Pojam regionaRegija ili region je latinska rije (regio, regia, regae) kojom se oznaava kompleksna prostorna cjelinaRegija je rije kojom se oznaava kompleksna prostorna cjelina sa naglaenom geografskom individualnou. Geografska regija je dio prostora Zemljine povrine ispunjen objektima koji su anorganskog ( reljef, tlo, klima , voda), organskog (biljke, ivotinje, ovjek kao fiziko bie) i antropogenog porijekla ( ljudsko drutvo i njegove vidljive tvorevine u prostoru).Termin regija se sve vie koristi u srpskoj geografskoj literaturi iako nije naa rije. Prvi razlog je to je postao gotovo internacionalan, a drugi to je iz njega izveden vaan termin regionalizacija.Regionalizacija je postupak ralanjivanja i ograniavanja odreenog geografskog prostora i njegova podjela na manje, individualne dijelove.Regionalizacija je sloen i delikatan postupak prostorno integralnog, sektorski koordiniranog i vremenski sinhronizovanog procesa razvoja, utoliko prije ukoliko se tei ka ostvarivanju stratekih razvojnih ciljeva: ekonomske efikasnosti, socijalne ravnopravnosti, teritorijalne ravnomjernosti i zatite i ouvanja sredine.Sistemski pristup u regionalnoj geografijiOptu teoriju sistema razvio je Ludvig Pon Bertalanfi 20-ih godina prolog vijeka. Po ovoj teoriji sistem je cjelina koja je u pojmovnom i sutinskom smislu vie od prostog zbira dijelova, odnosno sistem je definisan kao ureeni skup elemenata.Sistem - skup elemenata stvarnih ili apstraktnih koji ine jednu cjelinu gdje svaka komponenta meudjeluje ili je u odnosu sa bar jednom od drugih komponenti.Metod sistemske analizeOvaj metod je razvijen paralelno sa razvojem opte teorije sistema. Sistemska analiza imam karakter univerzalnog naunog metoda koji se primjenjuje u istraivanju kompleksnih naunih problema.Ona predstavlja strategiju postupnog upoznavanja sistema jer prvo istrauje sistem kao cjelinu, a zatim njegovu unutranju organizaciju, te zakonitosti njenog rada, djelotvornosti i pouzdanosti. Sistemski pristup u regionalizaciji polazi od hipoteze da je itav geografski prostor nae planete izdiferenciran na regije i regionalne sisteme.Opte metode regionalizacijeMetod indukcijeTo je opti nauni metod. Indukcije (inducere - uvoditi) je vrsta logikog zakljuivanja koje se sastoji u tome da se cijeloj klasi nekih elemenata pripisuje svojstvo koje imaju samo neki ispitani elementi te klase.Induktivni put zapoinje opaanjem i prikupljanjem injenica o pojavama i procesima. Nastavlja se njihovom selekcijom i sistematizacijom, te izvlaenjem odr.zakljuka i definisanjem hipoteza. Nakon svega se definiu zakoni, teorije i nauna objanjenja.Metod dedukcijeDedukcija je opti nauni metod kod kojeg se zajljuni sud izvodi od opteg ka posebnom ili pojedinanom.Proces deduktivnog zakljuivanja u regionalizaciji polazi od optih naunih naela na bazi kojih se konstatuje model koji objanjava proces naunog regionalnog diferenciranja, regionalnog okupljanja i regionalne organizacije prostora.U regionalno-geografskim istraivanjima ovaj metod se najee koristi u kombinaciji sa induktivnim metodom.Konginitivna deskripcija (saznajna)-je jedan od oblika naunih objanjenja u regionalizaciji. Pored sakupljanja i klasifikacije podataka obuhvata i izvoenje i opis sloenih nunih zakljuaka o procesu regionalne diferencijacije prostora.Regionalizacija kao metodMetod regionalizacije je izaao iz okvira regionalne geografije i dobio je karakter opteg metoda u svim naukama koje istrauju prostorne pojave i procese. Regionalizacija je metodoloki postupak podjela prostora na manje teritorijalne cjeline specifinih obiljeja.-kompleksna geografska analiza i sinteza-matematiko-statistiki metodi-kibernetski metodi-kartografski metodTipovi regijaS obzirom na principe diferencijacije geoprostora i ciljeve regionalizacije regije dijelimo na 3 velike kategorije i to na:1.Homogene(formalne, uniformne) regije2.Nodalne(funkcionalne, polarizacijske, heterogene) regije3. Planske (programske) regijeHomogene regijeKriterijum homogenosti se temelji na utvrivanju slinosti izmeu strukturnih elemenata geoprostora i njihovog povezivanja u jedinstvenu cjelinu, tj regiju koja e biti razliita od okruenja. Prema tome homogena regija je teritorijalna cjelina sastavljena od strukturnih elemenata koji se meusobno manje razlikuju od dijelova susjednih teritorija, odnosno