PRIRODNI RESURSI – SKRIPTA

1.Elementi prirode se dele na:- Prirodne resurse (izvori)- prirodni izvori, odnose se na prirodna dobra koja su u funkciji – privedena korišćenju- Prirodni uslovi –prirodni faktori su elementi geografske sredine (klima,reljef,zemljište,sinčeva toplota,atmosferske

padavine, blizina vode za navodnjavanje) koji se ne mogu neposredno koristiti, ali bez njihovog učešća neke proizvodnje nisu moguće. Oni ispoljavaju svoj uticaj nezavisno od volje čoveka, a samo je pitanje u kojoj meri će to on iskoristiti u stvaranju novih vrednosti.

Prirodna dobra koja se još ne koriste predstavljaju rezerve. Prirodni potencijal predstavljaju prirodni resursi sa rezervama prirodnih dobara i prirodnih uslova koja čoveku mogu biti od koristi ili to već jesu,tj.mineralne sirovine,vode,zemljište sa vegetacijom i prirodni uslovi.Prirodno bogatstvo je opisna vrednosna odrednica za prirodni potencijal.

2. Prirodni resursi se dele:- po pripadnosti – prirodni resursi atmosfere - prirodni resursi litosfere-zemljine kore (mineralne sirovine i zemljište) - prirodni resursi hidrosfere (kopnene vode i okeani) - prirodni resursi biosfere (flora i fauna) - prema trajanju – neobnovljive resurse (mineralne sirovine) - obnovljivi resursi (zemljište,vode, flora i fauna na kopnu i moru, kao i neki nemetali npr. šljunak i

pesak,kao i morske soli)

3. Mineralni resursi spadaju u grupu neobnovljivih resursa, to su iscrpljivi resursi i zbog toga je potrebno njihovo racionalno korišćenje tj.štednja, koje se ostvaruje: reciklažom, supstitucijom i uvozom.Njihovo korišćenje izaziva veliko zagađenje životne sredine i praćeno je sčedećim pojavama:

- Velika degradacija zemljišne površine- Velika količina otpada- Velika količina otpadnih voda- Naftne mrlje.

4. Mineralne sirovine su mineralne materije neorganskog ili organskog porekla koje, pri određenom stupnju razvoja tehnike i tehnologije, mogu ekonomično da se koriste u prirodnom stanju ili nakon prerade. Minerali – različita postojana hemijska jedinjenja.Ležišta mineralnih sirovina – ograničeni delovi zemljine kore u kojima je sadržaj nekog elementa znatno veći od njegovog prosečnog sadržaja u zemljinoj kori.Metalični minerali su minerali metala. Sirovina koja čini metalično ležište naziva se ruda. Rude mogu biti:

- Monometalične – one koje sadrže samo jedan metal- Polimetalične ili kompleksne – one koje sadrže više metala

Mineralne komponente u jednoj sirovini mogu se svrstati u pet grupa ito:- Osnovne korisne komponente-mineralni nosioci elemenata zbog kojih se mineralna sirovina eksploatiše- Korisne komponente-korisni mineralni pratioci osnovnih korisnih minerala, njima se povećava ekonomska vrednost

sirovina- Korisne primese-korisni elementi koji se javljaju u malim količinama,npr. plemeniti metali u rudama obojenih

metala, gde se najčešće izdvajaju u concentrate osnovnih korisnih metala i povećavaju ekonomsku vrednost- Nekorisne komponente-minerali stenske mase i ostali minerali koji u datom trenutku nemaju ekonomsku vrednost- Štetne primese- elementi čije prisustvo preko određenog sadržaja u sirovini ili koncentratima otežava ili čak

onemogućava njihovo korišćenje, npr. arsen, sumpor u ugljevima itd. Koncentracija predstavlja primarnu preradu rude. Koncentracijom se iz rude izdvajaju korisne komponente i primese u jedan ili više odvojenih proizvoda,koji se nazivaku koncentrati. Nekorisne komponente i štetne primese čine odvojen proizvod tj. jalovinu. Mesto gde se jalovina odlaže je jalovište.

1

5. Klasifikacija mineralnih sirovina:- po tehnološkoj klasifikaciji se dele na:- metalične – obuhvataju rude metala i dele se u podgrupe:

- rude obojeni metala- rude crnih metala- rude plemenitih metala- rude retkih metala- rude retkih i rasejanih metala

- nemetalične – imaju veliku i raznovrsnu primenu i to :- u hemijskoj industriji i poljoprivredi- u građevinarstvu i industriji građevinskih materijala- u staklarskoj i livačkoj industriji- u keramičkoj i vatrostalnoj inustriji- abrazivni materijali- drago kamenje

- energetske sirovine- tj.goriva, služe za dobijanje toplotne i drugih vidova energije. S obzirom na agregatno stanje de se na:

- čvrsta goriva- tečna goriva - gasovita goriva- geotermalni fluidi koji spadaju u grupu obnovljivih energetskih izvora.

6.U procesu primarne prerade rude izdvaja se koncentrat metala koji čini veći deo i jalovina koja predstavlja gubitak.Troškove proizvodnje čine fiksni (nisu zavisni od proizvodnje) i varijabilni (zavisni od proizvodnje) troškovi. Varijabilni troškovi su direktno proporcionalni proizvodnji.Donji granični sadržaj metala u rudi je minimalni sadržaj metala pri kome je eksploatacija rude ekonomski opravdana. Ekonomski je opravdana ako se stvori prihvarljiva minimalna dobit.Parametri kvaliteta mineralnih sirovina od kojih zavisi njihova cena su:

- Sadržaj korisnih komponenti- Sadržaj metala u koncentratu je najvažniji pokazatelj kvaliteta.- Sadržaj korisnih primesa- korisne primese u koncentratima povećavaju njegov kvalitet a samim tim i cenu npr.

