MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI

PREVLAKA1

I ISTORIJAT ISTRAIVANJA U nizu brojnih zakljuaka koji su se duboko ukorijenili u naoj istoriji, danas bi se teko bez prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvojiti i provjeriti one teze, koje su se zasnovale na mitolokim osnovama i utvrdile na amaterskim metodama. Metode na osnovu kojih su donoeni odreeni zakljuci, nekritiko prihvatanje istih i njihovo kasnije prenoenje u naunim radovima, mogu se dobro ilustrovati kroz primjer utvrivanja mjesta osnivanja Zetske episkopije. Interesovanje za ovo pitanje, pokazao je jo 1844. godine, Pavel afarik koji je iz Praga preko ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije Gagia, molio tadanjeg crnogorskog vladiku, Petra II Petrovia Njegoa da mu odgovori, gdje je bila stolica Zetske episkopije "koja je bila ustanovljena kraljem Stefanom i Savom".2 Takoe ga je interesovalo gdje je bio manastir Gradac i gdje je kako on pie mala rijeka Ribnica.3 Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovia4 u Istorijskom pregledu o pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj5, gdje se kae:Preblacha, Previlacha, Prevlacha, Privilaqua, Tomba, Tombe, Tumba, Traiectus, Ostrvo cvijea. Poluostrvo Prevlaka nalazi se u Boki na junoj strani Tivatskog zaliva. Na sjeverozapadnoj strani poluostrva nalaze se ostaci Manastira i ruevine Crkve sv. Mihaila, zakonom zatiene, kao kapitalni istorijski i arheoloki lokalitet Crne Gore. Poluostrvo Prevlaka nosi taj naziv jer ga je ranije sa kopnom spajao uski, niski i kratki prijelaz ili prevlaka. Sama rije tomba ili obinije tumba, latinski je oblik imenice koja je nastala prema grkoj ili , koja znai humka, posebno grobni humak a i sam grob. U srednjem vijeku Prevlaka se nalazi i pod latinskim nazivom Traiectus, I. Ostoji, Odakle benediktinskom Manastiru na Prevlaci u Boki naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491500. Od 1968. godine, Prevlaka postaje ekskluzivno vojno odmaralite sa nazivom Ostrvo cvijea. Poetkom devedesetih ovo ljetovalite ima funkciju izbjeglikog naselja. 2 eki slavista Pavel Jozef afarik (1795-1861). 3 I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 1-17. 4 Arhimandrit Gerasim Petranovi, Episkop eparhije Boke i Dubrovnika sa stolicom u Kotoru, koja je 1870. godine, voljom Franca Josefa I izdvojena iz Dalmatinske eparhije. 5 G. Petranovi, Istoriki pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj, ematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovake, Zadar 1875, 3-8.1

"Stolica Episkopa zetskog, po ustanovi prvog osnovatelja njenog bijae s poetka, pa kroz due vrijeme u znamenitom Manastiru Arhistratiga Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevlaka, na dnu grbaljskog polja". Ovaj zakljuak je izveden, pie dalje u ematizmu "Na osnovu itija sv. Save, napisanog od njegovog uenika Domentijana", u kojim izriito stoji: "Pri Crkvi Arhanela Mihaila blizu Drepa". Autor teksta pozvao se i na crnogorskog vladiku Vasiliju Petrovia, smatrajui da je on najbolje mogao znati gdje je bilo mjesto osnivanja Zetske episkopije.6 Ova teza nala je svoje vrsto utemeljenje u tekstovima arhimandrita Niifora Duia, u kojima on zakljuuje da je stolica Zetskog episkopa bila u Manastiru Arhanela Mihaila na Prevlaci. Dui naglaava da je ova tvrdnja potkrijepljena od strane Petranovia takvim faktima koji ne podlijeu nikakvoj sumnji. Tome u prilog Dui je naveo i natpis u Crkvi sv. Petra u Bogdaiima.7 U djelu krtoljskog uitelja Mladena Crnogorevia dobija se niz vanih podataka o lokalitetu, pokretnom materijalu i narodnom predanju. Narodna tradicija pamti da je hram namijenjen saboru Arhanela Mihaila osnovan "od srpskih velikaa za Prvovjenanog kralja", a poruen od Mleia 1441. godine.8 Za trovanje prevlakih monaha, Crnogorevi okrivljuje Kotoranina Marina Druka, upravo onako kako je to u svojoj pripovijetci uradio Stjepan Mitrov Ljubia.9 Mladen Crnogorevi u svom radu takoe pominje Pavla Rovinskog i Ivana Jastrebova koji su osporavali mogunost da je na Prevlaci bilo mjesto gdje se nalazila Zetska episkopija.10 Poslije 1920. godine i objavljivanja knjige Vasilija Markovia11, "Pravoslavno monatvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji", bavljenje ovom problematikom jenjava a teze iz ove knjige kao fakte prenose u svojim radovima uglavnom svi istraivai koji se bave ovom oblasti.12 Markoviev tekst vezan za Prevlaku glasi: "Pri Manastiru Arhanela na Prevlaci, malom ostrvcu Stradioti, u Kotorskom zalivu, nalazimo Katedru Zetskog episkopa. To je dananje ostrvce pokriveno vonjacima, maslinjacima i vinogradima, srednje od tri ostrva, koja se pruaju ispred starih slanica na Prevlaci.13V. Petrovi, Istorija Crne Gore, Moskva 1754. N. Dui, Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875, 153-185. Referat odboru za drutvene i istorijske nauke SUD, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 417430. Jepiskopija Zetska i Dabarska, Glasnik SUD LVIII, Beograd 1884, 26-103. 8 M. Crnogorevi, Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/12, Beograd 1893, 1-73. 9 S. M. Ljubia, Prokleti kam, Pripovjesti, Panevo 1882. 10 P. A. Rovinski, Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891, 4. I. Jastrebov, Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 390-405. 11 V. Markovi (18821920). Doktorirao je u Beogradu 1908. godine na temi Istorija srpskih manastira. 12 V. Markovi, Pravoslavno monatvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920. U ovom radu se opisuje istorijat manastira i monatva u Makedoniji, Pomorju, Posavini i Podunavlju, Srpskom Zagorju i Pomoravlju. 13 Ovaj podatak je Vasilije Markovi preuzeo kako pie u napomeni, od Crnogorevia po citatu Jireeka, Istorija Srba I, Beograd 1952, 200. Podatak je7 6

Ovo je prvi poznati sluaj, da se pravoslavni manastiri javljaju u Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grki ili slovenski manastir postojao u Pomorju prije srpskih osvojenja. Manastir je, meutim, postojao i prije kao katoliki. Pominje ga Dukljanin, koji pria kako su Kotorani na ovom ostrvcu, "in insula quae S. Gabrielis dicitur", ubili po pogibiji dukljanskog kneza Vladimira njegova strica Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu, ali Kotorani razvalie krov i ubie ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manastir ili je poetkom XIII vijeka zapustio, ili ga je tada Sava oteo od katolika. Ostrvo na kome je Manastir, bio je svojina Kotorske episkopije, kako se vidi iz jedne papske povelje od 1346. godine. Stoga su ga Kotorani neprestano za sebe reklamirali. Ima vie kotorskih povelja u kojima se predstavlja, kako su oni osnivai toga Manastira i kako im ga je 1215. godine, potvrdio zetski kralj ore. Najstarija od ovih povelja je ona kralja Radoslava od 15. jula 1230. godine, kojom se Kotoranima potvruje sve ono, to im je 1215. godine bio dao zetski "kralj ore", izmeu ostalog i "Crkvu Arhanela na Prevlaci, iji su pravi osnivai Kotorani".14 Ovo se docnije ponavlja i u dvije vrlo sumnjive Duanove povelje. Isto se tako i u Kotorskom statutu navodi ovaj Manastir kao kotorski". Po Konstantinu Jireeku, ovo je mjesto isprva XV vijeka, mjesto dotadanjeg Grblja, poto su Kotorani u XV vijeku eljeli da prisvoje Manastir.15 U Ugovoru o predaji Kotora Mleanima iz 1421. godine, nema nikakva pomena o ovome Manastiru, to znai da ga Kotorani tada nijesu drali. Od vremena Save, kada je ovdje osnovana episkopija, "u dioklitskom Pomorju, v hramu arhistratiga Mihaila", pravoslavni Manastir se odrao sve do kraja samostalnosti.16 Zetska episkopija ovdje se nalazila u toku XIII i poetkom XIV vijeka, dok je poetkom XV vijeka nalazimo u Krajinskom manastiru".171. PLAN BOKE XVIII VIJEK

naravno netaan i vjerovatno je greka u prevodu Jireeka. Stradioti, (Gabrio, kolj), sadanje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalazi pomenuta Crkva st. Gabrielis, (nalazi se na planu uz tekst Crnogorevia), koju pominje i pop Dukljanin. Na ovom ostrvu arheoloka iskopavanja nijesu nikada zvanino obavljana. Ovdje je nalaen novac iz vremena Konstantina, Mr. Jovan Martinovi, dr Vojislav Trbuhovi, dr Maja ParoviPeikan, Mr. Leposava SaviTrbuhovi, Pregled arheolokih spomenika na podruju june obale Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978, 141-175. 14 Markovi je kao izvor koristio rad Franja Rakog, Prilozi za zbirku Srpskih i Bosanskih listina, Rad Jugoslovenske Akademije 1, Zagreb 1867, 130-131. 15 Na Prevlaci je po Jireekovom miljenju trebalo traiti "dioklitski grad Novigrad", koji spominje Konstantin Porfirogenit. K. Jireek, Istorija Srba I-II, Beograd 1952, 200. 16 Ovakav navod "dioklitskom Pomorju" u drugim istorijskim izvorima glasi: N. Dui: "Pri Crkvi Ar. Mihaila blizu Drepa", A. Jastrebov, "Pri Crkvi Ar. Mihaila blizu Drepa u Dioklitiji". 17 V. Markovi, n.d.

U svojoj istorijskoj raspravi Ivo Stjepevi, je iskljuio mogunost da je Prevlaka bila mjesto gdje je Sava Nemanji osnovao Zetsku episkopiju. Primijetio je da se na Prevlaci nije pronaao ni jedan nadgrobni spomenik koji bi se odnosio na nekog Zetskog episkopa. Izgradnju Manastira i Crkve on je pripisao Kotoranima za potrebe benediktinaca.18 Stjepevi je Crkvu sv. Mihovila blizu Drepa, kao i neki drugi istraivai, traio u okolini Podgorice, navodei da se u blizini Zlatice nalazi predio Drpe.19 Za razliku od autora koji su u potpunosti negirali vezu Zetskih episkopa i mitropolita sa Prevlakom, Stjepevi je izloio podatke iz Kotorskog arhiva koji tu vezu nepobitno dokazuju. Na kraju svoje opsene studije, Stjepevi demistifikuje i tzv. narodna predanja o ruenju Manastira.2. PREVLAKA I SV. MARKO

Prevlakom i Manastirom nastavili su i tokom XX vijeka da se bave mnogobrojni istraivai20, a obavljena su i arheoloka istraivanja.21 Mada po pitanju mjesta osnivanja Zetske episkopije u starijoj literaturi postoje oprena miljenja, u svim relevantnim naunim izdanjima koja su tretirala ovu temu22, preovladava miljenje da je Prevlaka mjesto gdje je sv. Sava osnovao Zetsku episkopiju, da je taj podatak sastavni dio njegove biografije i da je Episkopija i kasnije Mitropolija bila na Prevlaci sledeih 200. godina.23I. Stjepevi, Prevlaka, Bogoslovska Smotra 3, Zagreb 1930, 1-73. I. Jastrebov, n.d.. S. Vulovi, Crkva katolika i vjeroispovjedanje istono u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875. M. obaji, Starine u Zeti, Beograd 1892. P. A. Rovinski, n.d. 20 R. Kovijani, Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (13345), Istorijski zapisi 1-2, Cetinje 1956, 332-333. I Boi, Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963, 197-221. O propasti Manastira Mihaila na Prevlaci, Anali Filolokog fakulteta VII, Beograd 1967, 75-82. P. Mijovi, Prevlaka i Vladika, Ozloglaeno naslee, Cetinje 1971. I. Ostoji, Odakle benediktinskom manastiru na Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491-500. M. Jankovi, Saborna crkva Zetske episkopije i mitropolije u srednjem vjeku, Istorijski asopis, XXXI, Beograd 1984, 199-204, Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd 1985. D. uraevi-Milji, Podgorica sa okolinom kao mogue sedite Zetske episkopije, Zbornik radova povodom 120. godina od osloboenja Podgorice, Podgorica 2000, 249-257. Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, Matica 4/5, Podgorica 2001, 49-72. 21 V. Kora, Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IXX, Beograd 1959, 388389. Rukovodilac istraivanja otpoetih 1996. godine je prof. dr ore Jankovi, ef katedre za srednji vijek na Odjeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. . Jankovi, M. ivkovi, G. Simonovi, . apin; Miholjska Prevlaka, Istraivanja u 1997. godini, Glasnik SAD 14, Beograd 1998, 137-143. 22 S. irkovi, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970. D. ivkovi, Istorija Crne Gore I, Cetinje 1989. 23 Bez dileme se radi o opte prihvaenom miljenju. S. Perovi, Vaniji datumi Crnogorske istorije, Crnogorski knjievni list 32, Podgorica 01.04.2002.19 18

