12/4/2013

1

İnsan Bilgisayar Etkileşimi (ALINTI)-Önerilen Bölüm ile Alakası YOK yunus.hacettepe.edu.tr/~htuzun/courses

H a z ı r l a y a n :

H a ş i m N ı z a r S A L T I K

E r d a l K I Z I L TA Ş

İBE Nedir?

İnsan Bilgisayar Etkileşimi (IBE)

= Human Computer Interaction

(HCI)

o IBE alanındaki pratik ve teorik çalışmalar, bilgi ve

iletişim teknolojilerinin insana ve insanın

ihtiyaçlarına yönelik olarak üretilmesini hedefler.

o “Kullanıcıya Şeffaf” bilgi teknolojileri sistemlerinin

nasıl oluşturulabileceğini araştırmak.

İnsan Bilgisayar Etkileşimi

Etkileşimli teknolojilerin tasarımı, geliştirilmesi, değerlendirilmesi, ve

uygulanması ile ilgilenen disiplinler arası bir çalışma alanıdır.

İnsan Bilgisayar Etkileşimi çalışma alanı, insan ve bilgisayar arasındaki

etkileşimi konu edinmeden dolayı insan davranışı, psikoloji, bilişsel

bilimler, bilgisayar teknolojileri ve yazılım mühendisliği alanlarının

yanında ergonomi, grafik ve endüstriyel tasarım, sosyoloji, antropoloji ve

eğitim bilimleri gibi farklı disiplinlerle yakından ilişkilidir.

12/4/2013

2

İBE’nin Olmazsa Olmazı

İBE tanımının olmazsa olmaz boyutları:

o Disiplinler arası çalışması

o Kullanılabilirlik (usability)

o Tasarım

o Etki

İBE’nin farklı görüş açılarını barındırması…

Avantaj!

İçerdiği/ uğraştığı problemler tek bir disiplin kapsamında çözülemeyecek karmaşıklıktadır.

Dezavantaj!

Birden fazla görüş açısını barındırabilmek için İBE alanında çalışan

kişilerin farklı disiplinler hakkında yeterli seviyede bilgi sahibi olmasını

gerektirir.

Problem…? Günümüzde birçok bilişim sistemleri artık her yerde

bulunabilmektedir. Fakat her kişi bu teknolojilerden

yararlanamamakta veya kullanım zorluğu

çektiklerinden, şikayet etmektedirler.

12/4/2013

3

Nedeni…?

Nedeni de klasiktir:

o Sistemi tasarlayan teknik kişiler, tasarım sürecine son kullanıcıyı dahil etmemiş,

o Kullanılabirlik çalışması yapılmamış,

o Üretilen yazılım, üretim sürecinde ve kullanıma geçirilmeden önce gerçek

kullanıcılarca test edilmemiş,

o Sadece tasarımcıların varsayımları ya da beğenileri üzerinde kurulmuştur.

Halbuki…

Yazılım, sadece bir kişi için değil

Etkisi…?

o Ciddi maddi maliyetlere neden olabilir

o Tıp veya askeri uygulamalarda, sistemlerden

yararlanacakların hayatlarını ciddi şekilde tehlikeye

atabilir.

12/4/2013

4

Bu yüzden de…

“İnsanın teknolojiye değil, teknolojinin

insana uymasını hedeflemektedir.” İBE Neden Önemli?

Bu sistemler genelde, bu sistem üzerinde

uzmanlaşmış, oldukça küçük bir nüfusa sahip kişiler

tarafından kullanılmaktaydı.

Geçmişteki bilgisayar sistemlerine

bakıldığında, özellikle Ana Bilgisayar

yaklaşımının 1990’lara kadar devam ettiği

bilinmektedir.

bilim kurgu filmlerinden öteye geçmemektedir

Sıradan insanlar için bilgisayar ancak… Kişisel bilgisayarların gelişiminden itibaren bu durum değişmiş ve

bilgisayar kullanımı yaygınlaşmıştır.

Bu yaygınlaşma ile bilişim teknolojilerinin insanlar ile olan etkileşimi

de büyük önem kazanmıştır.

Bu doğrultuda İBE alanında yapılan çalışmalar, bilişim sistemlerinin

tasarımı ve geliştirilmesi konularında halen kabul edilmiş bazı

varsayımların yanlışlığını ortaya çıkarmıştır.

