predlog makrolokacije za novu deponiju u niskom regionu

Strana

1.UVOD

Još od najranijih perioda ljudske civilizacije prisutna je pojava nastanka čvrstih otpadaka, koji su direktan proizvod čovekovog življenja i rada, bez obzira da li on egzistira individualno ili u okviru seoskog, odnosno gradskog područja. Stvaranje otpadnih materija obuhvata one aktivnosti prilikom kojih materije dolaze u takvo stanje da više nemaju upotrebnu vrednost pa se bacaju ili se sakupljaju radi odlaganja. Danas, u prosečno razvijenom području, nastane po stanovniku na dan 1 kg čvrstih otpadaka, a u nekim razvijenim zemljama su te količine daleko veće. S promenama načina života, odnosno standarda, dolazi i do značajnih promena karakteristika otpada, tj. njegovih količina i sastava. Na količinu i sastav otpada, pored demografskih, sezonskih i geografskih faktora, bitan uticaj imaju i ekonomska moć stanovništva, potrošnja komercijalnih proizvoda, zakonske odredbe iz oblasti upravljanja otpadom, itd.

Deponija predstavlja mesto za odlaganje otpadnih materijala. Na deponiji nekada može da se vrši selekcija i reciklaža otpada.Obično se u današnje vreme vrši kategorizacija (klasifikacija) otpada prema tipu otpada koji se na njima odlaže. One mogu biti savremeno inženjerski osmišljene i pripremljene tako da se iskorišćavaju tečni produkti ili gas putem raspadanja organskog otpada. Savremene deponije generalno moraju imati minimalno jedan pokrivni sloj, koji se sastoji od nabijene gline sa minimalnom potrebnom debljinom za maksimalnu hidrauličnu prepreku. Deponije uglavnom grade lokalne samouprave. U skorije vreme na deponijama postoje mašine za sabijanje otpada da bi uštedele prostor. Kada se deponija ispuni đubretom često se zatrpava slojem zemlje

Cvetković Ana lo 070181 Saobraćajni fakultet, Odsek za logistiku

1

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%A0%D0%B5%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B6%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9E%D1%82%D0%BF%D0%B0%D0%B4

Strana

2.VRSTE OTPADA KOJI SE ODLAŽE I NJIVOV UTICAJ NA ŽIVOTNU SREDINU

Deponija više nije samo mesto za odlaganje otpada. Danas, deponija predstavlja i centar za upravljanje otpadom kao sekundarnom sirovinom.

Kada je reč o otpadu koji se skladišti na deponijama imamo komunalni, komercijalni, industrijski otpad. Komunalni otpad je otpad koji je po svom sastavu sličan otpadu iz domaćinstva. Komercijalni otpad je otpad koji nastaje u privrednim subjektima, institucijama kao i drugim organizacijama, dok je industrijski otpad je otpad iz industrija, osim jalovine i otpadu iz rudnika. U zavisnosti od karakteristika koje utiču na zdravlje ljudi i životnu sredinu, otpad može biti neopasan, inertan (otpad koji ne podleže bilo kakvim uticajima, ne razlaže se, ne utiče na druge materije) i opasan. [1]

2.1.Uticaj deponije na životnu sredinu

Osnovna zakonska regulativa vezana za upravljanje otpadom u Republici Srbiji određuje opštinu kao administrativnu i prostornu celinu u čijoj je nadležnosti pitanje upravljanja komunalnim otpadom. Izdvojeni iz kompleksa upravljanja komunalnim otpadom odlagališta otpada - deponije i smetlišta, predstavljaju specifične objekte koji mogu da imaju značajan negativan uticaj na životnu sredinu. Neposredno se javlja uticaj na vazduh, podzemne i površinske vode, zemljište i ugrožavanje bukom.

U materije koje u najvećoj meri zagađuju vazduh,a emituju se sa deponija su azotni i sumporni oksidi, PAU, dioksini, furani, prašina i teški metali. Sa komunalnih deponija se emituje i deponijski gas, kao nus-produkt procesa razgradnje deponovanog otpada, koji sadrži oko 50% metana. Pored toga, emituju se i neprijatni mirisi, koji imaju značajan uticaj na kvalitet života u okolini deponija.

Neadekvatno deponovanje otpada na nehigijenskim deponijama dovodi do zagađivanja zemljišta i podzemnih voda. Padavine koje se filtriraju kroz masu deponovanog otpada rastvaraju štetne materije, čime se zagađuju i zemljište i podzemne vode. Dodatni problem je da zagađivanje tla nema isključivo lokalni karakter, nego dolazi do zagađivanja tla i podzemnih i površinskih voda na širem prostoru, a posredno i do ugrožavanja flore i faune u i na tlu. Kao dodatni problem javlja se zagađivanje zemljišta u okolini, otpadom nošenim vetrom. Ugrožavanje bukom se javlja tokom izvođenja operacija na deponiji radom građevinskih mašina za raznošenje, ravnanje i zbijanje otpada. [2]

Ne treba zaboraviti da otpad, sam po sebi, predstavlja gubitak materije i energije, ali i da je za njegovo prikupljanje, obradu i deponovanje potrebna velika količina dodatne energije i radne snage.


2

Strana

U principu, ne postoji direktan i trenutan uticaj eksploatacije deponija na ljudsko zdravlje, ali se indirektno ugrožavanje zdravlja može ispoljiti:

raznošenjem otpada u neposrednu okolinu vetrom, ali i od strane životinja koje se na deponijama hrane; nekontrolisanim izdvajanjem gasovitih zagađujućih materija u koncentracijama opasnim po ljudsko zdravlje; širenjem neprijatnih mirisa; paljenjem otpada i emisija produkata sagorevanja; nekontrolisanim prodiranjem voda zagađenih na deponiji i ugrožavanje bunara i vodotoka u široj okolini.