Na kraju u izdanju Zaviajnog muzeja HercegNovog i Manastira Arhanela Mihaila na Prevlaci24, objavljen je 2000. godine Katalog izlobe "Riznice Manastira Prevlake", uraen kao i sama izloba pod blagoslovom visokopoloenog crnogorskog mitropolita gospodina Amfilohija.25 Izloba je nastala kao sinteza dosadanjih znanja o ovom lokalitetu i kao rezultat arheolokih istraivanja zapoetih na Prevlaci 1996. godine, koja jo traju.26 Cilj ovih arheolokih iskopavanja, po autorima izlobe, nije samo nauna radoznalost, ve elja da se Manastir obnovi u cjelini, "a da pri tome ne nestane batina naih predaka i njihova djela". U Katalogu izlobe izneen je zakljuak da se gradnja hrama Arhanela Mihaila vee za poetak a ruenje za sredinu IX vijeka koji se desilo u vrijeme Saracenskih pohoda na ove krajeve. Manastir je naputen sredinom IX vijeka i od tada se on i pominje kao "tumba" to jeste ruevina. U Katalogu se potvruje da je Sava Nemanji, arhiepiskop srpski, osnovao 1219. godine Zetsku episkopiju, "U razruenom pa obnovljenom Manastiru svetog Arhanela Mihajila u Kotorskom zalivu na ostrvu Prevlaci koji se nalazi na dno grbaljskog polja". U vrijeme Stefana Prvovjenanog, "svakako po izboru Save", obnavlja se ovaj "Vizantijski manastir" i u njemu se za prvog Zetskog episkopa postavlja Ilarion, jedan od najuglednijih monaha Hilandara. Osim ovih fakata iznosi se i niz veoma interesantnih i za javnost dosada nepoznatih podataka. Iz njih saznajemo da je apostol Pavle lino, ili preko svojih uenika, osnovao prvu hriansku zajednicu, Crkvu, u oblasti dananje Crne Gore.27 Da su na Prevlaci u periodu od VII do IX vijeka pored vizantijskih boravili i srpski monasi koji su pravoslavlje prenosili ak do Rusije i na kraju navodi se kako je ovaj Manastir prosijao slavom kada je 70 prevlakih monaha otrovano i mueniki skonalo, te da se moti prevlakih muenika nijesu sluajno pojavile 1994. godine.28 Mjesto osnivanja Zetske episkopije, za razliku od njenog djelovanja, ne pripada kategoriji kapitalnih pitanja iz crnogorske prolosti. Pa ak ni efekat koji se postie tvrdnjom da je Prevlaki manastir Svetosavski i proglaenje skeleta, vanredno ouvanih za svetake ne govori apsolutno nita o njenoj istinitosti.

Manastir sv. Arhanela Mihaila, sada ima novi naziv Svetena srpska carska lavra sv. Arhanela Mihaila, D. . Milji, Doljani kod Podgorice, Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, 56. 25 . Jankovi, V. Kosti, M. Krivokapi, M. ivkovi, N. Miloevi, Katalog izlobe, Riznice manastira Prevlake, Prevlaka/Herceg Novi 2000. U daljem tekstu G. Autora, Katalog izlobe. 26 Autori navode, Mladena Crnogorevia, Iva Stjepevia, Ivana Boia i Voislava Koraa. 27 Svakako se pod uenicima apostola Pavla misli na Dujama i Tita. 28 Od skora proglaene za svetake: "Uvrstivi se u kalendar svetitelja srpskog primorja". Grupa autora, Katalog izlobe, 22.

24

Ipak injenica da je u jednom dijelu Crne Gore zadnjih desetak godina dolo do polarizacije hriana pravoslavaca na lanove zajednice i na Crkvu kao instituciju, daje ovoj problematici sasvim drugu dimenziju. Srpska pravoslavna crkava, osim to je na sebe preuzela sve duhovne prerogative pravoslavnog stanovnitva, takoe se stavila u "odbranu" i upravljanje ne malog bogatstva koje se u Crnogorskoj crkvi nagomilavalo poslednjih vjekova. Ova crkvena organizacija i njeno svetenstvo, takoe su preuzeli i ulogu istraivaa i tumaa crnogorske prolosti. Zaobilazei injenicu da nema trajanja bez mijenjanja i identiteta bez razlika, svoja su uvjerenja zasnovali na stavu, da je poznavanje crnogorske prolosti, dostiglo stupanj na kojem treba da stane i da je svako dalje prouavanje, naroito slovenske Duklje jeres. Iz svega gore navedenog, danas bi se lako mogli prepoznati idejni, materijalni i neki drugi razlozi o lociranju mjesta osnivanja Zetske episkopije na poluostrvu Prevlaka u Tivatskom zalivu. Sa druge strane ovi razlozi se ne mogu sa sigurnou prepoznati u vrijeme prevladavanja ove teze krajem XIX vijeka, kada je kao glavni argument koriten ivotopis sv. Save od njegovog uenika Domenetijana.

II POVELJE, BIOGRAFIJE, LJETOPISI, RODOSLOVI Sve srednjovijekovne biografije, ljetopisi, rodoslovi i hronografije, koje su pisali svetenici, napisane su onako kako na istorijske pojave gleda Crkva.29 Po crkvenim knjigama, vlast dolazi sa neba i daje se kome Bog hoe a svetenstvo je posrednik izmeu Boga i ljudi, sve pojave ili su dole od Boije volje ili pakosti Satanine.30 S toga najvanije mjesto u istoriji drutva u ovim biografijama zauzimaju opisi carskih loza i lica iz dinastija, a glavno deavanje u biografijama je zidanje crkava. Osnovno naelo u ivotu je vjera, tako da ta rije i rije zakon u osnovi znae isto. Tako se pri opisu vladara ma kakvi oni bili, samo ako su dobri prema Crkvi, uvijek istie njihova blagoastivost i hristoljublje.31 Ipak, u ovim biografijama ima najvie istorijskih podataka, koji su i pored evidentnih nedostataka sluili kao osnovni izvor svim docnijim istorijskim spisima. O Domentijanu i njegovoj linosti nemamo mnogo podataka. On je Biografiju sv. Save zavrio po bekom rukopisu 1243. a po petrogradskom 1253. godine, to je nekih 8. ili 18. godina poslije Savine smrti (1174-1235/6).32 Iz biografije se jasno zakljuuje da Domentijan nije samo sakupljao podatke o sv. Savi ve da je sa njim bio blizak. Da je Domentijan29 Za potpunu prevlast teoloke interpretacije ovjeka, kosmosa i istorije, trebalo je da od pojave hrianstva protekne nekoliko vijekova. Ova prevlast zapoela je tek Justinijanovim Aktom 529. godine, kojim je zatvorio sve filozofske kole u Atini, a postala potpuno dominantna u srednjem vijeku. 30 Filozofija je u helenistiko-rimskom periodu pokuavala dati realno rjeenje ovjekovog postojanja u svijetu i prirodi, dok je hrianska filozofija postavila vii smisao ivota, izvan svijeta i prirode, koji se nalazi u Bogu kao jedinom idealu. Bitne razlike ove dvije filozofije su imale i u metodi irenja svojih ideja. U antiko doba svaki filozof je svoje miljenje nastojao nametnuti, sposobnou svog izlaganja i naina dokazivanja. U evropskom hriansko-feudalnom drutvu to nije bilo tako, miljenje je bilo pod kontrolom Crkve koja je srednjovijekovnoj filozofiji stotinama godina uskraivala slobodno miljenje. 31 Otuda dolazi i ona kontradiktornost esta u srpskim ljetopisima da jedan blagoastivi vadi oi drugom blagoastivom. 32 Dr R. Rotkovi, Crna Gora i Duanovo carstvo, Cetinje 1997, 72.

bio potovan, vidi se po tome to je bio izabran za duhovnika cijelog hilandarskog bratstva i kao takav se pojavljuje 1263. godine. To je u kaluerskim redovima vrlo visoka ast i dunost, koja iziskuje mnogo lijepih osobina; mudrost, znanje, puno takta.33 ivot sv. Save od Domentijana je prava i puna biografija tipa tzv. vizantijskih "retorskih itija". To je najopsenija biografija stare srpske knjievnosti. Ona obuhvata cijeli ivot Save Nemanjia, pa nastavlja prianje i o dogaajima poslije toga, opisujui i prenos njegovog tijela iz Bugarske u Srbiju. Domentijan u ivotopisu sv. Save i sv. Simeona govori da je Sava Nemanji osnovao veliki broj manastira ali ne navodi njihova imena, to prosto reeno znai da je pozivanje na njega kada je u pitanju mjesto osnivanja Zetske episkopije apsolutno netano. Domentijan, Duklju pominje samo u onom veoma esto pogreno citiranom dijelu, koji se odnosi na Stefana Nemanju, gdje kae: "I dodade ka zemlji otaestva svoga mnoge zemlje od oblasti grkoga carstva, i silom Boijom i pospjeenjem svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje, kao to je prije veliki Mojsije krsnim orujem sruio gordog Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju, otaestvo i roenje svoje, istinsku edovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grkog roda i gradove sazidane od njih razrui i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoi i ime njihovo ne nazva se vie tamo u oblasti toj, a narod koji je u njima, sauva nepovrijeen, tako da je sa strahom sluio njegovoj vladavini". Da li zbog obimnosti Domentijanovog ivotopisa ili zbog miljenja da gomile rijei ne kau uvijek pravi smisao, ovaj se ivotopis nije dopao svima u srednjem vijeku pa je ve krajem XIII ili poetkom XIV vijeka jedan drugi hilandarski monah, Teodosije, osjetio potrebu da Domentijanovo djelo iz temelja preradi i uini kraim i itkijim. On je iz linih pobuda ili na poziv Crkvenog sabora kojem se u uvodu obraa za pomo, preradio Domentijanov rad "ali tako da ni kamen na kamenu od stare zgrade nije ostao".34 Teodosije je u tekstu izostavio podatak da je Sava krunisao brata Stefana krunom koju je dobio od Pape i vjerovatno se u ovom detalju kriju neke od pobuda prerade Domentijanovog djela.35 Iz nekog razloga koji se samo moe naslutiti, Teodosije je u zaglavlju teksta stavio, itije sv. Save kazano Domentijanom a pisano Teodosijem. Tako je i ura Danii dva puta izdavao ivot sv. Save i to 1860. i 1865. godine. U poetku on je mislio da je prvi krai tekst djelo Domentijana, pa ga je kao takvog i objavio. Kada je kasnije uvidio greku ponovo je izdao pravo Domentijanovo djelo 1865. godine, ali je u knjigama i ovaj krai rad ostao zabiljeen takoe kao Domentijanov to

33

Domentijan, ivoti sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirkovi, Beograd

1938. M. Bai, Stare srpske biografije, Beograd 1930. O ostalim moguim i vjerovatnim razlozima prerade Domentijanovog itija sv. Save, pisao je Radoslav Rotkovi, n.d. 72-76.35 34

u principu znai i veu konfuziju kod onih koji su u tom vremenu koristili ovu biografiju.36 Bez obzira na sve to ni u Teodosijevom djelu apsolutno nema i ne postoji podatak gdje je Sava Nemanji osnovao Episkopiju u Zeti. Ovdje treba naglasiti, da je ivot sv. Save od Teodosija kao najpopularnije djelo stare srpske knjievnosti sauvano preraeno u preko 60 rukopisa i svakako da se u nekom novom preraenom ivotopisu navodi "Manastir Arhanela Mihaila kod Drepa". Ako se pretpostavi da novi sastavlja nije mogao tanije od Dometijana i Teodosija znati gdje je sv. Sava osnovao episkopije, pojavljuje se mogunost da je on u svoj rad unio podatke iz vremena kada je prepravljao ivotopis, najranije u XIV vijeku, ili da je podatak potpuno netaan. Ukoliko bi se ipak prihvatila mogunost apsolutne tanosti ovog podatka, sama informacija "Arhanel Mihaila kod Drepa", opet ne govori da je to bila Crkva na Prevlaci ili vjerovatnije govori da je u XIV vijeku, sjedite Episkopije bilo na Prevlaci. Ovdje se otvora nerjeivo pitanje, zato se ostrvo koje svoj naziv nosi dugi niz vijekova, moralo pribliiti toponimom Drep potpuno nepoznatim u blioj i iroj okolini Prevlake. Takoe, sama injenica vezana za istorijat podatka DometijanTeodosijeneko trei, umanjuje autentinost informacije.37 Kao to je ve ranije pomenuto, Pavle Rovinski je "Drep" traio na mjestu dananje Podgorice, a Ivan Jastrebov konkretno u mjestu "Drep" blizu Zlatice kod Podgorice. Boidar ekularac, a kasnije i Dragica uraevi Milji, Crkvu i Manastir sv. Mihaila "blizu Drepa", na osnovu usputnih biljeaka skoro sa sigurnou nalaze u istonom dijelu Podgorice koji danas nosi naziv "Drpe Mandia".38 Tu na imanju porodice eevi ranije se nalazila monumentalna kapija, pa Dragica uraevi Milji, upuuje na nunost arheolokih iskopavanja u cilju dobijanja dodatnih podataka.39 O toponimu Drep u naoj literaturi nalazimo samo jedan podatak u asopisu Prosveta, gdje je Kosorski svetenik Pavle Petrovi objavio jednu svoju biljeku.40 U tom lanku on govori kako na obali Male rijeke i Morae, kod njihovog sastava lei lijepo polje koje se u staro vrijeme zvalo "Dretva". Kasnije poto je na tom mjestu podignut Manastir Uspenja Presvete Bogorodice, ovo je polje dobilo naziv Gospoino polje. Onaj dio polja koji nije pripao tom Manastiru i dalje je zadrao svoje staro ime Dretva. Blizu Dretve, die se jedno uzvienje koje se zove Gradac. Na tome mjestu postoji nekakva graevina od suhozida gdje su pronaeni komadi od zemljanih sudova.41ivot sv. Save, Domentijan, izdanje . Danii, Beograd 1860. ivot sv. Save i sv. Simeona, napisao Domentijan, izdanje . Danii, Beograd 1865. 37 Realniji je zakljuak da toponim Drep iskljuuje mogunost da je Episkopija bila osnovana na Prevlaci. 38 B. ekularac, Seljenje Zetske mitropolije, Pobjeda, 16.08.1987. 39 D. . Milji, Podgorica sa okolinom. n. d., 255. 40 P. Petrovi, Kamici, Prosveta V, Cetinje1893, 167-169. 41 Uvijek se kod toponima "Gradac", treba podsjetiti da Konstantin VII Porfirogenit, (913-959), u svom djelu Spis o narodima navodi da su u Duklji naseljena36