Özellikle son kullanıcıyı tasarım, geliştirme ve test sürecinin dışında

tutmanın ciddi sorunlar yarattığı herkes tarafından kabul edilmektedir.

12/4/2013

5

Bilgi temelli toplum olmanın getirdiği en büyük değişiklik, ilgili teknolojilerin sıradan insanların da hayatının bir parçası olmasıdır.

Her yaştan da yazılımın kullanıcısı olabilir

Öneriler…

o İBE alanında yapılacak çalışmalar ile teknolojinin hayatımıza uyumunu en

verimli ve en ideal duruma getirebiliriz.

o Araştırmaya meraklı gençler olanakların artmasıyla yeni araştırmalar

yapabilirler.

o Bilişim sistemlerinin eğitim sistemindeki ve hayat boyu öğrenmedeki önemi

büyüktür. Bu doğrultuda büyük bilişim firmaları bu alanlara yatırım

yapmaktadırlar. Ancak bizim ülkemizde geliştirilen eğitim yazılımlarının

seviyesi yetersiz kalmaktadır. Bu durumda yapılması gereken ortaya konulan

yazılımların veya donanımların kullanılabilirliğinin kontrol edilmesidir.

Kullanılabilirlik çalışmalarının önemini anlamak toplumsal gelişime katkı

sağlayacaktır.

o Günümüzde e-devlet ortamının hedef kitlesi toplumun

bireyleridir. Bu doğrultuda toplumda engelli, yaşlı ve okuma

yazma bilmeyen bireylerin olduğu düşünülürse bu sistemin

kolay ve anlaşılır olması kullanılabilirliğinin yüksek olduğunu

gösterir.

o Sıradan bir vatandaş bu sistemi kolay bir şeklide

kullanabiliyorsa bu sistemi tercih eder ve toplumsal kaynakları

kullanma konusunda tasarruf sağlanabilir.

o her yaştan insan bilgisayarı kullanabilmesi,

o her kuruluş bilişim teknolojilerini kullanması ve teknolojiden bağımsız

varlıklarını sürdürememesi,

o teknolojinin kullanımında bilişim sistemi sıfıra yakın hata ile çalışmak

durumunda olması,

o Donanım masraflarının düşmesi yazılım masraflarının artması,

o İnsan davranışlarını anlamak konusunda bilişsel sistemlerin kullanılması.

Kısaca… İBE’nin günümüzde neden öneminin arttığı:

12/4/2013

6

İBE

Bilgisayar Bilimleri

Ergonomi

Bilişsel Psikoloji

Grafik Ve Endüstriyel

Tasarım

Sosyoloji Antropoloji

Eğitim

Yazılım Mühendisliği

Örgütsel Psikoloji

İBE Çalışmalarına Katkı Yapan Temel Alanlar Kullanılabilirlik Nedir ?

32

Kullanılabilirlik Nedir ?

– Kullanılabilirlik, doğrudan doğruya insanın mutluluğu ile ilişkilidir.

– Kullanılabilirlik, geliştirilen bir ürünün kalitesini vurgulayan bir göstergedir.

33

Kullanılabilirlik Mühendisliği (Usability Engineering)

İlk olarak 1980’li yıllarda ortaya çıkan bu kavram hem

İBE’nin geleceğini yönlendirmek , hem de İBE çalışmalarını

gerçekleştiren kişilerin pozisyonunu belirtmek için

önemlidir.

Önceleri yazılım mühendisliğinin altında bulunan bu alan

teknolojinin gelişmesi ile mühendislik alanı haline gelmiştir.

Kullanılabilirlik mühendisleri, İBE alanında profesyonel olarak

çalışan, daha kullanılabilir bilişim sistemlerinin geliştirilmesi

için çeşitli araç ve yöntemleri kullanan ve geliştiren kişilerdir.

Bu mühendisler uygulama ile iç içedir. İnsan bilgisayar

etkileşimi konusunda çalışan ve özellikle daha etkin, verimli

ve memnuniyet verici, diğer bir deyişle kullanılabilir

arayüzlerin oluşturulmasını hedefleyen bir alandır.

12/4/2013

7

Kullanılabilirlik Kavramı

“Kullanabilirlik” ya da “Kolay Kullanılabilir”:

İnsanlar, kullandıkları herhangi bir ürünü, yapmak istedikleri işler

doğrultusunda kolayca ve etkili bir şekilde, fiziksel ve bilişsel zorluk

çekmeden kullanabilmelidirler.

