prawa człowieka. współczesne zjawiska, wyzwania, zagrożenia

PRAWA CZOWIEKA

WSPCZESNE ZJAWISKA,

WYZWANIA, ZAGROENIA

TOM I

PRAWA CZOWIEKA

WSPCZESNE ZJAWISKA,

WYZWANIA, ZAGROENIA

pod red. Anny Kalisz

TOM I

Sosnowiec 2015

W Y S Z A S Z K O A H U M A N I TA S

Y DW A WAN N

Y I CCI Z

F A

O

H SU AM TIA N

Recenzenci:prof. dr hab. Ryszard Maajny

prof. dr hab. Arkadiusz Sobczyk

Redaktor Oficyny Wydawniczej Humanitas:Danuta Dziewicka

Projekt okadki:Bartomiej Dudek

Copyright byOficyna Wydawnicza Humanitas

ul. Kiliskiego 4341-200 Sosnowiectel.: 32363 12 25

e-mail: [email protected]@humanitas.edu.pl

ISBN: 978-83-64788-03-1

Sosnowiec 2015

Spis treci

Sowo wstpne Andrzej Bisztyga ............................................................................................... 13

Od redaktora ................................................................................................................................... 15

I. PRAWA CZOWIEKA WUJCIU KLASYCZNYM (generacje praw czowieka)

Anna Kalisz Prawa kolektywne na tle klasycznego ujcia praw czowieka ................................................... 23

Tomasz wiertniak Zagadnienie obiektywnoci iuniwersalnoci praw czowieka. Zarys problematyki ............. 33

Pawe Chmielnicki Czy istnieje publiczne prawo podmiotowe do bogacenia si? .................................................. 49

Katarzyna Cichos Wyeliminowanie ubstwa nowym zobowizaniem prawnomidzynarodowym .................. 57

Pawe Mczyski Dziaania na rzecz bezpieczestwa lokalnego jako czynnik ksztatujcy prawo do bezpieczestwa osobistego ...................................................................................................... 65

Urszula DzikiPrawo czowieka do rodowiska naturalnego wybrane aspekty prawne ipozaprawne ............ 71

Renata Paszowska Prawne problemy zwizane zrealizacj prawa dostpu do dziedzictwa ludzkoci ............... 91

Katarzyna Roszewska Proces wdraania konwencji oprawach osb niepenosprawnych ......................................... 99

II. PRAWA CZOWIEKA WASPEKCIE MIDZYNARODOWYM

Agnieszka Chmielowiec Konstytucyjny status jednostki wRP aprawo midzynarodowe iprawo unijne uwagi oglne .....................................................................................................................................111

Jarosaw Sozaski Kopoty zwdroeniem traktatowych unormowa ochrony praw czowieka wporzdku prawnym Unii Europejskiej ............................................................................................................117

6 Prawa czowieka. Wspczesne zjawiska, wyzwania, zagroenia

Paulina Stawicka Przystpienie Unii Europejskiej do europejskiej Konwencji oochronie praw czowieka ipodstawowych wolnoci korzyci, zagroenia iwyzwania ...............................................137

Magdalena PtorakUnijna koncepcja rwnoci pci na tle standardw CEDAW ................................................. 147

Bogdan Nowosad Prawa unijnego pasaera jako element praw czowieka trzeciej generacji ........................... 157

Katarzyna KrzywiskaPrawa czowieka iobywatela wwietle Konstytucji Federalnej Szwajcarii z1999 roku ..... 165

Renata Jankowska Naruszenie praw czowieka na Cyprze po zamachu stanu w1974 roku. Wybrane problemy ...................................................................................................................... 175

Kamila Kasperska-Kurzawa Aneksja Krymu naruszenie pacta sunt servanda aklauzula rebus sic stantibus ................183

Andrzej Pogdek, Bogusaw Przywora Sd Konstytucyjny wModawii .................................................................................................. 193

III. PRAWA CZOWIEKA WUJCIU PRAWA PUBLICZNEGO

Jerzy PanikPrawo jednostki do bezpieczestwa wpastwie czy te prawo jednostki do bezpiecznego pastwa wybrane kwestie ........................................................................... 207

Artur Bigorajski Granice wolnoci czy wolno ponad granicami? Kilka uwag na temat koncepcji wolnoci jednostki wKonstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r. ............................................................................................................ 217

Maciej Borski Znaczenie zasad przyzwoitej legislacji dla ochrony konstytucyjnych praw iwolnoci czowieka iobywatela ................................................................................................ 223

Daniel Wojtczak Zasada spoeczestwa obywatelskiego worzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego ....... 233

Justyna Dzierawska Realizacja konstytucyjnego prawa do nauki na poziomie szkoy podstawowej .................. 241

Prawa czowieka wspczesne zjawiska, wyzwania, zagroenia 7

Michalina NawrotKonstytucyjna wolno zgromadze. Zarys teorii ipraktyki ................................................. 249

Bartomiej Samek Konstytucyjne prawo do obrony jako gwarancja poszanowania praw czowieka wprocesie karnym ....................................................................................................................... 257

Karolina Wenecka Konstytucyjna zasada okrelonoci prawa karnego (nullum crimen et nulla poena sine lege). Zarys teorii ipraktyki ............................................ 265

Jurij Vasiv ..................................................................................... 273

Magdalena Gurdek Prawo przedsibiorcy do swobodnego wyboru drugiej strony umowy wwietle art. 24f ust. 1ustawy osamorzdzie gminnym ....................................................... 289

List of content

Foreword Andrzej Bisztyga

From the editor

I. PEOPLES RIGHTS IN THE CLASSICAL DEPICTION (GENERATIONS OF PE-OPLES RIGHTS)

Anna Kalisz Collective rights and the classical concept of human rights

Tomasz wiertniak The question of objective and universal elements in human right concept

Pawe Chmielnicki Is there apublic right to grow wealthy?

Katarzyna Cichos Eradication of poverty as anew international legal obligation

Pawe Mczyski Local actions for safety as afactor which forms right to personal security

Urszula DzikiHuman right to the environment the legal aspects and thequestions beyond legislation

Renata Paszowska Legal problems associated with the implementation of the right of access to the heritage of humanity

Katarzyna Roszewska Implementation of the convention on the rights of persons with disabilities

II. PEOPLES RIGHTS A INTERNATIONAL ASPECT

Agnieszka Chmielowiec Constitutional status of an individual in the Republic of Poland versus international and the EU law general remarks

Jarosaw Sozaski Problems with introduction of the EU treaty norms of human rights protection to the Euro-pean Union legal order

10Prawa czowieka. Wspczesne zjawiska, wyzwania, zagroenia

Paulina Stawicka The accession of the European Union to the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms the benefits, risks and challenges

Magdalena PtorakEus concept of gender equality in the light of CEDAW standards

Bogdan Nowosad The EU passenger rights as apart of the third-generation human rights

Katarzyna KrzywiskaHuman and Citizen Rights in the Confederation of Switzerland

Renata Jankowska Violation of human rights in Cyprus after acoup in 1974

Kamila Kasperska-Kurzawa Annexation of Crimea violation of pacta sunt servanda versus rebus sic stantibus clause

Andrzej Pogdek, Bogusaw Przywora Constitutional Court of the Republic of Moldova

III. PEOPLES RIGHTS THE PUBLIC LAW DEPICTION

Jerzy PanikIndividual Right to Security within aState or Individual Right to Security of the State Se-lected Issues

Artur Bigorajski The limits of liberty or freedom beyond boundaries? Afew remarks on the concept of fre-edom of individuals in the Polish Constitution of April 2, 1997

Maciej Borski Znaczenie zasad przyzwoitej legislacji dla ochrony konstytucyjnych praw iwolnoci czowie-ka iobywatela

Daniel Wojtczak The concept ofcivil societyin the case-law of the Constitutional Tribunal in Poland

Justyna Dzierawska Execution ofconstitutional rightto educateonlevel of primary school

Michalina NawrotAfew remarks on constitutional freedom of assembly


Bartomiej Samek The constitutional right to defend as aguarantee of respect for human rights in the criminal process

Karolina Wenecka The constitutional principle of certainty (nullum crimen et nullam poena sine lege)

Jurij Vasiv

Magdalena Gurdek The right of an entrepreneur to the free choice of the second party of acontract in view of article 24f section 1of the district self-government act

Sowo wstpne

Drogi Czytelniku,

oddawana Ci do rk publikacja pod naukow redakcj Pani doktor Anny Kalisz stano-wi pokosie konferencji naukowej pt. Prawa czowieka wspczesne zjawiska, wyzwania, zagroenia, zorganizowanej wWyszej Szkole Humanitas wSosnowcu wdniu 25 kwietnia 2014 roku. Wane jest, e obok Wadz Uczelni swoje organizacyjne imerytoryczne wsparcie inicjatywie tej okazali Sekretarz Komisji Nauk Prawnych iEkonomicznych Polskiej Akademii Nauk dr Bolesaw wiertniak oraz Penomocnik Terenowy Rzecznika Praw Obywatelskich w Katowicach dr Aleksandra Wentkowska. Konferencja obja zarwno obrady plenarne, ktrym miaem przyjemno przewodniczy, jak rwnie obrady sesyjne. Co naley doce-ni, wkonferencji wzili udzia obok studentw krajowych izagranicznych przedstawiciele wszystkich stanw akademickiej spoecznoci, od profesora do magistra, co naley uzna za wyraz akademickiego ideau, jako e sprzyja to pokoleniowej cigoci wuprawianiu nauki.

Konferencj cechowao szerokie spectrum przedmiotowe, co znajduje odbicie wbogac-twie treci prac opublikowanych wtej ksice, na zawarto ktrej zoyy si zarwno opra-cowania przedstawione przez referentw wtrakcie konferencji, jak iopracowania nadesane przez badaczy zainteresowanych jej przedmiotem.

Warto podkreli jednak, e publikacja nie stanowi po prostu materiaw pokonferen-cyjnych, lecz gromadzi rozwaania rnych Autorw zajmujcych si tytuow tematyk.

Wsplnym mianownikiem dla wszystkich prac s prawa czowieka i ich ochrona, nie-mniej prace te s charakterem zrnicowane. Wrd nich odnajdujemy prace traktujce oprawach czowieka wrnych aspektach, ato oprawach czowieka wujciu generacyjnym klasycznym, oprawach czowieka na gruncie prawa midzynarodowego, prawa publiczne-go, prawa prywatnego oraz na gruncie prawa pracy.

Konferencyjne wystpienia oraz niniejsza publikacja skoniy nas midzy innymi do po-wrotu do podstawowego pytania: czy prawa czowieka stanowi odrbn dziedzin prawa, czy moe tak jednak nie jest? Zjednej strony pojcie praw czowieka funkcjonuje wwia-domoci spoecznej, czasem napotykamy pojcie prawo praw czowieka, istnieje irozwija si doktryna praw czowieka, na niektrych wydziaach prawa uniwersytetw funkcjonuj katedry praw czowieka. Zdrugiej strony, oile prawa czowieka mog stanowi istanowi odrbny przedmiot nauczania, to jednak wydaje si, e nie stanowi one odrbnej dyscypliny prawa. Zagadnienia praw czowieka bardziej przenikaj rne dyscypliny prawa izarwno tre ksiki, jak ijej systematyka wydaj si t tez potwierdza. Tak wic prawa czowieka maj swj wymiar midzynarodowy iponadnarodowy, maj swj wymiar konstytucyjny zasadniczo horyzontalny, do ich narusze dochodzi wobszarze zarwno stanowienia, jak istosowania norm prawa administracyjnego, karnego, cywilnego, jak inorm skadajcych si na inne dyscypliny prawa. Ponadto prawa czowieka cechuje dynamika przejawiajca si we wkraczaniu przez nie na obszary, na ktrych ich wczeniej nie stwierdzano, na przykad pra-wa czowieka postpuj za rozwojem stosunkw spoecznych, rozwojem techniki czy tech-nologii. Poniewa prawa czowieka wymagaj ochrony, to za ich rozwojem postpuje rozwj


instytucji, procedur icaych mechanizmw ich ochrony, czsto wysoce wyspecjalizowanych, zarwno wwymiarze prawa midzynarodowego, jak iw wymiarze prawa wewntrznego.

Tak wic za szczegln cech praw czowieka mona uzna ich swoisty, interdyscyplinar-ny charakter. Przykadowo, narusze poszczeglnych skadowych prawa do sdu moe do-puci si zarwno sd karny, jak iadministracyjny czy cywilny, narusze prawa do prywat-noci mog si dopuci zarwno instytucje krajowe, jak iinstytucje midzynarodowe. Prawa czowieka s jakby matryc przyzwoitoci wobec jednostki, przenikajc cay system prawny. Jednoczenie cay czas trwa ipostpuje ewolucja iposzukiwanie standardu poszczeglnych wolnoci i praw czowieka. Standard ten jest ksztatowany w drodze zarwno prawodaw-stwa, jak irnego rodzaju praktyk irozstrzygni, wtym zwaszcza wdrodze orzecznictwa. Wnaszym regionie szczeglna rola wksztatowaniu standardw wolnoci ipraw czowieka przypada orzecznictwu Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. Pamitajmy jednak, e standard nie jest wypracowywany wdrodze jednego orzeczenia, choby najbardziej spek-takularnego. Jedno orzeczenie mona interesujco zglosowa, ale jedno orzeczenie, choby najciekawsze, standardu jeszcze nie tworzy. Potrzeba czego wicej, a mianowicie objcia myl caej serii takich orzecze iinnych rozstrzygni, dotyczcych danej wolnoci lub pra-wa czowieka, ktre zaistniej wspoecznej wiadomoci izostan przez ni zaakceptowane. Rola rodowiska prawnikw wwykonywaniu tej pracy przedstawia si jako znaczca.