Preko Morae, blizu Dretve, Drepa, nalazi se jo jedno mjesto Crkvice, na kojem je po narodnoj tradiciji boravilo mnotvo kaluera a gradnja ovog objekta vee se za Nemanjie. Prilikom rekognosciranja teritorije optine Podgorica registrovani su u selu Kosor, u blizini puta PodgoricaMedunKosor, na sjevernoj strani imanja Branka Petrovia na blagom uzvienju koje se naziva Pribevi, ostaci starih zidova raenih u suhozidu. Zbog gustog rastinja, mahovine i obilja korova, ovom prilikom, nije bilo mogue pratiti zidove i izvriti uvid o kakvim se arhitektonskim ostacima radi.42 Odavde je "Manastir", sticajem nekih okolnosti, preneen na Gospoino polje kod Bioa, a sa toga mjesta ponovo u Duge. Po drugoj varijanti predanja, ovo mjesto je vezano za lokaciju zvanu Crkvine u istom selu, ispod kue Dimitrija Petrovia.43 Mora se naglasiti da ne postoji ni jedan pisani trag koji bi upuivao na zakljuak da se Zetska episkopija nalazila na podruju Podgorice. Ova injenica ipak ne upuuje na pomisao da okolina Podgorice i neki lokalitet konkretno iskljui kao mogue mjesto osnivanja Episkopije ve navodi na zakljuak da se Zetska episkopija na podruju Podgorice nalazila samo par desetljea. Iz vremena Savinog rada na organizaciji arhiepiskopije, postoji veoma malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Postoji samo jedan izvor na osnovu kojeg se mogu ustanoviti neke prve episkopije Srpske crkvene organizacije iz 1220. godine.44 Ovaj izvor, sauvan u prepisu iz XV vijeka, zove se u nauci, Hrisovulja sv. Save i Prvovjenanog kralja Stefana, Mjesta srpskih episkopija.45 Sasvim izvjesno su ovi podaci naveli Mariju Jankovi, da u svom radu iznese rezervu o mjestu osnivanja Zetske episkopije, kao i gdje se i od kada na nekom mjestu nalazila. Sa druge strane ona kae "Jedino stari srpski rodoslovi izriito govore da je arhiepiskop Sava ustoliiomjesta Gradac, Novigrad i Lontodokla. Za sada je Lontodoklu na Martinikoj gradini najubedljivije ubificirao istoriar umjetnosti Branislav Borozan. B. Borozan, Martinika gradina-civita Dioclitiana, Zbornik radova sa Okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica 1999, 79-109. Crkva na Martinikoj gradini bila je posveena sv. Mihailu. 42 Rekognosciranje ovog kraja izvedeno je u dvije etape 1979, (O. ii, M. Pravilovi, R. Kujovi) i 1982. godine (O. ii, M. Pravilovi, N. Vukoti, M. Camaj). Istraivanja su trajala po 30 dana u okviru nedovrenog projekta "Sistematsko arheoloko rekognosciranje terena Crne Gore", koji vodi CANU. 43 Sadanja Crkva u Manastiru Duga podignuta je 1755. godine na mjestu starije graevine. 44 Razliita su miljenja koliko je Srpska crkva imala episkopija prilikom svog osnivanja 1220. godine. U svojoj studiji Marija Jankovi zakljuuje da je pored Arhiepiskopije sa sjeditem u ii, Srpska crkva imala 10 episkopija; Raku, Zetsku, Humsku, Hvostansku, Topliku, Budimljansku, Dabarsku, Moraviku, Prizrensku i Lipljansku. M. Jankovi, Episkopije i Mitropolije n.d.,17-35. 45 Dr V. orovi, Spisi sv. Save, Beograd 1928, XXXV-XXXVI, 196. U ovoj knjizi tampani su svi ouvani spisi sv. Save, autentini i sumnjivi. Meu ovim poslednjim je i izvod iz Povelje o mjestima srpskih episkopija. Kao prva na ovom spisku nalazi se Zetska episkopija ali ne i mjesto gdje je ona osnovana. Isto, Spisi sv. Save i Stefana Prvovjenanog, preveo Lazar Mirkovi, Beograd 1938.

episkopa u Dioklitskom primorju i odredio hram sv. Arhanela Mihaila za episkopsko sjedite".46 injenica koju navodi Marija Jankovi, da brojni srpski rodoslovi i ljetopisi donose podatke gdje je sv. Sava osnovao prve episkopske crkve, ne moe biti dovoljna da se iz dostupnih podataka tvrdi da je Zetska episkopija osnovana na Prevlaci. Suprotno tome blia je istini tvrdnja da ovi ljetopisi unose niz nedoumica. Kao dobar argument za ovu tvrdnju svakako su ljetopisi i rodoslovi objavljeni u radu Ljubomira Stojanovia.47 U ovoj knjizi nalazi se deset rodoslova, a nazive su dobili kao i ljetopisi ili po mjestu gdje su pronaeni ili po imenu onog istraivaa koji ih je objavio. Ljubomir Stojanovi je takoe na osnovu raspoloivih podataka datovao ove rodoslove. Najstariji od njih je takozvani Konstantinov rodoslov iz 1431. godine i u njemu nema podataka vezanih za mjesto osnivanja Episkopija. Ovih podataka nema ni u Ruvarevom (1533), Hadi-Jovanovom (XVI vijek), Pajsijevom (XVII vijek), orovievom (XVII vijek) i Novakovievom rodoslovu. Prema Stojanovievoj podjeli svi ovi rodoslovi osim Pajsijevog pripadaju kategoriji kratkih rodoslova. U tri od etiri opirna rodoslova, Karlovakom (1573+48), Zagrebakom (XVII vijek), Vrhobreznikom (1650+), tekst vezan za osnivanje episkopija je identian i glasi: "Prvoga postavi u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".49 3. Karlovaki 4. Zagrebski, Vrhobrezniki

U Pejatovievom rodoslovu (XVII vijek) ovaj dio teksta glasi: "U humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u hramu svetih Arhanela". 5. Pejatoviev Ljubomir Stojanovi je pored rodoslova objavio i vei broj ljetopisa i uradio njihovu podjelu na Starije i Mlae. Kada se radi o grupi Starijih ljetopisa, autor zakljuuje da svi oni potiu iz jedne redakcije, starijeg orginala, nastalog poslije smrti cara Uroa 1371. godine i da je Koporinski tekst vjeran prepis tog orginala.M. Jankovi, n d., 164. Lj. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927. 48 Iz 1573. godine ili mlai. 49 Rezervi u korienju ovih podataka doprinose injenice da se u svim rodoslovima pominje 12 episkopija koje Srpska crkva ima tek od poetka XIV vijeka. Takoe se uvjek pominju Beogradska i Branievska episkopija koje nije osnovao sv. Sava. Njihovo osnivanje se vee za period 1315-1335. godine. Po nekim nesigurnim podacima Marija Jankovi, n.d., zakljuuje da su one mogle biti formirane krajem XIII vijeka.47 46

U svim ovim ljetopisima se ne navode mjesta osnivanja episkopija.50 Dok su svi stariji ljetopisi potekli iz jednog orginala, mlai imaju vie redakcija i razvijaju se svojim obimom do XVIII vijeka. Sastavljajui vie redakcija od XVI do XVIII vijeka, njihov se broj nagomilavao pa Stojanovi biljei ukupno 42 ljetopisa. Mnogi od ovih tekstova su razliiti i pisani su od druge polovine XVI a ima ih iz XVII i XVIII vijeka. Stojanovi je u svom radu pokuao da sistematizuje ove tekstove i po optoj ocjeni, uhvatio je glavne korijene po kojima su se ovi ljetopisi razvijali uspjevi da dokae vezu izmeu onih Starijih i Mlaih. Mlae ljetopise podjelio je u tri grupe. U prvu grupu je svrstao Mlae ljetopise, koji poinju smru cara Duana, zatim je u drugu grupu svrstao ljetopise u kojima se o Nemanjiima govori u kratkim crtama i treu grupu po njegovoj podjeli predstavljaju ljetopisi koji o Nemanji i Nemanjiima govore opirnije. U I grupi nema pomena o mjestima gdje je Sava Nemanji osnovao episkopije.51 U II grupi takoe nema pomena o mjestima gdje su osnovane episkopije.52 U III grupi ima mnogo tekstova koji su jednake sadrine ili su po njoj srodni, a razlike su uglavnom u tome to su neki od njih produeni. U skoro svim ovim tekstovima se pominju mjesta osnivanja episkopija i to: U Sofijskom drugom (XVII vijek), Remetskom (XVII vijek), Vasievom (1649+) stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu svete Bogorodice, drugoga u Stonu, u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila". 6. Sofijski, Remetski, Vasiev 7. Podgoriki

U Podgorikom (1738+) stoji: "Prvoga vladiku zahumskog u Crkvi Bogorodice u Stonu u dioklitskom pomorju, drugoga u Crkvi svetog arhistratiga Mihaila". U Dorpatskom (1687+), Ruvarvevom prvom (1672+), Raanskom (1669+), stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu svetog arhistratiga Mihaila". 8. Dorpatski, Ruvarvev I, Raanski

50 Koporinjski (1650+), Peki (XVI), Studeniki (XVI), Cetinjski (XVI), Vrhobrezniki (1650+). 51 Kijevski (1562+), Sofijski Prvi (XVI), Studeniki (XVI), Sarandoporski (XVI/II), Cetinjski (XVI/II). 52 afarikov (1650+), Gligorijeviev (XVII), Beogradski (XVII), Gabrovski (XVII), Beogradski drugi (XVII), Kuvedanski (XVII).

U Vukomanievskom (XVII vijek), Davidovievom (XVII vijek), Carigradskom (XVII vijek), Bekom (XVII vijek), Tihonoravovljevom (XVII vijek), Magaraevievom (XVII/III vijek) stoji: "Postavi prvoga episkopa u humskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila". U Senikom (1529+) stoji: "I postavi episkope u svu srpsku i primorsku zemlju. Prvoga episkopa postavi u zemlji dioklitskoj u hramu svetoga Nikole, drugoga u Stonu u primorju dalmatinskom u hramu arhanela Mihaila".53 9. Vukomaniev i drugi Seniki u zagradama 10. Hilandarski

U Hilandarskom (XVII/III vijek) stoji: "Prvoga episkopa u Zahumlju, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju". U Verkovievom (XVIII vijek), Ostojievom (XVIII vijek), stoji: "Prvoga u Zahumskoj zemlji, drugoga u Stonu u Dioklitskom pomorju". 11. Verkoviev i drugi U Jankovievom (XVIII vijek), Deanskom, (XVIII vijek) stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju, u hramu arhistratiga Mihaila". 12. Jankoviev, Deanski U Ruvarvevom drugom (1675+), Svetoandrejskom (XVII vijek), ne pominju se mjesta episkopija. Od etiri ljetopisa koji se po sadraju nijesu mogli svrstati sa drugima u Bijelopoljskom (1517+) i Koviljskom, (1672+) nema podataka vezanih za episkopije. Seenski ljetopis se prekida 1474. godine. Njegov tekst je razliit od ostalih i nezavisno je uraen. Ova redakcija odudara od ostalih i nema porijekla u drugim rodoslovima pa ga Stojanovi smatra orginalom. U tekstu stoji: "Prvoga episkopa u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila". 13. SeenskiOvaj najstariji ljetopis zavrava se 1529. a ima i jedan naknadni unesak iz 1555. godine. Rukopis se nalazio u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Nekoliko puta je objavljivan a ukraden je za vrijeme prvog svjetskog rata. Lj. Stojanovi, n d.53