3.ISTRAŽIVANJA KOJA PREDHODE PROJEKTOVANJU NOVE DEPONIJE KAO I NjIHOVI REZULTATI

Da bi se razmišljalo o mogući pristupima adekvatnog odlaganja i upravljanja otpadom, kao i projektovanju nove deponije potrebno je sprovesti istraživanje na području Srbije, kako se koji region,grad,opština i sami stanovnici sen bore sa odlaganjem otpada. U saradnji sa predstavnicima lokalne samouprave, odnosno opštinskih javno komunalnih preduzeća koji se bave problemima otpada prikupljeni su podaci putem upitnika koji su popunjavali zaposleni kao i grupa stanovnika odabrana na slučajan način.

Prvi projekat ima za cilj izradu inoviranog seta podataka o zvaničnim deponijama - odlagalištima otpada na koja se otpad organizovano odvozi i odlaže. Drugi projekat je vezan za uspostavljanje registra divljih i starih smetlišta, njihovoj lokaciji, količinama i vrsti deponovanog materijala i drugim podacima.

Opštinama su dostavljena dva upitnika:

1. Upitnik o deponijama i 2. Upitnik o starim i divljim deponijama,

kao i uputstva za njihovo popunjavanje.


3

Strana

Upitnik o deponijama obuhvata podatke podeljene na više celina:

1. Osnovni podaci o opštini i službi koja upravlja deponijom;2. Osnovni podaci o deponiji - lokaciji, geometriji, mehanizaciji, udaljenostima

deponija od različitih objekata;3. Opremljenosti deponije4. Oblicima zaštite životne sredine koji se primenjuju na deponiji;5. Fizičkoj zaštiti deponije6. Oblicima otpadnog materijala i načinima prerade otpada na deponiji;7. Vrstama otpadnog materijala koji se odlaže na deponiji;8. Prisustvu dima;9. Povezanosti deponije sa vodotokovima;10. Statusu operativnosti i dozvola;11. Monitoringu životne sredine i12. Podaci o sakupljaču, prevozniku i obrađivaču otpada.

Upitnik o starim i divljim deponijama je nešto kraći i sadrži sledeće podatke:

1. Osnovni podaci o opštini i službi koja upravlja deponijom;2. Osnovni podaci o deponiji - lokaciji, geometriji, udaljenostima deponija od

različitih objekata, pristupačnosti;3. Vrstama otpadnog materijala koji se odlaže na deponiji;4. Prisustvu dima;5. Povezanosti deponije sa vodotokovima


4

Strana

3.1 Opštine koje su učestvovale u istraživanju

Očekivani rezultat oba projekta je elektronski vođena baza podataka o deponijama s ugrađenom GIS - komponentom. Ona treba da posluži kao osnova za određivanje uticaja deponija na životnu sredinu, kao i za utvrđivanje prioriteta u rešavanju problema zagađivanja životne sredine. Samo četri opštine Srbije nisu dostavile tražene podatke, na osnovu čega se može reći da je odziv bio i više nego zadovoljavaju (Slika 1).

Slika 1:Prikaz opšina koje imaju deponiju kao i onih koje nemaju

Kao što se vidi sa slike 1. od ukupnog broja opština, njih 15 ne deponuje otpad na svojoj teritoriji, već za to koristi deponiju neke druge opštine. To su: Mali Iđoš, Nova Crnja, Sremski Karlovci, Sečanj, Alibunar, Bogatić, Mionica, Rača, Batočina, Žagubica, Arilje, Vrnjačka Banja, Kuršumlija, Žitorađa, Gadžin Han i Crna Trava. U ovaj broj nisu uključene tzv. gradske opštine Beograda, Niša i drugih gradova gde je upravljanje otpadom organizovano zajednički, na nivou grada.


5

Strana

3.2. Locirane deponije na području Republike Srbije na osnovu prikupljenih podataka

Prema dobijenim podacima na prostoru Republike Srbije locirano je 164 deponija koje koriste opštinska javno komunalna preduzeća za odlaganje otpada (Slika 2.).

Slika 2: Lokacije postojećih deponija u Srbiji

Podaci o dimenzijama i zapremini tela deponija nisu najpouzdaniji, jer su tražene veličine većinom procenjene, što je sasvim razumljivo, jer za mnoge od njih ne postoji odgovarajuća tehnička dokumentacija. Generalno se može reći da se najveće deponije koriste ze prikupljanje otpada iz najvećih gradova (Beograd, Niš, Novi Sad). Prekrivanje otpada se vrši na 117 deponija, odnosno 72% i to najčešće zemljom ili nekim drugim inertnim materijalom. Na 15 deponija se prekrivanje vrši svakodnevno, na jednoj mesečno, a na 101 po potrebi.

Najveći broj opština ima mehanizaciju i vozila za prikupljanje otpada. Za prikupljanje se koriste najrazličitije vrste vozila od specijalnih rotopres autosmećara i autopodizača za velike kontejnere, pa sve do običnih kamiona i traktora sa prikolicom. Može se reći da je nedostatak odgovarajuće opreme za prikupljanje u velikom broju opština značajan.