od dijelova teritorijalnog okruenja. U procesu izdvajanja regija princip homogenosti se koristi na dva naina. Prema prvom regije se izdvajaju na osnovu homogenosti koja je proistekla iz jednog geografskog obiljeja. Najee se nazivaju formalne regije. Prema drugom nainu regionalizacija se vri na bazi homogenosti koja je rezultat slinosti vie obiljeja geoprostora. Takve regije se nazivaju generike ili kompleksne homogene regije.U zavisnosti od izbora obiljeja izdvajaju se odreeni tipovi i podtipovi regija.Prirodno-geografske regijeU sistemu regionalizacije posebna panja se posveuje izdvajanju geoprostornih cjelina, ije se formiranje temelji na slinostima i/ili razlikama u prirodno-geografskim karakteristikama. Tako izdvojene teritorijalne cjeline se nazivaju prirodno-geografske ili fiziko-geografske regije. Ovaj tip ima veliku primjenu u prostornom planiranju jer daje uvid u mogunosti racionalnog korienja prirodnih resursa i potencijala. Prirodno-geografska regionalizacija se oslanja na izdvajanje prirodnih cjelina tj. regija koje imaju iste ili sline reljefne, klimatske, hidroloke, biogeografske ili pedoloke osobine kao i regija koje su rezultat meudjelovanja vie fiziko-geografskih elemenata i faktora ( geokompleksi ili prirodni landafti). Specifini vid ovih regija su potencijalne regije. Koncept njihovog formiranja podrazumjeva izdvajanje ekonomsko-geografskih regija na bazi mogueg korienja prirodnih uslova, resursa i potencijala za razvoj privrednih aktivnosti koje e dovesti do stvaranja ekonomskih regija.Koncept fizionomske regijeFizionomske regije su jedan od tipova homogenih regija. One se izdvajaju na osnovu stepena regionalne homogenosti izraene fizionomijom prirodnog ili kulturnog pejsaa (landafta). Fizionomske regije su prostorne cjeline u kojima je drutvenim uticajima manje ili vie transformisan prirodni pejsa. Termini fizionomska i fiziognomska regija se koriste kao sinonimi.Ekonomsko geografske homogene regije i ekonomska regionalizacijaPoseban vid homogenih regija su ekonomsko geografske i ekonomske regije. Regija je tretirana kao uslovno homogene teritorijalna cjelina ija homogenost proizilazi iz istih ili slinih ekonomskih karakteristika.Ekonomske regije su bile instrumenti analize ekonomskih procesa ali i instrumenti planiranja ekonomskih tokova.Na osnovu brojnih naunih radova iz ove problematike moe se zakljuiti:1) ekonomske regije mogu sluiti kao predmeti naune spoznaje, istraivanja i analize; rezultati naunih istraivanja; instrumenti organizacije i planske drutvene akcije u prostoru.2) Prema principima razdvajanja ekonomske regije mogu biti:a) homogene, formalne, ili strukturalne;b) nodalne, polarizacijske ili funkcionalnec) planske ili programskeU velikom broju zemalja ekonomsko geografske regije bile su planski instrumenti regionalnih ekonomskih politika.

Ekonomske regije dobijaju uloge:1) instrumenti dinamikog ekonomskog razvoja cjelokupne dravne ili nacionalne teritorije2) instrumenti uravnoteenja unutranjeg razvoja3) instrumenti intraregionalnog povezivanja4) instrumenti meudravnih saradnji

Funkcionalne regije (Nodalne regije)U osnovi funkcionalno procesnog pristupa u regionalnoj geografiji i regionalnom planiranju i doktrini regionalnog razvoja je koncept nodalne regije.Koncept funkcionalnih regija se temelji na injenici da se osnovne ekonomske i socijalne funkcije koncentruu u odreena polja i take u prostoru koje imaju ulogu polova konvergencije i divergencije prostorno funkcionalnih veza. To povezuje heterogene dijelove geoprostora u funkcionalno zaokruene, ali otvorene regionalne cjeline ili nodalne regije. U literaturi se one nazivuju i nodalno funkcionalne regije. Nodalna regijaTo je heterogeni prostor iji su dijelovi meusobno komplementarni i odravaju izmeu sebe, a posebno sa dominantnim centrima, intenzivnije veze nego sa ostalim dijelovima okruenja. Glavni integrativni faktori konstitutivnih elemenata nodalnih regija su funkcionalne veze izraene kriterijima ljudi, materijalnih dobara, informacija, novca. Oni se odvijaju preko odreenog nodusa koji su najee gradska naselja sa razvijenim centralnim funkcijama.Haget u razvoju nodalnih regija izdvaja 5 sukcesivnih etapa:1. nedovoljno artikulisani pravci tokova veza2. razvoj mree komunikacija3. razvoj vorita - nodusa4. uspostavljanje hijerarhije vorita5. razvoj i objedinjavanje zona uticaja ovjeka

