PRIRA^NIKZA SOBIRA^I I OTKUPUVA^I NA SAMONIKNATI RASTENIJA, GABI I LI{AI PO PRINCIPITE NA ORGANSKO PROIZVODSTVOSKOPJE2007Izdava~:Fondacija Agro-Centar za EdukacijaAvtori:Pan~e Nikolov|o[e StevkovRobertina BrajanoskaTira`: 1000CIP - Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka Sv. Kliment Ohridski,Skopje635:006.83 (035)PRIRA^NIK ZA SOBIRA^I I OTKUPUVA^I NA SAMONIKNATI RASTENIJA, GABI I LI{AI PO PRINCIPITE NA ORGANSKO PROIZVODSTVOBibliografija: str. 216ISBN 9989-845-14-XSODR@INA NA PRIRA^NIKOTStrana61. Voved82. Pregled na postojnite propisi od oblasta vo Republika Makedonija113. Osnovni principi za organsko proizvodstvo- sobirawe na samonikli vidovi134. Proceduri na organska sertifikacija155. Kriti~ni to~ki206. Pravila za sobirawe i rakuvawe so sobraniotmaterijal307. Su[ewe, skladirawe i priprema338. Otkupni punktovi i prerabotka 389. Proda`ba i marketing3910. Aneksi Voved161VOVEDOdr`livotostopanisuvawesoprirodniteresursina RepublikaMakedonijaprestavuvaednaodbitnite komponentizaekonomskirazvojnasekojalokalna zaednica,op[tinairegionvona[atadr`ava. Nekontroliranotoiprekumernokoristewena prirodnitebogastvakoijanaru[uvaatbiolo[kata ramnote`anaednaoblast,doveduvaatdoneminovni posledicivosocijalno-kulturniotidentitetna lokalnotonaselenie,iseodrazuvaatnanegovata ekonomska stabilnost vo idnina.Zatoaiza[titatanaovieresursiprestavuvaatzada~a nainstituciitenadr`avatakoisonizazakonski odredbitrebadajareguliraoblastanakoristewe na prirodnite resursi, vo koi prvenstveno zna~ajni se rastitelnite ekonomski zna~ajni vidovi, kako lekoviti iaromati~nirastenija,gabiili[ai,diviplodovii drugi [umski proizvodi. Vo sklop na niza aktivnosti dosega, prevzemeni od strana naMinisterstvotozazemjodelstvo,[umarstvoi vodostopanstvo,Ministerstvotoza`ivotnasredina i prostorno planirawe, brojni nevladini organizacii od Republikata, so pomo[ na me\unarodni donatorski organizacii,polekaseformirapravnata-zakonska ramka za odr`livi sistemi za koristewe na prirodnite resursi,odkoisistemotnaorganskoproizvodstvo prestavuva krajna cel kon koja se stremi sekoja razviena zemja vo svetot. IzrabotkatanaovojPrira~nikprestavuvaneophodna alatkavokompletirawenaedukativno-obrazovnite aktivnosti (edukacija, obuka i trening) koi se nameneti zadirektniteu~esnicivoproizvodniteprocesi potrebni za ispolnuvawe na standardite na organskoto Voved17proizvodstvo.Tojenamenetzasekojproizvoditel-sobira~(iliZdru`enienasobira~i)kojsakada organizira sobirawe na samoniknati rastenija i delovi odniv,iimanameradagiprodavakakoorganski proizvod. Namerata e na ednostaven i razbirliv na~in da se objasni prakti~no redosledot na dokumentiranite operacii koi se neophodni za kontrola i sertifikacija na sistemot naorganskoproizvodstvo(dobivawesertifikat zaorganskiproizvod).Kakodirektniu~esnicivo lanecotnastvarawenaedenorganskiproizvodod samonikanati rastenija i plodovi ([umski proizvodi), se sobira~ite na divite rastenija i plodovi, otkupniot punkt i personalot vo sobira~kiot areal, ovlastenoto-registriranopretprijatieinegoviteprerabotuva~ki kapaciteti,kakoitrgovskatafirmakojagoplasira-izvezuva organskiot proizvod.Prira~nikotenamenetizapotrebitenaLokalnata Samoupravabidejkipodatocitezaiskoristlivostna navednite prirodni potencijali mo`e da gi vgradi pri kreirawe na lokalnite planovi za razvoj (LER i LEAP) na podra~ja kade sobiraweto i otkupot na samoniknati rastenijaiplodoviprestavuvaatizvornazna~ajni ekonomski prihodi za lokalnoto naselenie.PregledNA POSTOJNITE PROPISI OD OBLASTA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA282PREGLED NA POSTOJNITE PROPISI OD OBLASTA, VO REPUBLIKA MAKEDONIJAVoRepublikaMakedonijavomomentotpostojatzakonski propisisporedkoiseureduvasobirawetona samoniknatirastenija,gabiili[ai,notrebadase istaknedekanedostasuvaatu[tenizadopolnuvawai izmenisokoi]esekompletiraatpropisite,kakoza organski taka i za konvencionalni odr`livi sistemi na proizvodstvo vo zemjodelskata dejnost. - Zakonza[umi-goovlastuvaJavnotoPretprijatieza stopanisuvawe so [umi Makedonski [umi da raspolaga so site prirodni resursi na [umski povr[ini;- Pravilnik za na~inot za koristewe i sobirawe na drugi [umskiproizvodikojsepovikuvanacenovnikotza nadomestok na sobranite rastenija (va`i za firmi so koi se sklu~uva Dogovor za koristewe na drugi [umski proizvodi);-Zakon za Organsko zemjodelsko proizvodstvo-Pravilnik zaorganskorastitelnoproizvodstvo(~lenovi11,30, 31,37, 38, 41 ), Pravilnik za prerabotka vo organskoto proizvodstvo (~len 8), i Pravilnik za stru~na kontrola vo organskoto proizvodstvo (~lenovi 17, 18);-Zakon za za[tita na prirodata koj ja ureduva za[titata nabiolo[kataraznovidnostprekuvospostavuvawena sistem na merki za za[tita na divite vidovi, nivnite `iveali[taiekosistemiteiobezbeduvanivno odr`livokoristewe.Zakonotpropi[uvadonesuvawe naCrvenilistinazasegnatividovirastenija,gabii `ivotni koi se zabraneti za sobirawe od prirodata i regulira sistem na dozvoli za sobirawe na zasegnati i za[titeni divi vidovi rastenija, gabi i `ivotni, kako i,izvoznadozvolaD4iCITESsertifikatzapromet PregledNA POSTOJNITE PROPISI OD OBLASTA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA29PregledNA POSTOJNITE PROPISI OD OBLASTA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA210na zasegnati i za[titeni divi vidovi rastenija, gabi i `ivoni(CITESeMe\unarodnakonvencijazatrgovija so zagrozeni divi rastitelni i `ivotinski vidovi);-Strategijazaza[titanabiolo[kataraznovidnostvo RepublikaMakedonijasoAkcionenplan-usvoenavo 2004godina,vostrate[kataopredelbazaodr`livo koristewevklu~uvaakciizapottiknuvaweirazvoj naorganskotoproizvodstvovofunkcijanaodr`liv razvoj (V.2.1.1) i pottiknuvawe i razvoj na kultivirano proizvodstvonaavtohtonilekovitiiaromati~ni rastenija (V.2.1.2);-StrategijazazemjodelstvoiRuralenrazvoj-vo izrabotka;-Strategijazarazvojnaorganskotozemjodelstvoso NacionalenAkcionenPlan(NAP)-voizrabotka; Ovojprira~niksebazirainabrojnima\unarodni regulativi, kako:- IFOAM osnovni standardi za organsko proizvodstvo- EURegulativatazaorganskoproizvodstvoEEC 2092/91-Amerikanskiot Nacionalen organski program NOP-Japonskiot organski standard JAS OsnovniPRINCIPI ZA ORGANSKO PROIZVODSTVO - SOBIRAWE NA SAMONIKNATI VIDOVI RASTENIJA, GABI I LI[AI3113OSNOVNI PRINCIPI ZA ORGANSKOPROIZVODSTVO - SOBIRAWE NASAMONIKNATI VIDOVI RASTENIJA, GABI I LI{AIPrometotipazarotnaorganskiproizvodiereguliran so brojni propisi (dr`avni i privatni standardi) koi me\usebnoseusoglaseniipriznaeni,noimaat zaedni~kacel:dadadatgarancijanakupuva~otdeka organskiotproizvodedobiensporedpropi[ani pravila(zakonskipropisiilistandardi),idekavo sekojafazanadobivaweekontroliranodstranana ovlasteno telo za kontrola i sertifikacija. Soogleddekaistiotproizvod(kako~aevi,za~ini, lekovi,kozmetikiidrugo)mo`edapoteknuvaiod obrabotuvani-kultiviranizemjodelskipovr[ini, op[toeprifatenovopropisite(ilistandardite), samoniknatitevidovi(nekultivirani)rastenijadase ozna~uvaat so imeto Divi kolekcii - wild collection ili Sobrani od prirodata (divinata).