Energetski resursi u BiHDr.sc.Sandira Eljan, vanr.prof.

Istorijat i postojee stanje elektroenergetskog sektora u BiHElektroenergetski sistem BiH ine objekti za proizvodnju, prenos i distribuciju elektrine energije. Sistem je koncipiran i graen, u dijelu proizvodnje na vlastitim prirodnim resursima, u skladu sa potrebama potronje u BiH i zadovoljenju potreba podruja u sada susjednim dravama.

Meutim, uprkos tome, potrebe za ulaganje u sektor su jo velike jer pored sanacije potrebno je osigurati modernizaciju i izgradnju novih objekata kako bi se poboljala pouzdanost, sigurnost i zatita okoline, te osigurale potrebe kupaca u BiH.Danas u Bosni i Hercegovini djeluju tri odvojena vertikalno organizirana preduzea koja se bave proizvodnjom, prijenosom i distribucijom: EP BiH sa sjeditem u Sarajevu, EP HZHB sa sjeditem u Mostaru, EP Republike Srpske sa sjeditem u Trebinju,

Postojee TE u BiH troe prosjeno godinje oko 8 miliona tona uglja odgovarajue vrste i kvaliteta, koje svakako moraju biti obezbjeivane do kraja ivotne dobi postojeih termoelektrana. Dakle, moe se zakljuiti da u BiH postoje preduslovi za dugorono snabdijevanje ugljem postojeih termoelektrana i izgradnju novih. Pri tome se mora voditi rauna o optimalnom izboru novih kotlova u TE prema realno raspoloivom kvalitetu i strukturi ugljeva.

Hidroenergetski potencijali

Ekonomski hidroenergetski potencijal velikih vodotoka u BiH prema studiji Sadanjasaznanja o hidroenergetskom potencijalu SR Bosne i Hercegovine, koju je 1986 godine uradio Institut za elektroprivredu Sarajevo, iznosi cca 18.600 GWh godinje. Ukupna iskoritenost tog potencijala je oko 40% ili 7.182 GWh godinje.Meutim, dobar dio ovog hidroenergetskog potencijala je trajno izgubljen zbog prostornih, ekolokih i ekonomskih ogranienja koja su nastala u proteklom periodu.

Pored hidroenergetskog potencijala velikih vodotoka, BiH raspolae i hidroenergetskim potencijalom malih vodotoka na kojima bi se mogao izgraditi vei broj hidroelektrana male snage. Procjenjuje se da taj hidroenergetski potencijal iznosi 12% ukupnog hidroenergetskog potencijala velikih vodotoka.Kvalitet hidroenergetskog potencijala u Bosni i Hercegovini je visokog nivoa, pogodan je za izgradnju velikih akumulacija i vienamjensko korienje vode.

Ostali potencijalni proizvodni resursi

Projekt energetskog koritenja vjetraProjekt suradnje na studiji iskoristivosti energije vjetra u Hercegovini prezentiran je Agenciji za meunarodnu suradnju AECI i dobiven je pozitivan odgovor o emu je Generalni koordinator panjolske Kooperacije za Balkan obavijestila JP "Elektroprivredu HZ Herceg- Bosne" d.d. Mostar. AECI je imenovala International Management Group (IMG) partnerom za provedbu projekta.

Trite elektrine energije i gradnja novih objekata

Za gradnju novih proizvodnih objekata znaajno je procjeniti potrebe trita (BiH i okruenje), prognozirati kretanje cijena, te utvrditi konkurentnost cijena kotanja iz novih objekata u odnosu na trite i konkurenciju.U svrhu inicijalne analize, neophodno je pripremiti jedan integralni i pojednostavljeniscenario bilansa do 2020. godine koji bi uvaavao sljedee :

BiH, kao i sve ostale zemlje u regiji e u cjelosti preuzeti odredbe direktiva EU o internom tritu, to znai da e ovakva vrsta prodaje postati dominantna. Cijene se utvruju ovisno o vremenu koritenja snage, tako da su povoljnije u sluaju da je to vrijeme vee.