Prof. nzw. dr hab. Andrzej Bisztyga

Od Redaktora

W sowie wstpnym wspomniano ju o midzynarodowej konferencji naukowej pod tym tytuem Prawa czowieka.Wspczesne zjawiska,wyzwania, zagroenia. Odbya si ona w kwietniu 2014 roku w Wyszej Szkole Humanitas w Sosnowcu. Jej zasadniczym celem bya analiza zjawisk, wyzwa i zagroe wystpujcych wspczenie w obszarze praw czowieka. Co istotne, w zamyle pomysodawcw byo zaprezentowa powysze w jak najszerszym kontekcie, std refleksje doty-czyy m.in.: teorii oraz praktyki prawa: prywatnego i publicznego, prawa pracy i kwestii socjalnych, problematyki globalizacji i regulacji midzynarodowych, integracji europejskiej oraz zmian spoecz-nych i kulturowych.

Nieplanowanym pierwotnie, cho niezwykle istotnym zagadnieniem sta si kontekst naruszania praw czowieka podczas ukraiskiej rewolucji polityczno-spoecznej, zwanej po-tocznie Euromajdanem. Ta sama w sobie dramatyczna tematyka wypada jeszcze bar-dziej poruszajco zaprezentowana przez naocznych wiadkw i uczestnikw wydarze na kijowskim Majdanie. By to mocny akcent pocztkowy, przypominajcy uczestnikom konfe-rencji, e prawa czowieka nie s dane raz na zawsze w adnym pastwie i spoeczestwie, lecz wymagaj permanentnych wysikw na rzecz standardw ich przestrzegania.

Wyranego podkrelenia wymaga jednak fakt, i publikacja nie stanowi po prostu wy-druku materiaw konferencyjnych, lecz jest rezultatem nie tylko referatw zaprezentowa-nych podczas obrad, a nastpnie rozbudowanych i opracowanych do rozmiarw rozdziau monografii, ale take opracowa innych Autorw, niebdcych prelegentami i nieuczest-niczcych w konferencji. Niemniej jednak to wanie wspomniana konferencja staa si miejscem spotkania rnych przedstawicieli nauki i zaprezentowania ich zainteresowa oraz zalkiem niniejszej publikacji.

Publikacja skada si z dwch tomw stanowicych pewne continuum. Kolejne czci (dzielce si z kolei na rozdziay zawierajce zagadnienia szczegowe) dotycz: praw czo-wieka w ujciu klasycznym (z podziaem na generacje, ze szczeglnym uwzgldnieniem trze-ciej z nich praw kolektywnych); praw czowieka w aspekcie midzynarodowym (w tym zarwno w ujciu prawa midzynarodowego publicznego, prawa Unii Europejskiej oraz re-gulacji w poszczeglnych pastwach innych ni Polska); praw czowieka w ramach uregu-lowa publiczno-prawnych (w tym prawa konstytucyjnego, karnego i elementw prawa ad-ministracyjnego); praw czowieka w ramach uregulowa prywatno-prawnych (w tym prawa cywilnego, ze szczeglnym uwzgldnieniem prawa wasnoci i dbr osobistych oraz prawa internetowego), jak rwnie praw czowieka w wietle prawa pracy (w tym roli organw pa-stwowych i sub publicznych oraz praw pracowniczych).

Niniejszy tom pierwszy rozpoczyna si czci pt. Prawa czowieka w ujciu klasycz-nym. Rozdzia pierwszy (A. Kalisz) ma charakter wprowadzajcy. Rozpoczyna si krtkim opisem genezy oraz historii rozwoju praw czowieka. Zawiera rwnie prb kategoryzacji praw czowieka i paszczyzn ich prawnej ochrony. Nastpnie przechodzi do wyrnienia ge-neracji praw czowieka, porwnania ich ze sob oraz opisu wci kontrowersyjnego po-jcia praw kolektywnych. Nastpnie podejmowane s rozwaania dotyczce poszczeglnych


niejednokrotnie dopiero formuujcych si praw czowieka. Rozdzia drugi (T. wiertniak) prezentuje zagadnienia zwizane z moliwoci uzasadnienia obiektywnego obowizywania praw czowieka oraz ich uniwersalnego charakteru zwaszcza w kontekcie ich aksjologicz-nego uzasadnienia. Zaznacza, i podstawy filozoficzne wypracowane zostay w europejskim krgu cywilizacyjno-kulturowym, opartym na dorobku filozofii staroytnej i myli inspirowan religi judeochrzecijask. Jednak nie neguje, a wrcz wyraa nadziej co do istnienia jakiej Grundnorm wsplnej wszystkim kulturom. Rozdzia trzeci (P. Chmielnicki) podejmuje wa-n ze spoecznego punkt widzenia prb odpowiedzi na pytanie, czy istnieje publiczne prawo podmiotowe do bogacenia si. Rozwaania wpleciono w zagadnienie istoty prawa do jako ochrony dostarczonej przez zbiorowo jednostce. Ochrona ta dotyczy obrony sabszej jednost-ki przed silniejszymi od niej podmiotami bd czynnikami zewntrznymi. Stanowi rwnie jeden z aspektw legitymizacji wadzy. Rozdzia czwarty (K. Cichos) zawiera analiz prawa do rozwoju, jak rwnie pomocy rozwojowej, a zwaszcza ksztatowania si celw wsppracy na rzecz rozwoju. Stawia rwnie tez, i na bazie pomocy rozwojowej i prawa do rozwoju elimi-nacja ubstwa staa si niezalenym i odrbnym celem dziaa spoecznoci midzynarodo-wej tworzcym nowe zobowizanie prawnomidzynarodowe. Rozdzia pity (P. Mczyski) dotyczy prawa do bezpieczestwa osobistego, ktre przedstawione jest przez pryzmat poj bezpieczestwa i porzdku publicznego oraz bezpieczestwa obywateli rozumianych jako zadania publiczne realizowane przez administracj rzdow oraz administracj samorzdow. Rozwaania skupiaj si na najniszym, lokalnym poziomie realizacji prawa do bezpiecze-stwa osobistego, gdy dziaania na rzecz bezpieczestwa lokalnego, jako czynnik ksztatujcy to prawo, mog by postrzegane w perspektywie wzajemnych relacji pomidzy podmiotami funkcjonujcymi na poziomie lokalnym, blisko obywateli. Rozdzia szsty (U. Dziki) zawiera z kolei rozwaania dotyczce prawa do korzystania z dobrej jakoci rodowiska naturalnego czyli dotyczy praw czowieka w odniesieniu do natury. W jego ramach wskazano elementy spoecznego wymiaru ochrony rodowiska, przedstawiono koncepcje filozoficzne odnoszce si do stosunku czowieka do przyrody, zaprezentowano wybrane ideologie religijne w zakresie ich wpywu na traktowanie natury przez czowieka, omwiono zwizek midzy kultur i ro-dowiskiem przyrodniczym. W rozdziale sidmym (R. Paszowska) zaprezentowano prawne problemy zwizane z realizacj prawa dostpu do dziedzictwa ludzkoci co sytuuje zagadnie-nie praw czowieka w kontekcie kultury. Poddano w nim analizie normy prawne, pochodz-ce z rnych dziedzin polskiego systemu prawa, wkontekcie form rozwizywania konfliktu pomidzy interesem publicznym w dostpie do dbr kultury a prawami i wolnociami jed-nostki. Zamykajcy pierwsz cz publikacji rozdzia smy (K. Roszewska) zajmuje si prawa-mi osb niepenosprawnych, postrzeganymi jako prawa socjalne. Konwencja o prawach osb niepenosprawnych przewiduje system monitorowania ich ochrony, zarwno na poziomie krajowym, jak i midzynarodowym. Na poziomie midzynarodowym pastwa maj midzy innymi obowizek skada regularne sprawozdania z wykonania Konwencji. Kade pastwo musi przedstawi swj wstpny raport w cigu dwch lat od wejcia w ycie Konwencji dla tego pastwa. Dla Polski termin ten upywa w tym roku.

Cz druga zostaa zatytuowana Prawa czowieka w aspekcie midzynarodowym. Rozdzia pierwszy (A. Chmielowiec) przypomina, e kwestia ochrony praw czowieka bya inadal jest przede wszystkim domen polityki wewntrznej pastwa, co sprawia, e podsta-wowym aktem normatywnym dotyczcym ochrony praw czowieka pozostaje konstytucja. Ko-


reluje ona ochron godnoci ludzkiej z wolnoci i rwnoci, a jej regulacje przedstawiono w kontekcie prawa midzynarodowego i europejskiego. Rozdzia drugi (J. Sozaski) stanowi kontynuacj tej tematyki, dotyczy bowiem rzadko ujmowanych z tej perspektywy kopotw z wdroeniem traktatowych unormowa ochrony praw czowieka w porzdku prawnym Unii Europejskiej zarwno jeli chodzi o skuteczne poszerzanie obszaru ochrony praw czowieka wKarcie Praw Podstawowych, jak i o obowizek przystpienia Unii do Europejskiej Konwencji Praw Czowieka (EKPC). Ukazuje on tym samym delikatno zagadnienia wsplnej aksjo-logii europejskiej w tym temacie. Rozdzia trzeci (P. Stawicka) z kolei nieco bardziej szczeg-owo i nieco bardziej entuzjastycznie omawia przystpienie Unii Europejskiej do EKPC. Przedstawiono w nim przyczyny powizania systemu prawa Unii z EKPC oraz dokonano analizy postanowie projektu umowy akcesyjnej w kontekcie korzyci, zagroe i wyzwa, jakie niesie ze sob akcesja Unii do EKPC. W rozdziale czwartym (M. Ptorak) przedstawio-no unijn koncepcj rwnoci pci na tle standardw CEDAW, akonkretnie dokonano prby jej zestawienia ze standardami nakrelonymi przez midzynarodow kart praw kobiet, czyli Konwencj NZ z 1979 r. w sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (CEDAW), oraz zalece oglnych, ktre na podstawie przedkadanych przez pastwa-strony sprawozda formuuje Komitet CEDAW. Rozdzia pity (B. Nowosad) opisuje istniejcy w Unii Europej-skiej system ochrony praw konsumenta (pasaera), wskazujc, e ma ona istotne znaczenie nie tylko dla rynku wewntrznego, ale idla sfery praw podstawowych. Zwaszcza poprzez wpisanie prawa konsumentw do ochrony wtekst Karty Praw Podstawowych zyskay one wymiar prawa podstawowego o charakterze solidarnociowym, czyli praw tzw. trzeciej generacji. Maj one jednak wyranie doprecyzowany zakres materialny i proceduralny, co odrnia je od pozosta-ych praw czowieka trzeciej generacji. Kolejne rozdziay wprowadzaj aspekt komparatystycz-ny poprzez analiz ochrony praw czowieka winnych systemach prawnych. Rozdzia szsty (K. Krzywiska) dotyczy praw czowieka i obywatela w konfederacji Szwajcarii. Rozdzia sidmy (R. Jankowska) narusze praw czowieka na Cyprze po zamachu stanu w 1974 roku. Z kolei rozdzia smy (K. Kasperska-Kurzawa) analizuje aktualny casus aneksji Krymu, kontrastujc ze sob zasad pacta sunt servanda oraz klauzul rebus sic stantibus. Natomiast ostatni w tej cz-ci pracy rozdzia dziewity (A. Pogdek, B. Przywora) stanowi prb przedstawienia pozycji ustrojowej instytucji Sdu Konstytucyjnego w Modawii, co wypenia luk w polskiej literaturze prawniczej, dotd bowiem nie podejmowano bada nad t problematyk.