Slična situacija je i sa mehanizacijom koja se koristi na samim deponijama. Za razgrtanje, ravnanje i zbijanje otpada najčešće se koriste buldožeri, dok se na 10 deponija za sabijanje otpada koriste kompaktori. Na više deponija se mehanizacija povremeno uslužno iznajmljuje. Slika3: Mehanizacija na deponijama


6

Strana

4.KRITERIJUMI KOJI SE MORAJU ISPUNITI PRI LOCIRANJU DEPONIJE

Kada je reč o uticajima deponija na životnu sredinu, misli se kako one deluju na stanovništvo, kvalitet vazduha, vodene površine kao i na podzemne vode i dr. Pre nego što se uopšte počne sa razmatranjem koje su to lokacije koje su idealne za lociranje novih deponija za odlaganje otpada, prvo se mora uzeti u obzir niz kriterijuma koji se moraju ispuniti.

Postoje kriterijumi koji su obavezni da se ispune pri lociranju, ali ima i onih kod kojih se malo odstupa pri planiranju, jer nije uvek lako ispuniti sve uslove. Međutim postoje kriterijumi koji ne smeju da se zaobiđu, koji se striktno moraju ispuniti jer u suprotnom mogu da deluju štetno na okolinu.

Deponije se ne mogu locirati:

Na manjoj udaljenosti od 0.5km od naseljenog mesta Na zemljištu u užoj zoni sanitarne zaštite izvorišta za snabdevanje vodom

za piće Na manjoj udaljenosti od 0.5km reka, jezera Na manjoj udaljenosti od 1.5km od spomenika kulture i zaštićenog

privrednog dobra Na manjoj udaljenosti od 0.5km od železničke ili autobuske stanice,

stovarišta zapaljivog materijala i vojnog objekta Na manjoj udaljenosti od 2km od zdravstvenog objekta za stacionarno

lečenje, prirodnog lečilišta, prehrambene industrije Na zemljištu na kome je najviši sezonski nivo podzemne vode 2m od dna

deponije i terenima sa većom propustiljivošću od 0.00001cm/s Iznad ugradnih instalacija za veštačko navodnjavanje, kao i drugih

podzemnih infrastruktura iznad tunela podvožnjaka, skloništa i sl. Na manjoj udaljenosti od 0.1km od gasovoda, naftovoda i dalekovoda[3]


7

Strana

4.1. Udaljenost deponija Republike Srbije od vodenih površina

Prikupljeni podaci o udaljenostima deponija od vodenih površina pokazuju poražavajuću sliku. 25 (15.2%) deponija se nalazi na udaljenostima manjim od 50 m od obale reke, potoka, jezera ili akumulacije. Od tog broja 14 deponija se praktično nalazi na samoj obali vodotoka ili u njegovom trupu. Treba naglasiti da 32 (20%) opštine nisu dostavile podatke o navedenim udaljenostima. Podaci o udaljenostima deponija od izvorišta vodosnabdevanja prikazani su na slici . Na udaljenostima manjim od 500 m od zone vodosnabdevanja se nalazi 11 (6.7%) deponija, a još 28 (12.2%) na udaljenostima manjim od 1000 m. (slika 4)

Slika4:Grafički prikaz udaljenosti deponija od vodenih površina


8

Strana

4.2. Udaljenost deponija Republike Srbije od naseljenih mesta

Od ukupnog broja deponija 12 (7.3%) deponija se nalazi na udaljenostima manjim od 100 m od naselja. Ovakvi podaci govore o ugroženosti stanovništva od zagađenja koja se emituju sa deponije, ali i o mogućim pojavama bolesti koje prenose miševi, pacovi i druge životinje koje su stalni stanovnici deponija.

Slika4:Grafički prikaz udaljenosti deponija od naseljenih mesta

Sa slike se vidi da se oko 50 deponija nalazi na udaljenosti do 500m, sto nije u skladu sa propisima i predtavlja opasnost po stanovništvo. Od 164 deponije koliko postoji u Srbiji samo je 102deponije locirane na rastojanju većeo od 500m od naseljenog mesta.

Podatke o udaljenosti deponija od zaštićenih prirodnih dobara i spomenika kulture prijavile su samo 63 opštine. Deponije u 3 opštine su udaljene manje od 100 m od navedenih objekata, dok ih je još 8 na udaljenosti manjim od 1000 m.


9

Strana

5.OPCIJE UPRAVLJANJA OTPADOM

Integralno upravljanje otpadom podrazumeva sagledavanje otpada od njegovog nastajanja, minimizacije, preko sakupljanja,transporta, tretmana za odlaganje. Tamo gde dalje smanjenje nije praktično primenljivo, proizvodi i materijali mogu biti iskorišćeni ponovo,bilo za istu ili za drugu namenu. Otpad se može dalje iskoristiti kroz reciklažu, kompostiranje ili kroz dobijanje energije.1

Kada je reč o opcijama upavljanja otpadom najčešće su:

1. Smanjenje otpada na izvoru2. Ponovna upotreba3. Reciklaža4. Kompostiranje5. Aerobna digestija6. Insineracija otpada7. Ostali postupci tretmana otpada 8. Odlaganje otpada na deponije

U tabeli1 . je dat broj deponija na kojima se vrši neka od navedenih vrsta obrade.

Tabela1:Obrade i broj deponija na kojima se vrši obradaNaziv operacije ili

opremeBroj

deponijaDeponija

Hemijsko fizička obrada 1 VršacBiološka 0 /Termička 0 /

Kondicioniranje 3Aranđelovac, Vinča,

Vranje

1 Dr Milorad Vidović, Logistika povratinih i odpadnih materijala , materijal sa predavanja, Saobraćajni fakultet 2010.


10

Strana

U tabeli2. prikazan je broj deponija na kojima se odlažu pojedine vrste otpadnih materijala.