Energijski resursi i intenzivnost koritenja energije u BiH

Osnovni domai izvori energije u BiH su ugalj i hidroenergija. Bosna i Hercegovina uvozi zemni gas i naftu. Struktura primarne energije je: ugalj: 56 %, hidroenergija 10 %, tena goriva 28 % i gas 6 %.

U proizvodnji elektrine energije instalisani kapaciteti termoelektrana i hidroelektrana su u odnosu 49:51, dok je proizvodnja elektrine energije iz ova dva izvora u odnosu 75:25.

Osnovna karakteristika bh. energetike je slaba efikasnost koritenja energije u cijelom ivotnom ciklusu (od ekstrakcije uglja ili uvoza goriva do konverzije energije u novac ili komfor). Posljedica je vrlo visoka energetska intenzivnost Bosna i Hercegovina je 1991. godine imala gotovo 2,5 puta veu potronju energije po jedinici BDP od nekih drugih jugoslovenskih republika, kao to su Hrvatska i Makedonija.

Jedan od razloga visoke energetske intenzivnosti BiH u to vrijeme bio je izvoz elektrine energije, po niskim cijenama, u neke druge republike bive Jugoslavije.Ugljevi su mlai sa visokim sadrajem pepela i sumpora i niskom toplotnom vrijednou.

Procjenjuje se, da su ukupne rezerve uglja u BiH:a) Mrki ugaj 1.886 miliona tonab) Lignit 3.578 miliona tonaUkupno 5.464 miliona tona.

Postojee TE u BiH troe prosjeno godinje oko 8 miliona tona uglja odgovarajue vrste i kvaliteta, koje svakako moraju biti obezbjeivane do kraja ivotne dobi postojeih termoelektrana. Dakle, moe se zakljuiti da u BiH postoje preduslovi za dugorono snabdijevanje ugljem postojeih termoelektrana i izgradnju novih. Pri tome se mora voditi rauna o optimalnom izboru novih kotlova u TE prema realno raspoloivom kvalitetu i strukturi ugljeva.

BiH ne raspolae sa tipovima loita, posebno manje snage (sobne pei) koje bi odgovarale kvalitetu koritenih ugljeva ime se smanjuje stepen korisnosti njihove upotrebe i izaziva zagaivanje produktima nepotpunog sagorijevanja.

Termoelektrane na ugalj su veliki emiteri SO2, te tako po specifinoj emisiji SO2 (po glavi stanovnika) BiH zauzima tree mjesto u Evropi (1990).Iskoriteni hidropotencijal je ispod 40% iskoristivog, to je nisko u poreenju sa drugim evropskim zemljama.

to se tie MHE, ovdje je iskoritenost jo nia. U BiH je 1991. godine bilo 11 malih HE, ime je bilo iskoriteno 4,4 % snage malih HE, odnosno 5,7 % raspoloive energije. U toku su izrade studija hidroenergetskog potencijala. (Krivaja, Neretvica...)Za koje se stvorene su zakonske pretpostavke za izgradnju privatnih energetskih postrojenja i njihovo uvezivanje u elektrinu mreu.

Prvi zadatak odrivog razvoja energetike BiH je smanjenje energetske intenzivnosti u okviru cijelog ivotnog ciklusa od dobivanja primarne energije, preko procesiranja sirovina i proizvodnje, do konverzije proizvoda i finalnih oblika energije u novac i kvalitet ivota; ovo ukljuuje i koritenje otpadne toplote u drugim industrijskim pogonima, kao i u poljoprivredi.

Drugi zadatak je poveanje energetske efikasnosti koritenja fosilnih goriva (mala kogeneracija energije, koritenje kondenzacionih kotlova, koritenje toplote dimnih gasova). Trei zadatak je postepeni prelazak na nekonvencionalnih izvora energije (koritenje bio-mase, pasivno koritenje solarne energije, vee koritenje hidro potencijala za male HE).

Meutim, postojea zakonska regulativa i poreska politika ne podstie tednju energije (vee koritenje graevinskih izolacionih materijala, najveim dijelom mogue domae proizvodnje i racionalniju izgradnju sistema grijanja i hlaenja)Veina obnovljenih zgrada energetski je visokozahtijevna.