Brankoviev koji je preveden na latinski, Stojanovi smatra orginalom koji vie nije prepisivan stoji: "Prvoga u Stonu, drugoga u Zeti". 14. Brankoviev Oigledno je da krai i izvjesno stariji i autentiniji rodoslovi i ljetopisi ne navode imena episkopskih crkava, dok oni opirniji i mlai iznose razliite podatke. Na osnovu gore izneenih podataka, teko je biti izriit u tvrdnji gdje je Sava Nemanji u Zeti osnovao episkopiju. Svi ovi podaci navode na zakljuak da ljetopisci nijesu raspolagali sa tanom i izvornom informacijom gdje je bila osnovana episkopija u Zeti i da su njihovi podaci po ovom pitanju nepouzdani. Takoe se moe nedvosmisleno tvrditi da oba Savina ivotopisca ne pominju broj episkopija Srpske crkve, ne navode imena episkopa i katedralnih crkava, ve samo kau da je Sava za prve episkope izabrao svoje uenike. Odreujui episkopska sjedita, arhiepiskop Sava i kralj Stefan Prvovjenani, izdavali su i povelje kojima su ove crkve dobijale svoje posjede. Do danas nije ostala sauvana ni jedna orginalna povelja koja je bila izdata 1220. godine. Meu sumnjivim dokumentima iz ovog vremena uvrtena je Vranjinska povelja.54 Ovoj povelji nema traga od 1870. godine55, a sauvan je samo Njegoev prepis koji je tampao Franjo Mikloi.56 O njenoj autentinosti bilo je mnogo rasprava a jedan od detalja koji je bunio istraivae je "to se prvi Episkop zetski ne nalazi u svojoj Crkvi Arhanela Mihaila na Prevlaci, gdje mu je Sava odredio mjesto".57 U optoj raspravi o povelji arhiepiskopa Save, Manastiru sv. Nikole na Vranjini 1233. godine, Vladimir Moin je doao do zakljuka da povelja nije falsifikat i da je Ilarion prvi zetski episkop.58 Za prouavanje istorije pravoslavne crkve u Crnoj Gori mora se kao vaan segment tretirati i istorija drugih crkvenih organizacija i injenica da u vremenu kada dolazi do formiranja pravoslavne crkve, teritoriju Zete gusto pokrivaju Barska i Dubrovaka arhiepiskopija i Kotorska episkopija. Biografi takoe jasno ukazuju na skromne moi sv. Save, naglaavajui da tamo gdje nije stigao "Crkvu sagraditi tu je krst postavio".59 Ovaj navod trebao bi da uputi na stvarno stanje moi Srpske pravoslavne crkve poetkom XIII vijeka. Njena realnost je bila da svoje episkopije uspostavlja na prostorima sa dominantno slovenskim stanovnitvom, uV. orovi, n.d., I-LVII. N. Dui, Vranjina u Zeti i hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870, 186. 56 F. Mikloi, Monumenta Serbica, Viennae 1850. 57 V. orovi n.d. 58 V. orovi, n.d. 59 Domentijan n.d.55 54

skromnim crkvama i na granicama jurisdikcije arhiepiskopija; Barske, Dubrovake, Ohridske.60 I pogled na geografsku kartu navodi na zakljuak da se pravoslavne episkopije nijesu teritorijalno poklapale sa duhovnom vlau katolikih episkopija, odnosno preciznije bile su prilino udaljene od centara katolike crkve, izuzimajui Zetsku episkopiju ukoliko ignoriemo njen naziv pa je traimo na Prevlaci. Neke stare episkopske stolice, u drugoj polovini XIII vijeka, premjetaju se u druge manastire pa se moe govoriti o odreenoj unutranjoj reorganizaciji u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Za Humsku episkopiju katedralna crkva nije bila vie u Stonu, ve je za njeno mjesto odreena Crkva sv. Petra na Limu. U isto vrijeme Arhiepiskopija dobija novo sjedite u Pei, u Crkvi sv. Apostola. Takoe do kraja XIII vijeka, Srpska pravoslavna crkva formira nove episkopije.61

15. EPISKOPIJE SRPSKE CRKVE

Razliita su tumaenja o izboru novog mjesta za sjedite Humske episkopije. Kao najvei razlozi pominju se zemljotres u Stonu 1252. godine i prelazak upana Radoslava Maarima.62 Njenim premjetanjem dijelimino se rjeava i neloginost da ova episkopija ima nadlenost u Boki, na zapadnoj strani zaliva, ako se ve tu u neposrednoj blizini i prije 1252. godine nalazila Zetska episkopija.63 U izvoru nazvanom Pljevaljski trebnik, naenom u Manastiru sv. Trojice kod Pljevalja i datovanom u vremenskom intervalu 1286/1292. godina, posebno mjesto zauzima dio teksta sa istorijskom sadrinom. Na kraju Pljevaljskog trebnika nalazi se tekst o kraljevima, Milutinu i Dragutinu. On ujedno predstavlja i popis postojeih episkopija Srpske pravoslavne crkve iz tog vremena. U njemu se poimenice navode i episkopi za Zetsku, Raku, Hvostansku, Budimljansku, Humsku, Prizrensku, Topliku, Ibarsku, Lipljansku, Dabarsku i Moraviku episkopiju. Kao Zetski episkopi navode se: German64, Neofit, Mihajlo65 i Andrija66 a kao Humski: Ilarion, Teodosije, Metodije, Neofit i Nikola.6760 Ohridska patrijarija ustanovljena za vrijeme cara Samuila, a poslije njegove smrti 1019. godine, je svedena na rang autokefalne arhiepiskopije. Prilikom osnivanja svoje Crkve sv. Sava je "otkinuo" nekoliko episkopija (Raku i Prizrensku), Ohridskoj arhiepiskopiji i uao u sukob sa njom. 61 G. Autora, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970, 143. U daljem tekstu Istorija Crne Gore. 62 Premjetanje Stonske episkopije vee se za period 1252-4. godina u vrijeme kralja Uroa I i Arhiepiskopa Arsenija. M. Jankovi, Episkopije i Mitropolije, n.d., 102-112. 63 Posjedi Stonske episkopije su se protezali od Stona do Boke. 64 Nepoznat u drugim izvorima. Crnogorevi ga smijeta izmeu Ilariona i Neofita to ima podlogu u vremenskim intervalima. 65 Nepoznat u drugim izvorima ali u izvorima se pominje Mihajlo II, tako da je izvjesno ovaj podatak taan. 66 Nepoznat u drugim izvorima. I. Ruvarac O Zetskim vladikama, 1-17.

Osim ovih navedenih podataka postoji jo jedan pomen o nekom Zetskom episkopu u starim srpskim ljetopisima. U biografiji Jevstatija I, Danilo II kae: "Doavi u kraj zetske zemlje, ue u Manastir Arhanela Mihaila, koji se zove Slavna episkopija. I tu primi monaki obraz od ruke slavnog episkopa Neofita".68 Kako je Jevstatije I bio Srpski episkop a pominje se i kao Zetski episkop, iako se ne nalazi u Pljevaljskom Trebeniku, njegovo se monaenje moe precizno datovati izmeu 1250-1253. godine. Na osnovu podataka vezanih za episkopa Neofita, ovaj datum bi mogao biti pomjeren i neku godinu kasnije.69 Izvjesna konfuzija koja se po pitanju mjesta osnivanja Zetske i Humske episkopije nalazi u starim srpskim ljetopisima, samo u naznakama daje tragove koji bi upuivali na moguu povezanost promjene sjedita episkopije iz Stona sa nekim slinim dogaajem u Zeti. Za razliku od Domentijanovog ivotopisa u djelu vladike Vasilija Petrovia Istorija Crne Gore na koju se pozivaju Gerasim Petranovi i Niifor Dui zaista se mogu nai podaci koji se odnose na Prevlaki manastir. Govorei o Grblju, Vasilije Petrovi navodi da je na Prevlaci bio Manastir arhistratiga Mihaila koji je sagradio Stefan drugi70, car srpski, sin Simeona Nemanje.71 Zakljuujui po komentaru uz ovaj podatak on je preuzet iz Cetinjskog ljetopisa gdje se nalazi apokrifna povelja Stefana Prvovjenanog iz 1212. godine. U ovoj povelji Stefan govori da je sazidao u Kotoru: Crkvu sv. Trifuna, hram Vavedenja preiste Bogorodice, Crkvu jevaneliste Luke i na Prevlaci hram Arhistratiga Mihaila. Ovaj dio teksta u orginalu glasi: "I Manastir ustrojih i arhijereja Arsenija u njemu postavih i pet sela na slubu mu dadoh, Luticu i Krtole i Ljeevie i Bogdaie i Kava".7267 Lj. Stojanovi, "Trebnik" Manastira sv. Trojice kod Pljevalja, Spomenik SKA LVI, S. Karlovci 1922, 22-29. Navode je Ljubomir Stojanovi stavio jer ovaj rukopis po sadraju smatra Zbornikom. 68 . Danii, ivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih, napisao Danilo II, Zagreb 1866. 69 M. Jankovi, n.d., 133-141. 70 Stefan Prvovjenani (1196-1224). 71 Mitropolit Vasilije Petrovi, Istorija Crne Gore, Moskva 1754, Istorija o Crnoj Gori, Cetinje 1985. 72 Ovu povelju je preveo dr Boidar ekularac u svom radu Crnogorski anali, Cetinje 1996. Prevod povelje u cjelini glasi: "Stefan milou Boijom Prvovjenani kralj srpski, sin Simeona Nemanje, poslije smrti moga oca i vjenanja na kraljevstvo srpske zemlje, od svog brata prosvetitelja Save, prooh svoju dravu i dooh u grad Kotor, i ne naoh u njemu hrama, no sazdah usred Kotora veliku Sabornu crkvu u ime svetoga velikomuenika Trifuna. Takoe stvorih drugu crkvu, hram Vavedenja presvete Bogorodice na crnogorskim vratima. Treu sazidah crkvu u ime svetoga jevangeliste Luke. I Kotor jako utvrdih i oruah i palate u njemu sagradih. I dooh na Prevlaku i sagradih hram u ime svetoga arhistratiga, i Manastir ustrojih pa arhijereja Arsenija u njemu postavih. Priloih toj svetoj Crkvi arhistratiga Mihaila pet sela na slubu: Luticu, Krtole, Ljeevie, Bogdaie i Kavae. I dooh u selo Perast i sazdah Crkvu u ime svetoga velikomuenika Georgija na Otoku. Tu postavih Igumana s bratijom i dadoh Crkvi svetoga Georgija na slubu: Bijelu do potoka, Noicu do Veriga, Donji Morinj do Visoke stijene, Lipce i Barnu i Ledenice vie Risna i Stoliv stranom do Irgakova i Mrevac. Zapovijedah Perastu da to pazi i ovu Crkvu sv.

U Biblioteko-arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, uva se Povelja na osnovu koje je najvjerovatnije uraen tekst u Cetinjskom ljetopisu.73 Za ovu Povelju Pavle Rovinski kae: "Ova povelja poznata samo u prepisu, koji su tampali mileevski monasi u svojoj tampariji puna je takvih neloginosti da je oiti falsifikat".74 Najvjerovatnije je Rovinski pod neloginostima podrazumjevao i podatak da se Stefan kao kralj prvi put pominje 1220. godine a u povelji stoji da je on sagradio Crkvu sv. Trifuna u Kotoru koja je dovrena i posveena 1166. godine kada je Kotor bio u sastavu Vizantijskog carstva.75 Od poznatih crkvenih veledostojnika iz istorijskih izvora, poznat je arhiepiskop Arsenije koji je naslijedio sv. Savu po njegovom linom izboru i koji je bio Srpski arhiepiskop od 1233. do 1263. godine i Zetski mitropolit Arsenije koji se pominje u Povelji Bale III Manastiru Moraniku.76 Takoe Crkvu sv. ora u Perastu posvetio je Adeodato, episkop kotorski 1247. godine, a obnovljena je za vrijeme Duana Nemanjia.77 Boidar ekularac smatra da je ova Povelja sastavljena krajem XV vijeka, uz mogunost da je moda postojala neka orginalna povelja Stefana Prvovjenanog. Radoslav Rotkovi zakljuuje da se Povelja Stefana Prvovjenanog u kategoriji falsifikovanih povelja moe smatrati najprimitivnijom. On kae; "Vjet falsifikator dri se nekog dokumenta i mjenja samo neki detalj, njemu vaan. U ovom falsifikatu sve je izmiljeno".78 itava problematika vezana za ovu Povelju dovodi se do apsurda ako se ona datuje jedinom moguom godinom (1217), koju dozvoljavaju sauvani brojevi godina na njoj. Ukoliko bi se ipak njen sadraj vezan za Prevlaku tretirao kao autentian moe se zakljuiti da su arhijereju Arseniju u posjed, metohiju Prevlakog manastira data gore navedenaGeorgija da nadgleda i posluh svaki ini od ovih sela. I tako ovaj sveti Prvovjenani kralj Stefan sveto proivje i na samrti ga pokalueri brat svetitelj Sava i otide ka Bogu, njemu pak da ugodi dobrim djelima. I danas mu svete Moti poivaju u Studenici, a ostavi poslije sebe svoja etiri sina: Radoslava, Predislava, Vladislava i Uroa. Kralj Vladislav sagradi Crkvu Mileevo, hram svetoga Hristova Vaznesenija i dade toj Crkvi na slubu 70 sela. Njihova imena su napisana u carskoj hrisovulji sa granicama i meama, ali njih ovdje ne naoh, osim Crkvu svetog arhistratiga Mihaila na Prevlaci sela i metohe, i zemlju manastirsku gore pisanu. Takoe naoh sela i zemlju Manastira svetog Georgija na otoku pod Perastom koje utvrdi kralj Stefan svojim peatom i zlatnom hrisovuljom i predade Crkvi arhistratiga Mihaila arhiepiskopiji na Prevlaci na uvanje va vjeki vjekova da ga nijedan blagoestiti kralj ne promijeni va vijeki, amin. Ovo bi od stvaranja svjeta 6720/1212". 73 Arhivski fond, Fascikla "Epoha Crnojevia". 74 Preuzeto od Boidara ekularca, DukljanskoZetske povelje, Titograd 1987. 75 S. Mijukovi, Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800 godina katedrale u Kotoru, Kotor 1966. 76 B. ekularac, Dvije povelje u arhivu Manastira sv. Nikole Vranjinskog, Glasnik CANU IV, Titograd 1982. 77 Preuzeto od Boidara ekularca, DukljanskoZetske povelje, 47. Iz starijeg izvora S. Nakienovi, Naselja srpskih zemalja IX, Beograd 1913. 78 Dr R. Rotkovi, n.d., 86.

