافت

ت علمي دانشگاه تربيت مدرسأدکتر علوم اقتصادي، عضو هي <[email protected]> يت مدرس دانشگاه ترب، ارشد اقتصادي کارشناسيدانشجو

روند اع درآمد بيتوز وي رشد اقتصادرابطة يکرد فازيرواستفاده از ران با يدر ا فقر

mailto:[email protected]

۲۸شماره ،هفتم اجتماعي، سال رفاهفصلنامة علمي پژوهشي

۱۵۲

مقدمه

از مسائل عمده در جوامع و يکي و بودهن يکنون با انسان عج فقر از گذشته تاةيدپدآمد يشدن کشورها به نظر مي صنعت با رنسانس و. باشد مي يشده بشر شناختهيها فرهنگ

و مهاجرت از روستاها به ياما به دنبال انقالب صنعت، گردد ين معضل برطرف ميکه اافت و موجب يش ي افزايا سابقه ي به وجه بي، فقر و نابرابري و صنعتيمناطق شهر

ل ير به دلي اخيها در سال. شد ياري بسياسي و سي اجتماعيها يثبات يها و ب يناآرامتر شي در بيشاهد رشد فقر و نابرابر ،سازي خصوصي يها استي سيگسترش اجرا

.ميا جهان بودهيکشورها : بر آن دارد كهشواهد قابل دسترسي براي برخي کشورها داللت

. (Datt & Ravallion,1992) رشد اقتصادي، کاهش فقر را در پي خواهد داشت - (Morley & Altimer 1994). گردد افزايش نابرابري درآمد، منجر به افزايش فقر مي -

عوامل متعددي مانند رکود اقتصادي، بيکاري شديد، تغييرات جمعيتي و ساير عوامل به شکل (هاي معمولي تامين نيازهاي مردم اقتصادي همراه با اتخاذ روش اجتماعي،

چنان کشور با معضل فقر و سبب گرديده تا هم) مند هاي عام و غيرهدف پرداخت يارانه .عواقب ناشي از آن، درگير باشدهاي فقرزدايي آينده ياري تواند ما را در برنامه هاي گذشته مي شناخت روند فقر در سال

در اين مقاله با . هاي متفاوتي وجود دارد گيري فقر از لحاظ خرد و کالن روش براي اندازه. دهددست آمده روندي براي فقر به،هاي فازي ن به فقر و با استفاده از منطق و مجموعهرويکرد کال

.هايي دارد اما نتايج، قابل استناد و کاربردي است گفتني است اين روش محدوديت. استهاي مختلف تحقيق حاضر بدين صورت تنظيم شده که بخش دوم به بررسي بخش

در بخش سوم، به بررسي برخي از . رداخته است فقر پةمباني نظري عوامل موثر بر مقولشناسي فازي در بخش روش. شود مطالعات تجربي مرتبط با عوامل موثر بر فقر پرداخته مي

در بخش پنجم به برآورد روند فقر و تحليل بحث اختصاص يافته . چهارم ارائه شده است .گيري ارائه گرديده است و در بخش پاياني، نتيجه

...اع درآمد بيتوز وي رشد اقتصادرابطة

۱۵۳

ي چارچوب نظر) ۱

در ديدگاه سنتي، فقر عبارت است از . اجتماعي است ـ نابرابري شديد اقتصاديةفقر نتيج اما ؛)۲۰۰۱بانک جهاني،(شود محروميت مادي که با معيار درآمد يا مصرف سنجيده مي

ماندگي در آموزش و عقبالمثل، فيگردد و له از ابعاد مختلف بررسي ميأامروزه اين مس، )۲۰۰۱-۲۰۰۰( خود ةبانک جهاني در گزارش ساالن. دانند ي از آن ميپرورش را نيز جزئ

اي بسط داده که محروميت مادي، محروميت از آموزش و مفهوم فقر را به گونه گيرد نوايي را نيز در بر مي پناهي و بي پذيري و در معرض خطر بودن، بي پرورش، آسيب

(Siaens & Wodon, 2001). ه ويژه ريکاردو، مالتوس و اسميت نظرياتي ارائه نمودند که از اقتصاددانان کالسيک ب

از نظر اسميت توزيع درآمد در . کرد ارتباط بين رشد و توزيع درآمد و فقر حکايت ميگذاران خواهد بود؛ زيرا دراين صورت دستمزد جامعه هم به نفع کارگران و هم سرمايه

يابد و در اثر ازدياد توليد، رشد ميواقعي به مرور زمان افزايش يافته و سير صعودي گذاري، جريان توسعه تحقق شود و با پيشرفت فني و افزايش سرمايه اقتصادي حاصل مي

. رود يافته و فقر از بين مي ةتر به مسال برخالف اسميت که به رشد اقتصادي پرداخت، توجه خود را بيش, ريکاردو

آالت اين نکته بود که ابداع و استفاده از ماشيندنبال اثبات وي به. توزيع درآمد معطوف نمود طبقه ،جديد ممکن است با کاهش توليد ملي همراه باشد و هر زماني اين پديده شکل بگيرد

. گردد د ديد، زيرا استفاده از ماشين منجر به اخراج نيروي کار ميکارگر لطمه خواهاز ديگران به واقعيت بيش ، برجسته اقتصاد کالسيکةمالتوس در ميان چهار چهر

هاي کشورهاي در ها با ويژگي تئوري او بيش از ساير تئوري. زندگي در فقر انديشيده است, از نظر مالتوس دليل رشد پايين بخش کشاورزي و فقر روستائيان. حال توسعه انطباق دارد