Nodalne regije se ispoljavaju u dva osnovna vida i to kao monocentrini regionalni sistemi sainjeni od jednog nodusa i polja u kome se odvijaju intenzivne veze pod njihovim uticajem i kao policentrini sistemi sainjeni od vie najee hijerarhijski stepenovanih nodusa i njihova okolina u kojima se odvijaju interakcije manifestovane kretanjem stanovnitva, materijalnih dobara i informacija. Cilj ovog vida regionalizacije je uspostavljanje regionalne socio-ekonomske organizacije prostora oslonjene na mreu naselja, tj.nodusa-centara u kojima su skoncentrisane funkcije.Socio-geografske regijeTo su specifian tip regija koje su uslovno svrstavaju u funkcionalne regije. Socio-ekonomske regije, urbana arita - gradovi u kojima su razvijene i koncentrisane soc-geografske funkcijei prostor koji je pod njihovim uticajem transformisan. Proces irenja uticaja iz gradskih centara na centre blieg i daljeg okruenja se najintenzivnije razvijao u metropolitanskoj fazi urbanizacije. Razvijeno je i u praksi potvreno miljenje da se tada formirao specifian vid urbanih regija koje su nazvane metropolitanske regije ili metropolitanska podruja.Prilikom izdvajanja soc-geo regija koristi se nekoliko grupa parametara i varijabli o socioekonomskim, ekonomskim, funkcijskim, prostornim i vremenskim indikatorima. Prilikom analiziranja tipova soc-eko regija i stepena njihovog razvoja u obzir se moraju uzimati nivoi i faze soc.eko razvoja prostora u kome se one nalaze.Funkcionalno-urbana regija (fur)FUR je kompleksan i dinamian regionalni sklop sainjen od centralnog rada, zatim veeg ili manjeg broja stambenih i radnih suburbija i manje vie urbanizovanog polja njihovog zajednikog uticaja. Proizvod su decentralizacije urbanizacije koja je posljedica sve manje potrebe za koncentracijom stanovnita i fumkcija u veim gradovima, emu je svakako doprinjeo razvoj proizvodnih tehnologija saobraajnih sredstava infrastrukture kao i razvoj postindustrijskih, drutvenih i ekonomskih odnosa. FUR su instrumenti uravnoteenog regionalnog razvoja pojedinih drava i njihovih asocijacija u EU.Koncept nodalne soc-geo i funkcionalne urbane regionalizacije polaze od premise da grad u funkcionalnoj organizaciji prostora ima inicijativnu ulogu. On je na jednoj starni centar materijalne proizvodnje i organizacije uslunih djelatnosti, a na drugoj on je glavni faktor transformacije regionalnog okruenja. Uticaj grada na okruenje se ispoljava razliitim efektima koji se generalno svrstavaju i dvije grupe:1. efekte koncentracije ili polarizacije2. efekte irenja

Planske regijeIzdvajanje planskih rehija, tj. planskih regionalizacija ima veliku primjenu u drutvenom prostornom planiranju. Planske regije su specifian vid regija, a esto se nazivaju i programske ili operacione regije. To su teritorijalne jedinice izdvojene na principu ciljeva planske akcije koja se izvodi u njima ili njihovom okruenju. Planske regije nisu iskljuivo objekti ve su esto i ciljevi planiranja. Za njihovo izdvajanje koriste se indikatori stanja i indikatori potencijala. Izdvajaju se planske regije namjenjene planiranju rudarskih ili rudno-industrijskih basena, urbanih aglomeracija, poljoprivrednih podruja, turistikih regija, zona zatite prirodne sredine i sl. Planske regije mogu imati kratkoroan,srednjeroan, dugoroan i stalni karakter.Do 80-ih godina prolog vijeka izdvojena su tri tipa planskih regija i to: strukturalne, kvalitativne i dinamine planske kategorije.Planska regija - strukturalna kategorijaU planske regije strukturalne kategorije spadaju teritorijalne cjeline istih ili slinih strukturnih obiljeja koji imaju sline probleme ija rjeavanja zahtijevaju sline planske intervencije. Tipski primjeri strukturnih kategorija su urbana i manje-vie urbanizovana i ruralna podruja. Prvi tip urbanih regija su klasini urbano-funkcijalni regioni za koje se planira recionalna prostorno-funkcionalna organizacija. Drugom tipu pripadaju urbani regioni za nagomilanim problemima koje pojedini autori svrstavaju u problemska podruja, ili problemske regije. Planska regija - kvalitativna prostorna kategorijaS obzirom na kvalitativna obiljeja najee su izdvajana 2 tipa kvalitativno prostornih kategorija i to: podruja u socio-ekonomskom zastoju ili regresiji i prosperitetna podruja. U