Plemeniti metali,platina,selen,paladijum,germanijum u koncentratima bakra- Sadržaj štetnih primesa- umanjuju kvalitet koncentrata a time i njegovu cenu. Za sve rude i concentrate metala

definisani su marksimalno dozvoljeni sadržaji štetnih primesa,za neke to znači manju cenu, dok je za neke to “prag” upotrebljivosti iznad koje koncentrat nije upotrebljiv pa samim tim nema ni cenu. Štetne primese mogu negativno da utiču na process i kvalitet dobijenog metala, životnu sredinu i istovremeno na process i životnun sredinu.

- Sadržaj vlage- štetna je u svim rudama i koncentratima, povećava troškove transporta koncentrata do topionice i povećava troškove topljenja u topionici

- Kod nekih mineralnih sirovina i koncentrata i krupnoća 7. Istraživanje ležišta je složen poduhvat koji zahteva velika finansijska ulaganja, njegove osnovne faze su: - osnovan geološka istraživanja - regioanalna geološka istraživanja - poludetaljna geološko-rudarska istraživanja - detaljna geološko-rudarska istraživanja.Geološko-rudarskim istraživanjem utvrđuje se veliki broj podataka i pokazatelja, a najvažniji su:

- Oblik ležišta sa količinom rezervi- Položaj u odnosu na površinu terena- Struktura i kompaktnost rude i pratećih stena- Kvalitet mineralne sirovine- Hemijsko-tehnološka istraživanja- Hidrogeološke karakteristike ležišta i okoline- Fizičko-mehaničke osobine sirovine i pratećih stena

2

Na osnovu ovih istraživanja vrši se kategorizacija rezervi i one mogu da budu A,B,C1,C2 i prognozne rezerve D1 i D2 kategorije.Bilansne rezerve čine bazu za izradu studija i investicionih projekata i donošenje poslovnih odluka,čine ih rezerve A i B kategorije i delimično C1,dok veći deo C1 C2 kategorije spadaju u vanbilansne rezerve.Istraživanja ležišta obično traju 10-12 god., kod velikih ležišta moguće je početi sa eksploatacijom pre završetka istraživanja i to ako postoje određeni preduslovi:-Da je ležište veliko,tako da eksploatacija jednog dela ne remeti istraživanje preostalog dela- Da bilansne rezerve istraženog dela ležišta omogućavaju rentabilan kapacitet proizvodnje za određeni period,u kojem bi

se istražio i preostali deo- Da objekti i radovi na otvaranju tog dela ležišta ne remete konačni program eksploatacije čitavog ležišta8. Vek rudnika određuje se na bazi eksploatacionih rezervi i godišnjeg kapaciteta rudnika. Dešava se da rudnik ne startuje projektovanim kapacitetom a razlozi za to mogu biti:

- ekonomski – ogledaju se u nedostatku finansijskih sredstava za opremu,postrojenja i pripremne radove za start punim kapacitetom- rudarsko-geološki- ogledaju se u nemogućnosti da se na startu pripreme potrebne otkopne površine rude.

METALIČNE SIROVINE9. Rude bakraOko 85% svetske proizvodnje bakra potiče iz sulfidnih ruda i to najviše iz tzv.porfirskih ruda. Štetni minerali u rudama bakra su enargit,olovo,cink,živa,uran i još neki metali.Najveće rezerve bakra su u sledećim zemljama: Čile, SAD, Indonezija,Peru.Najveći proizvođači u svetu su: Čile, SAD, Japan,Ruska federacija.Bakar se najviše troši u građevinarstvu 40%, elektroindustija i elektronika 25%, industrija mašina i opreme 15%, transportna sredstva – najviše automobili 10% i hemijska industrija i razna potrošna dobra 10%.U Srbiji se ležišta bakra nalaze u istočnoj,zapadnoj i jugozapadnoj Srbiji,a najveći značaj imaju ležišta bakra na području Bora i Majdanpeka. U njima ima i plemenitih metala koji povećavaju vrednost rude.Ležišta sa uslovno-bilansnim rezervama C1 kategorije mogu se svrstati u tri grupe:

- Ležišta sa velikim rezervama i relativno velikim sadržajem bakra – Borska Reka ali i na velikoj dubini

- Ležišta sa velikim rezervama i malim sadržajem bakra i plemenitih metala – Cerovo,Kiseljak,Lece

- Ležišta sa relativno velikim sadržajem bakra i malim rezervama – Čika Mrin, Stojadinovići, KaravansalijaSve rude bakra se podvrgavaju flotaciji kojom se dobija koncentrat sa više od 18% bakra, koji se prerađuje u metalurgiji radi dobijanja bakra. Oko 25% svetske proizvodnje bakra se dobija luženjem (rastvaranje bakra sumpornom kiselinom), dobijeni rastvor se obogaćuje i šalje direkno na elektrolizu čime se smanjuju troškovi dobijanja bakra. O0va tehnologija nije primenjiva na svim rudama, tako da se na ostalim još koristi flotacija i topionica.

10. Rude olova i cinkaSrbija je do pre 20 god. imala veliku proizvodnju olova i cinka u svetskim okvirima. Međutim danas su aktivna samo dva rudnika i to: Rudnik na planini Rudnik i Grot kod Vranja, dok su ostali zatvoreni zbog iscrpljenosti istraženih rezervi.Olovo-cinkovne rude se otkopavaju jamskim putem,jer se pretežno nalaze na većim dubinama, a u sebi sadrže ekonomski značajnu količinu srebra, a ređe i zlata. Neke su nosioci ekonomski interesantnih količina kadmijuma i bizmuta.Danas su interesantna ležišta sa sadržajem olovo-cinkovne rude koji je veći od 5%: Veliki Majdan, Lece, Kosmaj,Grot, Belo Brdo, Stari Trg i još neka ležišta u kopaoničkoj i šumadijskoj oblasti.Sve rude olova i cinka se podvrgavaju flotaciji ili gravitacijskoj koncentraciji, pošto metalurgija zahteva koncentrate olova sa više od 65% Pb i koncentrate cinka sa više od 47 Zn.