Trzecia cz publikacji nosi tytu Prawa czowieka w ujciu prawa publicznego. Otwie-rajcy j rozdzia pierwszy (J. Panik) stawia pytanie, czy obowizujce przepisy konstytucyjne daj podstaw twierdzenia o istnieniu prawa jednostki do bezpieczestwa bd prawa jednostki do bezpiecznego pastwa. Po analizie obowizujcych przepisw oraz stanowisk przedstawicieli doktryny odpowied na pytanie brzmi, i prawo de lege lata zawiera co najwyej normy programo-we i nie wynika z nich publiczne prawo podmiotowe, stwarzajce obywatelowi takie roszczenie. Rozdzia drugi (A. Bigorajski) dotyczy koncepcji wolnoci jednostki w Konstytucji Rzeczypo-spolitej Polskiej. Wychodzc od aksjologicznej i prawnej genezy ochrony wolnoci oraz definicji tego pojcia, skupia si na jej granicach wyznaczanych przepisami polskiej ustawy zasadniczej. Rozdzia trzeci (M. Borski) podkrela znaczenie przestrzegania przez ustawodawc zasad przy-zwoitej legislacji, wywodzonych przez Autora wprost z konstytucyjnej klauzuli demokratycznego pastwa prawnego. Rozdzia czwarty (D. Wojtczak) niejako kontynuuje t tematyk, analizujc nieskodyfikowan zasad spoeczestwa obywatelskiego w orzecznictwie rodzimego Trybunau


Konstytucyjnego. W rozdziale pitym (J. Dzierawska) poruszono praktyczn kwesti realizacji konstytucyjnego prawa do nauki na poziomie szkoy podstawowej w czasach, gdy problemem nie jest dostpno do szkoy podstawowej, ale jako ksztacenia i moliwoci, jakie dana placwka jest w stanie zaoferowa. Rozdzia szsty (M. Nawrot) porusza tematyk jednej z najwczeniej uksztatowanych, lecz wci budzcych niejasnoci interpretacyjne i praktyczne wolnoci zgro-madze. Rozdzia sidmy (B. Samek) z kolei zawiera analiz konstytucyjnego prawa do obrony jako gwarancji poszanowania praw czowieka w procesie karnym. Poruszana wnim problema-tyka obejmuje kwestie zwizane z formalnym i materialnym wymiarem prawa do obrony, a take gwarancjami zapewniajcymi moliwo jego realizacji. W rozdziale smym (K. Wenecka) te-matyka konstytucyjno- i karnoprawna kontynuowana jest w ramach analizy zasady okrelono-ci prawa karnego. Rozdzia dziewity (J. Vasiv) napisany jest w kongresowym jzyku rosyjskim idotyczy naruszenia prawa do ycia poprzez nieumylne spowodowanie mierci w kontekcie tegorocznych wydarze na Ukrainie. Ostatni w tej czci rozdzia dziesity (M. Gurdek) nieco obok gwnej tematyki analizuje prawo przedsibiorcy do swobodnego wyboru drugiej strony umowy w wietle ustawy o samorzdzie gminnym, wpisujc to zagadnienie w prawo czowieka do wolnoci gospodarczej.

PODZIKOWANIA

Jako redaktor naukowy pragn serdecznie podzikowa osobom, ktrych wkad w po-wstanie ksiki by bardzo istotny:

- sprawujcemu patronat naukowy nad konferencj oraz publikacj Sz.P. Prezesowi Oddziau Polskiej Akademii Nauk w Katowicach Prof. dr. hab. Jerzemu Klamce, jak rw-nie osobom sprawujcym patronat honorowy nad konferencj Sz.P. Rzecznik Praw Obywatelskich Prof. dr hab. Irenie Lipowicz oraz Sz.P. Komendantowi Szkoy Policji w Ka-towicach, Inspektorowi Jarosawowi Kalecie za to, e swym patronatem podnieli rang nie tylko konferencji, ale take niniejszej publikacji;

- Recenzentom Prof. dr. hab. Ryszardowi Maajnemu (Uniwersytet lski) oraz Prof. dr. hab. Arkadiuszowi Sobczykowi (Uniwersytet Jagielloski), a take Prof. nadzw. dr. hab. Stanisawowi Pieprznemu (UR, Rzeszw) za podjcie wysiku sprawnego zrecenzowania tak obszernego materiau naukowego;

- Prof. nadzw. dr. hab. Andrzejowi Bisztydze za merytoryczny wkad w obrady i publi-kacj;

- pozostaym czonkom Rady Naukowej (tj.: Prof. Pawowi Chmielnickiemu (WSiZ, Rzeszw); Prof. Janinie Czapskiej (UJ); Prof. Markowi Mczyskiemu (UJ); Prof. Elbiecie Urze (UR, Rzeszw); Prof. Tadeuszowi Cieleckiemu (UO, Opole); Prof. Mirosawowi Wo-darczykowi (U, UKSW); Prof. Adamowi Lityskiemu (WSH, Sosnowiec); Prof. Stanisawo-wi Niteckiemu (UO, Opole); Prof. Jerzemu Menkesowi (AON, Warszawa); Prof. Jerzemu Pa-nikowi (WSHP, Putusk); Prof. Dariuszowi Szostkowi (UO, Opole) za dyskretne czuwanie nad poziomem naukowym konferencji i publikacji;

- Koleankom i Koledze z Komitetu Organizacyjnego: dr. Maciejowi Borskiemu, dr


Magdalenie Ptorak oraz dr Annie Rogackiej-ukasik oraz Czonkom Koa Naukowego Studentw Prawa WSH, przede wszystkim Pani Prezes Koa Naukowego Studentw Prawa WSH, Viktorii Sadowej za pomoc w najbardziej mudnych i prozaicznych elementach pracy nad caoci;

- Uczelni, przede wszystkim Oficynie Wydawniczej Humanitas i Pani Redaktor Da-nucie Dziewickiej za pomoc w opracowaniu i wydaniu niniejszej publikacji.

A przede wszystkim najserdeczniej jak potrafi Sz.P. Prof. WSH dr. Bolesa-wowi M. wiertniakowi za yczliwo i wsparcie zarwno w aspekcie merytorycz-nym, jak i proceduralnym.

IPRAWA CZOWIEKA WUJCIU KLASYCZNYM (generacje praw czowieka)

dr Anna Kalisz adiunkt wInstytucie Administracji iPrawaWysza Szkoa Humanitas

Prawa kolektywne na tle klasycznego ujcia praw czowieka

Collective Rights and the Classical Concept of Human Rights

Streszczenie Rozdzia ma charakter wprowadzajcy iopisuje pojcie praw kolektywnych na tle klasycznego ujcia praw czowieka. Rozpoczyna si krtkim opisem genezy (zarwno w aspekcie aksjologicznym, jak inormatywnym) oraz historii rozwoju praw czowieka. Zawiera rwnie prb kategoryzacji praw czowieka i paszczyzn ich prawnej ochrony. Nastpnie przechodzi do wyrnienia generacji praw czowieka, porwnania ich ze sob oraz do pojcia praw kolektywnych. Koczy si uwagami podsu-mowujcymi, dotyczcymi aktualnych zjawisk iwyzwa wtym zakresie.

Sowa kluczowe: rozwj praw czowieka, klasyfikacja praw czowieka (praw podstawowych), pasz-czyzny ochrony prawnej, generacje praw czowieka, prawa kolektywne

Summary The paper is an attempt to introduce to the further parts of the chapter. It presents the notion of collective rights against abackground of classic theories. It starts with abrief of agenesis (in its axiological as well as normative aspect) and a history of a development of human rights. It also contains an attempt to categorize them as well as to distinguish levels of legal protection of human rights. Than it moves to describing the generation of human rights in comparison to each other and the notion of collective rights themselves. It ends with conclusions referring to current issues and challenges on this matter.

Key words: development of human rights, classification of human rights (fundamental rights), levels of legal protection, generation of human rights, collective rights

Prawa czowieka zjednej strony nale do najmodszych poj wsowniku polityki iju-rysprudencji, zdrugiej zdyy ju utrwali swj status jako nienegowalnego zjawiska spo-ecznego ipolityczno-prawnego. Zagadnienia nalece do tego zakresu maj nie tylko in-terdyscyplinarny charakter, ale rwnie dynamiczn natur, oczym wiadczy fakt, e nadal niezmiennie iregularnie wywouj emocje wdebacie publicznej.

Ponadto w skali wiata, a nawet do stabilnej pod tym wzgldem Europy, regularnie dochodzi do wydarze, ktre przypominaj nie tylko prawnikom i prawa czowieka nie s dane raz na zawsze wadnym pastwie ispoeczestwie, lecz wymagaj permanentnych wysikw na rzecz standardw ich przestrzegania.


Trudno ustali, kiedy waciwie rozpoczyna si historia praw czowieka ich niewsp-czesne teorie ipierwsze namiastki normatywne sigaj bowiem czasw antycznych, azda-niem niektrych nawet prehistorycznych. Warto podkreli, e geneza praw czowieka ma zasadniczo dwa aspekty filozoficzny (zwizany z etyk i aksjologi) oraz normatywny (zwizany zpowstaniem iewolucj regulacji prawnych dotyczcych tej tematyki)1. Wcza-sach staroytnych wtki filozoficzne, ktre dzi zaliczylibymy do tematyki praw czowieka, rozwijay si w ramach kultury greckiej, rzymskiej i judeochrzecijaskiej. redniowiecze wEuropie zaowocowao rozwojem koncepcji stricte chrzecijaskich, jak rwnie pierwszy-mi (na razie do szcztkowymi) prawnymi regulacjami wtym zakresie. Ju wwczas poja-wia si (rwnie na gruncie normatywnym) koncepcja prawa do oporu wobec zej wadzy. Okres okooowieceniowy zkolei przynis wraz zdokonanym ju wrenesansie zwrotem ku czowiekowi rozwj iugruntowanie laickiej koncepcji prawa naturalnego. Powiza j rwnie ztak istotnymi dla wspczesnych praw czowieka pojciami jak umowa spoeczna, indywidualizm, liberalizm czy egalitaryzm. Pojcie suwerennoci przeniesione zostao zwadzy iwadcy na ludzi iczowieka. Pod koniec XVIII stulecia wEuropie (Francja) iAme-ryce Pnocnej (USA) powstay nowoytne akty prawne (z pocztku oniewicym charak-terze deklaracji) regulujce tematyk praw czowieka, ktre stay si terminem prawniczym, expressis verbis wyraonym wprzepisach. Od wieku XIX zaczy si one pojawia wkon-stytucjach poszczeglnych pastw europejskich (tzw. konstytucjonalizacja praw czowieka). Korespondowao to zpojawieniem si pozytywistycznej myli prawniczej, akcentujcej nie tyle aksjologiczne, ile tetyczne uzasadnienie obowizywania prawa2. Na przeomie XIX iXX w. rozpoczo si te umidzynarodowianie, czyli internacjonalizacja praw czowieka (po-cztkowo zwaszcza wkontekcie konfliktw zbrojnych).

Przeom wrozwoju praw czowieka przynajmniej wkontekcie ich jurydyzacji3 stano-wi wiek XX, azwaszcza okres po II wojnie wiatowej, ktrej bodaje jedynym pozytywnym skutkiem by wzrost motywacji ideterminacji wposzukiwaniu iksztatowaniu mechanizmw wtym take, amoe nawet przede wszystkim ocharakterze prawnym zdolnych do skutecz-nego zapobiegania powtrzeniu si wojennych dowiadcze zzakresu amania praw czowieka.

Wracajc do genezy filozoficznej akonkretnie podstawy aksjologicznej nie jest rw-nie jasne rdo, z ktrego te prawa s wywodzone. Zgodne, cho wyranie pozapraw-nicze, awaciwie pozatetyczne zaoenie gosi, e znajduj one swj pocztek ioparcie zanim ujto je wprzepisy konstytucji czy umw midzynarodowych (czyli spozytywizo-wano) wfundamentalnej aksjologii spoecznej oraz wpojciu czowieczestwa igodno-ci ludzkiej4. Nadaje to wymiar walidacyjny (nadajcy moc obowizujc) przekonaniom

1 Warto wspomnie, e prof. K. Drzewicki rozrni wprocesie rozwoju praw czowieka faz idealizacji, koncep-tualizacji ijurydyzacji za: R. Kuniar, Prawa czowieka. Prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe, Warszawa 2006, s. 14. 2 Jeli chodzi ochrzecijask koncepcj praw czowieka wwersji nowoytnej, jest to temat na osobne opracowa-nie, niniejsze nawizuje bowiem przede wszystkim do wariantu laickiego. Szerzej na temat jej rozwoju zob. m.in.: F. Compagnoni, Prawa czowieka. Geneza, historia izaangaowanie chrzecijaskie, Krakw 2000, s. 21 inast.; H. Skorowski, SDB, Prawa czowieka, [w:] Sownik spoeczny, red. B. Szlachta, Krakw 2004, s. 967-969. Zliteratury najnowszej: M. Rusecki, Koci katolicki wobec praw czowieka. Osoba i jej godno podstaw praw czowieka, [w:] J. Jaskiernia (red.), Wpyw standardw midzynarodowych na rozwj demokracji iochron praw czowieka, Warszawa 2013, s. 102-120.3 K. Motyka, Prawa czowieka. Wprowadzenie. Wybr rde, Lublin 2004, passim.4 Interesujce rozwaania na temat tego pojcia zob.: G. Lohmann, Menschenwrde als Basis von Menschen-

Prawa kolektywne na tle klasycznego ujcia praw czowieka 25

spoecznym. To zkolei oznacza, e pastwo nie moe dowolnie przyznawa iodbiera praw czowieka, ani te manipulowa ich treci. To ostatnie cho brzmi zpozoru uspokajajco jest jednak zaoeniem wpraktyce do dyskusyjnym.

Owa wspomniana dignitas hominis cho stanowi punkt wsplny dla religijnej ilaickiej myli prawnoczowieczej ijest swoist metanorm (Grundnorm) dla istniejcych systemw ochrony praw czowieka5 moe by ijest rozumiana niejednolicie wzalenoci od kwestii wiatopogldowych. Przekonania spoeczne nie s bowiem jednolite co niejednokrotnie znajduje odzwierciedlenie wpolityce pastwa, wtym take wpolityce tworzenia prawa.