njihovom izdvajanju polazi se od srednjih vrijednosti indikatora razvijenosti i odstupanja od njih na nivoima drava ili makro regija.Najei predmet regionalnog planiranja su nerazvijene i pasivne regije. Prema karakteru (ne)razvijenosti razlikuju se nerazvijene i manje razvijene regije. Prvima pripadanju regije koje nikada nisu bile ili nisu ubrajane u razvijene regije, dok drugoj pripadaju regije koje su nekada spadale u red razvijenih, ali su zbog raznih razloga izgubile taj status. To su najee depresivne regije (iscrpljene prirodne sirovine i resursi, depopulaciona podruja i sl.).Planska regija - dinamina ili pasivna kategorijaZa potrebe regionalnog planiranja izdvajaju se aktivne-dinamine i pasivne-statine regije.Problemska regija - vid planskih regijaU regionalnom planiranju se posebna panja posveuje teritorijalnim cjelinama koje imaju razvojne probleme. Oni mogu biti iz vie domena (prirodno-geografski, ekonomski, demografski, socio-ekonomski). Te prostorne cjeline se u literaturi zajedniki nazivaju problemska podruja, a esto i problemske regije. Kriterijumi njihovog izdvajanja zasnivaju se na kvalitativnim i kvantitativnim indikatorima koji govore o karakteru problema i o teritoriji koju su zahvatili. Problemska podruja nastaju djelovanjem jednog ili vie faktora, a u iu naunog interesa dolaze 30-ih godina prolog vijeka, u vrijeme velike svjetske ekonomske krize. U Velikoj Britaniji zakonskim aktom 1934. godine definisana su problemska podruja. U veini zemalja konkretne mjere za prevazilaenje ekonomskih i socijalnih problema slijedile su 60-ih godina prolog vijeka kada su kao instrumenti ublaavanja regionalnih razlika na zakonodavnim osnovama institucionalizovani regionalno planiranje i regionalne politike.Klasifikacija problemskih regijaHegel rema uzroku nastajanja dijeli problemske regije na sljedece 4 kategorije:1. privredna nepovoljno-razvijena podruja2. gusto izgraena i preoptereena podruja3. podruja degradirane prirodne sredine4. podruja ugroena prirodnim katastrofamaMehanizmi za otklanjanje regionalnih razlika su sadrani u koncepcijama regionalnih politika. Mogu se izdvojiti 4 grupe regija - regiona ije razvojno usaglaavanje tretira regionalno planiranje i regionalne politike,a to su:1. regije u kojima dominira poljoprivreda sa relativno visokim udjelom u proizvodnji i zaposlenosti radne snage2. regije iji se napredak ranije zasnivao na industrijskim granicama koje su u recesiji ili u stanju propadanja3. regije sa visokom koncentracijom proizvodnje i optereenou problemima prenaseljenosti saobraajne prezagluenosti i zagaenja ivotne sredine4. pogranina i prostorna ekonomska izolovana podruja koja su na velikim distancama od znaajnih razvojnih centaraTeorija lokacija i regionalni razvojTeorija lokacija poinje da se razvija u prvoj polovini XIX vijeka. Razvoj teorija lokacija u mnogome je uticao na doktrine regionalne ekonomije, regionalnog razvoja i regionalnog planiranja. Doprinos u njihovom razvoju su dali ekonomisti koji su teili da utvrde zakonitosti razmjetaja ekonomskih djelatnosti i njima namjenjenih objekata u prostoru.U prvim fazama razvoja teorija lokacija one su za predmet istraivanja imale utvrivanje zakonitosti lociranja agrarne djelatnosti, kasnije industrijskih, a od polovine prolog vijeka prilagoavaju se post industrijskim, drutveno-ekonomskim procesima. Danas se prioritet daje razvoju i razmjetaju uslunih djelatnosti i zakonitostima razvoja i razmjetaja javno socijalne infrastrukture.Teorija lokacija naselja od Hajnriha Fon Tinera do Valtera Ajzarda i Pola KrugmanaU prvoj polovni XIX vijeka su se razvila dva metodoloka pravca koja predstavljaju temelje teorijama lokacija. To su Tinenov model iz 1826. i Kolov model iz 1841. godine.Tinenov model objanjava znaaj i ulogu gradskih naselja kao trita agrarnim proizvodima u nainu iskoritavanja zemljita. Tinen determinie prostorne i funkcionalne odnose predindustrijskog grada sredita izolovane drave sa agrarnim okruenjem, analizom prostorne organizacije poljoprivredne proizvodnje namjenjene gradskom tritu. On je zapazio da lokaciona renta i transportni trokovi utiu na nain iskoritavanja agrarnog zemljita. U idealnim uslovima oko gradskog centra koji je u sreditu izolovane drave formiraju se zone u formama koncentrinih krugova u kojima se na isti ili na