{to se podrazbira pod organski Divi kolekcii? Sobraniterastenijakoirastatprirodnovooblasta kojanebilatretiranasozabranetimaterii(spored ZakonotzaOrganskoproizvodstvoiPravilnicite), najmalku 3 godini pred sobiraweto;Oblasta na sobirawe ne e sopstvenost na firmata koja otkupuva,prerabotuvaiprodavaorganskiproizvodi tuku e dr`avno zemji[te i ne e so ograni~ena golemina (wast size);OsnovniPRINCIPI ZA ORGANSKO PROIZVODSTVO - SOBIRAWE NA SAMONIKNATI VIDOVI RASTENIJA, GABI I LI[AI312Sobranite rastenija mora da rastat i se razmno`uvaat prirodno,beznikakviagrotehni~kiintervencii (na\ubruvawe, rasaduvawe, navodnuvawe, za[tita);Sesertificiraatsobraniterastenijaododobrenata oblast(odstrananaovlasteniotsertifikator),ane povr[initanasobirawe(odnosnopodra~jetoodkoe se sobira).Napred navedenoto podrazbira deka vo slu~aj na tretman naednopodra~jesoinsekticidi,herbicidiidrugi za[titnipreparati(protiv[umski[tetnicii bolesti),ilitretmanipripojavanakalamitetina pasi[ta(skakulci,krle`i,glodari)sezabranuva sobiraweto rastenija (organski) za narednite 3 godini. Poradioviepri~ini,zasekojaoblastnasobirawe ilipo[irokopodra~je,sebaraiizdavapotvrdaod nadle`natainstitucija,kajnasMinisterstvotoza zemjodelstvo,[umarstvoivodostopanstvo-Sektor [umarstvo ili Uprava za za[tita na rastenijata.Privatnotozemji[te,napu[teniteovo[tarnici,livadi idrugozemjodelskozemji[tevosopstvenostna sobira~ot,nesesmetakakoadekvatnozasobirawe samoniknatirastenija,bidejkipostoisomne`od strana na sertifikatorot, poradi poseben interes za pogolemprinosnasobranirastenijaodprirodniot produktivitet na toa podra~je.Pasi[tataigolinitekadesevr[atagrotehni~kite intervenciizaradizatrevnuvawe,po[umuvaweili melioracii(nasipi,kanali),nesesmetaatzamesta pogodni za sobirawe na bilki. ProceduriNA ORGANSKA SERTIFIKACIJA4134PROCEDURI NA ORGANSKA SERTIFIKACIJA Sertifikacijatanaorganskotoproizvodstvoeproces vo koj ovlastenoto (akreditirano) privatno telo vr[i verifikacija na propi[anite rabotni operacii niz koi pominuvaatsobranitesurovinidokone~enproizvod. Nakrajseizdavadokument(sertifikat)sokojse garantiraispolnuvawetonastandarditezaorgansko proizvodstvo.Vo procedurata za sertifikacija na organski samoniknati rastenija,gabiili[ainemapreodenperiodna konverzija,zatoamnogueva`nonavremedase obezbedat baranite dokumenti, potvrdi, karti, dozvoli i uverenija. Sertifikatorot mora da gi poznava site postapki vo celiot lanecnaaktivnostikakobijautvrdilsledlivosta. Preku inspektirawe, toj go sledi proizvodot niz site operacii, od sobiraweto, preku otkupot vo sobira~kiot punkt,glavniotprerabotuva~kipogonimagacin,do finalnoto pakuvawe, transport i proda`ba. Triteglavniu~esnici,sobira~ite,otkupuva~itei prerabotuva~ite/trgovci se glaven objekt na inspekcija i kontrola na sertifikatorot, najmalku edna[ godi[no sonajava,noinenajavenopopotreba.Tojmorada giposetili~nositepodra~janasobirawe,domovi nasobira~ite,siteotkupnipunktovi,magacini, prerabotuva~kikapacitetiiskladi[ta.Pritoase rakovodi spored dokumentacijata koja zadol`itelno ja vodat site u~esnici vo lanecot.Sertifikacijata zapo~nuva so sklu~uvawe Dogovor pome\u ovlastenoto telo za sertifikacija i subjektot koj ja bara uslugata, voobi~aeno toa e firmata otkupuva~ na bilkite vo otkupniot punkt. Uslugata za sertifikacija se pla]a ProceduriNA ORGANSKA SERTIFIKACIJA414avansno-onapred, kako bi se za[titila nezavisnosta na procedurite pri inspekcija i sertifikacija.Sorabotkatapome\usiteu~esnicimoradaseregulira so pismen Dogovor, so koj se reguliraat obvrskite na sekoj u~esnik.Vo Dogovorot jasno se potencira deka uslovot za uspe[na sertifikacijaepostoeweivodewedokumentacijaza sekoj u~esnik, kapacitet, proces, koj vo idnina ]e bide del od inspekcijata.Kriti~ni to~ki5155KRITI^NI TO^KI5.1 Odr`livostVo pove]e dr`avi pregolemoto sobirawe na divi rastitelni vidovi,kombiniranosouni[tuvawenastani[tata, dovelodozna~itelnonamaluvawenaodredeni rastitelni vidovi i nekoi rastenija stanale zagrozeni ili potpolno is~eznale. Zaradi toa, najgolemo vnimanie priorganskiotna~innasobirawe(ilisobirawe nadivitevidovisporedprincipitenaorgansko proizvodstvo)moradaseobrnenaodr`livosta nasobiraweto.Nitumetoditenasobirawe,nitu sobranite koli~ini ne treba da vlijaat na sposobnosta na rastitelnite vidovi da se regeneriraat, odnosno da ja obnovat nivnata populacija po priroden pat. Dokolku se naru[i reproduktivniot ciklus na vidot, ]e se namali negoviot opstanokot vo slednata godina. Odr`livosta sezapazuvasoodreduvawenamaksimalnitekoli~ini za sobirawe po vidovi rastenija vo edna oblast, kako i, so obuka i registracija na sobira~ite. 5.1.1 Koli~iniRazli~nidr`aviimaatvospostavenorazli~enna~in/sistemnasobirawe.Vonekoidr`avivovedene sistemotnadozvolizasobirawe,koigidefiniraat koli~initenaodredenorastenie[tomo`edase sobiraat vo opredeleno podra~je. Votakovslu~ajKoncesionerotifirmata-otkupuva~ moradabidatsigurnidekasobranitekoli~ininego zagrozuvaat vidot odnosno ne predizikuvaat namaluvawe na populacijata na rastitelniot vid.Kriti~ni to~ki516Kolkava koli~ina rastitelen materijal mo`e da se sobere odednopodra~jemoradabidebaziranonaprocenka naresursiteodstrananakoncesionerot,baremza senzitivniterastitelnividovi.Obi~noovasepravi sekojagodinaodstrananabotani~ariodjavninau~ni ustanovi vo sorabotka so sobira~ite koi go poznavaat podra~jetonajdobro.Noistotaka,mo`edabide baziranonadolgogodi[noiskustvonasobirawe (sobira~ite) vo toj region. No, ne smee da bide bazirano samo na pobaruvaweto od pazarot.Istotaka,preddapo~nesezonatanasobirawe,se prepora~uvaotkupuva~otodotkupniotpunktdase dogovorisosvoitesobira~izaplaniranitekoli~ini zaotkup(Aneks).Takasamobaranitekoli~ini]e bidat sobrani i nema da se sobiraat rastenija koi ne ]e mo`at da se prodadat. Ova e osobeno zna~ajno za onie rastitelnividovikoinemo`atdastojatskladirani podolgo vreme.Dokolku ne e vospostaven sistem na dozvoli za sobirawe, treba da se ima vo predvid deka ~esto nekolku kompanii sobiraat vo isto podra~je. Vo toj slu~aj neophodno e da se potpi[at dogovori so drugite kompanii za vkupnite koli~inite za sobirawe vo eden region. 