توليد الزم براي بهبود شرايطةبلکه عدم کفايت سرماي, هاي حاصلخيز نيست يابي زمين مکتقاضاي اين بخش را بسيار , ضعف بخش کشاورزي و گستردگي فقر در اين بخش. است

مالتوس در تحليل خود از رشد اقتصادي، از توليد و توزيع به عنوان دو . کرد محدود مي


۱۵۴

يد و توزيع در اقتصاد، عاملي خواهد بود تا در مناسب تولترکيب. کند عامل ثروت ياد مي ). ۱۱:۱۳۷۲ پروين،( افزايش يابدکوتاه مدت ثروت ملي

ن ي از بزرگتريکيخود که , کين اقتصاددان مکتب نئوکالسيتر آلفرد مارشال برجسته توجه ي زندگي فقر و استانداردهاةگران به مساليش از ديب، شمندان اقتصاد رشد استياند

،عيرش صنا گستةجي در نتي کارروي نييش کارايمارشال با در نظر گرفتن افزا. نموده است کاهشافت و فقر يش خواهد ي، دستمزد و درآمد افزايور ش بهرهينشان داد که با افزا

به خاطر ) يدط فقر شدي در شرايحت(ن حداقل مزد يي تعيها استي با سي اما و،دياب يم .)۱۳:۱۳۷۲ پروين،( ش اشتغال مخالفت کرديافزا

نظر اکثر , (Rostow)وستو ر» مراحل رشد«هاي مختلف توسعه، نظريه در ميان تئوريپردازان معتقد بودند که رشد درآمد ملي تمامي اين نظريه. اقتصاددانان را به خود جلب کرد

اين انديشه با فرضيه . سبب کاهش فقر خواهد شد, از طريق بهبود نسبي سطح اشتغالر براي از بين بردن دورهاي باطل و گذ. گسترش يافت (Nurkse) نورکس» دورهاي باطل«

با تأکيد بر , نظريات کينز بودةتر بر پاي هاي متعددي که بيش مدل, جهش اقتصاديةاز مرحل ). ۱۳۷۲ پروين،(تکنولوژي و ارز خارجي طراحي شد , دانش فني, نقش سرمايه

در حال توسعه را تنها ي شدن کشورهايع و صنعتي که رشد سريدر مقابل اقتصاددانانپردازان هي از نظريگريدانند، گروه د ي و فقر ميکاريع ب، رفيماندگ راه حل مشکل عقب

تر از ي جهان سوم را اساسيافتگين و توسعهي فقر و نابرابرة و مساليماندگ ، عقبياقتصاده و ارز ير سرماي نظيا مفقودهيها م آوردن حلقههموضوع برطرف نمودن موانع و فرا

.گيرند در نظر مي... و يخارجفقر آيد که به نظر مي، متفاوتي در ارتباط با فقر بيان شده استهاي ديدگاههرچند

ارتباط متقابل از آن جهت که رشد اقتصادي بر فقر . اي متقابل با رشد اقتصادي دارد رابطهرود با توزيع چنين انتظار مي هم. اثر داشته و فقر نيز بر رشد اقتصادي اثر خواهد گذاشت

.وندي رو به کاهش داشته باشددرآمد عادالنه، فقر در جامعه ر


۱۵۵

مطالعه ةپيشين) ۲

هاي جوامع بشري بوده و از دغدغه... چون گرسنگي، بيکاري، فقر و در تاريخ بشر مقوالتي هم خود را ةگان ترين اهداف هشت جديد، سازمان ملل متحد يکي از مهمةدر هزار. خواهد بود

مطالعات فراواني پيرامون فقر در قبل و . ريشه کن کردن فقر و گرسنگي شديد اعالم کرده استها به اين تفاوت. اند بعد از انقالب صورت گرفته است که از لحاظ روش شناسي متفاوت بوده

در تبيين فقر متغيرهاي متفاوتي ذکر گرديده که ، به عبارتي.گردد هاي معرفتي فقر بر مي ريشه؛ (Pradhan & Ravallion, 2000)دهند نميگيري فقر ارائه براي شناسايي و اندازهيكسانمفهوم

گزارش . گيري آن وجود ندارد اگر هم مفهوم واحدي ارائه کنند، استاندارد واحدي براي اندازه. داند ميي بانک جهاني فقر را چيزي فراتر از عدم تکافوي درآمد يا توسعه انسان، جهانيةتوسع

). ۳۸: ۱۳۸۱، بانک جهاني( باشد يده ميپذيري، فقدان قدرت و عدم ابراز عق فقر همان آسيبسواد نشدن، بي بودن و درمان بودن، نداشتن سرپناه و پوشاک، بيمار فقير بودن يعني گرسنه

نرفتن، نداشتن شغل، هراس از آينده، از دست دادن کودک به خاطر دسترسي بودن و مدرسههاي قابليت« را که از نظر سن اين محروميت ها آن چهةکه البته هم... نداشتن به آب پاکيزه و

.کنند محدود مي»شود يک فرد محسوب ميفقر مطلق، رشد «در ادامه مروري گذرا بر مطالعات داخلي و خارجي در ارتباط با

.يم داشت خواه»اقتصادي و نابرابري درآمدي : هاي زير تقسيم کرد توان به بخش فقر را ميةمطالعات انجام شده در زمين

١گيري خط فقر عات مربوط به اندازه مطال)الف روابط بين متغيرهاي اقتصادي و فقرمطالعات مربوط به) ب مطالعات مربوط به فقر غذايي)ج مطالعات مربوط به توزيع درآمد)د يارانه و فقر مطالعات مربوط به ماليات،)ـه

. خط فقر عبارت است از مقدار درآمدي که براي تامين حداقل نيازهاي فردي در يک جامعه الزم است و