11. BoksitBoksit je sirovina iz koje se dobija aluminijum, koji široku primenu u mnogim industrijskim granama. Aluminijum je veoma rasprostranjen u gornjim delovima zemljine kore i njegov srednji sadržaj je 7,45%. Boksit se najčešće ne podvrgava primarnoj preradi.Srbija nema proizvodnju boksita i aluminijuma, mada postoje ležišta boksita u zapadnoj Srbiji – Tara, Mčkat, Počuša sa prosečnim sadržajem 25-30% Al, niskog kvaliteta zbog visokog sadržaja silicijuma.

3

12. Ostale metalične sirovineGvožđe - sadržaj u zemljinoj kori iznosi 5%. Korisni elementi u rudama gvožđa su:kalcijum,magnezijum,mangan i vanadijum, a štetni su: fosfor, sumpor, bakar, olovo i cink.Srbija nema aktivnih rudnika gvožđa iako su registrovane velike potencijalne rezerve čija je karkteristika mali sadržaj gvožđa, pa se celokupne potrebe železare Smederevo uvoze.Sirovinska baza mangana, hroma i titana je takođe nepovoljna pošto registrovane potencijalne rezerve imaju mali sadržaj metala pa su ekonomski neisplative.Antimon je strateški metal koji se koristi za proizvodnju naoružanja. Registrovane vanbilasne i potencijalne rezerve ove rude svrstavaju Srbiju u interesantna područje i u svetskim razmerama.U Srbiji postoje interesantne rezerve nikla i kobalta. Potencijalne rezerve postoje u ležištima Ruđinci i Veluća i Mokra Gora, dok su sve bilansne rezerve u jedinom aktivnom nalazištu fero-nikla kod Glogovca.Kalaj i molibden su u značajnim rezervama evidentirani u Srbiji, ali su vrlo malo istraženi i zato se svrstavaju u potencijalne. Slična situacija je i sa volframom.Zlato i srebro – u Srbiji ne postoje značajnija ležišta, dok se potencijalne rezerve nalaze na područji Crnoh Vrha, Bora, Deli Jovana, majdanpeka i Blagojevog kamena kod Kučeva. Zlatonopsne žice su male debljine i sa čestim prekidima što otežava istraživanje i poskupljuje eksploataciju. Postoje i sekundarna tj.aluvijalna ležišta u dolinama reka Pek, Šaška, Crnajka, Porečka Reka i Trgoviški Timok, a njihova opšta odlika je reletivno mali i neujednačen sadržaj zlata i srebra, pa zbog toga nisu zanimljiva za veću i organizovaniju eksplataciju.Oko 15% svetske proizvodnje zlata i preko 20% srebra dobija se preradom ruda bakra, što je slučaj i u Srbiji gde je 2002.god. proizvedeno 90 kg. zlata i 2t. srebra.13. Nemetalične sirovine se nazivaju i industrijski mineralima (bez dragog kamenja) i prema nameni se dele na:

- Abrazivi

- Keramičke sirovine

- Sirovine za hemijsku industriju

- Konstrukcioni materijali

- Minerali koji se koriste u optici i elektronici

- Minerali za proizvodnju veštačkih đubriva

- Punila, filteri i absorbenti

- Topitelji

- Livački pesak

- Sirovine za staklo

- Mineralni pigmenti

- Vatrostalni materijali

- Fluidi za bušotine.Srbija ima značajnu proizvodnju mnogih nemetala i to:

- Građevisnki i argitektonski kamen

- Opekarske i keramičarske gline

- Kvarcni pesak

- Kvarcit,azbest,laporac,barit itd.Značajna ležišta u Srbiji po sirovinama su:

- Kvarcni pesak – Rgotina kod Zaječara, Donja Bela Reka kod Bora, Lazarevac, Valjevo, Vršac itd. Najveći deo se troši u staklarskoj i livačkoj industriji

- Magnezit – okolina Čačka, Raške i na Zlatiboru. Troši se za proizvodnju vatrostalnih opeka i magnezijum metala

- Azbest – korlaće kod Baljevca na ibru i Stragari i Ruište kod Kragujevca. To je specifičan vlaknasti mineral otporan na toplotu i kiseline, pa zato služi za proizvodnju vatrostalnih tkanina

- Fosfat – lisina kod Bosilegrada, detaljno istražena ali nije u eksploataciji

- Postoje i značajna ležišta krečnjaka, dolomita, laporca, feldspata, glina, barita, zeolita, kaolina, bentonita i dr.nemetala koja se eksploatišu.

Nemetalične sirovine predstavljaju značajan razvojni resurs naše provrede.

4

14. Energetske sirovine Energetski potencijal Srbije: - ugalj 85%, nafta i prirodni gas 5%, uran 3% i uljni škriljci, hidroenergija i ostali obnovljivi izvori energije čine 7%.Bruto potrošnja energije u Srbiji: ugalj 49%, nafta 29%, prirodni gas 15%, hidroenergija 7%.Veće termoelektrane Srbije su: Nikola Tesla A i B, Kostolac A i B, Kosovo A i B, Kolubara i Morava. Četiri najvažnija izvora primarne energije raspoloživa na teritoriji Srbije: ugalj, preostali hidropotencijal, nafta i gas. Određeni značaj imaju i obnovljivi izvori energije kao što su geotermalna energija, biomasa, sunce, vetar i nedovoljno istražene nuklearne sirovine i uljni škriljci.