Niejednolito dotyczy take aspektu terminologicznego prawo chronice sfer auto-nomii jednostki nazywane bywa w zalenoci od rda regulacji prawem czowieka, prawem podstawowym lub prawem podmiotowym.

Nieco generalizujc prawa czowieka s terminem prawnomidzynarodowym (cza-sem te posuguje si nim prawo konstytucyjne), aprawa podstawowe (zwane wczeniej niekiedy fundamentalnymi) stanowi terminologi uywan w orzecznictwie trybunau Unii Europejskiej6 (ETS, obecnie TSUE). Natomiast prawa podmiotowe7 stanowi zagad-nienie bardziej szczegowe (cho jest to waciwie pojcie nieco szersze imona powiedzie, e prawa czowieka s szczeglnym rodzajem praw podmiotowych). S zwizane przede wszystkim zdoktryn prawa prywatnego zwaszcza cywilnego (cho termin ten uywany jest te na gruncie prawa pracy, ao zjawisku publicznych praw podmiotowych mwi si take wprawie administracyjnym).

Prawa czowieka stanowi zatem jak wspomniano problematyk interdyscyplinarn wramach samych ju nauk prawnych teorii idogmatyki prawniczej. Zagadnienia znimi zwizane pojawiaj si na gruncie prawa konstytucyjnego, administracyjnego, cywilnego, karnego, winnych gaziach prawa, atake wprawie midzynarodowym publicznym isze-roko pojtym europejskim.

Ich umowno ma kluczowy wpyw na rozwj w aspekcie normatywnym. Po pierw-sze, skoro niemoliwy jest kompromis na paszczynie filozoficznej (tj. dotyczcy przeko-na iwiatopogldu), jedyn form umwienia si iporozumienia pozostaje kompromis normatywny (na paszczynie prawnej), dotyczcy tego, ktre prawa czowieka poddano pozytywizacji (kodyfikacji, normatywizacji) i jak uregulowano ich zakres przedmiotowy ipodmiotowy. Oczywicie na wynik tego procesu wpyw maj argumenty polityczne, psy-chologiczno-socjologiczne, antropologiczne czy filozoficzno-etyczne, niemniej jednak decy-dujce znaczenie ma argument ocharakterze tetycznym.

Prawa te jak wspomniano powyej chronione s na poziomie globalnym (tzw. ochro-na powszechna lub uniwersalna), regionalnym ikrajowym. Mona zatem powiedzie, e wsensie formalnym prawa czowieka s dziedzin prawa midzynarodowego ikonstytucyj-

rechten, [in:] J.C. Joerden, E. Hilgendorf, F. Thiele (Hrsg.), Menschenwrde und Medizin. Ein interdisziplinres Handbuch, Berlin 2013, s. 179-194.5 B. Wojciechowski, Midzy relatywizmem auniwersalizmem praw czowieka we wspczesnej filozofii prawa, [w:] J. Jaskiernia (red.), Efektywno europejskiego sytemu ochrony praw czowieka. Ewolucja iuwarunkowania europej-skiego systemu ochrony praw czowieka, Toru 2012; Ewolucja i, op. cit., s. 152.6 Szerzej na temat powstania irozwoju przed wejciem wycie traktatu zLizbony zob.: B. de Witte, The Past and Future Role of the European Court of Justice in the Protection of Human Rights, [w:] P. Alston (red.), The EU and Human Rights, Oxford 1999, passim. Wjzyku polskim: M. Dybowski, Prawa fundamentalne worzecznictwie ETS, Warszawa 2007, passim (zwaszcza cz. Irozdzia Ioraz cz. II rozdzia I). 7 Zob. te: S. Grzybowski, Prawo podmiotowe iprawo czowieka, KSP 1991, nr 23, s. 4i nast.


nego, aod niedawna take ponadnarodowego (jakim jest prawo unijne), ktrych zadaniem jest obrona praw jednostki lub zbiorowoci wsposb zinstytucjonalizowany. Rne systemy ochrony prawnej s przy tym ze sob powizane iwzajemnie na siebie oddziauj zarwno na paszczynie tworzenia, jak istosowania prawa (tzw. zjawisko multicentrycznoci). Istotne jest tu przede wszystkim denie do bezkolizyjnoci itym samym spjnoci standardw ich multicentrycznej ochrony.

Prawa iwolnoci czowieka da si skategoryzowa rwnie zuwagi na inne wyrniane powszechnie czynniki. Po pierwsze, najpopularniejszym jest kryterium tematyczne8, wedle ktrego rozrnia si prawa czowieka ocharakterze osobistym ipolitycznym oraz socjal-nym wtym ekonomicznym ikulturalnym. Ten teoretyczny podzia wznacznym stopniu odzwierciedlaj ONZ-owskie Midzynarodowe Pakty Praw Czowieka9. Oprcz rnicy te-matycznej kryterium to wie si z jeszcze jedn istotn rnic. Pierwsza kategoria praw podlega bezwarunkowej realizacji przez pastwo (ktre przede wszystkim ma si powstrzy-mywa od dziaania iwyznacza ramy prawne dla swobody jednostki), druga natomiast jest realizowana poprzez aktywne dziaania pastwa stopniowo wmiar moliwoci spoecz-nych, aprzede wszystkim finansowych danego pastwa. Prawa iwolnoci ocharakterze oso-bistym ipolitycznym nazywane s rwnie prawami wolnociowymi, klasycznymi prawa-mi czowieka, wolnociami publicznymi bd prawami czowieka pierwszej generacji10. Prawa ocharakterze socjalnym, ekonomicznym ikulturalnym zwane s natomiast spoecz-nymi prawami czowieka lub prawami czowieka drugiej generacji.

Po drugie rozrnia si rwnie materialne i proceduralne prawa czowieka. Pra-wa materialne to konkretne wolnoci iprawa przysugujce jednostce na podstawie norm prawnych (majce charakter osobisto-polityczny bd socjalno-ekonomiczno-kulturalny). Wikszo praw materialnych ma charakter wzgldny to znaczy moe by ograniczona wprzewidzianych prawem okolicznociach. Bezwzgldny charakter maj tylko: prawo do ycia, zakaz tortur oraz zakaz dyskryminacji. Warto te zauway, e materialny katalog praw czowieka ma charakter otwarty icigle si poszerza11.

Natomiast prawa proceduralne to przewidziane prawem moliwoci dziaania jednostki wcelu zapewnienia przestrzegania irealizacji praw oraz zwizane ztym instytucje iorgany. Sam katalog praw iwolnoci bez procedur pozwalajcych na ich skuteczne wyegzekwowa-nie lub te wycignicie konsekwencji zich naruszenia pozostaby bowiem martw liter prawa. W pastwach demokratycznych proceduralne gwarancje praw czowieka stanowi m.in.: trjpodzia wadzy, sdy (w tym rwnie administracyjne ikonstytucyjne), rzecznicy praw, instytucje obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej oraz skargi konstytucyjnej etc.

Po trzecie mona te mwi oprawach czowieka dziaajcych wertykalnie bd ho-ryzontalnie. Zasad stanowi dziaanie wertykalne, tj. dziaanie praw czowieka wpionowym ukadzie pastwo jednostka. Niemniej jednak niekiedy mwi si ohoryzontalnym aspekcie

8 Szerzej: M. Jaboski, S. Jarosz-ukowska, Prawa czowieka i systemy ich ochrony. Zarys wykadu, Wrocaw 2004, s. 51-55.9 Uchwalone wdn. 16.12.1966 r. rezolucj nr 2200A (XXI) Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich iPoli-tycznych oraz Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych iKulturalnych. 10 Niekiedy uywa si terminu prawa fundamentalne, wniniejszej pracy utosamionymi zprawami podstawo-wymi wUE. Por.: R. Kuniar, Prawa czowieka, op. cit., s. 50.11 Por.: Europejska Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci (EKPC) i Karta Praw Podstawowych UE (KPP).


dziaania praw czowieka to znaczy oich dziaaniu wrelacji zinnymi jednostkami12, jako e prawa czowieka powinny chroni przed kadym rodzajem wadzy take wadzy prywat-nej. Jest to jednak przedmiot regulacji nie tyle przez prawo praw czowieka, ile przez prawo przedmiotowe poszczeglnych gazi prawa.

Po czwarte niekiedy rozrnia si statyczne idynamiczne ujcie praw czowieka. Pierw-sze znich podkrela takie cechy im przypisywane jak przyrodzono, niezbywalno, niena-ruszalno ipowszechno. Skoro zatem kada jednostka rodzi si zprawami czowieka, ktre przysuguj jej do koca ycia iskoro ludzie s rwni, to prawa czowieka powinny mie sta-y charakter, zakres ikatalog. Jednak blisze realiom wydaje si podejcie dynamiczne, oparte na zaoeniu, i prawa czowieka zmieniaj si irozbudowuj wraz zrozwojem spoecznym iprawnym oraz zpojawianiem si nowych problemw inowych rozwiza cywilizacyjnych.

Pit kategori jest do kontrowersyjny rozwinity poniej podzia na prawa indy-widualne (jednostkowe) izbiorowe (kolektywne). To na nich koncentruje si dalsza cz artykuu.

Trzy generacje praw czowieka wyodrbnia si wjurysprudencji od czasw K. Vasaka13, ktry w1979 przedstawi koncepcj generacji praw czowieka14.

Rni si one nie tylko chronologicznym porzdkiem pozytywizacji, ale s te oparte na odmiennych ideach wiodcych, midzy ktrymi zreszt dochodzi moe iniekiedy docho-dzi do konfliktu (kolizji aksjologicznej). Kolizja ta nie moe by przy tym rozwizywana poprzez dawanie pierwszestwa wybranym prawom lub wolnociom, bo pomidzy genera-cjami praw czowieka nie ma adnej hierarchii.

Pierwsza generacja wolnoci iprawa ocharakterze osobistym ipolitycznym wynika zliberalnej idei wolnoci, druga prawa socjalne, ekonomiczne ikulturalne opiera si na socjalistycznej idei rwnoci15, natomiast trzecia generacja praw czowieka wynika zidei so-lidarystycznych16.

Liberalne ujcie praw czowieka czyli wolnoci jednostki, ktra moe by ograniczana jedynie (i to wsposb proporcjonalny) zuwagi na wolno innych oraz dobro wsplne (interes spoeczny/

12 Szerzej: Z. Kdzia, Horyzontalne obowizanie praw obywatelskich, [w:] J. towski, W. Sokolewicz (red.), Pa-stwo prawo obywatel, Wrocaw 1989, s. 519-531; M. Jaboski, S. Jarosz-ukowska, Prawa czowieka, op. cit., s. 62, B. Skwara, Horyzontalne obowizywanie praw czowieka. Rozwaania teoretyczno prawne, [w:] J. Jaskiernia (red.), Efektywno europejskiego sytemu, op. cit., s. 160-178.13 K. Vasak, A30-year Struggle the Sustained Efforts to Give Force of Law to the Declaration of Human Rights, The UNECSCO Courier 1977/11, s. 29.14 Wspomniany podzia dotyczy doktryny prawa midzynarodowego, ale stosowany jest rwnie wprawie kon-stytucyjnym. Zob.: E. Riedel, Trzecia generacja praw czowieka jako strategia urzeczywistnienia praw politycznych i spoecznych, RPEiS 1990, nr 3-4, passim oraz M. Piechowiak, Filozofia praw czowieka Lublin 1999, s. 74-76, atake M. Chmaj, Pojcie igeneza wolnoci ipraw czowieka, [w:] Konstytucyjne wolnoci iprawa wPolsce. Zasady oglne, red. M. Chmaj, L. Leszczyski, W. Skrzydo, J. Sobczak, A. Wrbel, Zakamycze 2002, s. 18. Zob te: K. Drzewicki, Trzecia generacja praw czowieka, SM 1983, nr 10, passim oraz M. Nowak, Trzy generacje praw czowie-ka. Ich znaczenie wwietle przesanek ideowych ihistorycznych oraz wwietle ich genezy, [w:] B. Banaszak (red.), Prawa czowieka. Geneza, koncepcje, ochrona, Wrocaw 1993, s. 105 inast.15 G. Pesces-Barba, Teoria dei dirittii fondamentali, Milano 1993, s. 161 [za:] F. Compagnoni, Prawa czowieka, op. cit., s. 266.16 Ciekaw, cho czstkow ilustracj dla tej klasyfikacji stanowi wkontekcie Europejskiej Karty Spoecznej iZrewidowanej Europejskiej Karty Spoecznej tekst A.M. witkowskiego, Libert, egalit ifraternit jako idee przewodnie wykorzystywane przez Rad Europy wprocesach tworzenia i stasowania standardw midzynarodo-wych wzakresie praw spoecznych, [w:] H. Machiska (red.), 60 lat Rady Europy. Tworzenie istosowanie standar-dw prawnych, Warszawa 2009, s. 269-286.


publiczny) uksztatowane wkocu XVIII stulecia, dominowao wfilozofii prawa a do pocztkw XX wieku. Alternatywy do niego szukay wychodzc zodmiennych zaoe aksjologicznych zarwno myl socjalistyczna ikomunistyczna, jak ikatolicka nauka spoeczna. Pod ich wpywem wolno przestaa by rozumiana wycznie wsensie negatywnym jako wolno od izacza by ujmowana take jako wolno do partycypacji. Argumentowano, e wolno wsytuacji braku re-alnych szans ma charakter pozorny ijej faktycznym gwarantem s dziaania wkierunku rwnoci, czyli realnego wyrwnania moliwoci. To zkolei akcentowao konieczno aktywnoci ze strony pastwa (ktrego rol dotd byo przede wszystkim non facere) oraz zaowocowao rozwojem praw spoecznych. Ju wprzypadku tej generacji (drugiej generacji) praw pojawiay si rwnie gosy, e maj one charakter zbiorowy, poniewa przysuguj one okrelonym grupom (np. pracownikom, inwalidom, dzieciom wwieku szkolnym etc.). Roszczenia po stronie jednostki obejmuj wtym przypadku nie tylko sam mechanizm realizacji praw, ale konkretne, materialne treci.