.شود فرد مورد بررسي به عنوان فقير در نظر گرفته شود عدم تامين آن موجب مي


۱۵۶

گيري خط فقر مطالعات مربوط به اندازه)۱-۲المللي فقر مطلق در کشورهاي با درآمد پايين عنوان تعريف بين دالر در روز به ۱خط فقر

دالر در روز ۱گرچه مردم زيادي در کشورهاي فقير با درآمد کمتر از . پذيرفته شده استفرهاد . رسد دالر در روز مي۲کنند، در کشورهاي با درآمد متوسط، خط فقر به زندگي مي

به مشخص کردن »هاي فقر در ايران ي شاخصگير اندازه«خداداد در تحقيقي تحت عنوان تر سهم بيش،هاي مختلف پرداخت که يکي از نتايج تحقيق وي خط فقر در ايران با روش

).۱۳۸۰ ،خداداد( نسبت به جوامع شهري بود فقر جوامع روستايي

روابط بين متغيرهاي اقتصادي و فقرمطالعات )۲-۲تصادي و توزيع درآمد تقسيم کرد و با استفاده محمودي تغيير در فقر را به اجزاي رشد اق

، مشاهده کرد که هر دو ۱۹۹۴ و ۱۹۸۹هاي از مخارج مصرفي شهري و روستايي بين سال فقر به طور عمده لي که در مناطق روستايي افزايشدر حا. جزء، در تغيير فقر سهيم هستند

کشور، کاهش رشد يا مناطق شهري و در کلناشي از افزايش نابرابري درآمدي بود، در .ش فقر منجر شده بود ميانگين مخارج مصرفي به افزايکاهش

مطالعات مربوط به فقر غذايي )۳-۲پژويان با توجه به مفهوم مطلق فقر و روش نيازهاي اساسي غذايي، به برآورد خط فقر بر

فرد در روش وي با توجه به نظر متخصصين، حداقل نياز هر. اساس نياز کالري پرداختها تعيين گرديد و با در نظر گرفتن آن مغذي هاي غذايي مثل کالري، پروتئين و زير به ارزش

دهد برخي افراد يا خانوارها که نتايج تحقيق نشان مي. به مشخص کردن خط فقر پرداخت هاي غذايي، کمبودهايي در از نظر درآمد، باالي خط فقر قرار دارند از نظر کسب ارزش

.شود ه ميمشاهدها آن در يي مصرف مواد غذاي الگويبررس« با عنوان يا در مقالهي ري و جزايميصم

درآمد کميها گروهييغذا موادي الگوي به بررس»ييروستا ويدرآمد شهر ي کمها گروه


۱۵۷

نه و درآمد ي از هزيري طرح آمارگيها دادهةين مطالعه بر پايا . پرداختنديي و روستايشهر درآمد، هاي کم ي،گروه که در مناطق شهرنشان دادج ينتا . بودييروستا وي شهريخانوارها

بو ي درصد و از نظر ر۱۵ آ،ن يتامياز نظر و درصد،۳۰مي و کلسيافت انرژياز نظر در .اند درصد دچار کمبود بوده۷۳ن يفالو

مطالعات مربوط به توزيع درآمد)۴-۲ ي به چگونگ،ي اجتماعي حسابدارسي با استفاده از ماتر خودةپرمه و دباغ در مقال

زا ر برونيي در اثر تغيديعوامل تول و خانوارها ،يدي توليها درآمدها در بخشيريگ شکل معدن، ،يکشاورز(ي مورد بررسةگان دهيها ن بخشيج نشان داد که بينتا .پرداختند

يها بخشش از ي بيبخش کشاورز ،...) و يبازرگان دوام و بادوام، ساختمان، ي بيکاالها .دوام قرار دارد ي بيو پس از آن کاالها کند يع مي درآمد توز،گريد

ت مربوط به ماليات، يارانه و فقر مطالعا)۵-۲هاي کاالهاي اساسي بر فقر و شاخصةاثرات پرداخت ياران «اي با عنوان کاظمي در مقاله

هايي مثل شاخصة به بررسي پرداخت يارانه و چگونگي تخصيص بهينه و محاسب»فقروي . کواني براي مناطق شهري و روستايي پرداختاشدت فقر به شکاف فقر و شاخص ک

. افزايش يافته است۱۳۷۵ نسبت به سال ۱۳۷۶نشان داد که خط فقر سرانه در سال در (Adams & Page, 2001)در سطح بين المللي نيز ژان پيج و ريچارد آدامس

آمار کشورهاي درحال توسعه و با تفکيک کشورهاي اي با استفاده از اطالعات و مطالعهگيري از مدل با بهرهيق متغير مجازي از نمونه منتخب وخاورميانه و آفريقاي شمالي از طر

:تصريحي زير به بررسي ارتباط فقر و نابرابري پرداختندεβµβα +++= )(21 xLogLogPLog

عنوان ة کشش رشد فقر برحسب متوسط درآمد سران1β معيار فقر، Pدر مدل مذکور، مانند اشتغال دولتي و سطح x کشش فقر برحسب متغيرهاي کنترل µ ،2β ةليوس هشده ب


۱۵۸

). Adams,2003( باشد انتخابي فقر مي خطاي شاخصεنابرابري درآمد اوليه، و دالر براي هر نفر ۰۸/۱صورت خط فقر همحققان براي شاخص فقر باين ةنتايج مطالع

هاي فقر و رشد، هاي برآوردي با تعاريف مختلف براي شاخص در مدل. باشد در روز مي . معکوس بين اين دو شاخص استةگر رابط نتايج بيانةکلي