slian nain organizuje poljoprivreda. U zonama blie centru, zemljite ima najviu rentu i rezervisano je za proizvode koji imaju svakodnevno trite (povre, mlijeko, meso), koji su skuplji, a i njihov transport zahtjeva vee trokove. U zonama ija se udaljenost poveava od centralnog trita uzgajaju se jeftiniji proizvodi. Tinen je prvi u ekonomiju uveo faktor prostora, pa ga smatraju rodonaelnikom prostorne ekonomije i teorije lokacija.Po Kolovom modelu glavni grad drave nalazi se u sreditu krune teritorije. Iz njega se radijalno razilaze saobraajnice na 8 strana i povezuju centre nieg ranga sa glavnim gradom i centrima vieg hijerarhijskog ranga. Sva naselja su takoe povezana i sekundarnim saobraajnicama u sistem koji ima izgled paukove mree. Prema tome treba teiti petostepenoj hijerarhiji meusobno povezanih centara uspostavljenoj zajednikim djelovanjem privlanih i odbojnih faktora. Kolov koncept je bio osnova kanije razvijenih teorija centralnih mjesta i polarizovanog razvoja. Laundhartov i Veberov model lokacije industrijeDrugu polovinu 19. v. i prvu polovinu 20. v. obiljeili su razvoj industrije i na njoj temeljenih teorija lokacije.Najtipiniji modeli koji se bave regionalnim aspektima industrije su Laundhartov i Veberov model. Laundhart je svoju teoriju lokacije industrije iznio 1883.godine. Prema njemu optimalna taka lokacije industrije je odreena geometrijski putem lokacionog trougla. U jednom uglu trougla su nalazita ruda, u drugom izvori energije, a u treem je trite, tj. mjesto prodaje industrijskih proizvoda. Mjesto optimalne lokacije industrijskog preduzea je smjeteno u polju trougla. Model lokacionog trougla je probudio veliki nauni interes.Alfred Veber je 1909.godine objavio teoriju lokacije koja u sebi generie tri grupe faktora i to:1) transportne tokove2) trokove za sirovinu i radnu snagu3) aglomerativno deaglomerativne ekonomske faktore.

Industrija tei da bude locirana blizu sirovina ili radne snage, ali i u blizini trita. Glavni aglomerativni faktori su razvoj tehnologije i mogunosti tehnolokog povezivanja razliitih proizvodnih procesa na istom mjestu, a deaglomerativni su cijena zemljita i mogunost disperznog razmjetaja proizvodnih pogona. . O . . , , . , . , , , . . , , , . . , . , , . , , . , : ) (=3) , ) (=4) (=7) . .Teorija lokacija i post-industrijsko drutvoOd 70-ih godina do danas aglomeracijske prednosti, transportni trokovi i cijena zemljita stavljaju se u kontekst sukcesivnog smjenjivanja faza i shodno tome regionalnih formi ispoljavanja urbanizacije koje na direktan ili indirektan nain utiu na procese polarizacije i funkcionalne ravnotee u prostoru. teorija lokacija se esto posmatra u sklopu Harvijeve koncepcije restruktuiranja prostora. Po njemu se promjene u prostoru moraju analizirati u skladu sa najvanijim politikim i ekonomskim promjenama pa se korienje prostora kroz lokaciju razliitih vidova aktivnosti posmatra kao proizvod trinih sila i moi drave. Ovaj period karakterie prelazak sa materijalne ekonomije obima na nematerijalnu ekonomiju usluga i znanja (Krugman). Postoji vie izraza koji opisuju novi drutveno-ekonomski poredak kao to su post-industrijsko drutvo, informacijsko doba ili 'nova ekonomija'. Izraz koji se koristi u novoj ekonomiji je ekonomija znanja, a ona se razvila pod snanim uticajem nauke i tehnologije.Procesi globalizacije, a posebno njeni ekonomski segmenti mijenjaju oblike ekonomske organizacije kao i pravila lokacija ekonomskih aktivnosti. Ekonomske i socijalne aktivnosti se zbog efikasnosti povezuju u prostorno funkcionalne mree. Sa razvitkom informacionih sistema koncept regiona se suoava sa novim vidovima teritorijalnosti. Mree postaju nosioci prostornih veza i odnosa te grade novi vid mrenog deteritorijalizovanog funkcionalnog regiona. U knjizi 'Uspon mrenog drutva' Manuel Kastelas kae da umreeno preduzee predstavlja oblik organizacije koja najbolje odgovara primjeni globalne i na informacionim tehnologijama zasnovane ekonomije (Kastelas 1996.).Za 30-ih godina prolog vijeka javljaju se 2 teorije koje na slian nain posmatraju funkcionalnu organizaciju prostora. To su teorija centralnih mjesta Valtera Kristalera iz 1933., ekonomske regije Augusta Lea iz 1939. Kristaler i Le su akcenat u istraivanjima stavili na znaaj urbanih funkcija za organizaciju ivota stanovnitva u