Tabela2: broj deponija na kojima se odlaže određena vrsta otpadaVrste otpadnih materijala Broj deponija

Komunalni otpad (kućni otpad) 163Metalni otpad i delovi kućnih aparata 138Havarisana vozila 82Ambalažni otpad - staklo 160Ambalažni otpad - plastika 159Ambalažni otpad - papir 158Ambalažni otpad - karton 157Ambalažni otpad - limenke 156Poljoprivredni otpad 82Građevinski otpad 134Elektronski otpad 52Opasni otpad 60Medicinski otpad 84Životinjski otpad (uginule životinje, otpad iz klanica)

83

Otpadne gume 117Zeleni otpad iz bašti i okućnica i javnih površina

134

Šumarski otpad i otpad od prerade drveta 48Industrijski otpad i otpad iz rudarstva 30Muljevi/talozi/pepeo/šljaka/jalovina/blato 95

Iz tabele 2 se vidi da se komunalni otpad odlaže na svih 164 deponije,dok se ambalažni na skoro svaku deponiju odlaže. Metalni otpad i kućni aparati se odlažu na 138 deponija, iako je poznato da ova vrsta otpada veoma loše utiče na životnu okolinu. Za odlaganje šumarskog otpada i otpadaiz industrije se deponije najmanje koriste. To je moguće iz razloga zato što industrije imaju svoj način odlaganja otpada a možda i mogućnosti ponovne upotrebe, dok je otpad od prerade drveta zanemarljivo mali jer je opšte poznato da se struganje i sečenjem dobija iverica kao ostatak, koja se može iskoristiti u druge svrhe.

6.KRAJNJI REZULTATI ISTRAŽIVANJA O UTICAJU DEPONIJA NA ŽIVOTNU SREDINU


11

Strana

Ukoliko se analiziraju podaci o količinama i vrstama otpada koje se odlažu na deponijama, može se izvesti zaključak da se to o tome vodi vrlo malo računa. O tome svedoči podatak da se na samo 30 (18.3%) deponija vrši evidencija o vrstama otpada i u kojim količinama odlažu. Praćenje stanja životne sredine i mogućih uticaja deponije i deponovanog materijala na okolinu se sprovodi sporadično. Na slici5. je prikazana analiza evidentiranih podataka.

Slika5:Grafički prikaz uticaja deponija na životnu sredunu

Sa slike 6. se jasno vidi da monitoring životne sredine u našoj zemlji nije zastupljen u značajnoj meri. Ne treba zaboraviti da monitoring spada u osnovne principe upravljanja otpadom koji su zastupljeni u Evropskoj uniji.


12

Strana

7. LOCIRANJE DEPONIJE NA TERITORIJI NIŠKOG REGIONA

Odlaganje otpada na deponije nije dugorocno rešenje, za neki grad, ili region. Kao i sve ostalo, i deponija ima svoj vek trajanja. U zavisnosti od načina upravljanja deponijom, od primenjene tehnologije deponije mogu da služe ya odlaganje potpada 15-25 god. Deponija koja je površine 15,5 hektara može da primi dva miliona kubika otpada. Primenom savremenije tehnologije, ovaj vek trajanja se može i produžiti.

Medjutim, ponekad i pored svih mogućih rešenja, nije moguće produžiti vek trajanja deponije, odnosno javlja se potreba da se otpad odlaže na neku drugu lokaciju. Kao posledica nemogućnosti da se otpad odloži na postojeću deponiju javlja se problem divljih deponija. Ovaj problem se uglavnom sreće na urbanijim područijima, zbog većeg broja stanovnika pa samim i veće količine otpada.

Takav problem se javlja u Nišu, gradu sa 250.518 stanovnika. Niš ima 5 opština, a jednu opštinu čini 24 sela i četri mesne zajednice. Dalja izlaganja baziraće se konkretno na teritoriju grada Niša, gde je trenutno postoji velika potreba za novom deponijom, jer je stara “Bubanj” preobukirana, i svi pokušaji sanacije su neuspešni. Divlje deponije se nalaze na prilazima u Nišu, pored mostova, uz sama korita reke Nišave i njenih pritoka, kao i pored izletišta. U predhodnom izlaganju bilo je priče o sprovedenom istraživanju o uticaju deponija na životnu sredinu, o anketiranju stanovništva i zaposlenih. Ankete su vršene i na teritoriji Niša i Niškog regiona , posebno za svaku opštinu(prilog 1,2,3,). Na osnovu rezultata dobijenih iz anketiranja dobijeni su podaci o postojanju divljih deponija. Na ospštini Palilula se divlja deponija nalazi u ulici Dušana Popovića,kod Romskog naselja(Slika6). [4]

Slika6: Prikaz divlje deponije na opštini Palilula


13

Strana

Na opštini Crveni Krst, divlja deponija deponija se nalazi u blizini Stočnog Trga, dok se na opštini Medijana nalazi na uglu ulica Lole Ribara i Milentijeve, (Slika7), u bizini reke Nišave.

Slika7: Prikaz divlje deponije na opštini Palilula

Bitno je naglasiti da su sve zabeležene divlje deponije opasne po zdravlje stanovništva. Udaljenost div. deponija od neseljenog stanoništva ne postoji, jer se divlje deponije nalaze u samom gradu. Na deponijama se uglavnom odlaže komunalni otpad, kao i građevinski, ambalažni, poljodprivredni, sve zavisi u kom delu grada se deponija nalazi, da li je u pitanju opština Crveni Krst (za ovu opštinu je karakterističan poljoprivredni), ili Medijana (gradjevinski). Za sve divlje deponije je karakterističan ambalažni otpad, otpad od guma, kao i elektronski i metalni dr. [6]

Ove deponije su svakim danom sve veće i veće, i što predstavlja ozbiljan problem na nivou grada. Stara deponija nije u stanju da primi više otpada, a sama površina deponije ne omogućava širenje iste. Zbog toga se javlja potreba za nalaženje pogodne lokacije za novu deponiju koja će zadovoljiti zahteve za odlaganjem odrađene količine otpada.