5.1.2 Trening (obuka)Za da mo`e da se obezbedi odr`livost na sobiraweto od najgolemo zna~ewe e znaeweto na sobira~ite odnosno dobro obu~eni sobira~i. Sobira~ite treba da razberat kolku od sekoe rastenie mo`e da se sobere taka [to populacijata na rastenieto nema da se namali. Metodot nasobirawemoradaimanajmalomo`novlijaniena rastenieto,rastitelnatapopulacijaiekosistemot voop[to.Sekojsobira~moradaznaekoerastenie kakodagosobira(sporedMonografijata).Ovase postignuva preku organizirana obuka na sobira~ite, so koja istite se registriraat za idnata rabota.Kriti~ni to~ki517Kriti~ni to~ki5185.2 Rizik od zagaduvawe-kontaminacijaKupuva~ite na organski proizvodi o~ekuvaat proizvodot da ne sodr`i rezidui. Za da se obezbedi toa, podra~jeto kadesevr[isobirawenarastitelniotmaterijalne smee da bide tretirano so nikakvi zabraneti supstanci (soglasno organskite standardi) i treba da bide ~isto odnosno nastrana od potencijalni izvori na zagaduvawe. So cel da se izbegne rizikot od zagaduvawe, rastojanieto na podra~jeto do izvorot na zagaduvawe treba da bide odnapred odredeno.Potencijalni izvori na zagaduvawe, koi mora da se zemat vo predvid pri izborot na podra~jeto za sobirawe na rastenija spored principite na organsko proizvodstvo se slednite:-Naseleni mesta: najkompleksnite izvori na zagaduvawe seobi~nokoncentriranivogradovite(soobra]aj, industrija,greewe,kanalizacija,otpadnivodi, deponii)iimaatdirektnovlijanienapo[irokata okolina.Istotaka,prskawetoprotiv[tetnicii insektivogradoviteiurbanataokolina~estopati sepraktikuva.Poraditoaokolinatanagradovitese isklu~uva kako sobira~ki regioni, a se zema vo obzir i mo`nosta za vozdu[no zagaduvawe vo regionot, poradi raznesuvawe so vetrovite, kako i zagaduvawe od vodata za navodnuvawe nizvodno;-Zemjodelstvo - nekoi rastiteleni vidovi koi rastat vo prirodata mo`at isto taka da se najdat i na zemjodelski povr[ini.Sobirawetonarastenijaodobraboteni zemjodelskipovr[inimoradaseisklu~i,bidej]i takvitepodra~jaobi~nosetretiranisove[ta~ki \ubriva (fertilizacija) i pesticidi koi ne se dozvoleni soglasno regulativata za organsko proizvodstvo. Duri i oblastite koi se grani~at so zemjodelskite povr[ini ne se pogodni poradi mo`nost za zagaduvawe od prskaweto so atomizeri. Isklu~ok od ova se ekstenzivnite pasi[ta Kriti~ni to~ki519kade nema nikakvi agrotehni~ki intervencii-Industrija-osobenorudarstvoto,metalur[katai hemiskaindustrijaitremoelektranitepopravilo pretstavuvaat golem rizik od zagaduvawe na okolnoto podra~je. Posebno treba da se zeme vo obzir glavniot pravecnavetrovite,topografskiteuslovi,visinata naoxacite,kakoi,tipotnaemisiiteodnosno aerozagaduvawetokoesopomo[naveterotse rasprostranuva po[iroko vo regionot.-Deponii i \ubri[ta - mo`at da predizvikaat zagaduvawe na vodata so razli~ni toksi~ni supstanci ili pak da ja kontaminiraat po~vata vo nivnata okolina.-Pati[ta/soobra]aj-golemiteiprometnipati[tase izvor na zagaduvawe so te[ki metali (olovo i kadmium) idrugitoksi~nisupstanci,zatoaneedozvoleno sobirawe pokraj pati[ta.-Radioaktivnost-voblizinananuklearnielektrani ili industriski postrojki koi rabotat so radioaktivni materijalitrebadasenapraviprocenkana radioaktivnatakontaminacija.Trebadaseimavo predvid deka radioaktivnite ~esti~ki se [irat mnogu brzo so veterot. 5.3 Sledlivost/TransparentnostEdenodglavniteprincipinainspekcijaisertifikacija naorganskoproizvodstvoesledlivosta.Toazna~i deka,sekojproizvod(pakuvawe-lot)mo`espored dokumentiteioznakitedaseprosledinazaddo podra~jetoodkadeesobranmaterijalot.Zaraditoa epotrebnadetalnadokumentacijazasekoj~ekor, sekojapostapkavoprocesotnadobivawenagotoviot proizvod.Dokumentacijata koja treba da se vodi e dadena vo Aneksite na prira~nikot.PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL6206PRAVILA ZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SOSOBRANIOT MATERIJALVo ovoj del se opfateni principite za sobirawe na divi vidovisporedbarawatazaorganskoproizvodstvoi postapkite koi treba posledovatelno da bidat ispolneti odsobira~iteiotkupuva~ite,kakobiseispolnile osnovniteuslovizasertifikacijanaorganskite proizvodi. 6.1 SOBIRAWE6.1.1 Sistem na dogovori i dozvoli Sobirawetomoradabidevosoglasnostsopostoe~kite zakoniisitelegalnidokumentitrebadabidat obezbedeni.Navedenitedokumentigiobezbeduvaat Koncesionerot i Firmata otkupuva~. -Dogovorzasobirawesamoniknatirastenija,gabii li[ai:Dogovorot go sklu~uvaat Koncesionerot na dr`avnoto zemji[te([umskoilipasi[ta)iFirmatakojago organizira sobiraweto i go postavuva otkupniot punkt na terenot. Dogovorot treba da gi sodr`i imiwata na rastenija koi se planiraat za sobirawe vo edna sezona, koli~inite po vid, vremeto na sobirawe, lokacijata na otkupniot punkt i odgovornoto lice vo punktot.-Dozvolazasobirawenazasegnatiiza[titenidivi vidovi rastenija, gabi i `ivotni:-Sobira~ka karta: Dozvoli za sobira~ite (isprava za identifikacija) koi gi obezbeduva Firmata koja go organizira sobiraweto, PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL621a gi odobruva Koncesionerot-Procenka na resursite:Zaorganskiotsitemneophodnoeprethodnodase napravi procenka na sevkupniot potencijal za sobirawe odstranananezavisenekspertodjavnanau~na institucija.Soprocenkataseodreduvaatgodi[nite koli~inizasobirawe(kvoti)zasekoerastenieili nekoj negov del koe se sobira vo opredelenata oblast zasobirawe.Ovaaprocenka(kakodokument)jabara sertifikacionototelo.Metodotsokojsepravi procenkata na resursniot potencijal treba detelno da bide opi[an i toa da bide staveno vo dokumentacijata za sertifikacija.-Potvrda za odr`livo sobirawe: Dokolku ne postoi sistem na dozvoli, sertifikacionoto telo mo`e da pobara potvrda deka odredenite koli~ini sesobranisporedpropi[aniotmetodzasobirawe, bez predizvikani [teti na ekosistemot vo oblasta na sobirawe. Ovaa potvrda treba da e izdadena od nadle`na institucija ili nezavisen ekspert-botani~ar.