sela a to svakako nije ono to se moe smatrati prostorom Zetske episkopije. Za Prevlaku dalje Vasilije Petrovi kae da su u tom Manastiru ljudi rimskoga zakona iz grada Kotora smrtonosnim otrovom na veeri ubili 72 monaha, 1443. godine i da je poslije te godine Kotor predat pod Mletaku zatitu.16. SKADARSKO JEZERO

U drugom dijelu svoje istorije, opisujui rijeku Zetu i Skadarsko jezero, Vasilije Petrovi govori o Stefanu osnivau Srpskog carstva koji je tako razorio grad Duklju da u njemu ne ive hriani a zatim kae sledee: "Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona iojevia godine 6728/1220". Po narodnom predanju, Ilarion je bio rodom iz sela iovia iz Graana u Rijekoj nahiji, pa ga vladika Vasilije zove Ilarion iovi. Ovom prvom arhijereju Ilarionu pripisuje se osnivanje Manastira sv. Nikole na Vranjini nee izmeu 1221. i 1233. godine.79 Srednjovijekovno zdanje Manastira sv. Nikole nije sauvano, ali o njegovom izgledu znamo iz ranijih opisa, koje je ostavio crnogorski vladika Ilarion Roganovi koji je kao ak boravio na Vranjini.80 Prema njegovim podacima, Manastirska crkva je bila srednje veliine, sagraena od jednostavnog kamena, bez kupole i zvonika i bez bilo kakvog arhitektonskog ukrasa. Po ovom opisu u podu Crkve sv. Nikole nalazilo se vie grobnih ploa sa natpisima koji su bili neitljivi. Posebno mjesto u priprati, uz sjeverni zid, zauzimao je grob, u vidu sarkofaga, uzdignut od zemlje na kojem se nalazio natpis: "Ovdje se predstavi rab Boiji Ilarion episkop zetski osniva ovog svetog mjesta". Dio natpisa sa godinom bio je uniten. Preko drugih istorijskih izvora, vezanih za pomen Ilariona, kao i paleografskom analizom, natpis se datira izmeu 1235. i 1242. godine.81 O posjedima sv. Nikole govori vie starih povelja, u kojima su zabiljeena darivanja Manastiru. Priloge su mu davali sv. Sava, kralj Vladislav, kraljica Jelena i kralj Milutun, a u XV vijeku tradiciju zemljinih priloga ovom Manastiru nastavljaju Balii, ura II i Bala III 1417. godine. Zadnja povelja Vranjini je iz doba Skenderbega Crnojevia iz 1527. godine.82 Kao to se vidi ova Crkva bila je od velikog znaaja i znaenja za crnogorski narod.83

T. Pejovi, Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995, 125-129. Crnogorski mitropolit od 1863-1882. Za Mitropolita Ilariona, Pavle Rovinski navodi da je vrio iskopavanja na ipuru. 81 T. Pejovi, n.d., 126. Dr B. ekularac, Dukljansko-Zetske povelje, 50-70. 82 Dr G. krivani, Vlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istorijski zapisi XVI/3-4, Cetinje 1959. 83 Povelje Vranjinskom manastiru jednako su brojne i prije i poslije poetka XV vijeka kada se Mitropolija definitvno nalazi na Skadarskom jezeru tanije u Preistoj Krajinskoj.80

79

Skoro je udno kako se ovaj Manastir kod naroda i vladara izuzetno potovao i dobijao bogate priloge. U Vranjini se narod skupljao iz itave Zete, dijela Albanije i Primorja, u proljee na dan preneenja moti sv. Nikole a koji se slavi kao Nikolj-dan vranjinski. Manastir Vranjina je sruen 1843. godine, kada su Turci tu sagradili Tvravu. Njego je u septembru 1846. godine, odluio da lino intervenie i ode u Be i Petrograd84, kako bi njihove vlade privoljele Tursku, da vrati Crnoj Gori ostrva Vranjinu i Lesendro koje joj je turska vojska "na prevaru" otela ali su ostrva povraena Crnoj Gori tek u ratu 18761878. godine85. Na mjestu poruene Crkve, knjaz Nikola Petrovi je podigao novi hram o emu govori uklesani natpis iznad vrata.86 Interesantno je da se u djelu "Knjievni radovi" Niifora Duia87, nalazi i rad ranije objavljen u Crnogorskom Orliu ali je autor iz orginalnog teksta izostavio dio u kojem kae da se gledajui sa vrha Granice88, vidi ostrvo Vranjina "gdje je nekada bila stara i slavna Mitropolija zetska".89 Iz svega gore navedenog stie se jasan utisak da ako bismo zakljuak o mjestu osnivanja Zetske episkopije donosili na osnovu podataka koje je u svom djelu iznio Vasilije Petrovi nju bi morali traiti nee u Zeti.

Ruski dvor nije doputio ovoga puta Njegou da posjeti Petrograd, pa se on zadrao u austrijskoj prijestonici od 20. oktobra 1846. do 13. februara 1847. 85 Dr J. Milovi, Oko Vranjine i Lesendra, Glasnik Cetinjskih muzeja XII, Cetinje 1979, 139-143. 86 "Ovaj hram svetoga udotvorca Nikole podie se zaslugom blagovjernog gospodara knjaza Nikole I Petrovia Njegoa, ljeta gospodnjeg 1886. na mjestu gdje je nekada bila biva rezidencija Zetske mitropolije". 87 N. Dui, Knjievni radovi I-IV, Beograd 1893, 248. Ovdje je autor sakupio sve svoje ranije radove i ponovo ih tampao. 88 Granica je naziv za brdo izmeu Katunske i Rijeke nahije. 89 N. Dui, Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orli, Cetinje 1867, 3235.

84

III CRKVA SV. PETRA U BOGDAIIMA Nita manje razmimoilaenja meu istraivaima nije bilo kada je u pitanju analiza i datacija natpisa na Crkvi sv. Petra u Bogdaiima. Ovo se selo nalazi na jugozapadnoj strani Vrmca i udaljeno je od Prevlake sat vremena hoda. Za naselje Bogdaie (Donje), ranije se upotrebljavao naziv Gradac.9017. CRKVA SV. PETRA U BOGDAIIMA

Predanje kazuje da je Bogdaika crkva sv. Apostola Petra i Pavla osnovana "sedam godina prije Kotora".91 Zasigurno se zna, kae Crnogorevi da se u crkvenom groblju nalazilo na kosture sa licem okrenutim prema zemlji, potrbuke. Ispred ulaznih vrata ove Crkve on je zapazio donju stepenicu koja je duga koliko i ploa sa natpisom iznad vrata u Crkvi.92 Na ovoj ploi u podu, urezano je sa kraja na kraj deset pravaca za neki natpis, od kojeg je uraen samo poetak mjeavinom rimskih i arapskih brojeva.93 Sa spoljne strane hrama nalazi se u zidu, kao spolija, latinski natpis94, vjerovatno iz XI vijeka, koji u prevodu glasi "U ime Hrista Gospoda Manastir ovaj sagradi majstor Regulus".95 Vrsta i oblik slova uputili su Boidara ekularca da natpis vezuje u poetak XIII vijeka. 96 ekularac ipak naglaava da pojedine karakteristike teksta i slovaI. Boi, Selo Bogdaii u srednjem vijeku, Istorijski asopis VII, Beograd 1957, 83-121. 91 M. Crnogorevi, n.d., 70. 92 Duina ploe koja je prelomljena po sredini je 130 cm. 93 M. Crnogorevi, n.d., 70. 94 IN NOMINE XPIO CLAVSTRUM IS TVM COSTRVXIT REGOLVS MAGISTRV M. Zlokovi, Monografija Tivat, Tivat 1983. 95 G. Autora, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328. 96 Dr B. ekularac, Tragovi prolosti Crne Gore, Natpis u Bogdaiima, Cetinje 1994, 79-83.90

dozvoljavaju i drugaije datovanje, istiui da su pojedina slova karakteristina za natpise prije XI vijeka. Datovanje u XI vijek ima svoj puniji smisao ako se ima u vidu da je oko 1269. godine, Bogdaika crkva, (Sanctus Petrus de Gradec), podignuta, obnovljena ili preuzeta od Zetskog episkopa, na mjestu ranijeg benediktinskog kulta.97 I ovu je Crkvu naveo avinjonski papa Kliment VI, u pismu98, namjenjenom caru Duanu od estog januara 1342. godine, u nizu crkava koje su prema izvjetaju novog biskupa Sergija, raniji srpski vladari oduzeli katolikoj crkvi zajedno sa posjedima.99 U jednom sudskom sporu voenom u Kotoru 1444. godine, izriito se meu ranijim gospodarima Bogdaike crkve navode i zetski mitropoliti, nasljednici ranijih episkopa i gospodari Metohije sv. Mihovila.100 Crkva sv. Petra je 1455. godine oduzeta od pravoslavaca i predata u ruke katolikom biskupu u Kotoru.101 Iznad vrata Crkve sv. Petra nalazi se irilini natpis, "U ime Oca i Sina i svetoga Duha i svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola ja milou Boijom jepiskop zetski Neofit sazidah sebi hram u oblasti svetog Mihaila u danima Blagoastivoga i Bogom dranog svetorodnog gospodina kralja Stefana Uroa sina Prvovjenanog kralja Stefana unuka svetoga Simeona Nemanje u ljeto 6777/1269".10218. KTITORSKI NATPIS ZETSKOG EPISKOPA NEOFITA NA CRKVI SV. PETRA U BOGDAIMA IZ 1269. GODINE

Zbog preloma na ploi, za ovaj natpis ranije se mislilo da je doneen sa neke druge graevine.103 Prelom je vjerovatno nastao sredinom XIX vijeka, kada je Crkva dograena i produena pa je tom prilikom i natpis uzidan u novo proelje.104 Za ovaj dragocjeni istorijski izvor interesovanje su pokazali mnogi istraivai i vie puta je objavljivan. Zbog nedostatka nekoliko slova na prelomljenom dijelu ploe neki od njih su Zetskog episkopa imenovali Teofitom a nedoumice su postojale i oko rijei zetski jer je ploa polomljena ba na slogu "zet", tih slova zapravo nema.105 Ipak sadraj teksta jasno govori da je u vrijeme Stefana Uroa tanije 1269. godine, zetski episkop Neofit sazidao ili obnovio hram u oblasti sv. Mihaila.Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 275. Vojislav D. Nikevi, Papa Klemens kralju Rake Stefanu, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 172. 99 A. Theiner, Vetera Monumenta Slavorum meridio, nolium I, Rim 1863, 215. 100 I. Stjepevi, n.d., 15-20. 101 I. Stjepevi, n.d., 16. Iz starijeg izvora D. Farlati, Illuricum sacrum VI, Venetis 1800. 102 Dr B. ekularac, Tragovi prolosti, n.d., 103-109. 103 I. Stjepevi, n.d., 10. . eli, Memorije storiche sule Bocche di Cataro, Zara 1880. 104 G. Tomovi, Morfologija irilskih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 44. 105 Dr B. ekularac, n.d., 103-109.98 97