Proces ten ukazuje pewn sztuczno przytaczanego powyej podziau (cho moe on by nadal uyteczny jako czynnik porzdkujcy) na prawa osobiste, polityczne, spoeczne, gospodarcze ikulturalne. Poszczeglne wolnoci iprawa s bowiem zwizane zrnymi ka-tegoriami potrzeb jednostki, ktra osiga realny materialny dobrostan anie pozorn for-maln ochron wwczas, gdy wszystkie znich s zaspokojone wstopniu zadowalajcym.

Jest to te ciekawy przykad na to, jak ewoluuje aksjologia spoeczna iprawo wzale-noci od wiadomoci spoecznej oraz dostpu do udziau we wadzy (co nota bene stanowi niejako potwierdzenie dynamicznego ujcia praw czowieka). Prawa Igeneracji kodyfikowa-no wwarunkach rodzcej si lub modej zachodniej demokracji moe dlatego ironicznie nazywane byy przez swych krytykw prawami wolnych, biaych, zamonych mczyzn. Prawa II generacji trafiay do aktw normatywnych ju wepoce demokracji mniej wicej ustabilizowanej imajcej charakter znacznie bardziej masowy. Dopuszczenie tzw. zwykych obywateli do udziau wpolityce zaowocowao zatem rozwojem praw ocharakterze socjal-nym. Wprzeciwiestwie do dwch pierwszych generacji praw czowieka, trzecia generacja zrodzia si na tle idei dotyczcych nie tyle dobrostanu jednostki, ile caej grupy, zbiorowoci icaej ludzkoci. Wzaoeniu miaa stanowi odpowied na globalne problemy cywilizacyj-ne, ktre pojawiy si rwnolegle do postpu procesw globalizacyjnych iosigni kultury, nauki itechniki. Azatem rwnie stanowia istanowi odbicie realiw iprzemian prawno--spoecznych. Jest nastpstwem pojawienia si nowych potrzeb spoecznych oraz rosncej wskutek globalizacji wspzalenoci pastw iwidocznego kryzysu (zmierzchu?) pastw na-rodowych jako gwaranta adu spoecznego ipodstawowego nonika suwerennoci.

Generacja ta jest jak wynika zsamej numeracji tworem stosunkowo modym, atym samym wci znajdujcym si in statu nascendi i nie w peni skodyfikowanym (zwykle punktowo lub wformie soft law) inawet nieposiadajcym jednolitego nazewnictwa. Znaj-duje si ona wci raczej wsferze idei ni prawa17. Prawa kolektywne bowiem wwikszoci nie uzyskay charakteru sformalizowanego katalogu na wzr poprzednich generacji18, cho postulaty ich normatywizacji pojawiaj si od lat 70. XX wieku19.

17 W. Chytrowski, Generacje praw czowieka wdobie globalizacji, [w:] D. Karnowska, M. Sztalach (red.), Globali-zacja pomidzy polityk aekonomi. Wybrane aspekty, Toru 2006, s. 132.18 G. Grabowska, Prawa czowieka uprogu XXI wieku. Rozwj ikierunki zmian, [w:] J. Jaskiernia (red.), Efektyw-no europejskiego systemu, op. cit., s. 34.19 R. Kuniar, Prawa czowieka, op. cit., s. 50.


Prawa iwolnoci tu nalece nazywa si prawami solidarnociowymi, zbiorowymi lub kolektywnymi (collective rights). Ponadto okrela si je jako prawa odnoszce si do jakoci ycia ijej podnoszenia.

Okrelenie solidarnociowe wynika std, i do ich realizacji wymagana jest nie tylko aktywno pastwa, ale przynajmniej wzgldnie solidarna wsppraca caego spoeczestwa, anawet caych narodw ipastw20, gdy tylko taka sytuacja umoliwia wielorako warunko-wany rozwj jednostki. Spoeczna natura czowieka skania bowiem do uczestnictwa wyciu spoecznym, ktrego skala wdobie globalizacji potencjalnie irealnie si poszerza.

Zasada solidarnoci, pojawiajca si wporzdku prawnym nie tylko wkontekcie praw czowieka21, moe by rozumiana jako regua chronica dobro wsplne22. Uzupenia akcen-towane przez wczeniejsze koncepcje dotyczce praw czowieka wolno irwno wtym sensie, e relacje midzy jednostkami oraz midzy jednostk aspoeczestwem s tu oparte nie tylko na poszanowaniu praw innych podmiotw, ale iprzestrzeganiu swoich obowiz-kw. Koresponduje zatem zide spoeczestwa obywatelskiego.

To, co rni je od praw dwch wczeniejszych generacji, to swego rodzaju podwjny charakter. Jak wszystkie wolnoci iprawa czowieka dotycz one jednostek, ale odnosz si rwnie co stanowi novum do caych grup spoecznych czy nawet narodw. Wrezultacie ta waciwo rozmywa jednak ich jurydyczny charakter itworzy pole do dyskusji co do ich zakresu podmiotowego23. Wistocie bowiem prawa czowieka trzeciej generacji wci s dla nauki prawa problematyczne,gdy pozostawiaj wicej pyta iwtpliwoci ni odpowiedzi24. Kwestionowana jest sama ich natura, poniewa wklasycznym rozumieniu praw czowieka maj charakter indywidualny i ich podmiotem jest zawsze pojedynczy czowiek, ewentualnie na-lecy do takiej czy innej grupy bd narodu. Wysuwa si przy tym argumenty z godnoci iz powszechnoci praw czowieka. Podkrela si, e godno osobowa dotyczy moe tylko jednostki, natomiast jako powszechno praw czowieka rozumie si fakt, i przysuguj one jednostce niezalenie od jej narodowoci, pci, rasy, przekona iinnych czynnikw klasyfiku-jcych. Azatem przynaleno do takiej czy innej grupy bd kategorii nie ma tu zdaniem przeciwnikw koncepcji praw trzeciej generacji adnego znaczenia. Wnioskuj oni na tej podstawie, e uprawnienia zbiorowe nie mog by nazywane prawami cz o wi ek a25.

Wydaje si jednak, e przeciwstawianie modelu kolektywnego modelowi indywidualne-mu odbywa si nieco na si. Prawa kolektywne nie musz by bowiem rozumiane jako koncepcja polegajca na przyznaniu praw jednostce nie ze wzgldu na jej godno, ale za przynaleno do jakiej grupy. Indywidualny model ochrony moe by bowiem przecie nie tyle zastpiony, ile uzupeniony iwzmocniony przez model zbiorowy, anarody czy grupy mog by chronione obok, anie zamiast jednostek.

Poza tym podnosi si itu akurat nie ma miejsca na polemik e prawa kolektywne s niedookrelone. Mona wrcz zaryzykowa stwierdzenie, e maj one wwikszoci (podobnie

20 Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 4.21 Zasada ta rozumiana wielopaszczyznowo jest zawarta rwnie wart. 4ust. 3Traktatu oUnii Europejskiej wwersji traktatu zLizbony.22 R. Andrzejczuk, Prawa czowieka podstaw prawa narodw do samostanowienia, Lublin 2004, s. 137.23 A. Szmyt, Leksykon prawa konstytucyjnego, Warszawa 2010, s. 378. 24 Vide: C. Mik, Zbiorowe prawa czowieka, analiza krytyczna koncepcji, Toru 1992, passim, czy te M.A. Nowic-ki, Co to s prawa czowieka? (http://www.hfhrpol.waw.pl/pliki/MNowicki_CoToSa.pdf).25 R. Andrzejczuk, Prawa czowieka, op. cit., s. 148.


jak wiele praw drugiej generacji) charakter norm programowych, czyli takich, ktre wsposb oglny wyznaczaj kierunek dziaania organw pastwa (w tym tworzenia istosowania prawa), ale nie zawieraj wsobie bezporednio obowizku ani roszczenia (nie s zwykle bowiem opa-trzone sankcj). Wduej mierze pozostaj wic poza sfer wicego formalnie prawa. Azatem wskazywane przez nie cele mog by realizowane wrnym, bliej nieokrelonym stopniu.

Rwnie wobec samego pojcia generacje wysuwane s krytyczne argumenty, zkt-rymi wduej mierze mona si zgodzi. Po pierwsze termin ten sugeruje zastpowanie jednych praw innymi, podczas gdy wtym przypadku chodzi ouzupenianie iposzerzanie katalogu praw czowieka, anie jego czciow derogacj. Po drugie pojcie to sugeruje, i kolejno, wjakiej rozwijaa si ochrona praw czowieka wpastwach Zachodu, jest natural-na iw tym sensie jedynie suszna26.

Jeeli chodzi o katalog praw trzeciej generacji, to on rwnie nie jest jeszcze w peni uksztatowany. Mona jednak zaryzykowa stwierdzenie, ze zaliczamy do niego:

prawo do pokoju; prawo do pomocy humanitarnej; prawo do zdrowego rodowiska naturalnego; prawo do wsplnego dziedzictwa ludzkoci; prawo do wasnych zasobw ibogactw naturalnych; prawo do wasnej tosamoci narodowej ietnicznej; prawo do komunikowania si; prawo do rozwoju; prawo do dobrej administracji; prawo narodw do samostanowienia.

Reasumujc: koncepcja praw trzeciej generacji napotyka od samego pocztku swego istnienia opr doktryny. Akcentuje si, i prawa czowieka raczej si uzupeniaj, ni ukadaj wnastpujce po sobie generacje. Ponadto negowane bywa zarwno samo pojcie praw kolektywnych, jak iich zbioro-wa istota. Poza tym wprzeciwiestwie do praw pierwszej generacji, ktrych ochrona jest praktycznie kompletna, jeli chodzi okorelacj doktryny ipraktyk ich pozytywizacji (kodyfikacji), czy nawet praw drugiej generacji, ktrych kodyfikacja jest coraz peniejsza27, prawa trzeciej generacji maj czsto, na-wet po sformuowaniu wprzepisach prawa, charakter tak oglny, e nie mona na tej podstawie wywo-dzi roszcze na gruncie prawnym. Azatem s to nie tyle prawa, ktre naley zagwarantowa iktrych naley przestrzega, ile raczej koncepcje, cele ipostulaty, do ktrych naley dy28.

Wspczesne wyzwania dla ochrony praw czowieka rni si wsposb naturalny od tych zprzeszoci. Po pierwsze, wzwizku zuregulowaniem praw czowieka wsposb multi-centryczny oprcz paszczyzny krajowej take na poziomie midzynarodowym iponadna-rodowym pastwa ze swymi narodowymi interesami ipotencjalnie zmienn polityk we-wntrzn przestay stanowi najwiksze zagroenie, jak miao to miejsce wprzeszoci. Nie da si zatem ukry, e wtej materii dokonano wostatnich kilku dekadach istotnego postpu. Nie zmienia tego nawet fakt, e ochrona ponad-, azwaszcza midzynarodowa ma czsto nie-

26 C. Mik, Zbiorowe prawa czowieka, op. cit., s. 90-91.27 Interesujco wtym kontekcie wypada porwnanie EKPC iKPP oraz katalogu praw zawartych wobu aktach normatywnych, ktre dzieli od siebie ponad p wieku.28 P. Gerber, Zalecenie wsprawie dobrej administracji. Prezentacja oglna, [w:] H. Izdebski, H. Machiska (red.), Wposzukiwaniu dobrej administracji, Warszawa2008, s. 30.


rwny podmiotowy zakres obowizywania (gdy nie wszystkie konwencje wramach ONZ czy RE s sygnowane iratyfikowane29) oraz e zjawisko multicentrycznoci zawiera wsobie ryzyko kolizji na poziomie wykadni istosowania prawa praw czowieka.