-Monitoring:Ponekoga[sertifikacionototelomo`edapobara sledewe na vitalnosta na rastitelnata populacija koja se sobira od strana na nezavisen ekspert, 6.1.2 Oblasti na sobiraweOblasta kade se sobiraat organskite vidovi treba da e jasno definiranaidaispolnuvaaopredelenikriteriumi. Oblasta,samataposebe,nesesertificirat.ene postoi sertifikat na primer za organski region, tuku sesertificiraatkakoorganskiproizvodidivite rastenija koi rastat vo toj opredelen region.PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL622Organskosobirawenadivividovimo`edaseizveduva samo dokolku se obezbedat slednite dokumenti :a.Karti (Aneks 2):Oblasta na sobirawe e iscrtana na topografska karta vo razmer 1:50.000 (ili 1:25.000 ako e mo`no), so jasno obele`aninadvore[nigranici.Sekojotkupenpunkt treba da gi ima site karti na oblastite za sobirawe, so granici poznati na site sobira~i. Zna~i na edna karta treba jasno da bidat obele`ani:nadvore[nite granici na oblastite na sobirawesite otkupni punktovi i prerabotuva~ki kapacitetisite potencijalni izvori na zagaduvawe da se nadvor od oblastite na sobirawe (jasno se ozna~uvaat so to~ki)mestanasobirawepovidovi(lokaciikadenajmnogu giimaisesobiraatvidoviteodotkupnatalistavo punktot).b.Lokacii nepogodni za sobirawe:Lokaciite okolu izvorite na zagaduvawe od mal razmer treba jasno da se definirani, ozna~eni i isklu~eni od oblasta za sobirawe. Jasno treba da im bidat poznati na sobira~ite delovite od oblasta okolu mali lokalni pati[ta, divi mali deponii i sl., koi ne se pogodni za sobirawe.Naj~estooviedelovisepremnogumaliza da mo`at da bidat odbele`ani vnatre vo granicite na oblasta za sobirawe, no sekoj sobira~ treba da znae da gi prepoznava ovie mesta na koi ne treba da sobira. Rastojanietoodpogolemiteizvorinazagaduvawe odoblastazasobirawemoradabidedefinirana. Intenzitetotividotnazagaduvawe,glavnitepravci na vozdu[nite strui kako i samiot reqef na terenot treba da bidat zemeni vo predvid.PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL623v.Potvrda za netretirani oblasti:Potvrdaodnadle`natainstitucija,kajnas Ministerstvotozazemjodelstvo,[umarstvoi vodostopanstvo-Sektor[umarstvodekaoblastaza sobirawe, vo poslednite tri godini, ne e tretirana so sredstva koi se zabraneti spored propisite za organsko proizvodstvo.Vakvapotvrdaepotrebnaijabara sertifikacionototelo.Potvrdataneseprifa]aako e izdadena od nekoja kompanija koja vr[i sobirawe ili otkupvotaaoblast.Sertifikacionototelo,zavisno od rizicite od zagaduvawe, mo`e edna[ godi[no da ja pobara na uvid.6.1.3 Rastenija za sobiraweSporedprincipitenaorganskoproizvodstvorastenija pogodni za sobirawe se :-samo divoraste~kite rastenija,-samo rastenija koi se ~esti vo regionot,-samo rastenija koi se zakonski dozvoleni za sobirawe, koi ne se na Crvenata lista na zasegnati vidovi,-rastenijasoniskareproduktivnostmo`atdabidat sobiranivoograni~enikoli~iniodnapredodredeni za edna oblast, dokolku mo`e da se garantira deka ]e se sobiraat vo odredenite koli~ini.Zagrozenite i strogo za[titenite rastenija vo edna oblast ne e dozvoleno da se sobiraat, duri ni vo mali koli~ini. Stepenot na zasegnatost i opasnost od is~eznuvawe na vidot vo edna oblast go odreduva nadle`na institucija ilinezavisenekspertanga`iranodstranana Koncesionerot.Votojslu~ajsertifikacionototelo mo`e da gi klasificira kako nepogodni za sobirawe.PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL6246.1.4 Informacii za rastenijata [to se sobiraat imetodite kako se pravi toaa.Sekojagodinapreddazapo~nesobirawetotrebada sedostavidosertifikacionototelospisoknasite rastenija, gabi i li[ai [to ]e se sobiraat zaedno so nivnitekoli~inivorazli~nioblastinasobirawe. Specifikacijata za sobirawe mora da bide popolneta za sekoj vid poodelno.b.na~inotnasobirawenasekoerastenie,opi[anvo Monografija treba da go ima sekoj sobira~. v. Podatoci za sekoe sobrano rasteniebotani~ko imenarodno/lokalno imekoj del od rastenieto se sobiravo koj period od godinata se sobiravo koja oblast mo`e da bide najdenona kakvi mesta mo`e da bide najdenoopis na metodot kako se sobira. g. Za da se obezbedi odr`livost vo sobiraweto ne treba da se soberat site rastenija na opredelen lokalitet i dobro e da se rotiraat lokalitetite kade se sobiraat rastenijata,vogranicitenaoblastanasobirawe,so [to se ostava vreme za vozobnovuvawe. d. Postojat nekoi generalni pravila za toa kolkav procent e dozvoleno da bide sobiran od opredelena populacija na edno rastenie ili delovi od samoto rastenie kako edinka:Podzemni organi: samo 20% od vkupnata populacija;Listovi (od edno drvo ili grmu[ka): samo 30%;PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL625PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL626Cvetovi: 70% od cvetovite na edno rastenie i 80% od cvetovite na celata populacija;Semiwa/plodovi: 70-80%.Ovieprocentimo`atmnogudaserazlikuvaatza opredelenividoviizatoapoodelnoseopredeluvaat od strana na eksperti.\.Sobiraweto na opredeleno rastenie ne smee da [teti nadrugirastenijanitudasozdavavozmo`nostza erozija na zemji[teto.e.Mora sekoga[ da se odbere metod na sobirawe, so koj se obezbeduva najdobar kvalitet na sobraniot rastitelen materijal.Samorastenija,[togizadovoluvaat barawatazakvalitet,trebadasesobiraatso[to seostavaatnesobranisiteedinkikoinesepogodni zasobiraweisotoasepodobruvaatmo`nostiteza pobrzo vozobnovuvawe na samata populacija.PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL6276.1.3 Sobira~i a. ObukaVo organskiot sistem na sobirawe na samoniknati rastenija, gabiili[ai,sobira~itemoraatdaimaatdokument-sertifikat za pominata obuka, i da bidat registrirani, odnosno da imaat sertifikat za obuka vo koj se sodr`i nivniotidentifikacionen(registerski)broj.Samo takaemo`nodasesklu~idogovorsootkupuva~ot, odnosnosostavilistatanasobira~ivoedenotkupen punkt.SertifikatotgoizdavaMinisterstvotza zemjodelstvo, [umarstvo i vodostopanstvo-Oddelenie za organsko zemjodelsko proizvodstvo, i ima va`nost od tri godini;Obukatajaorganiziraisproveduvastru~naorganizacija za neformalno obrazovanie, po predhodno barawe na Firmatakojavr[iotkup,Koncesionerot,Lokalnata samoupravailiZdru`enienasobira~inalokalno nivo;Sobira~ite treba da bidat obu~eni pred da po~ne sezonata nasobirawenaformalniobuki/seminari.Obukite treba da bidat po~esto povtoruvani, osobeno koga ima novi rastenija za sobirawe;Datumotisodr`inatanaobukatatrebadasedobro dokumentirani za sekoj sobira~;Odgovornost:Firmatamoradaobezbedisistemza sankcionirawe na nesovesnite sobira~i. Naj~esto pri pogolem obem na rabota, sertifikacionoto telo mo`e da pobara samata firma da nazna~i odgovorno lice koe ]e go nadgleduva organskiot sitem na sobirawe;PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL628b. Oficijalen spisok na sobira~iFirmata koja vr[i otkup izgotvuva oficijalen spisok naobu~eniiregistriranisobira~izaprestojnata sezona na sobirawe, po otkupni punktovi (Aneks 6). Vo sekoj otkupen punkt treba da ima celosen spisok na site registrirani sobira~i (ime, adresa i sobira~ki broj) koisobiraatnaopredelenregion.Ovojspisoktreba dabideodobrenodsertifikacionototelo.Otkupot na organski rastenija e dozvolen samo od sobira~i koi se nao\aat na oficijalniot spisok;Zasemejstva,vokoiimapove]eaktivnisobira~i, dovolnoedaseregistriravospisokotnasobira~i samoednolicekoe]ebideodgovornonopritoada seznaeto~nokolku~lenoviseaktivnisobira~i. Registriraniot~lenodsemejstvotoodgovoraza pravilno sobirawe na rastenija i drugite pravila koi se navedeni vo dogovorot;Siteregistriranisobira~iimaatregisterskibroj koj e edinstven i koj dokolku nekoj sobira~ se otka`e