15. UGALJ je najznačajniji energetski izvor u Srbiji sa utvrđenim rezervama koje iznose više milijardi tona od čega je 40% bilansnih.Struktura bilansnih rezervi uglja: lignit 94%, mrko-lignitski 5%, mrki 0,6% i kameni 0,4%, šro pokazuje da Srbija nema kvalitetnih ugljeva.Proizvodnja u Srbiji: lignit 98,5% , mrki 1% i kameni 0,2%.Odlika svih vrsta naših ugljeva je relativno mala donja toplotna vrednost.Ležišta uglja u Srbiji:

- Kameni ugalj – Ibarski rudnici (Jarando i Ušće) i Vrška Čuka. Njihove bilansne rezerve iznose 20% od ukunih rezervi kamenog uglja,što znači da je najveći deo rezervi van eksploatacije

- Mrki ugalj – Rembas, Bogovina i Jasenovac. Udeo rezervi ovih rudnika u ukupnim rezervama iznosi 47%. Perspektiva za nalaženje novih bilansnih rezervi mrkog uglja postoje u Mlavsko-petrovačkom basenu.

- Mrko-lignitski ugalj – Soko, Štavalj i Lubnica. Po kvalitetu se nalazi na perlazu iz mrkog u lignitne ugljeve i dobrog je kvaliteta. Posle lignita ima najveći privredno ekonomski značaj. Rezerve se nalaze u basenima gde postoji eksplatacija i to Sokobanjskom 73%, Sjeničkom 24% i Lubnica 3%.

- Lignit – bilansne rezerve locirane su po basenima Kosovski basen 64%, Kolubarski 18%, Metohijski 12% (nema eksplatacije), Kostolački 5% i ležište Kovin 1%. Osnovna obeležja naših lignita su: velile rezerve, velika debljina ugljenig slojeva,mala dubina i nizak kvalitet (zbog toga se najviše sagoreva u termoelektranama radi prizvodnje elektroenergije).

16. Nuklearne sirovine – karakteristika otkrivenih ležišta urana kod nas je nizak stepen istraženosti sa izuzetkom ležišta na Staroj planini. Sadržaj urana u našim rudama je nedovoljan za rentabilnu eksplataciju, a pored toga proizvodnja nuklearne energije se skopčana sa velikim rizcima po prirodnu sredinu i ljude,tako da aktiviranje naši nalazišta nije izvesno u bliskoj budućnosti.

17. Uljni škriljci sadrže ugljovodonična ulja iz kojih se može dobiti nafta i njeni derivati. Pojave i ležišta ugljenih škriljaca u Srbiji kao potencijalni energetski izvori: - područje Boljevca – Vlaško Polje Rujište

- Aleksinački basen – Aleksinac, Prugovac, Bovan-pripada mu 2/3 utvrđenih i procenjenih rezervi,imaju srednji sadržaj ulja od 10,2% što omogućava tehnološki uspešnu ekstrakciju ulja

- Zapadnomoravski basen – Čačak - Petnica

- Vranjski basen – Vlase - Golemo selo

- Valjevsko – Mionički basen – Ribnica - Šušoke Imajući u vidu aktuelne i očekivane cene ostalih izvora energije proizvodnja električne energije iz uljnih škriljaca nije izvesna u bliskoj budućnosti.

18. Nafta i gas – Srbija ima proizvodnju nafte i gasa ali nedovoljnu za sve potrebe. Posle istraživanja eksplatacione rezerve otkrivene su u Vojvodini (oko 99% proizvodnje nafte i ukupna prozvodnja gasa) i Stigu.

19.Uticaj eksploatacije mineralnih sirovina na životnu sredinuIskorišćavanjem jednog prirodnog resursa, delimično ali dugotrajno, sa tendencijom rasta, uništavamo druge prirodne resurse. To je direktna i odmah vidljiva šteta na samom početku eksploatacije rude. Ostale štete manifestuju se kroz zagađivanje životne sredine. Jalovine rudnika metala izložene su neprekidnom dejstvu vetra. U njima se odvijaju hemijski procesi rastvaranja većine prisutnih mineralateških metala i spirala njihovih jona u vodotokove, čime se ugrožavaju, a negde i u potpunosti uništavaju

5

biljke i životinje. Erozijom odlagališta i jalovišta površinskim vodama od atmosferskih padavina, takođe, nastaju ozbiljna zagađenja vodotokova. Kod nailaska velikih voda plavi se priobalno, po pravilu, kvalitetno poljoprivredno zemljište i trajno zagađuje štetnim jonima teških metala.Eolska erozija (erozija delovanjem vetra) flotacijskih jalovišta izaziva zagađenje prašinom, u krugu prečnika od nekoliko desetina kilometara.Sada su propisi u oblasti zaštite životne sredine znatno stroži. Trošak za zaštitu životne sredine postaje realna ekonomska kategorija, prisutna u svim tehno- ekonomskim elaboratima za otvaranje rudnika, ali i pored preuzimanja svih mera zaštite, apsolutna sigurnost nije zagarantovana. Havarije na flotacijskim jalovištima ne mogu se apsolutno isključiti, zbog mogućih elementarnih nepogoda ili katastrofa, pa i mogućeg ljudskog propusta.Drugi veliki zagađivač životne sredine su rudnici lignita i termoelektrane u kojima lignit sagoreva radi proizvodnje elektroenergije. Pošto u našim termoelektranama sagorevaju niskokvalitetni ligniti sa velikim sadržajem pepela, količine pepela su velike. Zagađivanje okoline može biti vrlo intenzivno, a ponekad i vrelo opasno za ljude i životinje. Problem deponovanja pepela iz termoelektrana je daleko složeniji i skuplji od deponovanja flotacijskih jalovina.Treći po redu veliki zagađivač životne sredine je proizvodnja i transport nafte. Zagađenje naftom najviše nastaje u njenom pomorskom ili rečnom transportu.Prema tome, racionalna potrošnja i štednja mineralnih resursa je neminovnost iz dva osnovna razloga:1. mineralni resursi su neobnovljivi i kao takvi imaju ograničene rezerve 2. smanjenom eksploatacijom mineralnih resursa umanjuje se zagađenje i štetne posledice po životnu sredinu.