Kullanılabilirliği yüksek olan ürünler:

o Verimli, etkili ve memnun edicidir

o Kolay öğrenilir

o Uzun süre kullanımına ara verilse bile, kullanımı kolaylıkla

hatırlanır

o Kullanıcının hata yapmasına yol açmaz, hata yapsa bile

hatadan kurtulması için çözüm sunar

Kullanılabilirlik Testleri

Kullanılabilirlik Testleri

Herhangi bir bilişim sisteminin bir kullanıcısının o sistemi

ne kadar etkin, verimli ve memnun kalarak kullandığını

bulmak/ ortaya koymak için kullanılan araştırma

yöntemleridir.

Kullanılabilirlik için bir diğer önemli prensip!

Testlerde gerçek hedef kitleyi temsil eden kişilerin, görevlerin ve

ortamın kullanımasıdır.

Başka bir deyişle,

Kullanılabilirlik çalışması sürecinde, ilgili ürünün gerçek kullanım

ortamında nasıl kullanıldığı, ne tür sorunlar yarattığı ve bu

durumların kullanıcılar tarafından nasıl algılandığı anlaşılmasıdır.

12/4/2013

8

Kullanılabilirliğin Temel Unsurları

43

– Etkililik: Kullanıcıların uygulamayı kullanarak yapması

beklenen işleri ne ölçüde başarabildiğini ifade eder. Bu başarı

kriterleri iki şekilde belirlenir. Birincisi, « hep ya da hiç» veya

«başardı ya da başaramadı» şeklindedir. Ancak, etkililik

kullanılabilirliğin değerlendirilmesinde tek başına yeterli

olmaz. Bu durumda kullanılabilirlik tanımının ikinci ayağı olan

verimlilik devreye girer.

Kullanılabilirliğin Temel Unsurları

– Verimlilik: Belirlenen işi yapmak için kullanılan zaman,

çaba ve maliyet gibi unsurlar verimlilik ölçütü olarak

değerlendirilebilir. Örneğin, bir web sitesinin verimliliğinin

değerlendirilmesinde, o sitede verilen görevi yaparken

geçen süre ya da görevi tamamlamak için izlenen adımlar

incelenir.

44

Kullanılabilirliğin Temel Unsurları

– Ancak, bir uygulamanın hem etkili, hem de verimli olması,

kullanılabilirlik açısından yeterli olmayabilir. Bazen

kullanıcılar, çok hata yaptıkları ve görevleri uzun sürede

tamamladıkları arayüz tasarımlarını kullanmayı tercih

edebilmektedir. Burada devreye memnuniyet unsuru

girmektedir.

45

Kullanılabilirliğin Temel Unsurları

– Memnuniyet: Kullanıcıların uygulamayı kullanırken oluşan

duygularının ve fikirlerinin (beğendikleri, beğenmedikleri.

Tutumu vb.) ölçüsünü ifade eder.

– Memnuniyet, etkililik ve veremlilik tarafından doğrudan

etkilenir.

– Memnuniyet, memnuniyet anketleri veya sözlü

geribildirimlerin analizi ile belirlenir.

46

Kullanılabilirliğin Temel Unsurları

Sizce hangisi daha önemli?

– Estetik güzellik etkili ve verimli bir tasarımın kullanıcılarca

göz ardı edilmesine neden olabilmektedir.

47

Kullanılabilirlik Derecesi ve Etkililik, Verimlilik, Memnuniyet İlişkisi

– Kullanılabilirlik mutlak bir değer olmayıp, çeşitli durumlara

göre de değişkenlik gösterebilmektedir.

– Bir İBE uzmanı sıradan kişilerden farklı olarak Etkililik,

Verimlik ve Memnuniyetin bir arada değerlendirilmesi ile

bir kullanılabilirlik derecesi oluşturur.

48

12/4/2013

9

Kullanılabilirlik Derecesi ve Etkililik, Verimlilik, Memnuniyet İlişkisi

Etkililik

Verimlilik

Memnuniyet

Kullanılabilirlik Derecesi

49

Tasarım Süreci

Kullanılabilirlik Derecesi ve Etkililik, Verimlilik, Memnuniyet İlişkisi

– Daha önce de belirttiğimiz gibi, «Bu ürün kolay kullanılır»

ya da «Bu ürün kullanıcı dostudur» türü yorumların

kullanılabilirlik derecesi açısından bir anlamı

bulunmamaktadır. Kullanılabilirlik derecesinin ölçülebilir ve

herkes tarafından üstünde görüş birliğine varılabilir olması

gerekmektedir.