ibideotpi[an,istiotbrojve]enesedavanadrug sobira~;Siteobu~enisobira~ikoiimaatpotpi[anodogovor iseregistriranivooficijalniotspisoktrebada dobijat sobira~ka karta. Sobira~kata karta prestavuva ednostavnaidentifikaciskakarti~kasoimei fotografija na sobira~ot, so koja se doka`uva, deka e obu~en, deka ima potpi[ano dogovor i e registriran. Otkupnasobranirastenijamo`edabidenapraven samo od sobira~i so validna sobira~ka karta. (Aneks 10) PravilaZA SOBIRAWE I RAKUVAWE SO SOBRANIOT MATERIJAL629v. DogovoriSekojsobira~trebadapotpi[eDogovor(Aneks7) deka]evr[isobirawesporedprincipitezaorgansko proizvodstvo so firmata koja vr[i otkup.Dogovorot treba da opfa]a:Pravilazasobirawe-sobira~otprifa]adaraboti spored pravilata za sobirawe definirani od firmata a del od istite treba da se vklu~eni vo samiot dogovor.Pristapnost-sobira~otsesoglasuvadaobezbedi pristap do objektot kade gi skladira i su[i rastenijata i da obezbedi informacii za mestata na koi sobira.Sankcii - sobira~ot se soglasuva so snosewe na sankcii, odstrananaotkupnatafirma,dokolkugoprekr[i dogovorot.Dogovorotmoradabidepotpi[anodsitesobira~i. Detalnitemetodizasobirawemo`atdabidatpoodelno dokumentirani i zaedno so kartite na oblastite na sobirawe treba da bidat dostapni vo sekoja otkupna stanica. Su[eweI PODGOTOVKA VO DOMOT NA SOBIRA~ITE7307SU{EWE I PODGOTOVKAvo domot na sobira~ite7.1 Higiena - Rizik od kontaminacijaRizikotodkontaminacijanasobraniotrastitelen materijal posle sobiraweto treba da se minimizira. Dodekarastitelniotmaterijaliliproizvodite seskladiraninesmeedaseupotrebuvaatnikakvi hemikalii za kontrola na [tetnici.Dokolkusu[ewetoiskladirawetosevr[ivodomot nasobira~ite,soodvetnatalokacijatrebadabide dostapna za inspekcija od strana na sertifikaciskoto telo.Se prepora~uva otkupuva~ot da gi obezbedi sobira~ite so soodvetnata oprema so cel da se dobie najdobar mo`en kvalitet i da se minimizira rizikot od kontaminacija soopremakojaneesoodvetna(napr.kontaminacija za vreme na su[eweto od strana na hemiski tretirani drveni tabli).Istotaka,seprepora~uvaotkupuva~otdaimpodeli ~isti vre]i na sobira~ite za da se obezbedi tie da ne koristat vre]i od kontaminiran materijal (na pr. vre]i od ve[ta~ki \ubriva itn.).Mestotozasu[eweiskladirawetrebadabidedobro provetreno za da se izbegnat gabni bolesti, i da bide dobro za[titeno od bilo kakvi `ivotni (na pr. insekti, gluvci, ptici itn.). Upotreba na sinteti~ki proizvodi za vreme na skladiraweto (zadezinsekcijailideratizacija)edozvolenosamo dokolku tretman e apsolutno neophoden, i istite mo`at Su[eweI PODGOTOVKA VO DOMOT NA SOBIRA~ITE731Su[eweI PODGOTOVKA VO DOMOT NA SOBIRA~ITE732dasekoristatsamoakoskladi[tetoeprazno.Pred povtorna upotreba na tretiranoto skladi[teto mora da pomine soodveten period. Site upotrebeni sinteti~ki proizvodi i postapkata mora da bidat dokumentirani.7.2 Organski i konvencionalen kvalitetEdnorasteniemo`edabidesobranosamonaorganski ilikonvencionalenna~in.Needozvolenosobira~ot daimat.n.paralelnoproizvodstvoodnosnoda sobiraidapostapuvasomaterijalot/proizvodotna konvencionalen(nesertificiran)iorganskina~in. Ova mora da bide jasno naglaseno vo dogovorot [to se sklu~uva me\u sobira~ot i firmata.7.3 Transport od sobira~ot do otkupnata stanicaZavremenatransportotnasobraniotmaterijal iliproizvodotdomestotonaotkup,rizikotod kontaminacija,me[aweigubewenakvalitetottreba da bide minimiziran.Sitevre]iikontejnerikoiseupotrebuvaattrebada bidat ~isti i napraveni od materijal od koj nema rizik od kontaminacija.Organskite i konvencionalnite proizvodi ne mo`at da se prevezuvaat zaedno, odnosno da se me[aat za vreme na transportot.OtkupniPUNKTOVI, SKLADIRAWE I PRERABOTKA8338OTKUPNI PUNKTOVI, SKLADIRAWE IPRERABOTKA Ovoj del go opi[uva kriteriumite za usoglasuvawe vo celiot sinxir na snabduvawe od otkupnite centri do proda`ba ili izvoz vo drugi zemji na organski proizvodi.8.1 Procedura za otkupOtkupuva~ot treba da go ispita kvalitetot na sobraniot materijalidagidokumentirasiterelevantnipodatociza daseovozmo`isledlivostnagotoviotproizvodnazaddo podra~jeto na sobirawe.Treba da se proveri dali sobira~ot e zaveden vo Listata naregistriranisobira~i.Kupuvawenaorganski materijalmo`edasevr[isamoodsobira~ikoise zavedeni vo listata na sobira~i (Aneks 6);Dokolku sobraniot materijal ne e vo soglasnost so barawata ilipostoisomne`dekasobira~otnegiispolnuva pravilata za sobirawe, materijalot/proizvodot mora da se odbie ili da se stavi vo karantin i celata postapka da bide dokumentirana (pri~ina, sobira~, datum itn.). Dokumentacijataza`albiiliodbivawetrebadase integrira vo Registarot za otkup;Vootkupniotcentarsitevre]i/kontejneri/proizvodi vedna[ posle otkupot, treba da bidat ozna~eni so etiketa nakojaezapi[anopodra~jetonasobirawe,oznakata organsko,imetoi[ifratanasertifikaciskoto telo,godinanasobirawe,brojnaproizvodi[ar`a (Aneks 16);OtkupniPUNKTOVI, SKLADIRAWE I PRERABOTKA834Vo sekoj otkupen centar treba da se vodi detalen Registar zaotkupsoslednitepodatoci:datum,koli~inana sobran materijal, podra~je na sobirawe, sobira~, koj sobira~ imal problemi vo ispolnuvaweto na barawata, sostojbanaprerabotka(sve`a,suva).Toaepotrebno zadamo`efirmataisertifikaciskototelodagi ispita sobiraweto (Aneks 8);Pri otkupot sobira~ot treba da dobie smetkopotvrda na kojaeozna~enkupeniotproizvod,koli~ina,imena sobira~ot, organski kvalitet - smetkopotvrdata treba da ja ~uva sobira~ot doma ;Nakrajotodgodinatasekojotkupencentardo sertifikaciskoto telo treba da isprati zbirna lista naotkupenikoli~inizasekojvid/proizvod.Toae potrebnozadasevidikolkavakoli~inarastitelen materijal e sobrana od odredeno podra~je (Aneks 8);Procedurata za otkup mora da bide opi[ana, postavena na vidnomestovootkupnatastanicaipoznatanaceliot personal.8.2 Skladirawe (Aneks 16)So cel da se identifikuva potekloto na na proizvodot vo slu~aj na `albi od strana na uvoznikot, organizacijata treba da bide vo mo`nost da ja sledi sekoja [ar`a od proizvodotnanazaddopodra~jetonapoteklo.Zaradi bezbednosnipri~ini,firmatatrebadavospostavi sistemnasledlivostsporedbrojotna[ar`ata, [toovozmo`uvaproizvodotdasesledinanazaddo podra~jetonasobirawe.Takoviotsistemvklu~uva dokumentirawenapomali[ar`ikoisevklu~enivo prerabotka na edna pogolema [ar`a, i istoto treba da bide vnimatelno dokumentirano. OtkupniPUNKTOVI, SKLADIRAWE I PRERABOTKA835Zavremenaskladirawetoi~uvawetositeproceduri treba da gi vklu~uvaat slednite minimalni barawa:Identifikacija(etiketirawe)naproizvoditevosite ~ekorivosoglasnostsokvalitetot(organski,ne-organski);Magacinskaknigazadnevenvlez/izleznastoki, skladirawe, prerabotka;Ozna~uvawe na skladi[teto so natpis "organsko";Fizi~korazdeluvawedokolkuorganskiineorganski