Pri lociranju nove lokacije za deponiju razmatraće se neki najvažniji predhodno definisani kriterijumi o kojima se mora voditi računa, a da bi se vodilo računa o tome potrebno je voditi računa i o karakteristikama Niškog regiona.


14

Strana

7.1.Karakteristike Niškog regiona

Na ograničenoj površini koju zauzima Niški region za upravljanje komunalnim čvrstim otpadom smešteno je 259 naselja što daje gustinu od prosečno 9,42 km2 po naselju, što govori o velikoj usitnjenosti prostora i velikoj blizini naselja među sobom. Sa stanovišta prikupljanja i transporta ovo je povoljna karakteristika regiona. Međutim, u kontekstu izbora lokacije za deponiju sasvim je druga situacija, odnosno ovakva gustina naselja predstavlja veoma nepovoljnu karakteristiku regiona.

Za lociranje regionalne deponije, u kontekstu saobraćajnog povezivanja sa najvećim izvorima otpada u regionu i obezbeđenja dostupnosti u svim vremenskim uslovima, kao povoljne smatraju se zone duž autoputa Beograd - Skoplje i Niš - Sofija, prvenstveno uz delove autoputa kod kojih su obezbeđena denivelisana ukrštanja sa magistralnim ili regionalnim putevima. Sa značajnijim povećanjem udaljenja od autoputa, potencijalne lokacije prelaze u kategoriju uslovno povoljnih. Uvažavajući princip da direktno transportovanje otpada bilo do deponije ili do transfer stanice ne bi trebalo da pređe dužinu transportnog puta veću od 20 km, a u kontekstu najveće količine otpada u regionu, opet se kao povoljne ocenjuju zone u neposrednoj okolini Niša.

Područje Niškog regiona za upravljanje komunalnim otpadom obiluje prirodnim vrednostima, pri čemu je samo manji broj zaštićen dok je se više zona i objekata prirode nalazi u kategoriji zona od posebnog interesa za zaštitu. U kontekstu izbora makrolokacije regionalne deponije za komunalni otpad, sve zone ili objekti prirodnih vrednosti tretiraju se jednako kako se ne bi prejudicirale neke buduće odluke o zaštiti prirodnih dobara.

U kontekstu prirodnih i kulturno-istorijskih vrednosti na nekom području, posebnu vrednost prostora predstavljaju zone koje su pogodne za razvoj turizma. Pri izboru makrolokacija za regionalnu deponije Niškog regiona, u analizu su uključene turističke zone i regije, drumski turistički pravci, gradski turistički centri i banje.

7.2.Konfiguracija i geološka građa terena

Na teritoriji Niškog regiona za upravljanje komunalnim otpadom, sreću se raznoliki tipovi reljefa, počevši od ravničarskog dela (padova do 15%) koji se proteže od severa do juga regiona i koji se značajno proširuje u predelu ušća Nišave i Toplice u Južnu Moravu, preko brdovitih predela (padova 15 - 30%) do planinskih oblasti (padova 30 - 45%) u zapadnim i istočnim delovima regiona. Od ove tri kategorije reljefa, za lociranje regionalne deponije, najpovoljnije su brdovite zone koje obiluju jarugama i uvalama pogodne konfiguracije za deponiju i nevelike nadmorske visine što omogućava pristupačnost ovim terenima terenima.). Kao povoljne zone za lociranje regionalne deponije ocenjuju se one na nadmorskim visinama 500 – 1,000 mnv. [5]


15

Strana

Prilikom izbora mesta za deponovanje otpada veoma je važan je i geološki sastav terena. Područja izgrađena od krečnjaka su glavni izvori pitkih voda Doline Južne Morave, Toplice i Nišave takođe su nepovoljne za gradnju deponija jer su izgrađene od slabo vezanih konglomerata i peščara koji nose vodu. Ove stene, zbog visoke poroznosti i slabih fizičko hemijskih svojstava (male čvrstoće, visoke stišljivosti, itd.) lako se kontaminiraju zbog čega se moraju preduzeti sve mere da bi se voda koja se u njima nalazi zaštitila od zagađenja.

Veoma složen proces dolaska do predloga makrolokacije regionalne deponije podrazumeva analizu velikog broja zahteva koje treba da ispuni jedna ovakva lokacija, s jedne strane, prostorno-funkcionalnih mogućnosti i uslova, sa druge strane. Ocene pogodnosti su formulisane kao povoljno i uslovno povoljno.

Stvorene pogodnosti koje zahteva makrolokacija regionalne deponije obuhvataju odnos prema naseljima, putevima i nepokretnim kulturnim dobrima.

U odnosu na naselja, pored već pomenutog usmerenja na okolinu Niša u prečniku od 20km, povoljni i uslovno povoljne su lokacije na mestima gde postoji veći prostor između naselja. Ovakvi prostori su evidentirani na šest pozicija u okolini Niša i posmatrani su kao veći prostori u odnosu na prostore između drugih naselja, a ne kao apsolutno dovoljan prostor

U odnosu na putnu mrežu u regionu, za lociranje regionalne deponije povoljne su lokacije u zoni duž autoputa, širine 5 km, udaljenoj od autoputa najmanje 2 km. Drugi pojas po dubini, udaljeniji od autoputa, takođe u širini od 5 km, ocenjuje se kao uslovno povoljan. Kao posebno povoljno u ovoj zoni smatra se postojanje regionalnog puta i denivelisane raskrsnice sa autoputem. Takođe, kao povoljne, ocenjuju se makrolokacije uz magistralne i regionalne puteve koji su denivelisanim raskrsnicama povezani na autoput.