نابرابري درآمدي، فقر و رشد «اي تحت عنوان در مقاله(Fishlow, 1995) آلبرت فيشلووضعيت نابرابري فعلي درآمد ) الف: پردازد به بررسي سه پرسش اساسي مي» اقتصادي

تر آيا تساوي بيش) جاي دارد؟ رشد با نابرابري درآمدي چه رابطه) بچگونه است؟ كند كه ئواالت مطروحه استدالل ميدرآمدي با كاهش فقر سازگار است؟ وي در پاسخ به س

.بهبود درآمدي با كاهش فقر سازگار است تايي از ۴۴ ةطبق نتايج فيشلو با اضافه شدن مجموعه کشورهاي آمريکاي التين به نمون

مثبت بين رشد و توزيع عادالنه درآمد و فقر ةديگر کشورهاي درحال توسعه، صحت رابطجموعه کشورهاي آمريکاي التين منجر به تغيير نتايج در با اين حال، حذف م. گردد تاييد مي

همچنين بر . سازد دار مي اثرگذاري ضريب جيني بر نرخ رشد شده و نتايج ابتدايي را خدشهکنندگان در نام فيشلو، متغيرهاي درآمد حقيقي اوليه، ثبتة مطالع دردست آمده ه نتايج بةپاي

انساني در کشورهاي منتخب به ة سرمايةزگوکنندمدارس به عنوان معياري از تحصيالت و با .اند هاي مختلف اثرات معکوس و مستقيم بر رشد کشورها داشته ترتيب در دوره

مطالعهروش ) ۳

فازي و منطق فازي ة مجموعةنظري) ۱-۳ البته ؛ ونمايند که براي درک محيط خود تالش ميهستندمند طبيعت ها عناصر هوش انسان

مفاهيم . دوديت قدرت استدالل جامع، با عدم قطعيت و حتميت مواجه هستندبه دليل محرا به صورت روزمره در قالب ها آنمبهم و نادقيق بسياري در اطراف ما وجود دارند که

حتميت مورد انتظار، کاربرد ة محدودکنندةدومين پديد. کنيم هاي مختلف بيان مي عبارت: به اين جمله دقت کنيد. ال دانش و آگاهي استاي براي توصيف و انتق زبان محاوره


۱۵۹

هيچ کميتي براي ابري بودن آسمان موجود نيست تا آن را اندازه ».آسمان ابري است«در واقع هر انساني بر اساس عوامل گوناگون و بر . بگيريم، بلکه اين يک حس کيفي است

به زبان و ها آنوبنديکند که الگ تفکر استنتاجي خود جمالت را تعريف و تعيين ميةپاي . آيد فرم رياضي کاري مشکل به نظر مي

رييس (»لطفي عسگرزاده « توسط پروفسور۱۹۶۵ درسال ١هاي فازي مجموعهةنظرياي است که در شرايط ابهام و هاي فازي، نظريه مجموعهةنظري. معرفي شد) برکليگاهدانش

ري از مفاهيم و عبارات نادقيق را با اين نظريه قادر است بسيا. عدم اطمينان کاربرد داردگيري در شرايط زبان رياضي بيان کند و زمينه را براي استدالل، استنتاج، کنترل و تصميم

.(Zadeh,1965) عدم اطمينان فراهم آورد ، براي مثال.شوند تقسيم مي»مفاهيم« و »متغيرهاي زباني«هاي فازي به مجموعه

فازي از ةيک مجموع. يک متغير زباني است» سبتا باالقيمت ن« يک مفهوم است و»قيمت« فازي ةشود که اعضاي مجموع نگاشت مي] ۰ و ۱[ منظم به يک مجموعه ةيک مجموع

....اگر «ها به صورت ها و گزاره در منطق فازي به طور معمول عبارت. منعطف هستند نامند هاي گفتاري مي عده يا قا٢هاي زباني ها را قاعده اين عبارت. شوند بيان مي»گاه آن

(Zadeh, 1978)متکي به متغيرهاي »گاه آن ....اگر « شرطي ة گفتاري يک گزارة يک قاعد : زير را براي يک سيستم اقتصادي تبيين کردةتوان قاعد به عنوان مثال، مي. گفتاري است

ز يک چه به جاي عبارت گفتاري ا چنان. »گاه مقدار کم است اگر قيمت باال باشد، آن«bpaqdتابع خطي به شکل استفاده شود، سيستم فازي ايجاد شده را سيستم فازي =+

هاي گفتاري به جاي آن عبارت هاي فازي که در سيستم. نامند مي ٣ـ کانگ ـ سوگنو تاکاگي . نامند مي ٤هاي فازي ممداني شود، سيستم توابع خطي استفاده مي

1. Fuzzy Sets Theory 2. Linguistic Rules 3. Takagi - Sugeno - Kang 4. Mamdani Fuzzy System


۱۶۰

با تابع ryM فازي ةتوان به شکل رابط را مي" گاه آن ....اگر "بر اين اساس، قاعده :عضويت زير نشان داد

)](),([),( yrMinyr BAMryµµµ =

)().(),( yryr BAM ryµµµ =

اگر «صورت ه ب»گاه آن .... اگر« شرطي ة درآمد بوده و گزارy نرخ بهره و rدر اين مثال، (گاه تقاضا براي پول کامال پايين پايين باشد، آنبتاًنرخ بهره تا حدودي زياد و درآمد نس

.تعريف گردد» استجاي » ماکزيمم« براي مثال ؛شود ها، برآورده نمي مجموعهةدر فازي بعضي قوانين نظري