Godinu dana kasnije u doba kotorskog episkopa Marka (Marco I da Cattaro, 1260-1270), ovaj zetski episkop Neofit je prisustvovao saboru u Crkvi sv. Trifuna u Kotoru, 18. avgusta 1270. godine.106 Za episkopa Neofita vee se i jedan izuzetno vaan zetski knjievni spomenik, Ilovaki zakonik koji se uva u biblioteci nekadanje JAZU107, u Zagrebu. Radi se o irilinoj rukopisnoj knjizi koju je po nalogu zetskog episkopa Neofita 1262. godine napisao Bogdan za Crkvu sv. Arhanela Mihaila na mjestu zvanom Ilovica.108 Ilovaki zakonik je jedan od najstarijih sauvanih zbornika crkvenog i graanskog prava a shodno tome rukopisac Bogdan je jedan od prvih poznatih prepisivaa crkvenih knjiga. Na kraju ove knjige nalazi se zapis: "Pojavie se na svjetlost slovenskog jezika ove Bogom nadahnute knjige, nazvane Nomokanon, jer prije toga bijahu pomraene oblakom mudrosti jelinskog jezika...U slavu velikog Boga i spasa naega Isusa Hrista sloena su svetena pravila svetih i blaenih apostola i njihovih tragova na saboru sjedinivi prepodobne oce, brigom i ljubavlju velikom i voljom mladog pobonog i sveosvetenog episkopa sve zetske zemlje gospodina mog i oca kir Neofita koji popunjavae sve nedostatke svetih spisa svetoj Crkvi arhanela Mihaila. Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrenom Bogdanu prepisati ove knjige, po zapovjesti mog gospodina imenovane grkim jezikom Nomokanon a naim pak Zakonik. A ti Vladiko moj blagoslovi", godine 6770/1262.109 Iz gore navedenih podataka proistie stav da je 1269. godine, kada je stavljena ploa na Crkvi sv. Petra u Bogdaiima, Zetski episkop Neofit imao svoju rezidenciju u Crkvi sv. Mihaila na Prevlaci. Prostorna bliskost crkava u Bogdaiima i Prevlaci, koje se nalaze na udaljenosti od sat vremena hoda, navodi na zakljuak da su one od strane pravoslavnog episkopa morale biti preuzete u jednom vremenski kratkom intervalu, svakako ne duem od 20. godina.M. Crnogorevi, n.d., 72. V. D. Nikevi, Episkop Zete i Episkop Kotora, Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina V, Podgorica 2001, 96. 107 Neutemeljeno je Ilovaki zakonik nazivati Ilovaki prepis Zakonopravila sv. Save. G. Autora, Katalog izlobe, 18. Kakav je udio imao sv. Sava pri stvaranju ovog zakonika, vodila se rasprava poetkom XX vijeka. Po Domentijanu se ini izvjesnim da se Savina uloga svodi na prepisivanje grkog zakonika (nomokanona). Zapisi iz samih tekstova, jednog ak ranijeg od Domentijana, kau jasno i isto , da je Sava dao inicijativu da se Nomokanon preradi (V. orovi, n.d., XLVI.). S toga je i zetski pisar Bogdan mislio da moe u svom prepisu iz 1262. godine staviti ime svog episkopa Neofita, koji je njega podstakao da uradi prepis. 108 Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 108. 109 Ovaj tekst kao i fakat da je Zakonik pisan za Crkvu na Prevlaci izveo je kod istraivaa zakljuak da je Ilovica naziv za Prevlaku. Ivo Stjepevi jasno kae: Da je Prevlaka kadgod nazivana Ilovica, ili da je to mjesto lealo negdje u blizini, nema spomena! I. Stjepevi, Prevlaka, n.d., 9. injenica jeste da u Bogdanovom zapisu i ne stoji da se Crkva Arhanela Mihaila nalazi na mjestu Ilovice, ve da je knjiga pisana na mjestu koje nosi to ime. "Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrenom Bogdanu prepisati ove knjige". V. Moin, irilski rukopisi Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1955, 48.106

Odnosno izvesno je naslutiti da je Crkva u Bogdaiima prela u ruke Zetskog episkopa neposredno iza preuzimanja Prevlakog manastira.110 U Dubrovakom arhivu nalazi se sauvan orginalni dokumenat, sa tragovima tri peata, koji moe pomoi da se priblino tano odredi kada se Manastir na Prevlaci nije nalazio u sastavu Zetske episkopije.111 12. januara 1249. godine, arhiepiskop Barski Jovan II, prolazei kroz Dubrovnik, poziva Dubrovakog arhiepiskopa da se sastanu i razgovaraju oko problema koji postoje izmeu crkve Dubrovakog arhiepiskopata i Barske crkve. Za dobro mira a po volji Dubrovakog arhiepiskopa Barski arhiepiskop Jovan predlae da se susretnu "u Kotoru ili kod svetog Mihaila u Kotorskom zalivu". Da je Prevlaki manastir bio 1249. godine u rukama pravoslavnih monaha, Karpini sigurno ne bi mogao imati tu slobodu da u ime pravoslavnog episkopa zakazuje susret u njegovom Manastiru, odnosno ne bi ni elio da sastanak bude u Manastiru pravoslavne crkve sa kojom je postajao dogmatski sukob.19. ARHIEPISKOP BARSKI JOVAN II

IV KOTORSKI ARHIV O sasvim izvjesnom prisustvu Zetskog episkopa na Prevlaci tokom XIV vijeka i procesima koji su se u tom vremenu odvijali izvjesne podatke nalazimo u Kotorskim sudskim spisima. Od 1333. godine u sudskim sporovima notiranim u Kotorskim sudskim spisima, stanovnici

110 Izvjesno je Bogdaika crkva preuzeta kasnije od Prevlakog manastira. Mada je u nedostatku drugih podataka nezahvalno licitirati godinama, s obzirom na izuzetnu bliskost ove dvije Crkve, sat vremena hoda, nesumnjivo vremenski interval ne bi mogao biti dui od 20. godina. 111 V. D. Nikevi, Arhiepiskop Barski u Dubrovniku, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, Podgorica 2001, 116.

Lutice predstavljaju se kao ljudi episkopa sv. Mihaila. Tako u ovim sauvanim knjigama nalazimo sledee podatke;112 25. aprila 1335. godine, Prven "ovjek biskupa sv. Mihovila...daje u polog za 50 perpera Radogostu ovjeku Pashala Bartolija zemlju u Mrevcu uz uvjet, da zemlja bude njegova, ako kroz dvije godine ne povrati novac... to se vidi u pismu gospodina biskupa sv. Mihovila". 27. maja 1335. godine, Tvrdoje, sin Belije iz Lutice "ovjek biskupa sv. Mihovila". 9. aprila 1431. godine, vodi se u Kotoru sudska rasprava izmeu sinova Dobroslava Bubania i Bogete Mioia. Dobroslav pred sudom izjavljuje: "Mi Bubanii o svemu ovomu, to jeste o reenoj zemlji, posjedujemo pisma metropolitina i ta pisma podnosimo sudbenom dvoru". U daljem tekstu pomenuti Bogeta Mioi odgovara: "Uzvieni moj gospodine! Ima vie od 40 godina, da je David bio na metropolita i bio je Tutorma i Voet i Dobretik Goii, i oni su u to doba bili moniji od drugih. I ratovahu sa Kotorom i gospoda kotorska zauze Katio i poplijeni Luticu, i mi siromasi tako opljakani poosmo ko tamo ko onamo. Potom umrije David i bi uinjen metropolitom Arsenije...i poto su bila spomenuta braa , svojta i strievi...zaposjee njegovu zemlju. I ovu sam zemlju naao u rukama, strica Radice i Dabiina, to jeste Dobretika koji je objeen od kotorske gospode". Bubanii pred sudom odgovaraju: "Jer, gospodo, zemlje metropolitine ne mogu se posjedovati kao patrimonij, kao to u ja dokazati cijelom Luticom da se kao patrimonij ne moe posjedovati ono, to pripada Crkvi". 19. juna 1431. godine, pred kotorskim sudom "Roman slavenski monah" tui Bogdaie, Miomana i Boa jer su mu oduzeli zemlju u Kamen mostu i Bjelilima koji su dio njegovog naslea: "Koje su zemlje bile dane i darovane mom ocu u patrimonij, za koje je moj otac sluio i ja sluim Crkvi sv. Mihovila". Svjedok naveden od kaluera Romana, Boislav Bubani pred sudom izjavljuje: "Da zna, da ima 36 godina, to je metropolita, koji je tada bio, dao dotine zemlje u Bjelilima u patrimonij ocu monaha Romana". 19. juna, 1431. godine, Mioin Strainovi tui Radicu Kandia da mu je oduzeo zemlju: "Na mjestu zvanom Kod rijeke Volijak poto sam ja bio pobjegao u Pulju radi prolog rata...Kad se povratio...kao svi drugi iz Lutice...dobio je natrag sve zemlje osim ove koju je...kupio vlastitim novcem od metropolita Arsenija za 30 perpera groa kotorskih". 28. jula 1431. godine, svjedok Radoica Tutormi iz Lutice na sudu izjavljuje: "Ima ve 30. godina ili otprilike toliko, da je Mioin kupio od Metropolita Arsenija zemlju sadranu u trabi za 30 perpera.

Zakljuno sa 1797. godinom ima sauvano ukupno 182 sveske. Prva sauvana sveska ima uneske od 1326. do 1333. godine. Prvi put se pominje jedan kotorski notar, "Junije notar vjea", u ispravi izdanoj u Kotoru 1200. godine. A. Majer, Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara 1326-1335, Zagreb 1951.

112

Poslije toga, iza kako je nastao rat, Mioin je kao i mnogi drugi otiao u Apuliju". Iza preslianja vie svjedoka, sud osuuje Radicu Kandia da povrati Mioinu spornu zemlju: "vidjevi izjave svjedoka navedenih od Mioina, kojim jasno dokazuje, da je njegov otac kupio prijeporni komad zemlje od metropolite Arsenija".113 Podaci koje je objavio Stjepevi mogu se dopuniti i sa sledeim unescima kotorskih notara koji se ine veoma vanim. Unesak iz 1330. godine, (23. april), u kojem se nalazi podatak da je Miloje sin Bardona iz Lutice primio stoku na ispau po obiaju zemlje.114 Unesak iz 1331. godine, (8. maj), u kojem se nalazi podatak da je Bratislav pokojnog Pobratovia iz Lutice primio stoku na ispau po obiaju zemlje.115 Unesak iz 1332. godine, (29. novembar), u kojem se nalazi podatak da je Andrija Bratohne iz Lutice primio stoku na ispau po obiaju zemlje.116 Unesak iz 1333. godine, (9. mart), u kojem se nalazi podatak da je Marin Culici iz Lutice, ovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispau po obiaju zemlje.117 Unesak iz 1333. godine, (4. avgust), u kojem se nalazi podatak da je Bratislav, sin Andrije Moguria iz Lutice, ovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispau po obiaju zemlje.118 Unesak iz 1337. godine, (27. april), gdje se nalazi podatak da je Bratislav Pobratovi iz Lutice, ovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispau po obiaju zemlje.119 Osim ovih, kod Antona Mayera se nalazi jo niz unesaka gdje se pominju ljudi episkopa sv. Mihovila. Unesci su vezani za ugovore o davanju zemlje na korienje, novanim pozajmicama i slino.120 Ovi podaci nameu zakljuak da se Lutiani pred Kotorskim sudom poinju predstavljati kao ljudi episkopa sv. Mihaila tek od 1333. godine. Ovaj zakljuak potvruje i podatak da se Bratislav Pobrati koji se u notarskim knjigama pojavljuje dva puta i to prvo 1331. godine, a zatimSvi unesci a zbog preglednosti, preuzeti su od I. Stjepevia, Prevlaka, 1015, a pod istim datumima nalaze se i kod Antona Majera. 114 A. Mayer, Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara od godine 13261335. Zagreb 1951, unesak br. 563. 115 A. Mayer, Kotorski spomenici I, unesak br. 633. 116 A. Mayer, Kotorski spomenici, II knjiga Kotorskih notara, godina 1329, 13321337. Zagreb 1981, unesak br. 190. 117 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 312. 118 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 427. 119 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 1550. 120 A. Mayer. Kotorski spomenici II, unesci br. 595, 668, 822, 829, 843, 844, 869, svi u vremenskom intervalu od 24. aprila 1334. do 04. novembra 1334. godine. Neki od ovih podataka nalaze se i kod Rista Kovijania u radu Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-5), Istorijski zapisi 1-2, Cetinje 1956, 14.113

se on est godina kasnije pred sudom predstavlja i zavodi kao ovjek episkopa sv. Mihovila.

V NAJNOVIJI ZAKLJUCI Kada se radi o najnovijim zakljucima iznesenim u Katalogu izlobe "Riznice manastira Prevlake" vano je apostrofirati teze koje su se izvjesno zasnovale na individualnim i religiozno, obojenim razmiljanjima.121 Radi se o dijelu teksta gdje stoji da je apostol Pavle propovjedao kod Trebinja, odnosno da je putovao primorjem; "Apostol Pavle i njegovi uenici mogli su proi kroz Boku ostavivi neizbrisivi trag, temelj Manastira svetog arhangela Mihaila, u vrijeme kada rane iz panonskog ustanka jo nijesu bile zacijeljene".122 Mada se ovdje radi o oiglednom pominjanju temelja Prevlakog manastira u simbolinom znaenju i individualnom tumaenju Poslanice apostola Petra, konstrukcija ove teze navodi i na neke druge zakljuke.123 Zato treba istai da se kaluerstvo u hrianskoj vjeri javlja oko 270. godine, kada je sv. Antonije sakupio razliite pustinjake u jednu optinu sa nekim odreenim pravilima za ivljenje. Smatra se da je kaluerska sluba veoma egoistina jer: "ko presjee sve svoje snoaje sa svijetom, ko prezre svijet i odbaci sve to je svetsko, ko pobjegne od ljudi da ivi u pustinji mislei jedino o Bogu i kajui se za svoje grijehe, za toga se kae da vri najvee junatvo u slavu imena boijega i da na sebe uzima aneolski lik i broji se meu vojnike Hristove".124 Vasilije Markovi, iznosi podatak da se monatvo u jugoistonim zemljama prvi put javlja poetkom X vijeka i to kod Ohrida, kojeg on naziva kolijevkom "jugoslovenske" crkvene organizacije. Kada je u pitanju Pomorje, Markovi kae da je monatvo importovano iz Italije, te da je prema tome ono bilo zapadnjakog tipa. Istina ponekad su mogli dolaziti i vizantijski uticaji iz Draa koji je bio administrativni centar istonog dijela Pomorja, DukljeZete kad god su ovim dijelom vladali

G. Autora, Katalog izlobe, "Riznica manastira Prevlake", 9. 69. godine nove ere. 123 "U sili znaka i udesa silom Duha Boijega, tako da od Jerusalima do Ilirika napunih jevaneljem Hristovijem", Sveto pismo, Poslanica Rimljanima svetog Apostola Petra, XV. 19. 124 K. Kautsky. Porijeklo Hrianstva, Beograd 1954.122