gradovima i u njihovim regionalnim okruenjima. Kristaler gradsko naselje predstavlja kao faktor integrisanja prostora i ljudi kroz njegovu ulogu i uticaj u organizaciji trgovine, saobraaja i uprave. Kristaler se vodio naelom da je centralitet u prirodi organizacije prostora i ljudskog drutva, a pod njim je podrazumijevao znaaj jednog naselja u razvoju i koncentraciji funkcija namjenjenih stanovnitvu drugih naselja. Centralitet je odreen 'vikom' funkcija na osnovu koga se pozicioniraju naselja prostorno-funkcijskoj hijerarhiji, naseobinske strukture date teritorije u datom vremenu. Da bi to vie centara nieg ranga bilo vezano u centru vieg rangaKristaler predlae njihov razmjetaj na principu heksagonalne mree. U sreditu heksagrama nalaze se naselja vieg stepena centraliteta, a na tjemenima ili parknim stranama i unutranjim su naselja nieg centraliteta. Le je predloio slian model. On je definisao teoriju u cilju odrivosti uslinih i proizvodnih funkcija gradova-regionalnih centara. Le je predloio da ekonomske regije imaju forme heksagona i njihovih mrea. On regiju definie kao trite regionalnog centra. U okviru nje se izdvajaju trina mjesta, trine mree i sistemi trinih mrea. Za dalji razvoj teorija lokacija je zasluan Valter Ajzard. On je zasluan za razvoj prostorne ekonomije kojom je sistematizovao, objedinio i integrisao u jedinstvenu teoriju dosadanje teorije geografskih i ekonomskih lokacija.URBANI SISTEMI I REGIONALNI RAZVOJ

Urbani sistemi se mogu definisati kao skup gradova koji su meusobno povezani interakcijama. Urbani sistem razvija se I djeluje kao funkcionalna cjelina, iako ga ini vei broj gradova, koji su elementi tog sistema.Glavna obiljeja urbanih sistema ine tri bitne dimenzije, koje zasluuju posebnu panju, a to su hijerarhijska ili vertikalna, prostorna ili horizontalna i vremenska ili istorijska dimenzija.Hijerarhijska ili veritikalna dimenzija pokazuje funkcionalnu meuzavisnost centara u urnabom sistemu. Jednostavno reeno, ona pokazuje koliko malih centara ili vorita manje nodalnosti funkcionalno zavisi o centru vieg stepena vanosti sistema ili njemu gravitira. U tom se pogledu moe izdvojiti nekoliko hijerarhijskih stepena. Funkcionalna se hijerarhija utvruje analizom interakcije izmeu centara u sistemu, pri emu se moe primijeniti vie metodolokih metoda. U svojoj hijerarhijskoj dimenziji urbani sistemi mogu biti pravili, nepravilni i prelazni.Prostorna dimenzija urbanog sistema moe se analizirati s obzirom na veliinu gravitacijskog podruja i s obzirom na topografska obiljeja sistema. S obzirom na veliinu gravitacijskog podruja, urbani sistemi se mogu podijeliti na lokalne ili dnevne, regionalne, nacionalne i globalne urbane sisteme. Vremenska dimenzija urbanih sistema jasno se ocrtava u nekoliko razdoblja koja se poklapaju sa stepenom drutevenog razvoja, nainom organizacije proizvodnje i razmjene dobara te oblikom prostorne ekspanzije. Najee se govori o etiri karakteristina razdoblja, a to su: predmerkantilistiko, merkantilistiko, kolonijalno I postkonijalno razdoblje.REGIONALNO PLANIRANJE U ZEMLJAMA U RAZVOJU Zemlje u razvojuimaju relativno nizak standard ivljenja, nerazvijenuindustrijui srednji ili nizak Indeks ljudskog razvojaU zemljama u razvoju regionalno se planiranje poelo uvoditi tek sedamdesetih godina. Neke ga ni dosad jo nisu razvile, to se objanjava ukupnom nacionalnom nerazvijenou. U tim se zemljama vie panje posvjeuje nacionalnom ekonomskom razvoju, posebno razvoju osnovnih baznih privrednih grana, a u novije vrijeme sve je aktuelniji i regionalni razvoj.U zemljama u razvoju regionalno planiranje se, uz nekoliko izuzetaka, poinje razvijati tek ezdsetih godina. To, naravno, ne znai da se zemlje u razvoju nisu suoavale s problemima koji bi poticali razvoj planiranja. Ustvari regionalne razlike u njima su bile naglaenije nego u razvijenim zemljama.Treba naglasiti da su zemlje u razvoju pate od nezaposlonosti, da imaju nerijeene socijalne probleme, da nemaju razvijenu optu infrastrukturu itd. U takvim prilikama opte nerazvijenosti problemi regionalnog razvoja nisu mogli doi u prvi plan, jer je trebalo najprije razvijati nacionalno planiranje, iji su glavni zadaci: razvoj industrije, poljoprivrede, saobraajne i druge infrastrukture, itd.Regionalnom i lokalnom planiranju u zemljama u razvoju prethodio