دهد گيرد، مينيمم جاي اشتراک و مکمل جاي خود را به کسر از يک مي را مي» اجتماع« ). ۱۳۸۵شوندي، (

ةديچيتوان از محاسبات پ ي مکه يننخست ا: داردت ي دو مزياز منطق فيريکارگ هب ي برا١يشناس با الفاظ وابسته به زباني دوم قواعد فاز؛در اجتناب کي اقتصاد سنجيها مدلي، اقتصادسنجيساز همانند مدلي فازيساز مدل. باشند يم تر ها آسان دن و درک انسانيفهم

مدل دچار مشکل ، رهايش تعداد متغي افزاتي با به عبار؛باشد هايي مي داراي محدوديتدار بودن يسر معن مهم است، اجماع بري فازيساز مدل چه در آن. دشو ي مي آزادةدرج .است يبررس ده موردي پدةکنند نيي تبيرهايمتغ

فازي برآورد روند فقر هاي يافته) ۲-۳يک سري ن به صورت ي آساز اکنون به معرفي الگوي برآورد روند فقر در ايران و شبيه

در الگويي که معرفي خواهد شد . شود پرداخته مي۱۳۸۳ تا ۱۳۶۸هاي زماني براي سالدراين جا بر اساس . شود هاي رگرسيوني، استنباط آماري خاصي ارايه نمي برخالف روش

دست آمده در مورد اقتصاد ايران، دو متغير انتخاب ههاي اقتصادي و شواهد تجربي ب نظريهبراي نشان دادن فقر ] ۰ و ۱ [ةين دو متغير يک شاخص محدود به فاصلبراساس اه و دش

1. Linguistic Terms


۱۶۱

گيري فقر که اندازه هاي مرسوم در به عبارت ديگر، برخالف روش. شود در ايران حاصل ميد، در الگوي مورد بحث، يک شاخص کالن عددي نرس در نهايت به يک خط فقر مي

.يدآ دست مي به] ۰ و ۱ [ةمحدود به فاصلبر اساس (و توزيع درآمد ) رشد توليد ناخالص(در اين مقاله، دو متغير رشد اقتصادي

به هرحال . نظرگرفته شدند به عنوان متغيرهاي موثر بر روند فقر در) هاي مختلف شاخص به عبارت ديگر با ؛ منفي وجود داشته باشدةرود بين رشد اقتصادي و فقر رابط انتظار مي

در . رود ش فقر و با رکود اقتصادي، افزايش فقر در کل جامعه انتظار ميرشد اقتصادي، کاه ، يا به عبارتي؛مورد توزيع درآمد نيز انتظار مي رود با بهبود آن، فقر در جامعه کاهش يابد

. (Kakwani, 1997) منفي وجود داردةرابط بين توزيع درآمد و فقر

رهامتغي) ساالنه(هاي زماني استخراج داده) ۱-۲-۳يع توز«و » رشد اقتصادي« مربوط به متغيرهاي ةهاي ساالن آمارها و دادهدر اين مطالعه

مقادير حداقل و . است استخراج و مورد استفاده قرار گرفته۱۳۸۳ تا۱۳۶۳سال از» درآمد .کنند زماني موجود، دامنه نوسان متغير را تعيين ميةها، در فاصل حداکثر هر يک از اين داده

و براي توزيع )۱۳۸۵ بانك مركزي،( رشد اقتصادي از رشد توليد ناخالص ملي برايدر زير تعاريفي . استفاده گرديده است ٣تيل و٢، اتکينسون١هاي جيني درآمد از شاخص

ذکر ) ۱۳۸۶ ذاكر هنجي،(مختصر از سه شاخص توزيع درآمد مورد استفاده در مقاله نفي ميان متغيرهاي علّي مذکور با روند فقر در هر حالت انتظار همراهي م. گرديده است

اگر رشد اقتصادي باال و توزيع درآمد خوب داشته باشيم، ، يعني به زبان فازي؛وجود دارد . کاهش يابدانتظار داريم روند فقر

1. Gini 2. Atkinson 3. Theil


۱۶۲

ضريب جيني )الفگيرد و تفاوت نسبي بين اي است که براي نشان دادن نابرابري مورد استفاده قرار مي سنجه

.باشد دو درآمد ممکن در يک جامعه ميهر

تکينسوناشاخص )باي است که اگر همه از آن برخوردار شوند رفاه کل جامعه دقيقا برابر رفاه کل درآمد سرانه

.گردد شود و به صورت زير تعريف مي حاصل از توزيع درآمد بالفعل مي

دهد و هر ينسون به نابرابري را نشان مي ميزان حساسيت شاخص اتک باال ةدر رابط .يابد ميزان حساسيت اين شاخص به نابرابري نيز افزايش مي،تر باشد بيشچه

سنجه تيل) ج يعني ؛شود گيري نابرابري استفاده مي اي است که در آن از مفهوم آنتروپي براي اندازه سنجه از درآمد کل در نظر را به عنوان سهم فرد ه باشد و تعداد افراد در جامعاگر

:توان گفت بگيريم، در نتيجه مي

توان با کم کردن آنتروپي واقعي توزيع درآمد از حداکثر ارزش ممکن اين آنتروپي مي

: تيل را به صورت زير در نظر گرفتةوضعيت سنج


۱۶۳

اسازي متغيره فازي) ۲-۲-۳ن يانگيک مي ،ع درآمدي و توزي رشد اقتصاديد براي ابتدا با،تين توابع عضويي تعيبرا

ها به در دادهي احتماليها که چرخه آنين متحرک برايانگين مييدر تع. ن نمودييمتحرک تعن متحرک گنجانده شده يانگي حداقل شش ساله در ميها از دادهيکيحساب آورده شود،