proizvodi se ~uvaat vo isto skladi[te. Vo nekoi slu~ai dopolnitelensistemnakodirawesoboiiliposebni vre]izaorganskiproizvodimo`atdadadatpodobri rezultati;Upotreba na sinteti~ki proizvodi za borba so [tetnici treba da se vr[i samo vo prazni skladi[ta. Povtornoto polnewenaskladi[tetomo`edasenapraviposle propi[aniot vremenski period (karenca);Site zapisi za sanitarni tretmani treba da se ~uvaat;Transportna dokumentacija. Sekoj trensport od punktot doprerabotuva~kiotkapacitet,ilivodirektna proda`ba na druga firma treba da se dokumentira, so to~ni podatoci za sekoja pratka i [ar`ite vo nea;OtkupniPUNKTOVI, SKLADIRAWE I PRERABOTKA8368.3 Prerabotka (Aneks 9)Glavnite prerabotuva~ki kapaciteti za organski proizvodi sekoga[sepredmetnainspekcijaodstranana sertifikaciskoto telo.Taa se sostoi vo:Proverkanavleznatastoka/surovina-vleznata surovinamoradabideproverenadaligiispolnuva barawata na kvalitetot, i treba da bide dokumentirana. Snabduvaweoddrugifirmiiliotkupnicentri dokolkuprerabotuva~ototkupuvasurovinaoddruga firma, potrebno e da se doka`e so validen organski sertifikat na firmata snabduva~;Sostojki i pomo[ni materii -site dodatni sostojki vo procesotnaprerabotkatamoradabidatorganski,i da bidat deklarirani. Treba da se upotrebuvaat samo dozvoleni nezemjodelski proizvodi i pomo[ni materii spored Pravilnikot za organska prerabotka (Slu`ben Vesnik na RM br.60/06);Detalni recepti vklu~uvaj]i gi i pomo[nite materii od koi se sostoi finalniot organski proizvod (Aneks8);Separacijaiidentifikacija-potrebnoedavr[i separirawe-razdvojuvawenaproizvoditeinivna identifikacija(etiketirawe),soglasnokvalitetot (organskiineorganski)vositefazinaprocesotna proizvodstvo;{emanadvi`ewe(Flowcharts)site~ekorina prerabotkata([tosepravi,kadeipokojred)treba da bidat prezentirani na [ema so upotreba na simboli i strelki za celata procedura od vleznata surovina do izlez od magacinot za izvoz/proda`ba. Dopolnitelni planovinasitekapacitetitrebadabidatdostapni (Aneks 9).OtkupniPUNKTOVI, SKLADIRAWE I PRERABOTKA837Proda`baI MARKETING9389 PRODA@BA I MARKETING (Aneks 12)Sekoj proizvod koj e ozna~en i deklariran kako organski, voproda`batanadoma[niotpazarilizaizvoz, zadol`itelnomoradaimasertifikatizdadenod ovlastenosertifikacionotelokoegogarantira negovoto poteklo i na~in na dobivawe. Golem broj firmi koi sobiraat divi vidovi proizveduvaat ednostavniproizvodisamosu[eniilipreraboteni mehani~ki.Priproda`batanadrugafirmaili izvoznik,sertifikatorotmoradabidedetalno zapoznaensodokumentacijatazaproda`bakojase vodikajproizvoditelotnaorganskiproizvodi(ili surovini).Pri finalizacija na proizvodot koj se sprema za direkten marketing,seinspektirasostavotnaproizvodot odstrananasertifikatorot,kojgopotvrduva ispolnuvaweto na uslovite za organski proizvod spored propi[anite regulativi, (Aneks 11).Aneksi1039Aneks 1 Generalni podatoci za Firmata koja go organizira otkupot na organski samoniknati rastenija, plodovi, gabi i li[aiPodatoci za organizatorot na otkupot na organski proizvodi od prirodataFirma (poln naziv):Adresa/ sedi[te:Telefon/faks, e-meil: Direktor :Odgovorno lice:Mandator (dokolku sertifikacijata ja pla]a drugo pravno lice)Firma (dogovora~) :Adresa/ sedi[te:Telefon, faks, e-mail:Direktor:Pobarana Inspekcija i sertifikacija po standardi: Po MKD standardi Po EU standard EEC 2092/91Po NOP standardPo JAS standardPo drugi nacionalni standardi (da se navede koj)Po privatni standardi (da se navede koj)Aneksi1040Aneks 2 Granici na podra~jata za sobirawe divi vidovi(I, II i III)a) I, II, III - sobira~ki podra~jab) otkupni punktoviv) kriti~ni to~kiAneksi1041Aneks 3 Spisok na rastenija za prestojnata sezona na sobiraweFirma: Biohrana Godina na sobirawe: 2007 Oblast na sobirawe: IRastenieDel koj se sobiraKoli~ina (kg)Zabele[kaAlthea albalistovi400Salvia offcinalis300Fragaria vesca7000Arctostaphylos uvae ursi900plodoviFragaria vesca4000Rosa cannina5000treva(nadzemen del)Hypericum preforatum5000Teucrium polium2000Plantago major4500Mesto:.................. Data:..................... Potpis:...........................Aneksi1042Aneks 4 Specifikacija za sobranite produkti(Ovoj formular mora da bide popolnet za sekoe rastenie od spisokot za prestojnata sezona na sobirawe. Vozmo`no e da sekoja firma kako zamena go dava prira~nikot so monografii vo koj gi imaa site neophodni informacii)Firma: BiohranaLatinsko ime:Salvi offcinalisVo koja oblast mo`e da se sobira1@iveali[tekarpesti son~evi I suvi mestaNadmorska viso~ina0-500 mDelovi od rastenieto koi se sobiraatListoviOgrani~uvawe poradi odr`livo sobiraweokolu 40%odlistovite na edno rasteniePeriod na sobiraweod maj do avgustAneksi1043Mo`nost za sobirawe na taa oblastedna[ godi[noKako se vr[i sobirawetolistovite se se~at so mali no`iciOdr`livo sobirawe% na rastenija vo edna populacija od koi mo`e da se sobiraokolu 70-80%Dali populaciite se stabilni i dali regeneracijata e sigurnada, dokolku se postapuva spored upatstvotoProcenka na prinosot od ovaa oblastokolu 50 kg po hektarSpecifi~ni zabele[kigolema pobaruva~ka, dobra cena poradi [to se sobira mnogu. Treba da se vnimava na regeneracijata.Data ......................... Potpis .........................Aneksi1044Aneks 5Botani~ko imeJuniperus communis L. Lokalni imiwaSmrekaOpis na rastenieto Smrekata pripa\a na familijata Sirgeyyaseae.Raste vo planinskite predeli kako zimzelena grmu[ka visoka 1 t, ili kako malo drvovisoko do 10 t, vo predelite so pomalanadmorska visina. Posebnite drva imaatkro[na so piramidalen oblik, no ako na isto mesto rastat pove]e drva nivnata kro[na ima nepravilen oblik. Listovite se tenki, igli~esti i dolgi od 10 do 20 mm. Cvetovite se mali, so `olto-zelena boja i se postaveni vo pazuvite na listovite. Smrekata edvodomno rastenie (edno rastenie nosi samo ma[ki, a drugo nosi samo `enski cvetovi).Plodot e bobinka koja sozreva vo tekot na narednata godina. vo istovreme rastenieto poseduva i zeleni i zreli plodovi. Tie na po~etokot se zeleni po boja, potoa dobivaat boja na r\a, za da na kraj koga ]e sozreat da dobijat pepelasto sino-crna boja.Drugi vidovi koi mo`at bidat izvor za falsifikuvawe se:-Juniperus oxycedrus L. (crvena smreka) bobinkite se pogolemi od bobinkite na Juniperus communis; 12 mm vo dijametar so temno crvena boja. -Juniperus macrocarpa bobinkite na Juniperus macrocarpa se pogolemi od bobinkite na Juniperus communis. Razlikata e vo sinkastata prevlaka. Ovie bobinki nemaat komercijalna vrednost. -Juniperus sabina L. se sre]ava vo na[ata flora. Bobinkite se otrovni po boja se sino-crni ili crni, 5-8 cm vo dijametar. -Juniperus phoenicea L. Juniperus phoenicea mo`e da