20.Reciklaža otpada i racionalno korišcenje mineralnih resura

Portošnja metala i energije u Svetu ima zabrinjavajući tempo rasta. Rezerve se brzo troše.Metalni otpad predstavlja vrlo značajan sekundarni resurs – sekundarne sirovine, čijim se sakupljanjem i vraćanjem u proces ponovne prerade značajno smanjuje potrošnja primarnih sirovina, produžuje vek trajanja njihovih rezervi i smanjuje zagađenje životne sredine. Ponovno korišćenje metala iz otpada, kao i uopšte ponovno korišćenje drugih materijela naziva se recikliranje (reciklaža). U globalnoj podeli, imamo dve vrste otpada: industrijski i komunalni.Odgovarajućom preradom komunalnog otpada značajno se smanjuje potrošnja primarnih sirovina za proizvodnju stakla, čelika, aluminijuma, obojenih metala, papira, plastike i dr. Veći je udeo metala u otpadima razvijenih zemalja.U razvijenim zemljama se komunalni otpad tretira u postrojenjima za sortiranje. Neorganske komponente se ponovo vraćaju na preradu, dok se organske kompostiraju ili delom spajaju radi proizvodnje toplotne ili električne energije. Nakon takvog tretmana preostali deo otpada je manje mase i zahteva manje površine za deponovanje.Sortiranje otpada započinje na mestu njegovog nastajanja (odvojeni kontejneri za pojhedine vrste otpada: metal, staklo, papir, plastika itd.). Od svih komponenti komunalnog otpada, najlakše se reciklira čelik, koji se smatra 100% reciklabilnim.Aluminijum iz reciklaže opredstavlja idealnu sirovinu za izradu ambalaže za prehrambene proizvode.Hartija je najzastupljenija komponenta u komunalnom otpadu.U reciklirane komponente komunalnog otpada spada i staklo.U Srbiji se tek odnedavno pojavljuju prva postrojenja za separaciju komunalnog otpada. Postepeno se uvodi i separacija na mestu nastajanja.Nacionalnom strategijom za upravljanje otpadom predviđena je izgradnja 17 reciklažnih centara koji će pokrivati sve opštine u Srbiji. Predviđena je i izgradnja 7 centara za kompostiranje biorazgradljivih organskih komponenata iz komunalnog otpada i 4 insineratora (postrojenja za spaljivanje).Efekti reciklaže ogledaju se u sledećem: Proizvodnja metala, papira, stakla i drugih materijala iz otpada je jeftinija. Smanjuje se količina otpada koji se deponuje, te su po tom osnovu manji troškovi za zakup zemljišta, pripremu i održavanje deponoje. Manje deponovanog otpada, znači manje zagađivanja životne sredine. Smanjuje se potrošnja primarnih neobnovljivih mineralnih sirovina, čime se produžava vek eksploatacije. Manja proizvodnja metala iz primarnih sirovina znači manju količinu jelovine, a time i manje površine i troškove za odlaganje, kao i manje zagađenje životne sredine. Pravilno izabrana strategije i tehnologija za preradu otpada donose profit u upošljavanju ljudi.

21.Razvoj novih tehnologija i štednja mineralnih sirovina6

Kod većine ležišta metala, u proseku 5% čine najbogatiji deo rude, do 35% je ruda sa srednjim sadržajem metala, na bazi koje se odvija eksploatacija i oko 60% je siromašna vanbilansna ruda. Te vanbilansne siromašne rude čine najveći i najznačajniji sekundarni izvor za dobijanje metala.Vrlo važan pokazatelj racionalnog korišćenja mineralnih sirovina je iskorišćenje bilanskog dela ležište, koje kod površinskog otkoppavanja iznosi 80-90%, a kod podzemnog 60-75%. Razvoj novih tehnologija otkopavanja ležišta, kao i razvoj tehnologije za valorizaciju metala iz zaostalih neotkopanih delova ležišta i deponovanih vanbilansnih ruda, su vrlo značajni pravci u racionalnom korišćenju mineralnih resursa. Razvijene su, i primenjuju tehnologije za preradu i doiskorišćavanje metala iz sekundarnih sirovina.Na raspolaganju je sve više polimetaličnih kompleksnih ruda za dobijanje više metala. Na toj osnovi se razvijaju nove tehnologije prerade, tzv. „bezotpadne tehnologije“. Njima se teži da se iz kompleksnih sirovina valorizuje što veći broj korisnih komponenata, a jelovina svede na najmanju moguću meru.Brza iscrpljivanja mineralnih resursa zavisi od mogućnosti njihove supstitucije, diskontne i poreske stope. Smatra se da pad diskontne stope rezultira većom štednjom resursa, i obrnuto. Visoka poreska stopa može da dovede do odlaganja eksploatacije nekih sirovina.

22.Indeks održivog razvoja u eksploataciji metaličnih mineralnih sirovina

Problem održivog razvoja može se posmatrati globalno ili lokalno.Model održivog razvoja počiva na sledećim činjenicama:

Ukupne rezerve određenog metala su ograničene i nepoznate Istraživanjima se poznate rezerve povećavaju, da bi u dalekoj budućnosti dosegle nivo ukupnih rezervi, i

Potrebe za određenim metalom mogu se, u načelu, zadovoljiti:a) Proizvodnjom iz primarnih rezervi b) Iz reciklaže c) Uvozom i d) Supstitucijom

Strategije održivog razvoja u oblasti eksploatacije metaličnih mineralnih sirovina svodi se na kontinuirano, dugoročno smanjivanje potrošnje primarnih rezervi metala, uz istovremeno stalno povećanje proizvodnje metala iz reciklaže, do „konačnog“ cilja da se ona izjednači sa potrošnjom.Indeks održivog razvoja može da ima vrednost od 0 do 1. Sve što je vrednost IOR bliža jedinici, to su pretpostavke za održivi razvoj bolje, i obrnuto. Veći IOR znači pozitivan doprinos očuvanju životne sredine, i obrnuto.