دست براي بهم، ي داشته باش۱۳۸۳ تا ۱۳۶۸ ة دوري برافقر از ياري معميخواه ي چون م.است متوسط ، و هر سالي هر سري براکنيم و شروع مي ۱۳۶۳ از سال آوردن ميانگين متحرک

. گيريم در نظر ميمقدار نرمال به عنوان راها سال گذشته داده۶مقدار بسته به نظر طراح سيستم و سازي يک عمل تجربي بوده و طور که عنوان شد، فازي همان پيچيدگي ةتوان توابع مختلفي از نظر شکل و يا درج افزار محاسباتي در دسترس، مي نوع نرم

خيلي زياد، (با پنج حالت ) نرمال(در اين تحقيق، ازتوابع گوسي . براي هر متغير انتخاب نمودبه عبارت . ه استبراي هريک از اين متغيرها استفاده شد) زياد، متوسط، کم، خيلي کم

. کند نوسان اين متغيرها از خيلي کم تا خيلي زياد تغيير ميةگردد که دامن فرض مي،تر روشن B، »خيلي زياد« براي VB متغيرهاي زباني ، براي تابع عضويت نرمال۱در نمودار شمارة

.ت به کار رفته اس»خيلي کم« براي VS و »کم« براي S، »متوسط« براي M، »زياد«براي

)گوسي(تابع عضويت نرمال : ۱ نمودار


۱۶۴

ي، مقدار واقعندا که حدود به عنوان قانون مشخص شده ني بعد، با توجه به اةدر مرحل از يکيرد، يگ ي قرار ميا هيکه در چه ناح نير را وارد نموده و با توجه به اي هر متغيداده برا هر سال ي برايبه عنوان خروج ،» کميليخ« و»کم«، »نرمال«، »اديز«، »اديار زيبس«سطوح

.شود يمشخص م

ايجاد پايگاه قواعدفازي براساس نظريات تجربي ) ۳-۲-۳هاي رشد اقتصادي و شاخص توزيع درآمد به عنوان متغيرهاي ورودي مدل در ابتدا سري

گيري در اين ماتريس، سطوح گردد و سپس قواعد تصميم گيري وارد مي ماتريس تصميمنهايت سطوح همراهي براي شاخص کنند تا در همراهي بين اين دو متغير را تعيين ميةويژ

آيد که در دست مي به tn ةتعداد قواعد موجود در پايگاه قواعد از رابط. فقر ايجاد گردددر اين جا فرض . باشد د متغيرهاي مستقل مي تعداtتعداد متغيرهاي گفتاري و n ،آنتوان پس مي؛ بوده۵شود که تعداد متغيرهاي گفتاري براي هر دو متغير مستقل، برابر مي

هاي جيني، با توجه به اين که ما براي توزيع درآمد از شاخص. قاعده ايجاد نمود۲۵تعداد ها استفاده کنيم، ي از اين شاخصگير اتکينسون و تيل استفاده کرديم، اگر در قواعد تصميم

.خواهيم داشت را ۱جدول شمارة

گيري قواعد تصميم:۱جدول قواعد رشد اقتصادي هاي توزيع درآمد شاخص فقر درجه

۱ خيلي کم خيلي زياد خيلي بزرگ 1 ۲ خيلي کم زياد خيلي بزرگ 0.8 ۳ خيلي کم نرمال کوچک 1

۴ خيلي کم کم کوچک 0.8 ۵ خيلي کم يلي کمخ متوسط 0.8 ۶ کم خيلي زياد خيلي بزرگ 1 ۷ کم زياد بزرگ 1


۱۶۵

۱ادامة جدول ۸ کم نرمال بزرگ 0.8 ۹ کم کم متوسط 1 ۱۰ کم خيلي کم کوچک 1 ۱۱ نرمال خيلي زياد بزرگ 1

۱۲ نرمال زياد بزرگ 0.8 ۱۳ نرمال نرمال متوسط 1

۱۴ نرمال کم کوچک 0.8 ۱۵ نرمال خيلي کم کوچک 1 ۱۶ زياد خيلي زياد بزرگ 1 ۱۷ زياد زياد متوسط 1

۱۸ زياد نرمال کوچک 0.8 ۱۹ زياد کم کوچک 1 ۲۰ زياد خيلي کم خيلي کوچک 1

۲۱ خيلي زياد خيلي زياد متوسط 0.8 ۲۲ خيلي زياد زياد کوچک 0.8 ۲۳ خيلي زياد نرمال کوچک 1

۲۴ خيلي زياد کم خيلي کوچک 0.8 ۲۵ خيلي زياد يلي کمخ خيلي کوچک 1

ر يتفس) گاه آن.....اگر (يريگ مي تصمة ساديها با استفاده از مالک۱شمارة جدول

گاه د، آنباش کم يلي خينياد و شاخص جي زيلي خيعنوان مثال اگر رشد اقتصاد هب. شود يم .خواهد بودار کوچک يشود فقر بس يگفته م


۱۶۶

ها يافته) ۴

افزاري نرمة و به کمک بست۱۳۸۳ تا ۱۳۶۳هاي وط به سالهاي مرب با استفاده از داده زماني مزبور را ةهاي مربوط به دور سازي نموده و داده سيستم ياد شده را شبيه، »مطلب« . آوريم دست مي هب

ران ي را به عنوان عوامل مؤثر بر فقر در ايني و شاخص جي رشد اقتصاد،در حالت اول .م شده استي ترس۲ ةشمار ل در نمودارج حاصي که نتاايم در نظر گرفته

ينيران با استفاده از شاخص جيب فقر دراي حاصل از تقريرعددي مقاديزمان روند: ۲ نمودار