je razvoj nacionalnog planiranja. I drugi problemi usporili su razvoj regionalnog planiranja u tim zemljama. To su nedostatak obrazovanog kadra, nerazvijenosti institucija, nedostatak podataka, slaba politika potpora, ekonomska ovisnost o razvijenim zemljamaInstitucionalizacija regionalnog planiranja poela je formiranjem centralno-planskih funkcija, tj. formiranjem ministarstva i drugih nacionalnih planskih institucija. . , , . () . . - . , , . : , , , , , , , , ; , . : , I-II-III; , II-III-I ; , III-II-I.TEORIJA POLARIZOVANOG RAZVOJAKlasine i neoklasine ekonomske teorije nisu zadovoljavajui objasnile nejednaki regionalni razvoj. Kao odgovor na to pedesetih se godina poinje razvijati teorija polarizovanog razvoja, koja, polazei od logike urbane industrijalizacije, naglaava da se ekonomski razvoj u prostoru iri preko punktova, vorita, odnosno polova. Pritome je izraen proces krune, kumulativne kauzalnosti. Posljedica toga je nejednaki regionalni razvoj. Budui da se na toj teoriji temelje instrumenti planske politike vie od dvadeset godina u veini zemalja svijeta, korisno je navesti njezinu sutinu i razvoj. Razvoj se moe prikazati s nekoliko koncepata.Koncept krune, kumulativne kauzalnostiZa razvoj koncepta krune kauzalnosti u objanjavanju nejednakog regionalnog razvoja najvee znaenje imaju dvojca ekonomista G. Myrdal i A.O . Hirschmann.G. Myrdal je principom krune, kumulativne kauzalnosti pokuao objasniti kako kapitalistiki nain privrede ne smanjuje regionalne razlike razvoja, ve ih, naprotiv, poveava.U krunom, kumulativnom procesu djeluju centripetalne i centrifugalne sile, uzrokujui dvije grupe efekata:efekti isparenja (backwash effects) ispoljavaju se djelovanjem centripetalnih sila.Konkretne posljedice tih sila u prostornoj interakciji izmeu razvijenih i slabije razvijenih regija vidljive su u usmjeravanju kretanja radne snage, kapitala i sirovina u razvijene, ime se poveava njihov razvoj.

efekti irenja (spread effects) posljedica su djelovanja centrifugalnih sila. Oni utiu na irenje ekonomskih impulsa u slabije razvijene regije i zemlje. Naprijmer, potrebe za poljoprivrednim sirovinama, hranom, mineralnim sirovinama itd., mogu pozitivno uticati na razvoj, pogotovo bliih regija. U razvijenim zemljama, meutim, efekti irenja pospjeuju se planskim mjerama.Znaajan prilog ovom konceptu dao je A.O. Hirschmann. On, za razliku od Myrdala, smatra da polarizacija nije posledica procesa razvoja cjelokupne privrede ve jednog uslova razvoja. S obzirom na djelovanje pojedinih efekata Hirschmanovi stavovi su optimistiniji od Myrdalovih. Meutim, u objanjenju nejednakog regionalnog razvoja Hirschmann, slino kao i Myrdal, naglaava znaenje djelovanja suprotnih sila s odgovarajuim efektima. Hirschmann ih naziva polarizacijskim efektima (polarization effects) i efektima prokapljavanja (trickling down effects)Teorija polova rastaTeoriju polova rasta (pole de croissance) razradio je i u literaturu uveo francuski ekonomist F. Perroux. Teorija je nastala poetkom pedesetih godina, meutim, autor ju je poslije dopunjavao i razraivao.Polazei od empirijskih saznanja, on je doao do zakljuka da se klasinim i neoklasinim teorijama uravnoteenog razvoja ne mogu objasniti tokovi, dinamika i nejednaki ekonomski razvoj.Jedno od bitnih polazita Perroux-ove definicije polova rasta je to to se pol ne vezuje za odreeni ogranieni prostor, ve apstraktan, ekonomski prostor. Perroux, naime razlikuje tri tipa ekonomskog prostora:1. ekonomski prostor definisan planskim ciljevima (comme contenu du plan)2. ekonomski prostor kao polje silnica (comme champ de forces) odnosno polarizacioni prostor (espace polarise)3. ekonomski prostor kao homogena cjelina (comme ensemble homogene)