121

Vizantijci, preotimajui teritoriju od dukljanskih vladara.125 Jedno vrijeme imao je pravoslavni mitropolit iz Draa svoje sufragane u Zeti. Ipak svi ovi grki uticaji morali su biti relativno neznatni, pa je zakljuuje on pomorsko monatvo imalo zapadnjaki karakter kao i sva tamonja Crkva.126 Katolicizam je bio dravna vjera Dukljanske kraljevine, koja se u pomorju formirala. Bilo da je sluba u manastirima vrena na slovenskom ili latinskom jeziku, ovdanji su manastiri bili odluno katoliki.127 Sa prelaskom Nemanje u pravoslavlje i Rakom politikom prevlau dolo je krajem XII ili poetkom XIII vijeka u Pomorje i istono monatvo, pa se iza tog vremena u Zeti pojavljuju jedno pored drugog oba monatva.128 Druga teza o nesluajnom pojavljivanju svetakih motiju, takoe se moe pripisati kategoriji religiozno obojenih tumaenja. Ovim se naravno ne eli osporiti vjerovanje da su zemni ostaci sa Prevlake sveti, naroito ako oni vjerniku daju utjehu i nadu u spasenje, nadu i vjeru u boji ivot i carstvo nebesko. Sa druge strane, ne moe se prihvatiti miljenje da su ovi zemni ostaci sveti, zbog toga to su se u odreenim klimatskim uslovima pored korijena vinove loze, maslinovog i lovorovog drveta ouvale onako kako je to davne 1893. godine opisao Mladen Crnogorevi. A on govorei o manastirskom groblju navodi da su 1893. godine, naeni itavi, posve u suvom sauvani grobovi i u njima po jedan do etiri glavom ka istoku okrenuta kostura. "U rijetkoj suhoti kosturi su se za pet ili est vjekova uuvali, uti kao vosak, a na donjim eljustima pojedinih lobanja, zubi su potpuni".129 Odgovor na brojna pitanja vezana za Prevlaku nekropolu moe dati samo kvalitetna obrada skeletnog materijala. Ne postoji nijedan siguran navod koji bi mogao potvrditi Crnogoreviu ocjenu da su se kosti nalazile u suhoti V ili VI vijekova, i zato to ne bi moglo biti VII, VIII ili moda IX ili X vijekova. U razjanjenu ovog zanimljivog fenomena, moralo se i mora uraditi starosna i polna struktura skeleta i utvrditi neuobiajnost zato su se i da li su se uopte monasi sahranjivali u grupama jedan do etiri u grobu, kao da su lanovi porodice na nekom seoskom groblju.130

Pomorje, Primorje, Priobalje, teritorija uz Jadransko more. Naziv je koriten za teritoriju od Ulcinja do Peljeca. 126 V. Markovi, n.d., 31-36. 127 Slovenska sluba mogla se vriti po seoskim crkvama u Pomorju, ali teko u manastirima, jer su prvi monasi svakako bili Romani. 128 V. Markovi, n.d., 50-68, 146-151. 129 M. Crnogorevi, n.d., 17. ini se da ovaj navod Mladena Crnogorevia moe pomoi rjeavanju fenomena "udotvornih muenikih motiju" sada ve Svetitelja Srpskog primorja. G. Autora, Katalog izlobe. Sasvim je prihvatljivo miljenje autora teksta o "nesluajnom pojavljivanju" motiju 1994. godine. 130 Poznato je da je samo uraen test na arsenik, vjerovatno u cilju provjere prie o trovanju monaha. Nalaz sa VMA u Beogradu bio je negativan.

125

VI ARHITEKTURA Sa stanovita posmatranja ciljeva arheolokih istraivanja ovog lokaliteta i elje istraivaa da ne nestane batina predaka i njihovo djelo, najveu teinu nosi zakljuak autora Kataloga izlobe da je Manastir arhanela Mihaila opustio sredinom IX vijeka i da se od tada pominje kao "tumba", to jeste, ruevina sve do XIII vijeka kada je obnovljen od strane Nemanjia.131 Nesporno je da se na Prevlaci i u njenoj neposrednoj okolini, nalaze arheoloki tragovi koji dokumentuju kontinuitet istorijskog razvoja kultura na ovom prostoru u zadnjih 4000. godina. Jedina kulturna praznina koja se pojavljuje na Prevlaci u ovom vremenskom intervalu, po autorima izlobe je period od druge polovine IX do kraja XII vijeka.13220. PREVLAKA

21. MOZAIK SA PREVLAKE

22. FRAGMENT PLASTIKE

131 132

G Autora, Katalog izlobe, n.d. G. Autora, Katalog izlobe, n.d.

To je upravo vrijeme nastanka, razvitka i pune moi dukljanske kraljevine i njenih vladara kao i vrijeme punog prisustva i aktivnosti monaha benediktinskog reda na ovim prostorima. Zapostavljajui ovaj dukljanski period, autori Kataloga izlobe obnovljenoj Crkvi i manastiru Nemanjia iz XIII vijeka nalaze brojne analogije. Tako ih sauvani dijelovi prozora veoma potsjeaju na prozore Bogorodiinog hrama u Studenici, a raspored trpezarije i dvora na Prevlaci lii onom u Pekoj patrijariji. Takoe otkrivena pravougaona osnova Manastira, "ista je kao osnove grkih manastira iz XI i XII vijeka i identina je osnovama ie i Hilandara". Iz ovih teza, namee se zakljuak da je Prevlaki manastir predstavljao simbiozu arhitektonskih elemenata Studenice, ie, Hilandara i Peke patrijarije.23. MANASTIR IA

24. PEKA PATRIJARIJA

Kako e na osnovu izvora, literature i saznanja izneenih u ovom tekstu biti prezentovano drugaije vienje istorije Prevlakog manastira, potrebno je iznijeti i ostala vaea i prihvaena miljenja po pitanju arhitekture i datovanja ovog objekta. Prvi je Crkvu na Prevlaci stilski opredjelio u svom radu Mladen Crnogorevi. Hram su po njegovom miljenju gradili Nemanjii u prvoj polovini XIII vijeka, "po svoj prilici u romanskom stilu". Kao posebnu zanimljivost uz trobrodnost Crkve on navodi i podatak da je bila "patosana mozaikom".133 Svoj sud o Manastiru daje i Ivo Stjepevi, koji prosuuje da su "Crkvu u romanskom stilu gradili Kotorani u prvoj polovini XII vijeka". Po bizantijsko-langobardskom stilu, koji se jako osjea u itavoj graevini "dalo bi se zakljuiti da su kameni ostaci raeni od IX do XI vijeka". On nije iskljuio mogunost da su u doba Nemanjia, na Crkvi izvrene odreene izmjene.134 Vojislav Kora u svom Izvjetaju zakljuuje da je meu ostacima dijelimino ispitanog lokaliteta, najstarija velika trobrodna Crkva sa trolanim oltarskim dijelom. On iznosi miljenje da "osnovna dispozicija graenja, razmjere i tehnika zidanja trobrodne Crkve ine elemente romanske umjetnosti". Po svom obliku oltarskog dijela, "Crkva predstavlja posebnu varijantu ovog tipa arhitekture na primorju". Fragmente plastine dekoracije pronaene na lokalitetu Kora ocjenjuje preromanikim.135 Neloginost da se materijal na terenu ne slae sa samom Crkvom na terenu, pokuana je rijeiti u Istoriji Crne Gore136, zakljukom "da su arheoloka iskopavanja pokazala, postojanje neke preromanike133 134

M. Crnogorevi, n.d., 11. I. Stjepevi, Prevlaka, 3. 135 V. Kora, n.d., 388-389. 136 Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328.

graevine iz X vijeka", sa bogatim kamenim crkvenim namjetajem. Ostaci trobrodne graevine ovdje se priblino datuju u drugu polovinu XII vijeka.137 ore Jankovi je na osnovu najnovijih rezultata istraivanja, definisao na prostoru Manastira vie kulturnih slojeva i utvrdio neke hronoloke faze.138 Na lokalitetu je konstatovana luksuzna graevina iz ranorimskog perioda i ukljuena mogunost da su njeni najvii dijelovi u IV vijeku nove ere, korieni kao sakralni objekat. Keramikim materijalom prepoznat je i ranovizantijski sloj. "Mada se radi o zatvorenom kulturnom sloju izvjesno je da su graevine iz ovog ranovizantijskog sloja koriene i kasnije sve do IX vijeka, tanije do Saracenske najezde 841. godine".139 Preromanika kamena plastika pripisuje se nekom manastiru koji je ovdje postojao prije prodora Saracena. Iz injenice da se na terenu ne mogu konstatovati tragovi ivota u trajanju od X do XII vijeka, zakljuuje se da je ivot u Manastiru poslije prodora Arapa zamro za narednih 300, 400. godina. Iskopavanja su takoe pokazala jasno definisani sloj iz vremena kada je na Prevlaci bilo episkopsko i mitropolitsko sjedite sve do naputanja manastira poetkom XV vijeka. Sve ove teze argumentovane su analizom istih ostataka arhitektonskog objekta i dekorativne plastike koja mu bez sumnje pripada.25. LATINSKI NATPIS SA PREVLAKE "...ROPIS IATORIUM DONORE BEAT..."

26. OSNOVNA CRKVE SV. MIHAILA

Manastirska crkva bila je reprezentativna graevina sa bazilikalnom osnovom. To je bila trobrodna Crkva sa tri apside na istonoj strani. Srednja apsida imala je polukruni spoljni oblik, dok su bone bile iznutra polukrune a spolja zavrene ravnim zidovima. Na lokalitetu je pronaen vei broj ulomaka dekorativne plastike, od kojih je jedan dio zajedno sa graom naao svoje mjesto u novosagraenoj Crkvi sv. Trojice. Ukras na kamenu izveden je u plitkom reljefu, sa trolanim prepletom, trakom, u koju su ukomponovani floralni i geometrijski elementi. Oko Crkve su konstatovani ostaci nekropole, a na nekim grobnim ploama nalaze se latinini i irilini natpisi. Na terenu se konstatuje vie faza graenja, a najmlau graevinu predstavlja mala pravougaona kapela sa polukrunom apsidom, koja je sagraena na temeljima istonog dijela sjevernog broda. U Crkvi je pronaen i mozaiki pod i brojni ostaci kasnoantikih kamenih ukrasa i graevine. Taj detalj rjeava nedoumicu da li je na ovom mjestu krajem VII vijeka, a poslije prvog pokrtavanja Slovena, obnovljen neki kasnoantiki sakralni objekt.137 138

Istorija Crne Gore II/1, Titograd 1970, 135. . Jankovi i saradnici, Miholjska Prevlaka, 137-142. 139 . Jankovi, n.d., 140.

Na tim osnovama se razvijaju zaeci mlade srednjovijekovne umjetnosti o kojoj mi nemamo mnogo saznanja. Sa mnogo vie podataka, razvoj te umjetnosti moe se pratiti tek od IX vijeka. U to vrijeme u zapadnoj Evropi se razvija tzv. preromanika, pa se taj termin primjenjuje i na nae oblasti. Tokom IX vijeka nastaju i prvi spomenici koji se bez svake sumnje mogu pripisati doseljenim Slovenima. Za nastanak ovih spomenika znaajna su dva momenta. Prije svega definitivno naputanje paganske vjere i primanje hrianstva, kao i formiranje prvih i veih stabilnih drutvenih organizacija. Glavna odlika i obiljeje preromanike umjetnosti je prepletena ornamentika koja u srednjem vijeku ima iskljuivo dekorativni smisao. Porijeklo prepletene ornamentike na Primorju pojedini autori vezali su za zapadnu Evropu, drugi za poznoantiku tradiciju, a trei opet smatraju da je ona autohtonog porijekla. Svakako da u svemu ovome ima po malo istine pa se namee zakljuak da je ova ornamentika, nastala pod razliitim uticajima, na prostoru Duklje stvorila jedinstvenu cjelinu. Preciznu dataciju preromanike plastike u okviru trajanja ovog stila od IX do XI vijeka nije mogue sprovesti bez eventualnih upisanih datuma na ktitorskim natpisima ili nadgrobnim ploama. Preromaniku skulpturu na njenom zenitu u drugoj polovini XI vijeka karakterie pojava ranoromanikih motiva.140 Preromanika skulptura XI vijeka najbolje je poznata u Kotoru i Stonu. Radi se o fragmentima kamene plastike koji se uvaju u Kotoru, ali se ne zna kojem lokalitetu pripadaju, kao i fragmentu kamene plastike uzidane u Crkvu sv. Trojice na Prevlaci.141 Sa Prevlake takoe potiu i 174 kamena fragmenta, najveim dijelom preromanike plastike koji su se do prije par godina nalazili u muzejsko galerijskom kompleksu Bua-Lukovi, u sklopu Tivatskog centra za kulturu.14227. KOTOR, CRKVENI NAMJETAJ XI VIJEK

28. STON, ZAPADNI PORTAL XI VIJEK

29. AKVILEJA, OLTARSKA PREGRADA XI VIJEK

30. OLTARSKA PREGRADA SA PREVLAKE

140 Natpis na jednoj nadgrobnoj ploi sa Prevlake okvirno je datovan u XI-XII vijek. I. Boi, Prevlaka, 197. 141 Istorija Crne Gore I, 438. 142 Centar za kulturu u Tivtu ovaj materijal je zbog organizovanja izlobe na Prevlaci pozajmio Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja je kasnije odbila da predmete vrati legalnom vlasniku.