se najde vo predelite vo blizina na Aneksi1045krajbre`jeto. Bobinkite se mnogu pogolemi od bobinkite na Juniperus communis, no boja se `olti ili crveno-`olti i otrovni. Karakteristiki na oblastite na sobirawe Smrekinoto drvo mo`e da se najde kako raste vo retkite [umi na borot i brezata, na planinskite ~istinki, na neobrabotlivi, napu[teni, suvi, ogoleni i kamenesti mesta. Delovi od rastenieto koi se sobiraat -zreliot plod (Juniperi fructus) Vremenski period na sobirawe Koga ]e stanat sino-crni po boja, bobinkite se zreli i pod-gotveni za berba. Kaj nas toa se slu~uva od krajot na avgust do oktomvri, zavisno od nadmorskata visina. Alat za berba Juteno platno 2 h 2 t, rakavici, metalna ili drvena kuka i ~ador. Metod na sobirawe Bobicite mo`e da se berat so raka ili da se istresat od grmu[-kata na prethodno podgotveno juteno platno ili sli~na podloga (pr. vo ~ador). Ako grmu[kata se trese, toa treba da se izvede vnimatelno da ne se istresat i zelenite plodovi. Va`no e da se soberat zrelite plodovi. 20% od plodovite na edno rastenie treba da se ostavat za rege-ner-acija (razmno`uvawe)! Ne e dozvoleno da se se~e stebloto na smrekata ili pak celi grmu[ki! Smrekata bavno se razviva i ne se obnovuva posle se~ewe. Treba da se ostavat neobrani 1/3 od grmu[kite, za da se osigura semenoto razmno`uvawe na vidot i obnova na populaci-jata. Slednoto sobirawe na istoto mesto e dozvoleno najmalku posle 2 godini! Va`no e da se znae deka [umskite po`ari pretstavuvaat posebna opasnost za smrekata, bidej]i taa ne poseduva sposobnost za regeneracija!Tretman po sobiraweto Plodovite na smrekata treba da se su[at na provevno mesto i od vreme na vreme da se prevrtuvaat. Su[eweto vo tenok sloj ovoz-mo`uva polesno prevrtuvawe i podednakvo su[ewe. Po su[e-weto bobinkite Aneksi1046treba da se is~istat od eventualni ne~istotii, igli~ki, zeleni bobinki i sl. Suvite bobinki se pakuvaat vo kar-tonski kutii ili vo juteni vre]i. Suviot plod e mesest so temno violetova boja i 5-9 mm vo dija-metar. Mesoto (sr`ta) e temno zeleno, meko, a no podolgo vreme stanuva sun\eresto. Plodot na smrekata ima prijaten miris i slatko-gor~liv vkus.Pakuvawe i ~uvawe Isu[eniot plod se pakuva vo vre]i sovoedna~ena masa. Suvite bobinki mo`e dase pakuvaat vo kartonski kutii ili vo juteni vre]i. Se ~uvaat vo suvi, ~isti i provetreni prostorii bez miris, za[titeni od direktna son~eva svetlina, vlaga, povredi, ne~istotii, insekti i glodari, oddeleni od otrovni isilno aro-mati~ni rastenija. Drogata netreba dolgo da se ~uva, zatoa [to eteri~noto maslo se gubi, a co toa se vlo[uva nejziniot kvalitet. Prinos posle su[ewe Od 1,5 kg sve`i plodovi se dobiva1 kg suva droga. Aneksi1047Aneks 6 SOBIRA^KI SPISOK SOBIRA^KI SPISOK GODINA NA SOBIRAWE : 2007KOMPANIJA ZA OTKUP : PAPRAT d.o.o.l VELESOBLAST NA SOBIRAWE : ^EPLES (op[tina Bogomila) Registerski broj na podra~jeto : 4 (Papradnik, Ora[je )Reg. broj na sobira~ot(dozvola)Sobira~ ime prezime, adresa, EMBGDatum na obuka i treningSobira~i vo familijataDom. dorabotkaZabele[ki(ocenka za rabota)02-24Tase TasevMar[al Tito 77, Bogomila2505955550105 02.03.20074 (`ena Spasa, 2 deca)nemaDobar, sovesenKvalitetenBez kazni02-18Kquse KqusevPapradnik bb131098055011102.03.2007 3(Bra]a 2,sin 1)ImaDobar, Promenliv,Sreden,Kaznet spisokot na sobira~i e istaknat vo otkupniot punkt na vidno mestoAneksi1048Aneks 7DOGOVORDOGOVOR br._______Za sobirawe-otkup na rastenija, gabi i li[ai vo oblast : ^eples, punkt br.:______, op[tina BogomilaPome\u: Sobira~:Firma otkupuva~:(Ovlasteno lice na Otkupuva~ot-firma)Obvrski na Ovlastenoto lice na Otkupuva~ot-firma :1.Koordinira(upravuva)sositeaktivnostizavreme nasobiraweto,otkupotidorabotkatanaotkupnite punktovi;2.Podgotvuvadokumentacijaijakoordiniraorganskata inspekcija;3.Gi otkupuva organski sobranite rastenija, gabi i li[ai, pocenikoiserealnodogovoreninatransparenten na~in, i po mo`nost ja ispla]a i premijata za organski proizvod, (ako dozvoliva pazarot) koga se proizvodite so dobar kvalitet;4.Obezbeduvacelapotrebnadokumentacijakojajavodi sobira~ot(formular,listi,registri,sobira~ka karta);5.Go snabduva sobira~ot so novi i ~isti vre]i za sobirawe i transport pred po~etok na sezonata.Aneksi1049Obvrski na sobira~ot :1.Deka ]e gi sledi upatstvata po Pravilnikot za sobirawe postaven od Ovlastenoto lice na Otkupuva~ot-firma;2.Deka]esobirabilkisamovooblastaspored dostavenite karti vo otkupniot punkt;3.}esobirabilkinana~insamosporedpropi[anite pravila vo monografijata;4.Deka nema da sobira bilki pokraj deponii, zemjodelski povr[ini, nasipi i kanali za otpadni vodi od naselbite i gradovite;5.Dekanemadasobiraiobrabotuvadrugibilkiosven propi[anite na organski na~in;6.Deka]egoizvestiOvlastenotolicenaOtkupuva~ot zaeventualnizagaduvawavooblasta,ilisli~ni promeni;7.Deka vo slu~aj na otstapka od pravilata, ]e go izvesti Odgovornoto lice za prekr[okot;8.Dekasvesnogiprifa]akaznitekoiseodredeni zaprekr[ocitevoraboteweto,dokolkuseutvrdi nepravilnosta;9.Deka]eobezbedipristapnaovlastenotolicena Otkupuva~otiInspektorotzaorganskoproizvodstvo dosobira~kitemesta,doma[nitekapacitetiza priprema i dorabotka na bilkite, i drugo dokolku toa go pobaraat od nego.Data ...........Mesto ...........Pe~at: Sobira~ .........................................Odgovorno lice ............................... Aneksi1050Aneks 8 Evidencija za otkup na sobrani samoniknati vidoviFirma/Pretprijatie .................................... Otkupna stanica ..............................Rastenie i delovi od rastenie .............................................................................DatumRegisterski broj/ [ifra na sobira~otKoli~inaSostojba(sve`a, suva itn.) Poteklo ([ifra na podra~jeto na sobiraweBroj na lot/[ar`a **Broj na [ar`a = mesec/godina + [ifra na sobira~ot + [ifra na podra~jeto na sobiraweDatum ............................. Potpis na odgovornoto lice ...............................Aneksi1051Aneks 9 Evidencija za prerabotkaDatumRastenie,del od rastenieBroj na [ar`a *Koli~ina (sve`a)^ekor na prerabotkaSoodnos na prerabotkaDobiena koli~inaOtpadPakuvawe15.09.2006Boletus edulis1006-18-3100 kg~istewe, su[ewe10 : 19 kg1 kg89 h 100 gr kesi* Brojot mora da korespondira so dnevnikot na otkupuva~ot: mesec/godina + [ifra na sobira~ot + [ifra na podra~jeto na sobirawe.Datum ............................. Potpis na otkupuva~ot ..............................Aneksi1052Aneks 10SOBIRA^KA KARTA SOBIRA^KA KARTA Ime i prezime Adresa/mesto:Op[tina:Otkupen punkt:Registerski broj:Sertifikat za pominata obuka broj:Firma otkupuva~:Koncesioner :PRIMEROKAneksi1053Aneks 11 SOSTAV NA PROIZVODOT (doverlivo)Proizvoditel:Proizvod/broj na proizvodot:Paralelno proizvodstvo organski i konvencionalno :ima nemaSostojkiOrg.