23.Obnovljivi energetski izvori

Obnovljiva energija se obnavlja istom brzinom kojom se eksploatiše. U obnovljive energetske izvore spadaju:1. Hidroenergija2. Geotermalna energija3. Solarna (sunčeva) energija4. Energija vetra5. Energija biomase6. Energija plime i talasa

Korišćenje obnovljivih energetskih izvora je od izuzetnog značajaza svaku zemlju. Značaj se ogleda u štednji neobnovljivih energetskih izvora i zaštita životne sredine.Energetska stabilnost i sigurnost se mogu ostvariti štednjom neobnovljivih energetskih izvora ne račun većeg korišćenja obnovljivih i štednjom i racionalizacijom potrošnje.Postoje 4 grupe rešenja za smanjenje štetnih gasova:

1. Energetska efikasnost;2. Obnovljivi izvori energije;3. Geološko skladiranje ugljendioksida, i 4. Nuklearna energija.

7

Ugljendioksid se skladišti u dubokim geološkim formacijama (slatkovodni i slani akviferi i ležišta nafte, gasa i uglja). Odlike geološkog skladiranja CO2 su: čistoća, sigurnost, dugoročna perspektiva, energetska bezbednost, ekonomičnost, efikasnost i prihvatljivost javnog mnjenja.

24.Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Republici Srbiji

Tehnički iskoristiv energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Republici Srbiji je vrlo značajan. Učešće pojedinih obnovljivih izvora u ovom potencijalu iznose:- 62.7% u biomasi (u drvnoj masi i u poljoprivrednoj biomasi).-oko 10.4% u malim vodotocima na kojima se mogu izgraditi male hidroelektrane;-oko 5.2% u postojećim geotermalnim izvorima;-oko 5% u energiji vetra, i -oko 16.7% u solarnoj energiji (pod pretpostavkom da svaka stambena jedinica ugradi po 4m2 kolektora, što su prosečne potrebe individualnog stambenog objekta).

25.Hidroenergija

Hidroenergija je važan izvor elektroenergije. U strukturi svetske proizvodnje učestvuje sa oko 16%. Hidroenergija je koncentrisan energetski izvor.Hidroenergija zavisi od protoka i pada vodotoka. U Srbiji su najznačajnija dva reona: sliv Drine i Đerdapski sektor Dunava. Hidroenergetski potencijal reka Srbije iznosi oko 27 TWh/god. Tehnički je iskoristivo oko 20 TWh/god., a iskorišćeno je 10 TWh/god.hidroenergetski potencijal neših reka nije u davoljnoj meri iskorišćen.Na nekim rekama, hidroenergetski potencijal će biti samo deklimično iskorišćen, jer su planirane kao izvorišta regionalnih vodovodnih sistema (Toplica, Crni Timok, Rasina, Studenica, Veliki Rzav, Mlava, Lepenac,...).Povećanja interesa za korišćenje energetskog potencijala malih vodotoka rezultiralo je razvojem novih turbina, koje mogu da rade na malim protocima i padovima – mini hidroelektrane.Budući da naš preostali neiskorišćeni hidroenergetski potencijal, najvećim delom na manjim rekama, to izgradnja mini hidroelektrana, u budućnosti, ima prioritetan značaj.Izgradnja malih hidroelektrana ima strateški značaj, kako sa stanovištva sigurnostoi snabdrvanja lokalnih potrošača elektroenergijom, tako i sa stanovištva zapošljavanja domaćih preduzeća za proizvodnju opreme i izvođenje radova.

26.Geotermalna energija

Geotermalna energija je toplota Zemlje. Temperatura zemljine kore raste sa povećanjem dubine.na svakih 33 m temperatura raste za 1˚C – geotermski stupanj. Dublji deo Zemlje je usijan i istopljen – magma. Oko 98.5% zapremine Zemlje čini magma temperature preko 1600˚C.Geotermalna energija u Zemlji nalazi se u :

1.Poroznim stenama2.Neporoznim „suvim“ stenama3.Istopljenim stenama – magmi.

U vezi sa sredinama gde se nalazi, geotermelna energija se deli na:- Hidrogeotermalnu – energija akumulirana u podzemnim termalnim vodama čija je temperatura veća od 10°C- Netrogeotermalnu - energija akumulirana u suvim stenama ispod dubine na kojoj je njihova temperatura oko 10°C- Magmogeotermalnu – energija akumulirana u magmi

Ako su akumulacije geotermalne energija takve da se ona iz njih može ekonomično eksploatisati, onda one predstavljaju nalazišta geotermalne energije. U zemljinoj kori postoje: nalazišta termalnih voda i vodene pare, nalazišta toplih i vrelih stena, i nalazišta magme.Geotermalni tok je glavni parametar na osnovu kojeg se procenjuje geotermalni potencijal nekog područja. On predstavlja količinu geotermalne toplote ko0ja u svakoj sekundi kroz površinu od 1 m2 dolazi iz zemljine unutrašnjosti do njene površine.Broj mogućih načina neposrednog korišćenja geotermalnih fluida najviše zavisi od njihove temperature:

8

1. Voda niske temperature (50-75˚C), koja se koristi za grejanje stanova, radnog prostora, staklenika i u pojedinim institucijskim procesima.

2. Voda srednje temperature (do 140˚C), koja se koristi u industijskim procesima i za proizvodnju elektroenergije, i3. Voda visoke temperature i suva para (140-350˚C), koja se koristi za proizvodnju elektroenergije.

Korišćenje geotermalne energije je veoma intenzivno u zemljama EU, i to za: grejanje stanova, radnih prostora i staklenika, sanitarna topla voda, proizvodnja električne energije, uzgoj riba i akvakultura, industrija i tehnologija.Naročito su velike mogućnosti korišćeja geotermalne energije u različitim tehnološkim procesima: sušenje, isparavanje, destilacija, pranje i bojenje, procesno zagrevanje i grejanje industrijskih postrojenja.Geotermalna energija ima velike prednosti i to:

- Geotermalna energija je domaća, autonomna.- Geotermalne toplane su jeftinije.- Troškovi eksploatacije geotermalne energije su najniži.- Geotermalna energija je ekološki „čista“.