16

Strana

7.3.Predlog lokacija za novu deponiju na teritoriji Niškog regiona

Nakon razmatranja karakteristika Niškog regiona, došlo se do idealnih lokacija od kojih će se izabrati jedna najpogodnija. To su uglavnom lokacije koje se nalaze izmedju naseljenih mesta , naravno postujući kriterijum o udaljenosti, izlaza na putnu mrežu, udaljenosti od kulturnih dobara i dr.

Potencijalne lokacije su(slika8):

1.Makrolokacija 1.: Na krajnjem istočnom delu Malog Jastrepca, između Dudulajce, Sečanica i V. Drenovac.

2.Makrolokacija 2.: Zapadno od Južne Morave i severno od puta Niš - Prokuplje, između naselja Mramor, Sečanica, Azbrešnica i Mrramorski potok.

3.Makrolokacija 3.: Istočno od autoputa i regionalnog puta R 214 Niš - Priština,između naselja Čamurlija, Paljina i Rujnik.

4.Makrolokacija 4.: Istočno od autoputa, uz regionalni put R 120 za Sokobanju,između naselja Paligrace, Kravlje i Vrelo.5.Makrolokacija 5.: Severoistočno od Niša, uz magistralni put M 25 za Svrljig, između naselja Grbavče, Vrelo i Prekonoga.6.Makrolokacija 6.: Južno od Niša i sadašnje deponije, između naselja Gabrovac, Ćurlina i Pasi Poljana.

Slika 8: Potencijalne lokacije za novu deponiju


17

Strana

8.METODE VIŠEKRITERIJMSKOG ODLUČIVANjA

Poslednjih decenija došlo je do snažnog razvoja i neobične popularnosti metoda višekriterijumske analize. Razlozi ovog fenomena su i teorijske i praktične prirode:

-u teorijskom smislu višekriterijumska analiza je atraktivna jer se bavi nedovoljno struktuiranim problemima

-u praktičnom smislu nudi veliku pomoć u rešavanju svakodnevnih zadataka izbora odluka, upravljačkih akcija, alat su i u projektovanju i metodološkokj podršci u eksploataciji najraznovrsnijih sistema.

U literaturi se može naći veliki broj metoda višekriterijumske analize. Nisu sve podjednako teorijski i praktično interesantne i važne. Neke od metoda su:

max-maxmax-minHurwiczovaSAWTOPSISPROMETEEELEKTRE

…….Karakteristično za sve metode je to das u sve one nastajale u period brzog

razvoja i širenja informacionih tehnologija i da su zasnivane na primeni računara. [7]

8.1. PROMETEE METODA

Da bi se utvrdilo koja je od varijanti najbolja po zadatim kriterijumima, biće korišćena Promethee metoda, uz pomoću posebno projektovanog softverskog alata koji na osnovu datih podataka daje najbolje rešenje.Da bismo primenili višekriterijmsku metodu, prvo je potrebno odrediti kreterijume na osnovu kojih će se odlučivati koja je od šest lokacija najbolja za lociranje deponije.

Prvi kriterijum

Prvi kriterijum je udaljenost lokacije od naseljenog mesta, bolnica, kulturnih spomenika. Ovaj kriterijum je ocenjen opisno, npr za lokaciju 1 može se reći da je vrednost kriterijuma odlična jer u blizini nema kulturnih spomenika, bolnica a udaljenost od naseljenog mesta je veća od 0.5km što je po državnim propisima. Za lokaciju ovaj kriterijum je ocenjen loše jer se u blizini nalazi bolnica, na razdaljini većoj od 0.5km ali za razliku od drugih lokacija, smatra se lošijom. Za lokaciju šest ovaj kriterijum je ocenjen kao loš jer je u blizini već preobukirana deponija “Bubanj”.

Drugi kriterijum


18

Strana

Drugi kriterijum je udaljenost od vodenih površina. I ovaj kriterijum se isto opisno ocenjuje. Sve lokacije su ispunile uslov da se nalaze na udaljenosti većoj od 0.5km, kako nalažu propisi. Tako da su svi odlično ocenjeni, osim lokacije jedan i tri zbog manjih pritoka,koje su takođe udaljene više od 0.5km, ali se uzimaju u obzir.

Treći kriterijum

I treći kriterijum su transportni troškovi koje smo dobili kada smo rastojanja od opština do lokacija pomnožili sa cenom po kilometru koja iznosi 60din/km. U sledećoj tabeli su data rastojanja kao i ukupni troškovi.

Tabela 3:Matrica rastojanja kao i ukupni transportni troškovi za odlaganje otpadaopština/lokacija L1 L2 L3 L4 L5 L6Medijana 13 16 15 30 27 18Palilula 14 12 17 24 22 10Crveni krst 15 13 12 20 35 13Pantalej 20 10 10 25 30 20Niška banja 30 20 19 35 23 22ukupno 92 71 73 134 137 83trans.troskovi (din) 5520 4260 4380 8040 8220 4980

Postupak rešavanja višekriterijumskog zadatka PROMETHEE metodom, prikazan je u algoritamskoj formi.

Korak 1. - određivanje međusobne preferentnosti alternativa, P(A1,A2), za svaki par alternativa iz skupa alternative A, u skladu sa izabranim tipovima funkcija preferentnosti i parametrima tih funkcija.