۱۳۶۸-۸۳ يها ساليط

توان با در دست سازي فازي و توليد روند زماني شاخص فقر، مي با استفاده از شبيه . گذشته را تقريب زدهاي داده،داشتن يک سال آمار فقر

ترين مقدار شاخص فقر در مقاطع شود که بيش مشاهده مي۲ شمارة با توجه به نمودارترين مقدار اين و کم،۵۴/۰و) ترين مقدار بيش (۵۸۲/۰ به ترتيب ۱۳۷۰،۱۳۸۰ زماني

. گزارش شده است) ۳۰۶/۰ و ۲۹۳/۰ترتيب به (۱۳۸۲ و ۱۳۶۹شاخص درمقاطع


۱۶۷

ؤثر بر فقر در ايران عوامل معنوان بهتصادي و شاخص اتکينسون رشد اق،در حالت دوم ترسيم شده ε=۵/۰ زير براي ۳ شمارة ه است که نتايج حاصل در نموداردر نظر گرفته شد

.است

ران با استفاده از شاخص يب فقر دراي حاصل از تقريرعددي مقاديزمان روند: ۳ نمودار ۱۳۶۸-۸۳ يها ساليط )=۵/۰ε( نسونياتک

ترين مقدار شاخص فقر در سال شود که بيش مشاهده مي۳ شمارة با توجه به نمودار . گزارش شده است۸۲ترين مقدار آن درمقاطع و کم۱۳۷۰

ران در يل به عنوان عوامل مؤثر بر فقر در اي و شاخص تي رشد اقتصاد،در حالت سوم .ه استگرديدم ي ترس۴شمارة ار دست آمده در نمود بهج ي که نتاندا نظر گرفته شده


۱۶۸

يطتيل ران با استفاده از شاخص يب فقر دراي حاصل از تقريرعددي مقاديزمان روند: ۴نمودار ۱۳۶۸- ۸۳ يها سال

ن مقدار آن يتر کم و۱۳۷۰ سالدر شاخص فقرن مقداريتر شي بنيز ۴ شمارة در نمودار به طور کلي روند ،شود طور که در نمودارها مشاهده مي همان.تسارخ داده ۱۳۸۲سال در

در مورد تحليل حساسيت روند . نزولي بوده است، ۱۳۶۸-۸۳هاي فقر در ايران طي سالهاي توزيع درآمد اثرپذير فقر نيز اين نکته قابل ذکر است که روند فقر از شاخص

براي به دست آوردن خط فقر )۱۳۸۶( که راغفر و ابراهيمي،در تحقيق مشابهي. باشد نمي .دست آمد به۵شمارة انجام دادند، نمودار


۱۶۹

نتايج به دست آمده از تحقيق راغفر و ابراهيمي با استفاده از شاخص فوستر،گرير و توربک: ۵نمودار

تنها و نيز نزولي است۵نمودار شمارة شود روند فقر در ميطور که مشاهده همانتواند متفاوت اختيار کردن متغيرها، روش م فقر يک دوره تاخير دارد که دليل آن ميماکزيم

.ها از لحاظ خرد و کالن باشد کار و متفاوت بودن ديدگاه

گيري نتيجه) ۵

حال توسعه، رشد ترين عوامل اقتصادي تاثيرگذار بر کاهش فقر در کشورهاي در يكي از مهمو نيز امکانات ) اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي(ت ساختاري تغييرا. توليد در اين کشورها است

) حداقل درآمد و خط فقر(زيربنايي و روبنايي در کشورهاي مختلف نيز در کاهش فقر مطلق تواند فقيران توزيع درآمد عادالنه در جامعه نيز ميةنحو. نقش غير قابل انکاري داشته است

در اين راه .اري کند تا از فقر مطلق رهايي يابندجامعه را در به دست آوردن حداقل نيازها يشود که منابع خدادادي کشور بين تمام افراد جامعه به ها باعث مي مند کردن يارانه هدف

:در نمودارهاي روند فقر در ايران مشاهده کرديم که. صورت عادالنه تقسيم گردد مقدار ماکزيمم ۱۳۷۰در تمام نمودارها روند شاخص فقر نزولي است و در سال ) الف

.کند خود را اختيار مي


۱۷۰

هاي جيني، اتکينسون در تحليل حساسيت، مشاهده گرديد که هر کدام از شاخص) ب .باشد و يا تيل بر روند شاخص فقر در ايران تاثيرگذار نمي

ريزان گذاران و برنامه روند فقر در ايران، سياستة سال۱۰ تناوب ةبا توجه به دور) جسير دلخواه خود براي وانند روند فقر را با ابزار سياستي خود تغيير دهند و به مت کشور مي

.مقابله با فقر سوق دهندها وند مشخصي نداشته اما طي اين سالبا توجه به اين که رشد اقتصادي در کشور ر) د

يا به عبارتي کاهش روند نابرابري بوده است، مالحظه ،کشور شاهد توزيع درآمد بهتر . گردد که روند توزيع درآمد بر روند فقر موثرتر بوده و شاخص فقر را کاهش داده است مي

ها و نظام مالياتي و همچنين توانند با اصالح سيستم پرداخت ريزان کشور مي برنامه) ـه هاي هدف مندي گروه هاي پرداختي به کاالهاي ضروري براي بهره مند کردن يارانه هدف

.اي توزيع درآمد بهتر مهيا گردانند و موجب کاهش شاخص فقر گردند، زمينه را بر)فقرا( خود را متعهد به ۲۰۰۰ سازمان ملل در سال ة هزارة اهداف توسعةايران با پذيرش برنام) و