Od ostalih fragmenata sauvanog crkvenog namjetaja na Prevlaci su naena rozeta, ugraena takoe u Crkvu sv. Trojice143, dijelovi kamenog ciborija i bogato ukraena parapetna ploa.144 Ova ploa je ukraena prepletenom dekoracijom, biljnim motivima i krstovima, dok je centralni ukrasni motiv na ploi lik lava, ukomponovan u krug od biljne vree. Sline parapetne ploe oltarske pregrade sa reljefnim predstavama raznih ivotinja koje simbolino uvaju ulaz u oltar naene su skoro na cijelom Mediteranu.145 Tako i ova ploa kao i ostali fragmenti dekorisane plastike sa Prevlake imaju izvjesne slinosti sa zadarsko-splitskom grupom datovanom u XI vijek.14631. PARAPETNA PLOA 32. ROZETA

Za Jovanku Maksimovi, po pitanju datovanja parapetne ploe sa Prevlake u XI vijek nema dileme. Ona zakljuuje da ploa sigurno potie sa stare Crkve sv. Mihaila iji se ostaci nalaze na Prevlaci. Sa iste graevine su po njenom miljenju i neki drugi fragmenti prepletene skulpture uzidani u novu Crkvu i naeni u ruevinama. Analiza detalja upuuje na mnoge analogije sa drugim spomenicima XI vijeka. Tako je lozica sa liem u lijevom okviru parapetne ploe identina onoj u Crkvi sv. Mihaila u Stonu147, datovanoj u XI vijek. Na ovaj nain i sama se Prevlaka crkva sv. Mihaila tano datuje u XI vijek.14833. FRAGMENT FRESKE U STONU

Mada postoje veliki problemi da se analizom ostataka arhitektonskog objekta i kamenog ukrasa odredi precizniji termin nastanka hrama sv. Arhanela Mihaila na Prevlaci, fakti nameu miljenje da je on podignut u drugoj polovini XI vijeka, u vrijeme dukljanskog kralja Mihaila. Na ovo miljenje navodi nas injenica da trobrodna bazilika,Ugraena zajedno sa fragmentom datovanim u XI vijek. Parapetna ploa (100 x 70 cm) oteena je na donjem dijelu. Ova ploa ima bogato dekorisan okvir, u kojem je na lijevoj i desnoj strani isklesana vijugava lozica u ijim se krajevima nalazi bogato lie. Lozice se na gornjim krajevima zavravaju krstovima. Na gornjoj strani okvira ispod zupastog ornamenta isklesana je trolana arkada srpastog oblika. U sredinjem polju su dva velika povezana kruga trolane trake i u njima se nalaze razliiti motivi. U gornjem, lav u pokretu, sa dvostruko povijenim repom i isplaenim jezikom, a u drugom stilizovani lisnati ornamenti i rozeta tipa "soleil tournant" (Sunce koje se okree). 145 J. Maksimovi, Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971, 1-59. 146 I. Petricioli, Pojava romanike skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960. 147 Od velikog znaaja za istraivae su i freske u Crkvi sv. Mihaila u Stonu iz XI vijeka, svakako najreprezentativnije i po obimu i po vrijednosti, kao i po donatorskom portretu kralja Mihaila. Njihove teme, raspored, ikonografija i njihov rani romanski stil pokazuju vladajue zapadne, odnosno italijanske romanske uticaje u Primorju i Duklji. C. Fiskovi, Ranoromanike freske u Stonu, Prilozi povjesti umjetnosti u Dalmaciji 12, Split 1960. Mada je i Crkva na Prevlaci takoe bila ivopisana, fragmenti fresaka iz ovog Manastira nijesu sauvani. 148 J. Maksimovi, n.d., 1-59.144 143

karakteristina za junoitalsku i uopte zapadnoevropsku ranu romaniku nije obiljeje zetske sakralne arhitekture i da se jedino moe rekonstruisati u Manastiru sv. Mihaila na Prevlaci.149 Ova rana romanska arhitektura u sjeverozapadnom dijelu Francuske u Normandiji, sazrela je poetkom XI vijeka. Uticaj ove kole bio je jak i mnogostran, naroito poslije vojnih osvajanja teritorija od strane normandijskih vitezova i feudalaca. Normani prije 1066. godine prenose romaniku u Junu Italiju i Siciliju.150 Opte je prihvaeno miljenje da je gradnja crkvenih objekata, pogotovo onih reprezentativnih, karakteristina tek za vrijeme nakon definitivnog uspostavljanja koegzistencije raznorodnih etnikih grupa i njihovog zajednikog ivota na odreenom prostoru. Na osnovu poznatih deavanja u Boki151, gradnja Crkve na Prevlaci takoe se mora vezati za kralja Mihaila koji je imao dvor u Kotoru.152 Kult sv. Mihaila, naroito je bio njegovan na dvoru dukljanskih kraljeva153, a naziv sv. Michael de Tomba, hram na Prevlaci dobio je po uzoru na normandijski centar kulta arhanela Mihaila na poluostrvu Mont Saint Michel na Atlanskoj obali.15434. LE MONT SAINT MICHEL155

Istorija Crne Gore II/1, 138. . Bokovi, Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962. Normani su sredinom XI vijeka, pod Robertom Gviskardom, zauzeli Apuliju a zatim Siciliju i cijelu Junu Italiju, suzbijajui vlast i uticaj Vizantije. E. Kubah, P. Blah, Romanika umjetnost, Novi Sad 1974. 151 Sukoba Kotorana sa Petrislavom, Vladimirom i Dragomirom i injenice da se u drugoj polovini XI vijeka, poslije velikog raskola, Kotor vezao za dukljanske vladare. 152 U Skiliinoj hronici, prema podacima episkopa Mihaila Devalskog, kralj Mihailo je imao dvor u Kotoru ili njegovoj okolini ali nije poznato gdje se tano nalazio. Istorija Crne Gore I, 325. 153 Istorija Crne Gore II/1, 276. 154 Istorija Crne Gore I, 442. 155 1. Stepenite, 2. Terasa, 3. Plato, 4. Opatijska crkva, romaniki brod zajedno sa mlaom cvijetnom gotikom, 5. Spavaonica, 6. Samostan, 7. Samica, 8. Trpezarija.150

149

VII PREVLAKI MANASTIR DO XII VIJEKA Iskljuujui ambiciju da se doe do potpuno jasnih i preciznih informacija i konanih reenja, ovdje e biti uinjen pokuaj da se makar u gabaritima, a pomou arhivske grae i dostupnih materijalnih ostataka, uini pokuaj rekonstrukcije istorijskih zbivanja na ovom prostoru. Donja vremenska granica koja bi mogla da bude pogodna za prilaz ovoj temi svakako je vrijeme Saracenskih osvajanja ovih prostora 841. godine.15635. FRAGMENT KAPITELA 36. NADPROZORNIK SA GRKIM KRSTOM NA JEDNOJ STRANI (VII Vijek) I KRSTOM IZ VREMENA KRALJA MIHAILA (XI Vijek)

37. INPOST KAPITEL SA PREVLAKE

Brojni ostaci kamene plastike na terenu kao to su dijelovi mermernih stubia i kapitela, dijelovi kamene plastike ukraeni krstovima, grkim slovom , kao oznakom klesara na inpost kapitelu, ukazuju da je ve za vrijeme cara Iraklija, (610641), Prevlaka predstavljala znaajan vjerski centar, dok je susjedno ostrvo Stradioti bilo mjesto gdje su bile stacionirane vizantijske vojne snage. Vizantija je u VII vijeku stvorila jak vojniki stale "stratiote" , koji su dijelom bili i Sloveni, zemljoradnici i stoari. Stratioti su bili duni da slue u vojsci ili mornarici i pritom su se dijelili na kategorije prema veliini zemljinog posjeda kojim su raspolagali.157 Poloaj Vizantije na prostoru dananje Crne Gore naglo poinje da slabi poslije Saracenskih pohoda 841. godine, da bi ve poslije otpoinjanja bugarskovizantijskog sukoba 905. godine, dolo do potpunog organizovanja slovenskih plemena na ovim prostorima.156 157

Istonjaci, prethodnici Arabljana u Evropi. Stratiotes, gr. vojnik.

Osnivanjem slovenske drave Duklje oivljava i Prevlaka, pa Dukljanin158, biljei da su na njoj postojali tvrava i dvor. 159 Na ovo ostrvo je kao samostalni vladar Duklje, pravo polagao Vladimir (980 1015), a kasnije je kao zet cara Samuila dobio na upravu cijelu Draku temu.160 Od Dukljanina saznajemo da je u Crkvi sv. Gabrijela na ostrvu Stradioti od strane Kotorana ubijen Dragomir161, gospodar Huma i Trebinja, koji je poslije Vladimirove smrti ustao da osvoji zemlje svojih otaca.162 Kotorani su poslije smrti bugarskog cara Samuila i dukljanskog kralja Vladimira, smatrali da je korisno ubiti Dragomira jer e se tako domoi slobode, "ubivi onoga, koji je poslednji od domaih vladara", jer ako ga ne ubiju da e ih i on onako tlaiti kao njegov otac Petrislav i brat Vladimir.163 Na osnovu Dukljaninovog teksta lako se moe zakljuiti da su sav prostor oko Kotora ranije zauzimali Petrislav i Vladimir. Neprijateljski odnos Kotorana prema dukljanskim vladarima i njihova naklonost Vizantiji sasvim je razumljiva. Oni rijetki primorski gradovi, meu kojima i Kotor, koji su sauvali svoju nezavisnost dugo su vremena na doseljene Slovene gledali kao na varvare. Kotor je u Vizantijskom carstvu prepoznao najsigurnijeg zatitnika svog latinskog stanovnitva, rimskih potomaka i njihove imovine. Kada je Dragomirov sin Vojislav, (10381050), obnovio dukljansko kraljevstvo, on je u svom posjedu takoe imao Grbaljsku upu koja gravitira prema Kotoru. Grbalj u nasljedstvo od oca dobija najstariji Vojislavov sin, Gojislav (10501052), a poslije njegove smrti i ovu upu preuzima njegov brat Mihajlo, (10531081). Mihajlo, koji se sa pravom moe smatrati najmarkantnijom linou u Dukljanskoj kraljevini, uvrstio je dravu i izgradio dobre odnose sa susjedima, Petrom

Pop Dukljanin, anonimni autor Kraljevstva Slovena, nazvanog Ljetopisom i Barskim rodoslovom. Izdanja; M. Orbini 1601, J. Lucius 1668, Schwandtner 1748, J. Suboti 1853, I. rni 1874, F. ii 1928, Anonim u Archivo storico u Rimu 192627, V. Moin 1950, V. Mijukovi 1967. Preuzeto od Radoslava Rotkovia, Odakle su doli preci Crnogoraca, Podgorica 2000, 306-307. 159 Prema Ljetopisu, legendarni hromi Lege sa enom Lovicom je stolovao u Kotorskom zalivu. "..in loko qui Traiectus dicitur, ubi castelum sibi construxerat et curiam..". Po miljenju Slavka Mijukovia "Trajektus" se nalazi na Rosama. Dr Slavko Mijukovi, Jo jedan prilog za toponim "Traiectus" u Boki Kotorskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja XI, Cetinje 1978. 160 Dr F. Milobar, Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900, 257. 161 Stric sv. Vladimira, otac dukljanskog kralja Vojislava, (10381050). 162 "Toga radi, doavi u Kotorski zaliv, naredi da se vojska preveze. Poto su Kotorani pripremili male lae, iznijee pred njega hleb, vino i razne hrane na pretek i pozovu ga na ruak na ostrvo svetog Gavrila". F. ii, Ljetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928. Dr S. Mijukovi, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967. 163 Radoslav Rotkovi u svom radu ubjedljivo dokazuje da je Dragomir Vladimirov stric. R. Rotkovi, Kraljevina Vojislavljevia XI-XII vijeka, Podgorica 1999, 141-212.

158

Kreimirom, Normanima u Junoj Italiji164, a ustupajui Vizantiji Dra, bio je upisan u prijatelje Carstva.16538. DUKLJANSKI KRALJ MIHAILO

Upravo u vrijeme kralja Mihaila, 1054. godine, dolazi do konanog raskola izmeu istonog i zapadnog krila hrianske Crkve. Raskol je iao na tetu Istone crkve i Vizantije, koja se nije pokazala dovoljno jakom da sauva Hristov grob od nevjernika i jeretika. Period od raskola u Hrianskoj crkvi pa do obnove Barske arhiepiskopije i postavljanja prvog latinskog arhiepiskopa u Baru166, 1067. godine je razdoblje u kojem dolazi do potpunog uvrenja Dukljanskog kraljevstva.167 U toku XI vijeka dolazi i do konanog slabljenja vizantijske vojne moi na ovim prostorima. Raniju praksu da svoju vlast uspostavljaju silom i vojnim pohodima Vizantija mijenja, pokuavajui da slovenske vladare prikloni sebi dajui im vojnu slubu i titule ili da unosi razdor meu njima. Sa druge strane Rim je ulivao povjerenje kod slovenskih vladara, nudei im civilne insignacije vlasti, kraljevska znamenja i "samostalnost" njihovih crkvenih organizacija. Na ovaj nain, kao i preko svojih misionara, katolika crkva se vee za graanstvo i bogate trgovce, po