U ovom slučaju s obzirom da za odabrane kriterijume K1 i K2 funkcija je linearna sa pragom preferentnosti p i s obzirom da je ove kriterijume potrebno minimizirati , f-ja preferentnosti se definise na sledeći način:


19

Strana

Slika9 Linearna funkcija preferentnosti

Gleda se f-ja min gde d predstavlja rzliku z vairijantama za zadati kriterijum.

Za ostale kriterijume K3, K4, K5 koji su tipa max uzima se odskočna f-ja preferentnosti.

Slika10 Odskočna funkcija preferentnosti

Korak 2. - formiranje indeksa preferentnosti za svaki par alternativa prema formuli:

.

Ova karakteristika govori o preferentnosti alternative A1 u odnosu na alternativu A2, ali uzimajući u obzir sve kriterijume istovremeno, za razliku od Pj(A1,A2), koja takođe govori o preferentnosti A1 u odnosu na A2, ali samo po j-tom kriterijumu.


20

Strana

Korak 3. - formiranje matrice indeksa preferentnosti:

A1 ... Am

A1 ... (A1,Am)

Am (Am,A1)

Korak 4. - izračunavanje pozitivne i negativne karakteristike za svaku alternativu iz skupa A:

.

.

govori o tome koliko je alternativa A1 bolja od svih ostalih alternativa iz skupa alternativa A, pos vim kriterijumima iz skupa kriterijuma K. Logično

, daje suprotnu informaciju, odnosno koliko su sve ostale alternative bolje od alternative A1.

Na osnovu ovih karakteristika moguće je izvršiti konačno rangiranje alternativa koje je objašnjeno u nastavku. Primena ovog modela vršena u softverskom paketu Prometee, Saobraćajni fakultet u Beogradu.

U sledećoj dabeli dati su podaci koji se unose u program, koji su neophodni za izradu Prometeea. Za kriterijume koje ocenjujemo opisno, date su vrednosti 1,2,3 čija su značenja sledeća:

1-loše2-dobro3-odlično

Tabela4 prikaz ulaznih podataka za interaciju 1

min/max L1 L2 L3 L4 L5 L6 f-ja preferentnosti tež koefK1 max 3 3 1 3 2 1 odskocna 0.5

K2 max 2 3 2 3 3 3 odskocna 0.5K3 min 5520 4260 4380 8040 8220 4980 linearna p=8220 0


21

Strana

Vrednosti dobijene nakon prve instadicije prikazane su u tabeli 5.

Tabela 5:Vrednost ukupnog neto toka za I1L2 0,476L4 0,426L5 0,06L1 -0,086L6 -0,17L3 -0,707

U sledećoj tabeli dat je prikaz ulaznih podataka za drugu interaciju koja se razlikuje od prve po tome što je za sve kriterijume funkcija preferentnosti odskočna.


min/max L1 L2 L3 L4 L5 L6 f-ja preferentnosti tež koefK1 max 3 3 1 3 2 1 odskočna 0.5

K2 max 2 3 2 3 3 3 odskočna 0.5K3 min 5520 4260 4380 8040 8220 4980 odskočna 0

Vrednosti dobijene nakon druge instadicije prikazane su u tabeli 7.

Tabela 7:Vrednost ukupnog neto toka za I2L2 0,545L4 0,4L5 0L1 -0,109L6 -0,164L3 -0,673

Za razliku od prve dve interacije,ulazni podaci za treću se razlikuju tako sto je za svaki kriterijum uzet težinski koef 1 a f-ja preferentnosti je ista kao i u prvoj.


min/max L1 L2 L3 L4 L5 L6 f-ja preferentnosti tež koefK1 max 3 3 1 3 2 1 odskocna 1

K2 max 2 3 2 3 3 3 odskocna 1K3 min 5520 4260 4380 8040 8220 4980 linearna p=8220 1

Vrednosti dobijene nakon treće instadicije prikazane su u tabeli 9.


22

Strana

Tabela 9:Vrednost ukupnog neto toka za I3L2 0,413L4 0,229L5 -0,046L1 -0,048L6 -0,089L3 -0,459

U tabeli10 su dati podaci za četvrtu interaciju gde je za svaki kriterijum uzeta f-ja preferentnosti odskočna a težinski koeficijenti su jednaki 1. U tabeli11 dat je prikaz rezultata četvrte interacije a na slici je dat šematski prikaz najbolje lokacije.


min/max L1 L2 L3 L4 L5 L6 f-ja preferentnosti tež koefK1 max 3 3 1 3 2 1 odskočna 1

K2 max 2 3 2 3 3 3 odskočna 1K3 min 5520 4260 4380 8040 8220 4980 odskočna 1

Tabela 11:Vrednost ukupnog neto toka za I4L2 0,667L4 0,133L5 -0,067L1 -0,133L6 -0,267L3 0,333

Slika 9 : Šematski prikaz najbolje lokacije.


23

Strana

9.PRIMENA MATEMATIČKOG MODELA ZA NELAŽENJE NOVE LOKACIJE ZA DEPONIJU

Nakon primene jedne od metoda višekriterijmskog odlučivanja, u daljem izlaganju primeniće se matematički model p medijan, nakon čega će se vršiti poređenje dobijenih rezultata

Da bi se model mogao primeniti potrebno je definisati koja je to količina otpada na dnevnom nivou koju je potrebno skladištiti na novoj lokaciji, kao i rastojanja koja se prelaze od svake opštine do svake od potencijalnih lokacija.u tabeli 12 je dat prikaz količina a u tabeli 13 rastojanja između opština i potencijalnih lokacija.