Sanacija toplotnih gubitaka postojeih zgrada je, pored dugoronih ekonomskih i socijalnih efekata (smanjenje trokova za odravanje-grijanje, podsticaj domaim proizvoaima graevinskih, posebno izolacionih materijala, poveanje zaposlenosti), a i okolinski je vrlo poeljan.

Treba koristiti one vidove koritenja solarne energije, gdje nisu visoke investicijje (pasivno grijanje tople vode i pasivno grijanje prostora). U graditeljskim programima treba podravati i stimulisati (i poreskom politikom, takoer) koritenje domaih materijala, materijala koji ne tete zdravlju i okolini.

ODRIVI RAZVOJ BIH DRUTVA

Odrivi razvoj zemlje je skup mjera koje imaju za cilj poboljanje materijalnog i socijalnog poloaja stanovnitva. On se postie legislativnim, edukativnim, podsticajnim i prinudnim (zakonodavnim) mjerama i aktivnostima.

Da bi BiH uspostavila odrivi razvoj, nuno je da se sagleda demografska slika i struktura njenog stanovnitva (starosna, radna, obrazovna i socijalna), kako bi se mogla kreirati adekvatna strategija i program uspostavljanja odrivog razvoja.

Zbog toga su ideje odrivog razvoja i poruke Skupa o Zemlji poznate su samo malom broju graana, ukljuujui i strunjake. Veliki broj meunarodnih organizacija, kroz posebne programe i tekuu aktivnost, podravaju oporavak i razvoj Bosne i Hercegovine.

Meutim domae vlasti (na nivou drave, sa ogranienim potencijalom i ingerencijama) uz nedovoljnu meuentitesku saradnju, ne postoji konzistentni strateki okvir oporavka i razvoja, ak ni filozofija koja bi pomirila konflikte. Meunarodna zajednica (Evropska Unija, Svjetska Banka, programi nekih drugih zemalja) u posljednje dvije godine organizovano uvode u praksu BiH zatitu okoline, ali ne i odrivi razvoj.

Analiza odrivosti razvoja BiH

Uzroci trenutnog niskog ekonomskog potencijala velikog broja ljudi koji ive u ili na granici siromatva u Bosni i Hercegovini, pokazano je, vrlo su kompleksni. U takvim uslovima postavlja se pitanje da li treba prvo rjeavati ekonomske probleme, pa onda okolinske?!!!

Izgleda da veina u BiH tako misli (domae vlasti i meunarodne organizacije). Meutim, nije teko pokazati da su uzroci siromatva i uzroci okolinske degradacije, dijelom zajedniki pretjerana potronja resursa.

Posebna analiza odrivosti razvoja na primjeru energetike generatora ekonomskog razvoja i glavnog krivca okolinskih uticaja za zemlje EEK UN (UNECE) pokazala je da je neracionalna potronja resursa, karakteristina za prethodni period drutvenog razvoja (1945 1990), pojaana politikom ex-Jugoslavije prema BiH, dovela je do slabljenja ekonomske snage BiH i njenih graana, i istovremeno do pretjeranog iscrpljivanja resursa i zagaivanja okoline.

Stoga bi upravo djelovanje u pravcu zatite okoline, trebalo da doprinese ekonomskom razvoju (tednja energije, reciklaa otpada, sanacija u cilju smanjenja bolesti i ogranienja lokalnog zagaivanja zraka itd.) i poveanju ekonomske snage drave.

Kyoto protokol je postao simbol organiziranog odnosa drava u zatiti okolia i crta razgranienja odgovornog od neodgovornog ponaanja prema okoliu. Meutim, izgradnja i struktura novih izvora pokazuje da je za sada Kyoto protokol samo potencijalna prilika.

Izgradnja velikih elektranaU izgradnji velikih elektrana ugalj je zadrao svoju poziciju, a koritenje plina je poraslogotovo dvostruko u odnosu na prosjek porasta svih drugih energenata za proizvodnjuelektrine energije. Izgradnja termoelektrana na mazut postala je prolost i moe se rei da je ta tehnologija naputena.