*Koli~iniKgr.Procenti%Kontola 1. Vkupna koli~ina := 100 %Izraboteni____broja finalen proizvodKgr. Izlez :%Sostavot go izjavuva proizvoditelot:Data: Potpis i pe~at:Videno i potvrdeno od inspektor:Data : Potpis i pe~at:Sostavot na proizvodot zadol`itelno se prika`uva vo procentualna zastapenost (%), ili te`inski vo grami, na Deklaracija za proizvod* koja treba da ja ima sekoj finalen proizvod ili proda`no pakuvawe na golemo (vre]i, kutii, kontejneri).*Strogo poverlivo pome\u proizvoditelot i sertifikatorotAneksi1054Aneks 12 Zapisi za proda`baDataRastenie ili del od rastenietoSostojbaKoli~inaBroj na [ar`aProdadeno na: (adresa)Kvalitet15.07.2007Cvetovi od glogSuvi2 tona07-03-05Biohrana, ul.Pajak,VelesOrganskiAneksi1055Aneks 13Barawe za izdavawe izvozen sertifikatza organski proizvod 1. Ime i adresa na izvoznikot2. Ime i adresa na prviot prima~3. Ime i adresa na uvoznikot(adresa na koja se ispra]a sertifikatot)4. Ime i adresa na podgotvuva~ot na proizvodot za izvoz (proizvoditel)5. Faktura Broj:Data :6. Proizvod/proizvodi7. CN- broj (izvozna deklaracija)8. Broj na ovlastuvawe za uvoz na uvoznikot(No:___ of import autharisation)9. Kvalitet (organski / organski vo konverzija)(sertifikat EU EC 2092/91,ili NOP)10. Poteklo11. Neto te`ina12. Godina na proizvodstvo/sobirawe13. Broj na [ar`a/lot14. Broj na poedine~ni pakuvawa vo [ar`ata / kontejnerot15. Drugi broevi na pratkataAneksi1056Aneks 14Lista na zagrozeni vidovi rastenija(D4 dozvola)SPISOK NA ZAGROZENI VIDOVI RASTENIJA I LI{AI(PRILOG 5)Naimenuvanie Zabele[kiDabov li[aj (Evernia prunastri (L.) Ach)Islandski li[aj (Cetraria islandica (L.) Ach)Div majoram (Origanum vulgare L.)Obi~na `alfija (Salvia offcinalis L.)Akonitum (Aconitum divergens Panc.)Proleten gorocvet (Adonis vernalis L.) CITES II Bel slez (Althaea offcinalis L.)Ku~e[ki salep (Anacamptis pyramidalis (L.) Rich.)fam Orchidaceae CITES IIMe~kino uvo (Arctostaphylos uva-ursi (L.) Sprengel)Crven kantarion (Centaurum erythraea Rafn)Bivonov mrazovec (Colchicum bivonale Gus.)Makedonski mrazovec(Colchicum macedonicum Koshanin)Mrazovec (Colchicum pieperianum Markgr.)Prstest (pegav) salep(Dactylorhiza maculata (L.) Soo)fam Orchidaceae CITES IIVeligden~e, kralevo cve]e(Daphne blagayana Freyer)Krupen naprstok (Digitalis grandifora Miller)Temen naprstok (Digitalis feruginea L.)Lincura (Gentiana lutea L. subsp. symphiandra (Murb.) Hayek)To~kesta lincura (Gentiana punctata L.)Obi~en sladunec (Glycyrrhiza glabra L.)@ivoinov smil (Hetychrysum zivojinii Cernjavski&Soshka)Krstest kopitnik (Hepatica nobilis Miller)Obi~en kantarion (Hypericum perforatum L.)Izop (Hyssopsus offcinalis L.)Aneksi1057Smreka (modra smreka) (Juniperus communis L.)Vol~ja noga (Licopodium clavatum L.)Barsko koki~e (Leucojum aestivum L.)Gor~liva (blatna) detelina(Menyanthes trifoliata L.){irokolisten salep (Orchys laxifora Lam.)fam Orchidaceae CITES IIVojni~ki salep (Orchys militaris L.)fam Orchidaceae CITES IIBo`ur (Peonia masculata (L.) Miller)Bo`ur (Peonia peregrina Miller)Petrov krst (krstec) (Paris quadrifolia L.)Proletna jaglika (Primula veris L.)Obi~na medunica (Pulmonaria offcinalis L.)Sedef~e (Ruta graveolens L.)Bozel (Sambucus nigra L.)^istec (Sideritis raeseri Boiss&Heldr.)Makedonski ([arplanininski) ~aj(Sideritis scardica Griseb.)Emova maj~ina du[ica(Thymus oehmianus Ronniger&Soshka)Marianino lale (Tulipa mariannae Lindtner){arplaninsko lale (Tulipa scardica Bornm.)Bela ~emerika (Veratrum album L.)Kriptograma (Cryptogramma cryspa)Kralska osmunda (Osmunda regalis)Kozinec (Astragalus physocalyx)Prstest salep (bozovinaec-veten)(Dactylorhiza sambucina)fam Orchidaceae CITES IIRodopski enoec (Galium rhodopaeum)Krunestocveten graor (Coronilla coronata)Kandilka (Fritillaria gussichiae)Vodeno orev~e (Trapa natans)Koki~e (Galanthus nivalis) CITES IISrpska ramonda (Ramonda serbica)Marsilea (Marsilea quadrifolia)Voden paprat (Salvinia natans)Aldrovanda (Aldrovanda vesiculosa)Aneksi1058Aneks 15Lista na zagrozeni vidovi gabi (D4 dozvola)SPISOK NA ZAGROZENI VIDOVI GABI(PRILOG 6)Agaricus spp.- {ampiwoni, LivadarkiAmanita caesarea (Scop.: Fr.) Pers - Jaj~arka, BulkaAmanita ovoidea (Bull.: Fr.) Link. - Jaj~esta MuvomorkaArmillaria spp. - MedenkiBoletinus cavipes (Opat.) Kalchbr. - Kafeav Dup~arBoletus appendiculatus Schff. - Ostronog VrgawBoletus fechtneri Velenovsky - Fehtnerov VrgawBoletus impolitus Fr. - Ednostaven VrgawBoletus pulverulentus Opat. - Napra[en VrgawBoletus regius Krbh. - Kralski VrgawBoletus rhodoxanthus (Kromb.) Kallembach - @olto - Crven vrgawBoletus torosus Fr. - Mesest VrgawBoletus aereus Bull.: Fr. - Crn VrgawBoletus reticulatus Schaeff. - Leten Vrgaw Boletus edulis Bull.: Fr. Obi~en VrgawBoletus pinophilus Pilat et Dermek - Borov VrgawBovista plumbea Pers. - Olovnosiva PuvkaBovista nigrescens Pers.: Pers. - Crna PuvkaCalvatia utriformis (Bull.: Pers.) Jaap. Polska PuvkaAneksi1059Cantharellus cibarius Fr.: Fr var. amethysteus. - Ametistna Lisi~arkaCantharellus cibarius Fr.: Fr. var. cibarius - Lisi~arkaCraterellus cornucopioides (L.: Fr.) Pers. - Crna TrubaHericium spp. - igli~arkaHirneola auricula-judae (Bull.: St.Am.) Berk - Judino UvoHydnum repandum L.: Fr. - @olto E`eHygrophorus marzuolus (Fr. : Fr.) Bres. - MartovkaLangermannia gigantea (Batsch.: Pers) Rostk. - Xinovska PuvkaLactarius deliciosus (L.:Fr.) Gray Rujnica, Portokalova Mle~ka Lactarius salmonicolor R.Heim et Leclair - Lososova Mle~kaLactarius semisanguifuus R.Heim et Leclair - Polukrvava RujnicaLactarius sanguifuus Fr. - Krvava RujnicaMarasmius oreades (Bolt.:Fr.) Fr. - Samovilsko Karanfil~eMorchella elata Fr. - Visoka Smr~kaMorchella conica Persoon - Konusovidna Smr~kaMorchella esculenta (L.) Pers. - Obi~na Smr~kaPleurotus eryngii (D.C.: Fr.) Qul. - Vetrogonova GabaPleurotus ostreatus (Jacq.: Fr.) Kummer - BukovkaSuilus sibiricus (Sing.) Sing. - Molikovo Vol~jo Lep~eTuber spp. TartufiCalocybe gambosa (Fr.) Donk; syn. Tricholoma georgii (Clusius: Fr.) Quel.- |ur\evkaXerocomus badius (Fr.: Fr.) Gilb.; syn.Boletus badius Fr.: Fr. - KostenovkaAneksi1060Aneks 16Ozna~uvawe (etiketirawe)Etiketa na nepreraboten - spakuvan materijal(kutija, vre]a, ...)Proizvod :Sobrano na den :Oblast na sobirawePartija/[ar`a broj :Sertificirano od :Organsko : Etiketa na materijal skladiran posle prerabotka/dorabotkaProizvod :Godina na sobirawe :Firma/kompanija :Partija/[ar`a broj :Sertficirano od :Organsko :Proda`ba - izvozProizvod :Ime na Firmata, adresa, zemja :Godina na sobirawe:Partija/[ar`a broj :Sertificirano od :Organsko :