Tabela 12: Količina na dnevnom nivou po opštinama

opštinabroj stan.

Koeficijent

Količina(kg)

Medijana 87.405

0.87

76.042 Palilula 72.165 62.784Crveni krst 33.452 29.103Pantalej 42.137 36.659Niška banja 15.359 13.362UKUPNO 250.518 217.951

Tabela 13: rastojanja između opština I potencijalnih lokacija.

opština/lokacija L1 L2 L3 L4 L5 L6

Medijana 13 16 15 30 27 18

Palilula 14 12 17 24 22 10

Crveni krst 15 13 12 20 35 13

Pantalej 20 10 10 25 30 20

Niška banja 30 20 19 35 23 22

9.1.Matematička formulacija modela p-medijan[8]


24

Strana

(1)

S.T.

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

O ovom modelu mora se voditi računa o dva glavna parametra, a to su korisnici deponija, odnosno generatori otpada (i) i potencijalne lokacije (j). Sam cilj modela je naći optimalno mesto za odlaganje unapred definisane količine otpada od korisnika i do lokacije j (1), gde je :

hi-količina otpada koji generiše opština i, dij-rastojanje koje treba preći od opštine i do lokacije j

yij-promenljiva koja ukazuje na to da otpad od korisnika i ide direktno na lokaciju j

Ukupan broj lokacija za novu deponiju je 1 (p), tj p predstavlja br lokacija koliko želimo da lociramo, da želimo tri lokacije pisali bi u (2) da je p=3. Pošto nama treba jedna, u sumiranju x po j pišemo da je to jednako 1 tj:

9.2. Rezultati dobiveni primenom p-medijane


25

Strana

Na sledećoj slici dat je prikaz krajnjih rešenja nakon primene modela u Lp Solve.

Slika10:prikaz rešenja u Lp Solve

10.UPOREDNI PRIKAZ REŠANJA


26

Strana

U tački osam primenjena je metoda višekriterijumskog odlučivanja, Promethee, kao jedna od metoda pogodna za lociranje. Kao krajnji rezultat dobiveno je da je najbolja makrolokacija za lociranje nove deponije, makrolokacija dva,zapadno od Južne Morave i severno od puta Niš - Prokuplje, između naselja Mramor, Sečanica, Azbrešnica i Mrramorski potok. Dok je u tački devet primenjen matematički model p-medijan, gde se na osnovu količine koja se generise po opštinama I rastojanja između opština I potencijanih makrolakacija, dobijen je rezultat da je lokacija dva idealno rešenje za novu deponiju na teritoriji Niškog regiona.

11.ZAKLJUČAK


27

Strana

Tema ovog rada bila da se pronađe idealno rešenje za lociranje nove deponije u Niškom regionu. Pre nego što se se samo lociranje vršilo, bavili smo se uticajem deponija na životnu sredinu u Srbiji. Na osnovu podataka koje je svaka opština dostavljala Agenciji, dobiveni su rezultati da baš i nisu ispunjene sve regulative vezane za postupke odlaganja otpada, kao i mesta za njegovo skladištenje.Od 164 deponije čak se 50 deponija nalazi u blizini naseljenog mesta, što predstavlja opasnost po stanovništvo, kao je tu velika prisutnost deponija u blizini vodenih povrsina kao i velika zagađenost vazduha. A ovde je samo reč o zvaničnim deponijama, pitanje šta je sa onim divljim koje opštine nisu prijavile?

Nakon prikaza kako deponije utiču na životnu sredinu u Srbije, u daljem izlaganju u radu bilo je potrebno naći idealno mesto za novu deponiju u Nišu jer je postojeća “Bubanj” prepunjena is vi pokušaju sanacije su nemogući. Lociranje depoije bilo je bazirano na osnovu kriterijuma koji se moraju ispuniti. U našem slučaju, kao primer uzeta su tri kriterijuma, prvi je predstavljao udaljenost od naseljenih mesta, bolnica kao i kulturnih znamenitosti, drugi kriterijum je bio udaljenost od vodenih površina dok je treći bio troškovi prilikom transporta. I ako je uvek cilj da se troškovi minimiziraju, u ovom slučaju bio je bitni locirati deponiju što dalje od stanovništva i drugih ograničenja, tako da prva dva kriterijuma više preferiraju u odnosu na treći. Kroz obe metode, kao idealno rešenje dibijeno je da nova lokacija za deponiju treba da bude lokacija dva.

12.LITERATURA


28

Strana

[1] Prof. dr Milorad Vidović, Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava

[2] Agencija za zaštitu životne sredine Rebublike Srbije

[3] Pravilnik o kriterijumima za određivanje i uređivanje deponije, “Službeni glasnik Srbije” broj 54/92

[4] Informativni web portal grada Niša, Naissus Niš, www.naissus.info

[5] Projekat nemačke tehničke saradnje GTZ i FIDECO, koji su bavili problemima otpada kao i lociranja novog reciklažnog centra u Nišu

[6] Javno komunalno preduzeće „Gorica” Niš

[7] Prof dr Branka Dimitrijević, Materijal sa predavanja iz predmeta Odabrana poglavlja operacionih istraživanja, Univerzitet u Beogradu, Sobraćajni fakultet 2010god

[8] Branislava Ratković, material sa vežbi Logistika otpadnih materijala i povratnih sredstava, Univerzitet u Beogradu, Saobraćajni fakultet

1. www.naslovi.net2. www.blic.rs 3. www.dep-ot.com

sr.wikipedia.org


29

http://www.naissus.info/

predlog makrolokacije za novu deponiju u niskom regionu

Documents