Po drugie, obecne problemy zwizane s ze zglobalizowan gospodark ifunkcjonujcy-mi wjej ramach podmiotami, ktre dziaaj ponad granicami pastwowymi iniezalenie od nich, co stanowi jedn zgwnych przyczyn dezaktualizacji pojcia suwerennoci pastwo-wej wjej klasycznym rozumieniu. Prby iprzypadki przeniesienia dziaa sucych regulacji prawnej na poziom ponad- imidzynarodowy s zatem raczej sposobem reakcji, anie czynni-kiem generujcym zmiany wtej kwestii. Ponadto wtym kontekcie warto rozway potrzeb takiego konstruowania regulacji normatywnych, by staway si one normami typu erga omnes, aplikowalnymi do wszystkich wariantw stosunkw midzy podmiotami [prawa A.K.]30.

Po trzecie kolejne wyzwanie zwizane jest znowymi, nasilonymi lub unowoczenio-nymi zjawiskami31, takim jak:

nowoczesny iglobalny terroryzm iunowoczenione piractwo (problem ochrony praw indywidualnych versus zbiorowe bezpieczestwo);

wojny wewntrzne nowego typu; czciowo zwizana zpowyszym ochrona prywatnoci wwiecie cyfrowym (ko-

rzystanie zInternetu imediw elektronicznych, komunikowanie masowe, moni-toring itechnologie policyjne, handel danymi);

prawa osb starszych iniepenosprawnych (dyskryminacja, ageizm ihandica-pizm), ktrych liczba ijako ycia na tyle wzrosa wraz zpostpem cywilizacyj-nym wdziedzinie medycyny, e zaczy domaga si szerszego udziau wyciu publicznym;

wolno i etyczno bada naukowych w rozwijajcym si technicznie wiecie (biomedycyna klonowanie, in vitro, GMO iinne eksperymenty zDNA);

prawa mniejszoci seksualnych (ktre niektrzy proponuj nazwa czwart ge-neracj praw czowieka, co jednak wydaje si zabiegiem bardziej uzasadnionym marketingowo, ni opartym na racjonalnej kategoryzacji).

Zjawisko niedoregulowania wtych kwestiach wynika zprostej prawidowoci, i prawo zzasady poda nieco ztyu za rzeczywistoci spoeczn ireaguje na ni wsposb nastpczy (a posteriori).

Po czwarte, globalizacja izwizany zni multikulturalizm jako efekt globalnych mi-gracji przyniosy skutek uboczny wpostaci swoistego zagroenia dla uniwersalnoci ochro-ny praw czowieka, jakim s prby ich relatywizowania itym samym podwaanie legityma-cji powszechnoci ich ochrony.

Po pite katalog praw indywidualnych wyduy si na tyle (vide: Karta Praw Podsta-wowych UE), e mona zaryzykowa twierdzenie, i obecnie ich regulacja jest wmiar kom-pletna (co nie znaczy, e przy tym nienaruszana). Powraca zatem dyskusja dotyczca praw kolektywnych ipotrzeby ich spozytywizowania.

29 Najszerszy zasig podmiotowy ma Konwencja oPrawach Dziecka obowizujca w193 pastwach.30 Zauwaono to ju w: Z. Kdzia, Wspczesna buruazyjna koncepcja podstawowych praw, wolnoci iobowizkw obywatelskich, [w:] M. Szczepaniak (red.), Prawa iobowizki obywatelskie wPolsce ina wiecie, Warszawa 1974, s. 51. 31 Niektre ztych zjawisk szerzej omwiono w: K. Beszyska, Prawa czowieka wyzwania doby globalnej, [w:] L. Koba, W. Wacawczyk (red.), Prawa czowieka, wybrane zagadnienia iproblemy, Warszawa 2009, s. 495-506.

mgr Tomasz wiertniak Akademia Ignatianum wKrakowie

Zagadnienie obiektywnoci iuniwersalnoci praw czowieka.Zarys problematyki

The Question of Objective and Universal Elements in Human Right Concept

StreszczenieWartykule zostay zaprezentowane podstawowe zagadnienia zwizane zmoliwoci uzasadnienia obiektywnego obowizywania praw czowieka oraz ich uniwersalnego charakteru. Rozwaania te zo-stay poprzedzone krtkim historycznym zarysem ksztatowania si idei praw czowieka. Wskazano na saboci podejcia pozytywistyczno-prawnego odnonie do praw czowieka, akcentujc potrzeb poszukiwania ich filozoficznych podstaw. Autor podkrela w tym miejscu zwizek praw czowieka zkategori godnoci osoby ludzkiej, wypracowanej weuropejskim krgu cywilizacyjno-kulturowym, opartym na dorobku filozofii staroytnej imyli inspirowanej religi chrzecijask. Fakt zakorzenie-nia koncepcji praw czowieka wtradycji europejskiej wskazuje co stanowi konkluzj artykuu na ograniczone moliwoci ich przeszczepienia na grunt innych kultur. Fakt ten nie przekrela jednak istnienia wsplnych dla wikszoci kultur elementarnych wartoci, mogcych stanowi podstaw do zaakceptowania przez nie pewnego minimum praw przysugujcych kademu czowiekowi.

Sowa kluczowe: prawa czowieka, osoba ludzka, godno, pozytywizm prawny, prawo naturalne

SummaryThis article presents basic problems related to possibility of justification of human rights as an ob-jective and universal rules. First part is ashort outline of the history of human rights` concept. After that author shows the importance of the philosophical foundations of human rights - emphasizing the connection between human rights and the category of human person`s dignity. This category is distinctive for the European culture, based on the heritage of ancient (Greek and Roman) philosophy and Christianity. Connection between idea of human rights and European heritage shows the limita-tions concerning possibility of recognition of human rights in other cultures and civilizations. But, on the other hand, despite the diversity of cultures, it is possible to find some basic universal values. This fact shows the opportunity that different cultures may accept minimum of fundamental human rights.

Key words: human rights, human person, dignity, legal positivism, natural law

Wstp

Dowiadczenie okruciestw wojen wiatowych oraz totalitarnych ustrojw pastwowych stao si wdwudziestym wieku udziaem ludzi zamieszkaych na niemal caej kuli ziemskiej. Domagao si ono od spoecznoci midzynarodowej podjcia dziaa, ktre ochroni ludz-


ko przed kolejnymi nieszczciami. Ztego te powodu w1948 roku Zgromadzenie Oglne ONZ uchwalio Powszechn Deklaracj Praw Czowieka, wskazujc na istnienie ponadpa-stwowych praw, przysugujcych kademu czowiekowi wsposb konieczny zsamej racji bycia czowiekiem, stanowicych granic ingerencji wadzy wycie jednostki. Od tego czasu datuje si niebyway rozkwit idei, ale take normatywnych kodyfikacji dotyczcych praw czowieka1.

Uznanie istnienia praw czowieka pociga za sob problem uzasadnienia ich obowizywania oraz problem moliwoci ich nieprzymuszonego przestrzegania wkulturach innych ni europej-ska (czy te szerzej zachodnia). Warto wszake pamita, e caa koncepcja praw czowieka stano-wi owoc europejskiej myli filozoficznej, prawnej ipolitycznej. Jej umocowanie wdokumentach midzynarodowych rwnie jest wynikiem midzynarodowej dominacji pastw Zachodu po II wojnie wiatowej. Nasuwa si tu zatem pytanie, czy idea praw czowieka stanowi oglnoludzkie dobrodziejstwo, ktrym trzeba si dzieli zinnymi kulturami, czy te moe jest ona wynikiem swoistego dyktatu przekonanego oswojej wyszoci cywilizacyjnej Zachodu.

Warto wtym miejscu dopowiedzie, e przez zagadnienie obiektywnoci praw czowieka b-dziemy tu rozumieli to, czy obowizuj one niezalenie od ludzkiego onich stanowienia. Ujmujc rzecz inaczej, chodzi tu ookrelenie, czy faktycznie mona stwierdzi iw sposb racjonalny uza-sadni, e kademu czowiekowi przysuguj wsposb konieczny okrelone uprawnienia. Wie si ztym kwestia uniwersalnoci praw czowieka, przez ktr bdziemy rozumieli moliwo ich akceptacji irespektowania winnych nich Zachd krgach kulturowo-cywilizacyjnych.

Rozwaenie zasygnalizowanych powyej problemw stanie si atwiejsze, jeli przeledzi si skrtowo dzieje formowania si idei iwspczesnej koncepcji praw czowieka.

Zarys dziejw idei praw czowieka

Jak ju wspomniano, idea praw czowieka narodzia si wzachodnioeuropejskim krgu kulturowym, azatem wywodzcym si ztradycji staroytnej filozofii greckiej, prawa rzym-skiego oraz religii chrzecijaskiej. W filozofii staroytnej Grecji i Rzymu trudno znale odpowiednik idei praw czowieka. Prawa przysugiway bowiem w tamtych czasach jedy-nie dorosym mczyznom posiadajcym obywatelstwo. Myl antyczna wypracowaa jednak niezwykle istotn koncepcj prawa naturalnego, stanowicego podstaw prawomocnoci imiar dla prawa stanowionego2. Wtki te mona wskaza ju uHeraklita zEfezu iw myli pitagorejczykw, kontynuowane i rozwijane byy przez Platona iArystotelesa, anastpnie przez stoikw (Seneka, Cyceron, Marek Aureliusz)3. Wkoncepcji tej prawo pastwowe po-strzegane jest jako wyraz odczytania przez ludzki rozum prawa obiektywnego4. Zadaniem

1 Mona tu wskaza takie akty prawne, jak np. Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich iPolitycznych z1966 r., Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych iKulturalnych z1966 r., Deklaracja Wiedeska iProgram Dziaania z1993 r., czy te Europejska Konwencja oOchronie Praw Czowieka iPodstawowych Wolnoci z1950 r. Zob. R. Kuniar, Prawa czowieka. Prawo, instytucje, stosunki midzynarodowe, Warszawa 2002, s. 407-519.2 Klasycznym przykadem przekonania Grekw oistnieniu niepisanego prawa stojcego ponad prawem pa-stwowym jest Antygona Sofoklesa. Na temat pocztkw koncepcji prawa naturalnego zob. J. Gajda, Prawo natury iumowa spoeczna wfilozofii przedsokratejskiej, Wrocaw 1986.3 Myl stoicka (zwaszcza Seneka iMarek Aureliusz) akcentowaa take naturaln rwno ludzi. Zob. G. Reale, Historia filozofii staroytnej, tom IV: Szkoy epoki cesarstwa, Lublin 1999, s. 100-119, 149-166. 4 J. Gajda mwi o przetumaczeniu prawa natury na jzyk stanowie ludzkich. Por. J. Gajda, Prawo natury iumowa spoeczna, op. cit., s. 60 i160.


za rzdzcego jest troska owsplne dobro obywateli5. Nie ma tu wic miejsca na identyfi-kowanie prawa zarbitralnym postanowieniem woli panujcego. Widzimy tu zatem rozumie-nie prawa jako pochodnej rozumu (odkrywajcego, anie dowolnie konstruujcego zasady wiata-kosmosu), co oznacza uznanie istnienia granic wadzy pastwowej. Granicami tymi s obiektywne prawa wpisane wnatur czowieka (mikrokosmos) iwiata (makrokosmos).

Pojawienie si irozwj religii chrzecijaskiej6 oznaczay zwrcenie uwagi na szczegln warto kadego czowieka jako stworzonego na obraz ipodobiestwo Boe (Stary Testa-ment), aponadto, oczym naucza Nowy Testament, odkupionego przez Boga (ktry przyj, awic swoicie wywyszy, ludzk natur wOsobie Jezusa Chrystusa, adla zbawienia kade-go czowieka cierpia iumar na krzyu) ipowoanego do ycia wiecznego. Chrzecijastwo ponadto ugruntowao pogld oistnieniu indywidualnej niemiertelnej duszy ludzkiej, uka-zywao take rwno ludzi (i osobist odpowiedzialno) wzgldem Boga, niezalenie od narodowoci czy zajmowanej pozycji spoecznej. Wprowadzao, obok starotestamentalnego Dekalogu (zawierajcego takie normy jak nie zabijaj, nie kradnij itd.), nakaz mioci bliniego oraz mioci nieprzyjaci. Wreszcie nie naley zapomina, e to na gruncie chrzecijaskiej teologii wypracowano pojcie osoby (persona) jako indywidualnego podmiotu obdarzonego rozumem iwoln wol7. Pojcie osoby odegra wan rol wksztatowaniu si przekonania oszczeglnej wartoci kadego czowieka (godno osoby ludzkiej).