بايست فقر تا سال تحقق اين اهداف براي فقرزدايي نموده است، اين به معناي آن است که مي اقدامات مستقيم و غير مستقيم ،با توجه به نمودارها. نصف گردد۱۹۹۰ نسبت به سال ۲۰۱۵ درصد از فقر ۳ ساالنه بايستي ۲۰۱۵ ليکن با توجه به اين که تا سال ،ها اثربخش بوده دولت

هاي مبارزه با عدم تاثيرگذاري آني برنامه و فقرة با توجه به چند بعدي بودن پديد،کاهش يابد .شود ت براي مقابله با فقر احساس ميريزي بلندمد فقر، لزوم نگرش برنامه

دالر در روز ، در ۲تر از مرصد از مردم ايران با درآمد ک د۷طبق آمار سازمان ملل ) ز ميليون ايراني در فقر ۵به اين ترتيب در حال حاضر بيش از . کنند مطلق زندگي مي فقر

ش فقر در سراسر لزوم کاه لذا با توجه به شرايط فعلي کشور و.برند مطلق به سر ميتوانند ها با در نظر داشتن رشد اقتصادي باال همراه با توزيع درآمد عادالنه مي کشور، دولت

.در کاهش فقر در کشور موفق عمل کنندتواند در توجيه روند فقر در در انتها ذکر اين نکته ضروري است که داليل زيادي مي

.قرار گيرندهاي ديگر مطالعات و پژوهشند موضوع نتوا مي خود کشورمان دخيل باشند، که

References منابع

۱۷۱

، تهران، انتشارات مبارزه با فقر۲۰۰۱ گزارش توسعه جهاني، )۱۳۸۱ (.بانک جهاني - .ريزي سازمان مديريت و برنامه

، مديريت کل هاي ملي ايران حساب، )۱۳۸۵ (.بانک مرکزي جمهوري اسالمي ايران - . اقتصادي، تهران، بانک مرکزي

از استفاده با ايران در درآمد توزيع بررسي «،)۱۳۸۲. ( دباغ، رحيم وراورپرمه، ز - .۲۷شماره ،پژوهشنامه بازرگاني، تهران، »اجتماعي حسابداري ماتريس

دکترا، دانشگاه ةنام ، پايانهاي اقتصادي فقر در ايران زمينه، )۱۳۷۲. (پروين، سهيال - .تربيت مدرس

، تهران، معاونت اقتصادي پذير اقشار آسيبشناسايي ، )۱۳۷۲. (پژويان، جمشيد - .وزارت امور اقتصاد و دارايي

بررسي الگوي مصرف مواد غذايي در « ،)۱۳۷۲. ( صميمي، بيتا وجزايري، ابوالقاسم - ،و فقرزدايي مجموعه مقاالت بررسي فقر، »درآمد شهري و روستايي هاي کم گروه .تهران

.، تهران، مرکز آمارهاي فقر در ايران شاخصگيري اندازه، )۱۳۸۰. (خداداد، فرهاد -، رفاه اجتماعيةفصلنام، »نابرابري درآمدي در ايران«، )۱۳۸۶( .حميده ذاکر هنجني، -

.۲۴ ةشمار رفاه ةفصلنام، »۱۳۸۳-۱۳۶۸هاي فقر در ايران طي سال«، )۱۳۸۶. (راغفر، حسين -

.۲۴ة ، شماراجتماعي، تهران، گسترش هاي فازي و کاربرد آن هنظريه مجموع، )۱۳۸۵( .شوندي، حسن -

.علوم پايههاي اثرات پرداخت يارانه کاالهاي اساسي بر فقر و شاخص«، )۱۳۸۰. (کاظمي، محمد -

.۱۸ة ، شمارپژوهشنامه اقتصادي، تهران، »فقرارائه يک متدولژي جديد براي تجزيه تغييرات در فقر به «، )۱۳۸۲. (محمودي، وحيد -

.۶۳ ة، شمارمجله تحقيقات اقتصادي، »وزيع مجدددو اثر رشد و ت

- Adams, R. & Page, J, (2001), "Holding the Line: Poverty Reduction in the Middle

East and North Africa", Annual conference of the Economic Research From

the Arab Countries, Iran and Turky, Bahrain.

- Adams, R.(2003), Economic Growth, Inequality and Poverty: Findings from

a New Dataset, World Bank Policy Research.

References منابع

۱۷۲

- Datt, G, & Ravallion, M. (1992), "Growth and Redistribution Components of

Changes in Poverty Measures", Journal of Development Economics.

- Fishlow, Albert. (1995), "Inequality, Poverty and Growth; Where do we stand?"

Annual World Bank Conference on Development economics.

- Kakwani, N. (1997), "On Measuring Growth and Inequality Components of

Changes in Poverty with Application to Thailand", Discussion Paper, No.

97/16. Australia, University of New South Wales.

- Morley, S. & Altimer, D. (1994), "Poverty and Inequality in Latin America: Past

Evidence, Future prospects", Policy Essay, 13 (ODC, Washington D.C.)

- Pradhan, M. & Ravallion, M. (2000), "Measuring Poverty Using Qualitative

Perceptions of Welfare", Review of Economics and Statistics.

- Siaens, C. & Wodon, Q. (2001), Access to Basic Infrastructure Services,

Poverty, and Inequality, WorldBank, Washington, D.C.

- Zadeh, L.A. (1965), "Fuzzy sets", Inform. Control, 8.

- Zadeh, L. A. (1978), "Fuzzy Sets as a Basis for a Theory of Possibility”, In:

Fuzzy Sets and Systems, Nr. NY.

poverty refah

Documents