Geotermalna energija se u Srbiji veoma malo koristi, iako po geotermalnom potencijalu spada u bogatije zemlje. Veće korišćenje geotermalne energije u Srbiji značilo bi veću energetsku bezbednost i manji uvoz energenata. Najveći značaj ima korišćenje ove energije za potrebe grejanja, razvoj agri i akvakulture i razvoj banjskog zdravstvenog i rekreativnog turizma. Među našim geotermalnim područjima najviše je istražena Vojvodina, najveću temperaturu imju vode Vranjske, Jošaničke i Sijerinske Banje.Toplotna pumpa je uređaj za pernošenje toplotne nergije iz jednog u drugi prostor.

27.Sunčeva energija

Sunčeva energija koja u toku jedne godine dospeva na Zemlju je oko 10.000 puta veća od celokupne potrebne energije na našoj planeti. Godišnji prosek solarne energije u Srbiji je među najvećima u Evropi.Sunčeva energija se može koristiti tehnologijom fotonaponske konverzije u elektroenergiju ili solarnim kolektorima u toplotnu energiju.Komponente fotonaponskog sistema su:

-Fotonaponski modul – fotonaponska ćelija-Kontroler punjenja-Akumulator-Provodnici i invertori koji pretvaraju jednosmernu u naizmeničnu struju.

Solarna ćelija proizvodi jednosmernu struju koja se pomoću provodnika odvodi u kontroler punjenja, a njegova osnovna funkcija je sprečavanje prekomernog punjenja akumulatora ili usmerava struju do akumulatora ako on nije dovoljno napunjenj.Tri tipične konfiguracije fotonaponskog sistema:

- Autonomni- Sistemi povezani na elektro-distributivnu mrežu- Hibridi – kombinacija vetrogeneratora i solarne energije

28.Reljef1.Definicija reljefaReljef određene teritorije predstavlja skup morfoloških oblika na zemljinoj površini(depresija,ravnice,uzvišenja i tesnaci,vodeni tokovi i baseni) različite velečine u horizontalnom i vertikalnom preseku,svrstava se u prirodne uslove.2.Koja su dva osnovna morfološka oblika reljegaVisije i nizije3.Uticaj reljefa na razmeštaj nekih vidova proizvodnje i uslugaPosredan uticaj se ogleda preko uticaja na mikroklimu na određenoj teritoriji,nagiba poljoprivrednih i drugih površina,osunčenosti zemljišta,veće ili manje izražene erozije,prisustva vodenih tokova(nagnuti tereni nisu pogodni za oranične površine) Neposredan uticaj reljefa ogleda se u lociranju transportnih puteva,razmeštaju šumske vegetacije i turističke privrede

9

29.Klima1.Definicija klimeKlimu predodređuju klimatski elementi:temperatura vazduha,temperatura površine zemlje,vazdušni pritisak,vetrovi i njihov intenzitet,vlažnost vazduha,oblačnost,trajanje i intenzitet sunčevog sjaja i padavina.Uticaj na klimu i njene elemente ima atmosfera i kretanje vazdušnih masa u njoj.Zračna energija sunca je glavni pokretač pojava i procesa u atmosferi.2.Razlika između termina klime i vremeVreme označava trenutno stanje atmosferskih elemenata klime, dok klima označava njene srednje vrednosti.3.Koji klimatski faktori utiču na elemente klimeZemljina rotacija,geografska širina,raspored kopna i mora, nadmorska visina,ekspozicija,vrste podloge,vegetacija i aktivnosti čoveka.Klimatski faktori su modifikatori klime.4.Klimatski pojasevi i tipovi,idući od ekvatora prema polovimaTropski kišni klimatski pojas(prašumska klima,monsunska i savanska klima)Suvi klimatski pojas (stepska klima,pustinjska klima)Umereno topli kišni klimatski pojas (umereno topla kišna klima,sredozemna klima,umereno topla i vlažna klima)Borealni snežno-šumski klimatski pojas (borealna klima sa suvom zimom,vlažna borealna klima)Snežni klimatski pojas (polarna klima,klima večitog leda)5.Klimatske odlike SrbijeKlima Srbije se može opisati kao umereno-kontinentalna.Prostorna raspodela parametara klime uslovljena je geografskim položajem,reljefom i lokalnim uticajem,kao i rezultatom kombinacije reljefa,raspodele vazdušnog pritiska većih razmera,ekspozicijom terena,prisustvom rečnih sistema,vegetacijom,urbanizacijomRazmeštaj proizvodnje u odnosu na prirodne izvore i uslovePrirodni resursi su važni za razvoj privrede većine zemalja u svetu.Za neke zemlje prirodni resursi su osnovni generator privrednog razvoja,za neke su činilac koji usporava privredni razvoj a za neke i jedno i drugo.Značaj prirodnih resursa za privredu jedne zemlje,zavisi od stepena njene tehnološke i ekonomske razvijenosti,izgrađene privredne strukture,infrastrukture,mesta nacionalne ekonomije u međunarodnoj podeli rada,kao i strategijskih i političkih faktora koji usmeravaju razvoj eksploatacije prirodnih resursa.Raspolaganje energentima i ostalim prirodnim resursima je važna potencijalna prednost u razvoju nacionalne ekonomije ali nije i odlučujuća.Primeri zemalja siromašnim prirodnim resursima a ostvaruju velike uspehe u ekonomskom razvoj(Japan,HonKong,Južna Koreja,Tajvan,Singapur)