Ekonomski prostor kao polarizovani prostor, kako ga Perroux shvata, vodi konceptu polova rasta. U sklopu takvoga prostora nastaju polovi rasta sa centrifugalnim i centripetalnim silama.Koncept pola kao sredita jednog polarizovanog prostora za Perrouxa je instrument za opisivanje i analiziranje ekonomskog rasta, napretka i razvoja. Pol je u takvom polju arite razvoja. Definisan je na vie naina, ali uglavnom kao motorna jedinica ili kompleks motornih jedinica koji potie ekonomski razvoj. Koncept centara rasta (razvoja)ezdesetih i sedamdesetih godina nastali su brojni radovi koji su teoriju polova rasta teorijski obraivali ili su bili usmjereni prema konkretnom prostoru. U tim je redovima nastao velik broj novih definicija pola rasta, kao i novih pojmova vezanih za ovaj koncept.U razvoju koncepta centara rasta vano je naglasiti da je on sve vie u sreditu regionalnog planiranja kao jedan od instrumenata planske politike razvoja. Takvim gledanjima bile su usmjerene i definicije pola razvoja. U njima se, umjesto pola, sve vie naglaava centar, odnosno grad. Hansen, npr., pol rasta definie kao urbano sredite ekonomskih djelatnosti koje moe postii samostalni razvoj do stadijuma kada se rast iri u polarizovanu regiju i, eventualno, izvan nje, u slabije razvijene regije zemlje.Zajedniko obiljeje tim konceptima je to ne naglaavaju samo znaenje meuindustrijske zavisnosti i tehnikih uslova polarizacije, ve istie i nejednaki regionalni razmjetaj centara (gradova). Zato se teite promatranja premjeta s jednog pola na sistem polova rasta.Takav pristup sistemu polova (centara) razvoja postavlja pitanje odnosa ovog koncepta i teorije centralnih naselja. Centralna naselja, kako je poznato, odreena su funkcijom opskrbe rubnog prostorarobom i uslugama. Centre rasta karakterie sposobnost da stimuliu ekonomski razvoj i prenose ga na okolicu i regiju. Druga razlika je to to su centralna naselja lokacije tercijarnih djelatnosti, centri razvoja mjesta lokacije industrije.U novijim definicijama pojam centar rasta esto se zamjenjuje pojmom centar razvoja, jer je to iri pojam.OSOVINE RAZVOJAOsovine razvoja su specifian oblik prostorne koncentracije stanovnitva, naselja, proizvodnih i uslunih djelatnosti iju osnovu ine saobraajne linije. Pored osnovnih saobraajnih linija ( eljeznike pruge i ceste ) njima treba pridodati i energetske vodove ( el. visokonaponske vode, naftovode ) i vodovode. Pored naziva osovina u literaturi se javljaju i drugi: ose, akse, linije, koridori, trake i drugi.Koncept osovine razvoja nastaje 60-ih godina, a naslanja se na teoriju polarizovanog razvoja. On je rezultat spoznaje da su osovine vii oblik polarizovanog razvoja.Osovine razvoja se prema obiljejima i znaenju mogu analizirati u razvojnim fazama. P. Pottier (1963) u Evropi izdvaja dvije razvojne faze: 1800 1950. i nakon 1950. godine. Prvu, dugotrajnu fazu jo uvijek karakterie polarizovani razvoj. Teite razvoja u toj fazi je na centrima. On je uveliko uslovljen aglomeracijskim i lokacijskim prednostima. Saobraajne osovine u takvim su prilikama i funkciji razvoja centara. Meutim, preduslovi za razvoj osovina razvoja poinju se stvarati poetkom 20. vijeka. To je razdoblje kada tehniki i tehnoloki napredak sve vie omoguuje transport energije, sirovina i ljudi. Izgradnjom elektrinih vodova, plinovoda, naftovoda smanjivala se zavisnost od lolalnih izvora energije i sirovina. Pored toga, dolo je do diverzifikacije proizvodnje i razvoja novih privrednih grana. Sa time su se primijenili i lokacijski faktori. U drugoj fazi koja u razvijenim evropskim zemljama poinje sredinom vijeka dolo je do ubrzanog razvoja du saobraajnih linija i stvaranja kontinuiranih osovina.Znaenje osovina moe se posmatrati sa vie aspekata. Osovine imaju poticajnu i posredniku ulogu. One, prije svega, potiu razvoj postojeih te koncentraciju novih djelatnosti. Pored toga, osovine imaju poticajnu ulogu u prostornom irenju razvojnih impulsa. (Pottier, 1963.)Osovine razvoja u prostoru ine hijerarhijske sisteme. U praksi se, u okviru nacionalnog prostora najee izdvaja 3 4 kategorije osovina.Osovinama se postiu planski ciljevi usmjereni zadovoljavanju saobraajnih potreba. Saobraajne osovine podstiu koncentraciju radnih mjesta i industrijskih pogona, jer imaju lokacijske prednosti. U uskoj vezi sa saobraajnim osovinama je i razvoj naseljenosti. to je prostor bolje povezan i njegov stepen naseljenosti je vei.Osovine razvoja predstavljaju osnovu za naseljavanje i ostanak stanovnitva u nekoj oblasti. Takve osovine mogu biti saobraajne zbog dobre saobraajne povezanosti, industrijske zbog zaposlenosti stanovnitva, turistike, urbanistike i dr. ( , ), ( , , ), -, 19. . , , , 18. 19. . , , -. . 19. , . , , . . . , . . .1934. , Special ereas. : 1945. 1950. 1951. 1960. 1960. , . - , - . - , . . 1910. , , . 1933. . . , . 50- . :1. Raumordnung- ;2. Landesplanung- ;3. Regionalplanung- ;4. Gemeinde-Stadtplanung- .