Nuklearke su imale rast, ali znatno ispod prosjeka. Po pojedinim tipovima elektrana ostvareno je:Kod hidroelektrana:poboljanja stepena korisnosti,znaajniji rast kapaciteta u centralnoj i junoj Americi.

Termoelektrane na ugaljpoveanje stepena korisnosti i vee instalirane snage,uinkovito otklanjanje SO2 i pilot projekti smanjenja emisija CO2,znaajan rast kapaciteta posebno u Kini i Indiji.

Termoelektrane na plinpoveanje stepena korisnosti,znaajan rast kapaciteta.

Nuklearne elektraneproduljenje ivotnog vijeka (60 godina), poveanje jedinine snage, evolucijskapoboljanja i radikalne izmjene u dizajnu i konfiguraciji postojeih tehnologija, nekolikoinicijativa razvoja novih reaktora (GIF, INPRO, ITER).

Obnovljivi izvori energijeU proteklom razdoblju pokrenuta je vrlo agresivna promocija izgradnje i koritenja obnovljivih izvora energije. Koritenje vjetra u proizvodnji elektrine energije postala je energetska realnost i izgraeni su znaajni kapaciteti.

Po pojedinim obnovljivim izvorima u prethodnom razdoblju ostvareno je:Vjetarpoveanje jedininih snaga i smanjenje investicijskih trokova,visoki porast izgradnje.

Prema dosadanjim istraivanjima mogucnosti koritenja vjetropotencijala u proizvodnjielektricne energije koja su provedena na dvadeset lokacija i za koje su uradene studijeizvodljivosti i kontinuirano se vri mjerenje utvrdeni su znacajni potencijali koji, premarezultatima studija daju godinju proizvodnju od preko 1621 GWh elektricne energije.

Biomasaprimjena u proizvodnji elektrine energije, topline i u saobraaju,ostvaren tehnoloki napredak.

Sunceprirast ugradnje kolektor po prosjenoj godinjoj stopi od 13%, a sunanih elija od27%,dominanta tehnologija silicij (93,7%).

Geotermalna energijaporast kapaciteta u proteklom razdoblju od 44%; proizvodnje elektrine energije 48%,toplinskih kapaciteta 76%, proizvodnje topline 70%.

Male hidroelektranestalni porast proizvodnje,mali pomaci u tehnolokom razvoju

S obzirom na visoku cijenu koritenja energije iz obnovljivih izvora njihova implementacija ovisi o administrativnoj potpori i poticajnim sredstvima.

Finansijska i administrativna potpora nuan su preduslov za poveano koritenje obnovljivih izvora.

Nove tehnologijeOd novih tehnologija vano je spomenuti vodik, koji je u protekom razdoblju doivioznaajnu tehnoloku zainteresiranost za razvoj i pomalo usporavanje u posljednjimgodinama.

Fosilna goriva reformiranje prirodnog plina, rasplinjavanje uglja, nepotpuna oksidacija naftnih derivataElektroliza vode koritenjem OIE solarna PV, solarna termalna, hidro, geotermalna energija, itd.

Termo-hemijska proizvodnja dekompozicija vode u kemijskim reakcijama s toplinomNuklearna energija elektroliza i dekompozicija vodeBioloki sistemi rasplinjavanje biomase, biofotoliza algi.

BiH troi gotovo 40% manje energije od prosjeka zemalja Jugoistocne Evrope, tri puta manje od prosjeka 25 drava EU i gotovo 40% manje od svjetskog prosjeka; BiH koristi 25% manje elektricne energije od prosjeka zemalja Jugoistocne Evrope, 2 i po puta manje od prosjeka 25 drava EU i za 30% manje od svjetskog prosjeka

BiH, kao i ostale zemlje Jugoistocne Evrope troi veliku kolicinu energije po jedinici drutvenog proizvoda, gotovo 5 puta vie od 25 drava Evropske unije i 2 i po puta vie od prosjeka svijeta.