W myli redniowiecznej rwnie nie wypracowano koncepcji praw czowieka w no-woytnym rozumieniu tego terminu, rozwijano natomiast, w chrzecijaskim kontekcie, teori prawa naturalnego. Jej chyba najpeniejszy inajbardziej klarowny wyraz przedstawi Tomasz zAkwinu8. Wjego ujciu prawo to rozporzdzenie rozumu praktycznego wydane dla dobra wsplnego przez sprawujcego piecz nad wsplnot, promulgowane9. Widzimy tu powizanie prawa zrozumem (a nie wol) idobrem wsplnym. Wedug Tomasza prawo stanowione przez czowieka (lex humana) powinno pozostawa wzgodzie zprawem natu-ralnym (lex naturalis), bdcym partycypacj ludzkiej rozumnej natury wprawie wiecznym (lex aeterna), bdcym niezmiennym stwrczym planem Boym. Podstawowy nakaz prawa naturalnego, odkrywanego przez ludzki rozum, brzmi czy dobro, aza unikaj. Porzdek prawa natury, azatem sposb realizacji dobra, rozpozna mona poprzez naturalne inklina-cje wpisane wludzk rozumn natur: inklinacj do ycia, przekazywania ycia oraz rozwoju ycia osobowego wspoecznoci. Rozporzdzenie wadzy sprzeczne zprawem naturalnym, przekrelajce wspomniane inklinacje, godzi tym samym wzamys stwrczy Boga ijako takie nie posiada mocy wicej10. Zatem prawo pastwowe gwacce inklinacje zawarte wludz-kiej naturze jest wrzeczy samej pseudoprawem. Ponadto Tomasz wskazywa na szczegln

5 Zob. Arystoteles, Polityka, ks. III, r. 7, 1279 a.6 Zob. F.J. Mazurek, Godno osoby ludzkiej podstaw praw czowieka, Lublin 2001, s. 23-30. Por. szerzej: F. Com-pagnoni, Prawa czowieka. Geneza, historia izaangaowanie chrzecijaskie, przek. S. Bielaski, Krakw 2000.7 Zgodnie zklasycznym okreleniem Boecjusza Osoba to substancja niepodzielna, orozumnej naturze (Natu-rae rationabilis individua substantia). Cyt. za: R. Heinzmann, Filozofia redniowiecza, Kty 1999, s. 106.8 Zob. Tomasz zAkwinu, Suma teologiczna, I-II, q. 90-91; E. Gilson, Tomizm. Wprowadzenie do filozofii w. To-masza zAkwinu, Warszawa 2003, s. 305-311; por. te M.A. Krpiec, Czowiek iprawo naturalne [ibidem, Dziea, tom X], Lublin 1993.9 Tomasz zAkwinu, Suma teologiczna, I-II, q. 90, a. 4.10 Por. M.A. Krpiec, Czowiek iprawo naturalne, op. cit., s. 198-207; F.J. Mazurek, Godno osoby ludzkiej, op. cit., s. 202.

36 Prawa czowieka. Wspczesne zjawiska, wyzwania, zagroenia

warto osoby ludzkiej jako bytu rozumnego iwolnego11, inspirujc pniejszych mylicieli, reprezentujcych nurt personalizmu (m.in. Jacques Maritain12).

Warto doda, e wepoce redniowiecza wiato dzienne ujrza jeden zpierwszych doku-mentw okrelajcych prawa poddanych: Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobd), wydana wAnglii w1215 r. przez krla Jana bez Ziemi.

Uschyku redniowiecza oraz wepoce renesansu uczeni (midzy innymi Pawe Wod-kowic) formuowali koncepcje przyznajce wszystkim ludziom (nie tylko chrzecijanom, ale take poganom) prawa do ycia, posiadania wasnoci iwasnego pastwa oraz wolnoci od siowego przymusu wyznawania religii chrzecijaskiej. Reprezentanci hiszpaskiej schola-styki (D. de Soto, B. de Las Casas) wskazywali na konieczno poszanowania praw Indian. Kwestia godnoci czowieka bya jednym z programowych zagadnie filozofii renesansu (Marsilio Ficino, Giovanni Pico della Mirandola).

Okres XVII iXVIII wieku to czas ksztatowania si liberalizmu inowoytnej koncepcji spo-eczestwa ipastwa, przy wykorzystaniu nowych idei stanu natury (przedspoecznego) iumo-wy spoecznej (H. Grocjusz, T. Hobbes, J. Locke, J.J. Rousseau). Koncepcje te, charakteryzujce si spor doz arbitralnoci (stan natury iumowa spoeczna stanowiy tu raczej postulaty ni odkrycie), stany zarazem upodstaw ksztatowania si nowoytnej koncepcji praw jednostki, rozumianej jako swoisty atom, ktry wyposaony wsuwerenne prawa, dla ich zabezpieczenia powouje (wraz zinnymi jednostkami -atomami) do istnienia spoeczestwo moc umowy13.

Okres owiecenia przynosi kilka wanych wydarze. Pierwsze znich to dziaalno my-licieli przygotowujcych Rewolucj Francusk isama ta rewolucja, skutkujca zjednej stro-ny uchwaleniem Deklaracji Praw Czowieka iObywatela (1789), az drugiej wybuchem nie-spotykanego wrcz terroru iludobjstwa dokonywanego wimi szczytnych, zdawaoby si, hase wolnoci, rwnoci, braterstwa. Wroku 1776 r. wAmeryce Pnocnej wtrakcie procesu konstytuowania si Stanw Zjednoczonych uchwalono dwa wane dokumenty: Kart Praw Wirginii oraz Deklaracj Niepodlegoci, za wroku 1791 przyjto zbir poprawek do Konsty-tucji USA, tzw. Bill of Rights (Karta Praw).

Wreszcie na okres owiecenia przypada dziaalno niemieckiego filozofa Immanuela Kanta, ktrego dorobek stanowi znaczcy wkad w rozumienie oraz podkrelenie godno-ci ipodmiotowoci czowieka14. Klasycznym wyrazem stanowiska Kanta jest sformuowa-ny przez niego imperatyw: Postpuj tak, aby czowieczestwa tak wtwej osobie, jako te

11 Wedug Tomasza nie ma wprzyrodzie niczego, co by przewyszao osob: persona significat id quod est perfec-tissimum in tota natura. Tomasz zAkwinu, Suma teologiczna, I, q. 29, a. 3. Cyt. za: E. Gilson, Tomizm, op. cit., s. 347. Zob. te: H. Majkrzak, Antropologia integralna wSumie Teologicznej w. Tomasza zAkwinu, Krakw (brak daty wydania), s. 239-248.12 Zob. J. Maritain, Humanizm integralny, Warszawa 1981.13 Zob. P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka. Przyczynek do studiw oideologii czasw ponowo-ytnych, Warszawa 2008, s. 29. Por. take: P. wiercz, Znaczenie pojcia natura wdoktrynie politycznej Thomasa Hobbesa na tle koncepcji zoon politikon, Horyzonty Polityki 2010, nr 1(1).14 Cho trzeba podkreli, e uzasadnienie godnoci czowieka wfilozofii Kanta opiera si zasadniczo na innych przesankach ni wprzypadku filozofii klasycznej, odwoujcej si do dorobku myli greckiej i scholastycznej. Kant wykluczy moliwo zbudowania etyki woparciu orozpoznanie ludzkiej natury. Wedug filozofa zKr-lewca jedynie realizacja obowizku (prawa wywiedzionego z zasad czystego rozumu) ze wzgldu na sam ten obowizek moe by motywem moralnego dziaania. Zob. E. Coreth, H. Schndorf, Filozofia XVII iXVIII wieku, prze. P. Gwiazdecki, Kty 2006, s. 206-215. Na temat rnic pomidzy koncepcj klasyczn aetyk Kanta zob. T. Biesaga, Cel czy nakaz racj dziaania moralnego, [w:] Spr ocel. Problematyka celu icelowociowego wyjaniania, Zadania wspczesnej metafizyki (10), red. A. Maryniarczyk [et al.], Lublin 2008, s. 185-196.


wosobie kadego innego uywa zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako rodka15. Sama za przysugujca czowiekowi godno zostaa przez krlewieckiego filozofa scharaktery-zowana wnastpujcy sposb: To, co ma cen, mona zastpi przez co innego, jako jego rwnowanik, co za wszelk cen przewysza, awic nie dopuszcza adnego rwnowani-ka, posiada godno16. Wdwudziestym wieku, zwaszcza po II wojnie wiatowej, koncepcja praw czowieka, nieco zapomniana wwieku dziewitnastym, zacza przeywa swj rene-sans. Wokresie tym mamy do czynienia zwieloci deklaracji (poczwszy od Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka) iaktw normatywnych oraz intensywnym rozwojem organizacji midzynarodowych ipozarzdowych majcych na celu propagowanie iochron praw czo-wieka17. Przestrzeganie praw czowieka stao si czym wrodzaju midzynarodowego stan-dardu, awrcz czynnika decydujcego olegitymizacji ustroju pastwowego18.

Wpewnej separacji od sfery prawno-instytucjonalnej rozwija si filozoficzny nurt perso-nalizmu, ktrego przedstawiciele (tacy jak np. J. Maritain19, E. Mounier, M. Scheler, D. von Hil-debrand, czy wPolsce Karol Wojtya ijego uczniowie), nawizujcy do rnych filozoficznych tradycji (zarwno do Tomasza zAkwinu, jak ido filozofii nowoytnej, m.in. do Kanta), wskazy-wali na szczegln godno iwarto osoby ludzkiej, ktrej afirmacja podniesiona zostaa jak wprzypadku personalizmu K. Wojtyy do rangi naczelnej normy moralnej20. Godno czo-wieka jako podstawa praw czowieka podkrelana jest take, zwaszcza od czasw pontyfikatu Jana XXIII iSoboru Watykaskiego II, wdokumentach Magisterium Kocioa Katolickiego21.

Czasy nam wspczesne charakteryzuje zjednej strony rozwijanie kolejnych generacji praw czowieka22, postulowanie przez rnorodne grupy nacisku tworzenia coraz to nowych kate-

15 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralnoci, Kty 2009, tum. M. Wartenberg, s. 46.16 Ibidem, s. 51.17 Na temat midzynarodowej ochrony praw czowieka zob. J. Hoda [et al.], Prawa czowieka. Zarys wykadu, Warszawa 2008, s. 50-80.18 Krytycy mwi wrcz oprzeksztaceniu si koncepcji praw czowieka wrodzaj wieckiej religii czy te laickie-go dogmatu. Prawa czowieka pisz P. Baa iA. Wielomski przeksztaciy si wic zkoncepcji prawnej wide-ologi, ktra nabraa cech parareligijnych ito wdodatku religi wojujc zherezj (pozakanoniczn interpretacj) iideologicznym pogastwem (tymi, ktrzy praw tych nie uznaj). P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka, op. cit., s. 18.19 J. Maritain stanowi tu pewien wyjtek, gdy wraz ze swoj koncepcj chrzecijaskiego personalizmu odegra wan rol wprzygotowaniu Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, wktrej wskazano na godno osoby ludz-kiej jako na podstaw praw czowieka. Zob. F.J. Mazurek, Godno osoby ludzkiej, op. cit., s. 128-130.20 Zgodnie zformu Persona est affirmanda et amanda propter se ipsam Osobie nalena jest afirmacja imio ze wzgldu na ni sam (dla niej samej). Por. T. Biesaga, Osoba anormy etyczne, [w:] Spr oosob wwietle kla-sycznej koncepcji czowieka, red. P.S. Mazur, Krakw 2012, s. 113-121. Na temat personalistycznego nurtu filozofii zob. szerzej: S. Kowalczyk, Nurty personalizmu. Od Augustyna do Wojtyy, Lublin 2010.21 Zob. szerzej: F.J. Mazurek, Prawa czowieka wNauczaniu Spoecznym Kocioa (od papiea Leona XIII do pa-piea Jana Pawa II), Lublin 1991.22 W literaturze wyrnia si zasadniczo trzy generacje praw czowieka (cho mona te obecnie spotka postulaty wyodrbnienia kolejnej, czwartej generacji praw czowieka). Pierwsza generacja obejmuje przede wszystkim prawa wolnociowe ipolityczne, zwizane zideami owiecenia iliberalizmu, wskazujce na ogra-niczenia ingerencji wadzy wycie jednostek, np. prawo do ycia, wolno ibezpieczestwo osobiste, wolno sowa, sumienia i wyznania, czy te prawo do udziau w yciu publicznym. Druga generacja dotyczy praw socjalno-ekonomicznych, awic (w przeciwiestwie do praw pierwszej generacji) wskazujcych na aktywn rol pastwa w zabezpieczaniu minimum socjalnego obywateli i obejmuje midzy innymi prawo do pracy igodziwej pacy, prawo do ubezpiecze spoecznych, opieki medycznej iwiadcze socjalnych, czy te prawo do nauki. Zkolei na trzeci generacj skadaj si prawa dotyczce zbiorowoci (kolektywne, solidarnociowe), takie jak prawo do pokoju, rozwoju, rodowiska naturalnego, czy te prawo do wsplnego dziedzictwa ludzko-ci. Kwesti dyskusyjn pozostaje, na ile poszczeglne generacje wzajemnie si uzupeniaj, ana ile stanowi


gorii praw. Samo za wspczesne rozumienie praw wskazuje na jego pokrewiestwo zmy-l itradycj owieceniow ipoowieceniow23. Zdrugiej za strony panujcy dzi wfilozofii postmodernizm irelatywizm, wpoczeniu zdominujcym nastawieniem utylitarystycznym i konsumpcyjnym, czyni wrcz niemoliwym uzasadnienie i obron szczeglnej wartoci igodnoci osoby ludzkiej, stojcej (zgodnie zDeklaracj z1948 r.) upodstaw praw czowieka. Prowadzi to do sytuacji, wktrej jednoczesnemu rozwojowi kolejnych uprawnie towarzyszy negacja praw tak podstawowych jak prawo do ycia, bdce przecie podstaw iwarunkiem wszelkich innych praw24.