50

Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri

– Kullanılabilirlik, kullanıcı türlerine, kullanılan

araçlara, kullanıcıların bu araçlarla yaptığı işlere ve

çevre koşullarına bağıdır.

51

Araç

Bağlam

Kullanıcı Görev

Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri

– Kullanıcı: Belirli bir hizmet/ürün ya da sistemi kullanması

beklenen hedef kitledir.

– İBE kullanılabilirlik çalışmalarında ilk yapılan iş, kullanıcı

analizi yapmak ve hedef kitleyi temsil eden kullanıcı

grubunun bir örneklemini oluşturmaktır.

53

Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri

– Araç/Arayüz: Kullanıcının etkileşim içinde olduğu,

tasarımcılar tarafından ortaya çıkarılmış ve genellikle

tasarım sorunları içeren ürünlerdir.

– İBE açısında temel hedef, bu aracı/arayüzü kullanıcıların

etkili, verimli ve memnuniyet içinde kullanabilmeleridir.

54

12/4/2013

10

Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri

– Görev: Görev, kullanıcıların etkileşim içinde olduğu araç ile,

yerine getirmeye çalıştığı etkinliktir.

– Kullanılabilirlik sorunlarının ortaya çıkartılması sürecinde

kullanılabilirlik mühendislerinin ilk yaptıkları çalışmalardan

birisi, detaylı görev analizini(Task Analysis) yapmaktır.

55

Kullanılabilirliğin Ana Bileşenleri

– Bağlam: Bağlam yukarıdaki tüm unsurların içinde bulunduğu

ortamdır.

– İçinde farklı kullanıcı gruplarını, araçları ve görevleri

barındırır.

56

Kullanılabilirlik Çalışmalarının Yararları Sonuç olarak;

– Daha eksiksiz bir ürünün geliştirilmesine olanak verir.

– Ürün geliştirmede ekonomiklik sağlar.

– Geliştirme aşamasında kavramların, tasarımların, akış ve içeriğin

geçerliliğinin test edilmesine olanak verir.

– Uygulamadaki olası değişiklik ve problemlerin sayısının

azaltılmasını sağlar.

57

Türkiye’deki Gelişmeler İnsan - bilgisayar etkileşimi alanındaki çalışmalar

ülkemizde oldukça geç başlamıştır.

İBE konusundaki akademik çalışmalar, özellikle yurt

dışında eğitimlerini tamamlayıp, orada yapılan

çalışmaları görerek konunun önemini kavrayan

araştırmacılarla başlatılmıştır. ODTÜ insan bilgisayar etkileşimi araştırma laboratuarı internet sitesi (http://ibe.bidb.odtu.edu.tr/)

Kolay kullanılabilir bilişim sistemlerinin Türkiye’de ulusal politika dökümanlarına

girmesi, 2003 yılında gerçekleşmiştir.

TÜBİTAK tarafından yayınlanan vizyon 2023 raporunda Cumhuriyet’in 100’üncü

yılında ülkenin bulunması hedeflenen yerden bahsedilirken “Kullanımı eğitim

gerektirmeyen bilgisayarların geliştirilmesi” konusu da öncelikli hedeflerden

birisi olarak belirtilmektedir.

Türkiye’ de e-dönüşüm çalışmalarının başlaması ile, çeşitli raporlarda İBE ve

özellikle kullanılabilirlik konuları sık sık gündeme gelmeye başlamıştır.

Kamu İnternet Siteleri Standardizasyonu Destek Sitesi, tüm kamu kurumlarının

çevrimiçi hizmet uygulamalarına destek olma ve kamu kurumlarında e-devlet

uygulamalarını geliştiren web tasarımcıların yararlanabilecekleri bir kaynak olma

amacıyla hazırlanmış çevrimiçi destek internet sitesidir.

http://www.kakis.gov.tr/

12/4/2013

11

Ku l lanı lab i l i r l i k m ühend is ler i ,

tek no lo j in in ku l lan ımın ı ko lay laşt ırdık lar ı

s ürec e ins an lar m ut lu o lur lar ve ver im l i

bi r ş ek i lde yaş ant ı s ın ı devam ett i reb i l i r…

Bizi dinlediğiniz için;

62