Problem uzasadnienia praw czowieka

Prawa czowieka midzy pozytywizmem aprawem naturalnym

Jak trafnie zauwaa R. Kuniar, jedn zcharakterystycznych cech rozwoju praw czo-wieka jest obecnie rozerwanie zwizku midzy refleksj filozoficzn i doktrynaln a kon-kretnymi przedsiwziciami legislacyjno-instytucjonalnymi wsferze ich ochrony, zarwno wpaszczynie wewntrzpastwowej, jak imidzynarodowej25. Dlatego te, wujciu tego autora, refleksja nad zasadami iwartociami stanowicymi fundament praw czowieka zo-staa przesonita sprawami taktyki formuowania kolejnych roszcze przez poszczeglne grupy spoeczne izapewniania sobie przez nie dalszych uprawnie26. Prowadzi to do sytu-acji, wktrej realne staje si zagroenie dla praw czowieka, ktrych rozwj zjednej strony bdzie wytycza radosna twrczo kolejnych grup nacisku (bo przecie wszystko mona zadekretowa), za ci, ktrzy zechc narusza owe prawa, bd usprawiedliwieni brakiem fundamentu moralnego oraz wzgldnoci oglnych norm prawnych27.

Warto przypomnie, e powojenny renesans ibyskawiczny rozwj koncepcji praw czowie-ka stanowiy wyraz sprzeciwu wobec zbrodni dokonywanych przez totalitarne wadze pastwo-we. Byy zatem wyrazem bankructwa koncepcji pozytywizmu prawniczego, zgodnie zktrym nawet najokrutniejsze prawo, oile zostao ogoszone przez legaln wadz, posiada charakter wicy28. Prawom czowieka miaby tu przysugiwa status normy nadrzdnej (analogicznie do koncepcji prawa naturalnego), wyznaczajcej granice, ktrych nie moe przekracza prawo stanowione. Jedyn funkcj praw czowieka pisze W. Osiatyski jest ustanowienie granic

wyraz niemoliwych do pogodzenia tradycji ipostulatw. Zob. P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka, op. cit., s. 60-89; R. Kuniar, Prawa czowieka, op. cit., s. 50-57. 23 Por. P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka, op. cit., s. 202-203.24 Wprawodawstwie wspczesnym pastw zachodnich bezwzgldne prawo do ycia czsto nie przysuguje oso-bom na najwczeniejszym (prenatalnym) etapie rozwoju (aborcja), oraz, wniektrych pastwach, nieuleczalnie chorym (eutanazja). Wwietle wpywowych nurtw wspczesnej bioetyki (midzy innymi Petera Singera) pra-wo do ycia przysuguje tylko ludziom aktualnie posiadajcym osobow samowiadomo. Tym samym odmawia si osobowej godnoci iprawa do ycia nie tylko nienarodzonym czy terminalnie chorym, ale take noworodkom, osobom gboko upoledzonym, czy te wstanie dugotrwaej piczki. Zob. F.J. Mazurek, Godno osoby ludz-kiej, op. cit. s. 241-281; W. Booz, Bioetyka iprawa czowieka, Warszawa 2007, s. 67-85.25 R. Kuniar, Prawa czowieka, op. cit., s. 34. Podobnie problem ten ujmuj P. Baa iA. Wielomski: Cech charakterystyczn dyskursu prawo-czowieczego jest kompletne oderwanie go od fundamentu filozoficznego. P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka, op. cit., s. 107.26 R. Kuniar, Prawa czowieka, op. cit., s. 34-35.27 Ibidem, s. 4828 Por. P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka, op. cit., s. 108-109.


przymusu zbiorowego, jakiemu moe podlega jednostka, przez wymienienie jako wyjtkw tego, czego nie mog jej zrobi wimi wsplnego interesu ani zbiorowo, ani jej przywdcy29.

Ujmujc prawa czowieka wrelacji do prawa stanowionego, dostrzegamy wyrane ana-logie do prawa naturalnego. Zarwno prawa czowieka, jak iprawo naturalne peni funkcj normy fundamentalnej ocharakterze moralnym, nadrzdnej wzgldem prawa stanowione-go. Zasadnicz rnic midzy wspczesn koncepcj praw czowieka akoncepcjami prawa naturalnego jest fakt, i te drugie stanowiy owoc uzasadnionej okrelon wizj czowieka iwiata filozoficznej refleksji. Fundamentu takiego (poza niesprecyzowan bliej godnoci osoby ludzkiej) prno szuka wprzypadku rozwijanych po drugiej wojnie wiatowej coraz bardziej szczegowych katalogw praw czowieka.

Nie sposb wtym miejscu zgodzi si ze stwierdzeniem W. Osiatyskiego, negujcego potrzeb uzasadniania praw czowieka. Jego zdaniem specyfika praw czowieka, jako praw fundamentalnych przysugujcych kademu czowiekowi zracji jego czowieczestwa, mia-aby polega na tym, e nie potrzebuj adnego uzasadnienia. Nale one bowiem do ka-dego czowieka jako czowieka, stanowic niejako cz naszego czowieczestwa. Wystarczy powoa si na to, e jaki byt jest czowiekiem, by uzasadni jego roszczenie do uprawnie wynikajcych ztyche praw. Ich fundamentalny iprzyrodzony charakter polega wanie na tym, e nie wymagaj one uzasadnie; uzasadnie wymagaj odstpstwa od tych praw30.

Powysze stwierdzenie mona by przyj przy zaoeniu istnienia powszechnie podziela-nego rozumienia samej natury ludzkiej. atwo jednak wskaza, e takiego uniwersalnego ro-zumienia natury ludzkiej nigdy nie wypracowano31. Postulat Osiatyskiego oddzielenia praw od filozofii mogcej te prawa uzasadni32 brzmi jeszcze mniej przekonujco wobec rozwoju kolejnych generacji praw czowieka, ktrych zwizek zsamym czowieczestwem (przy zao-eniu, e istnieje jakie uniwersalne bazowe rozumienie czowieczestwa), nie jest oczywisty, aich tre stanowi raczej wyraz partykularnych interesw okrelonych grup spoecznych33.

Mona zatem postawi tez, e propagowanie ikatalogowanie kolejnych praw czowieka woderwaniu od uzasadniajcych je racji filozoficznych, kulturowych czy te religijnych po-woduje, i zostaj one sprowadzone do roli arbitralnych postulatw, narzucanych wikszoci przez rodowiska igremia wiodce prym worganizacjach midzynarodowych. Problem ten

29 W. Osiatyski, Prawa czowieka iich granice, prze. S. Kowalski, Krakw 2011, s. 269. 30 W. Osiatyski, Wprowadzenie do praw czowieka, tekst na stronie internetowej Helsiskiej Fundacji Praw Czo-wieka, http://www.hfhrpol.waw.pl/pliki/WOsiatynski_HistIFilo.pdf, s. 2. Przyjcie bez zastrzee tej tezy oznacza-oby, e sam fakt okrelenia przez odpowiedni instytucj jakiego uprawnienia bd roszczenia (nawet najbardziej kontrowersyjnego) mianem prawa czowieka czynioby ze dogmat, przyjty bez adnego uzasadnienia idoma-gajcy si bezdyskusyjnego respektowania. Na temat niebezpieczestwa arbitralnego narzucania postulatw ide-ologicznych (tak kontrowersyjnych, jak np. tzw. prawa reprodukcyjne, w tym prawo do aborcji) pod pozorem obiektywnych praw czowieka, zob. M. Czachorowski, Europytania. Unia Europejska aprawa czowieka, Lublin 2003.31 Por. P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka, op. cit., s. 115-138.32 [] kluczowe jest odrnienie normatywnej uniwersalnoci praw czowieka jako standardu od filozoficznej uniwersalnoci przekona, wartoci iwiatopogldw. W. Osiatyski, Prawa czowieka, op. cit., s. 230.33 Por. P. Baa, A. Wielomski, Prawa czowieka iich krytyka, op. cit., s. 139-149. Wspomniani autorzy pisz: A nazbyt wyranie wida, e kolejne generacje [praw T..] peni funkcje polityczne, suc zabezpieczeniu niektrych grup spoecznych oraz politycznych iuwiarygodnieniu ich politycznych ideologii oraz wiatopogl-dw. Grupy te swoje wizje polityczne arbitralnie podnosz do rangi praw czowieka, za pomoc medialnej pro-pagandy wtaczaj wmasy swoje pogldy, aby nastpnie wyraa moralne oburzenie, e kto mie nie przyjmowa ich wizji ideologicznych, ktrym chwil wczeniej arbitralnie nadano status praw czowieka, czyli praw natural-nych, powszechnych, wrodzonych. Ibidem, s. 148-149.


zauwaaj A. Wielomski iP. Baa: Od kilkudziesiciu lat problematyka praw czowieka jest tedy zdominowana przez prawnikw, ktrzy nadali jej wymiar techniczny, czyli procedural-ny. [] Cech charakterystyczn tej jurydycznej refleksji jest kompletny brak zainteresowa-nia ugruntowaniem praw czowieka. Jako jedyne rda traktuje si konwencje ideklaracje ONZ lub Rady Europy, bez wnikania, skd si wziy, oraz po co idlaczego powstay34.

Wobec powyszych zastrzee racj zdaj si mie przywoani wyej autorzy, zauwaa-jcy rac niekonsekwencj: W przypadku Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka mamy wic do czynienia zdziwaczn sytuacj: dokument ustanawiajcy te prawa jest dzi przed-stawiany jako oczywisty i naturalny, jako rdo wszelkiej sprawiedliwoci i legitymizacji, gdy tymczasem narodzi si zdecyzji stricte politycznej ifilozoficznie nie posiada adnych podstaw. Wobec tego, czy wsplny moralny standard, pozbawiony podstaw filozoficznych, moe mie jako taki wogle racj bytu?35.

Warto zwrci uwag na swoisty paradoks. Zjednej strony prawom czowieka przyznaje si status ponadustawowy, ponadpastwowy, sytuujc je ponad porzdkiem prawa stanowionego (analogicznie do koncepcji prawa naturalnego). Przysuguje im swoista rola normy nadrzdnej, do ktrej winno si stosowa prawodawstwo pastwowe, azatem normy okrelajcej granice, w ramach ktrych powinno sytuowa si prawo pozytywne. W tym sensie koncepcja praw czowieka sytuuje si wopozycji do teorii pozytywizmu prawniczego, zgodnie zktrym kada norma prawna wydana przez legaln wadz posiada charakter wicy. Zdrugiej jednak stro-ny, wobec braku wskazania filozoficznych uzasadnie obowizywania praw czowieka (przy programowym wrcz odrzucaniu potrzeby ich poszukiwania), jedynym uzasadnieniem dla tych praw staje si fakt ich ogoszenia przez okrelone midzynarodowe gremia.

Mamy tu zatem do czynienia zfaktycznym pozytywizmem prawnym, przeniesionym zpoziomu ustawodawstwa pastwowego na poziom organizacji midzynarodowych, usta-lajcych mniej lub bardziej arbitralnie katalog przysugujcych czowiekowi uprawnie36. Dochodzi tu zatem do sytuacji, kiedy wimi ograniczenia arbitralnoci postanowie wa-dzy pastwowej wskazuje si na istnienie norm nadrzdnych wzgldem prawa pozytywne-go, ktre jednak po bliszym ich zbadaniu same okazuj si specyficznym przypadkiem prawa pozytywnego: ich obowizywalno uzasadniona jest bowiem faktem ich ogoszenia przez okrelon instytucj midzynarodow.

Kwestia obiektywnoci iuniwersalnoci praw czowieka napotyka zatem powany pro-blem, ktry trafnie opisa M. Freeman: Jeli ta koncepcja praw czowieka posiada uzasadnie-nie filozoficzne, bdzie to zpewnoci zawsze kontrowersyjne, jako e wszystkie filozoficzne teorie dotyczce praw zostay za takie uznane. Jeli koncepcja praw czowieka nie posiada adnych filozoficznych uzasadnie, jej pretensje do tego, by posiada si moralnego oddzia-ywania, pozostaj bezpodstawne37.

34 Ibidem, s. 108.35 Ibidem, s. 112.36 Por. Ibidem, s. 108-109, 201. Podobnie twierdzi M. Freeman: Prawnicy, ktrzy dominuj wobszarze stu-diw nad prawami czowieka, czasami zdaj si, implicite bd explicite, na zaoenia filozoficzne pozytywizmu prawnego, wedle ktrego prawa czowieka s jedynie tym, co mwi przepisy prawa wzakresie praw czowieka. M. Freeman, Prawa czowieka, Warszawa 2007, s. 17.37 Ibidem, s. 53.


Prba wskazania obiektywnej podstawy praw czowieka

Wobec powyszych trudnoci wydaje si, e jedyn drog ocalenia praw czowieka jako powszechnie obowizujcej normy moralnej, byaby prba powizania ich z refleksj nad czowiekiem. Konieczne jest zatem zwrcenie uwagi na filozoficzne ikulturowe, atake rel

prawa człowieka. współczesne zjawiska, wyzwania, zagrożenia

Documents