30.Razmeštaj rudarske proizvodnjeRudarska proizvodnja se locira tamo gde se nalazi istraženo ležište odgovarajuće mineralne sirovine.U neposrednoj blizini se lociraju i industrijski objekti za primarnu preradu sirovine.Za sirovine kod kojih se primarnom preradom izdvaja velika koločina jalovine važno je da objekti budu bliži rudniku,da bi se transportni troškovi sveli na minimum.Otvaranjem rudnika na nepristupačnim terenima zahteva i znatna ulaganja u infrastrukturu:puteve,železnicu,vodosnabdevanje,školu,zdavstvene ustanove....Stanovništvo dobija zaposlenje,raste standard,nasuprot pozitivnim efektima,pojavljuju se i negativni lokalna promena reljefa i klime i zagađenje životne okoline.Kod otvaranja površinskih kopova lignita koji se uglavnom nalaze u ravničarskim predelima sa kvalitetnim poljoprivrednim zemljištem,prate ogromne štetne posledice po životnu sredinu,svojom jalovinom i pepelom iz termoelektrana trajno uništavaju i degradiraju ogromne površine kvalitetnog zemljišta.To je tipičan primer kako korišćenje jednog prirodnog resursa uništava drugi prirodni resurs.31.Šta je energetska privredaPod energetskom privredom ili energetikom podrazumeva se eksploatacija i korišćenje energetskih resrsa za proizvodnju različitih oblika energije i njihovu distribuciju do potrošača.Energetika predstavlja osnovnu polugu industrijskog,ekonomskog i društvenog razvoja32.Razmeštaj poljoprivredne proizvodnjePoljoprivreda je najstarija industrijska grana.Obuhvata:zemljoradnja,stočarstvo i šumarstvo,pokazuje najveću zavisnost od prirodnih uslova,njen moderan naziv je agrar.Kada se posmatraju sve poljoprivredne grane na Zemlji,dolazi se do zaključka da agrar zahvata na kopnu oko 70%teritorije,od toga oko 30%pod šumama,25%pod livadama i pašnjacima a 15% čine oranice.Melioracijom i obradom,površine pod livadama i pašnjacima mogu se prevesti u oranice i obrnuto.33.Specifičnosti poljoprivredne proizvodnjeSpecifičnosti poljoprivredne proizvodnje proizilazi iz načina organizovanja i upravljanja poljoprivrednim preduzećem,odvijanja proizvodnog procesa i karaktera zemljišta,kao i izvora i uslova za poljoprivrednu proizvodnju

10

Karakteristike poljoprivredne biljne proizvodnjesezonski karakter proizvodnje,spori obrt kapitalaodsustvo stroge specijalizacije poljoprivredne proizvodnjesloženost kadrovske funkcije i korišćenja radne snageznačaj godišnjeg obračuna uspeha poslovanjaposeban značaj blagovremenog obavljanja pojedinih radovaveliki rizik u proizvodnjizemljište na kome se odvija poljoprivredna proizvodnja je istovremeno uslov,sredstvo za rad i predmet rada.Prirodne karakteristike zemljištaU prirodne karakteristike zemljišta koje su od značaja za poljoprivrednu proizvodnju i njene troškove spadaju:nepokretnost,grupisanost,neumnoživost na definisanom prostoru,neistrošivost i različita plodnost34.Razmeštaj biljne proivodnjeVisinska granica biljne proizvodnje je zavisna od geografske širine.Razmeštaj biljne proizvodnje je rezultat velikog uticaja klime,pedološkog sastava zemljišta,hidroloških prilika i reljefa.Za biljnu proizvodnju najznačajniji klimatski parametri su toplota,vlaga i sunčeva energija.Biljne kulture se svrstavaju u sledeće grupe:Žitarice najzastupljenije u svetu su: pšenica,kukuruz,pirinač,raž i ječam.Industrijsko bilje (pamuk,konoplja,kokosova i uljevita palma,maslina,suncokret,soja,uljana repa,šećerna trska,šećerna repa,kafa,kako,duvan,čaj,hmelj,kaučukovo drvo) koristi se kao sirovina za industrijsku preraduKrmno bilje (razne vrste trava,lucerka,detelina,stočna repa,silažni kukuruz)služi za ishranu stokePovrtarsko bilje (krompir,kupus,kelj,spanać,salata,pasulj,bob,grašak,sočivo,paradajz i dr.) Povrtarstvo je najsavremeniji vid ratarske proizvodnje može se organizovati i u uslovima veštačke klime.Voće i vinova loza (tropsko voće:banana,ananas i dr. koje uspeva u umereno-kontinentalnoj klimi,jabuka,kruška,šljiva,breskva i dr. voće koje uspeva na našem podneblju i preko 8000 različitih vrsta vinove loze)35.Razmeštaj stočarske proizvodnjeZakonitosti razmeštaja stočarske proizvodnje su rezultat prirodnih uslova i društveno – ekonomskih odnosa.Od prirodnih uslova su najznačajniji klimatski i fitogeografski.Prema načinu gajenja stoke i vrste korišćenje stočne hrane razlikujemo: Ekstenzivno nomadsko stočarstvo koje je cele godine orjentisano na prirodnu hranu-pašnjake.Ekstenzivno stočarstvo uz korišćenje pašnjaka tokom većeg dela godine i obezbeđivanja hrane za period kada to nije moguće.Polinomadsko stočarstvo koje zimi koristi pripremljenu hranu aleti planinske pašnjake.Stajsko stočarstvo se oslanja na intenzivnu biljnu proizvodnju i koncentrisanu stočnu hranu.Specifične grane:pčelarstvo,lov,ribolov i gajenje svilene bube.36.Razmeštaj šumske privredeŠumska privreda se bavi eksploatacijom i preradom drvne maekese i šumskih plodova,podizanjem,gajenjem i zaštitom šuma,kao i razvojem lovstva i turizma.Predstavljaju prirodni izvor i prirodni uslov za razvoj lovstva i turizma.Proizvodi drvnu masu za mehanićku i hemijsku preradu i grejanje.Glavni proizvod je rezana građa koja služi kao sirovina za proizvodnju široke lepeze proizvoda od drveta ili za direktnu upotrebu u građevinarstvu,hemijska prerada drveta vrši se radi proizvodnje drvenjače,celuloze i papira.Neke odlike poljoprivrede u SrbijiU Srbiji od ukupne populacije ima 17.3% poljoprivrednika.U privatnoj svojini je 85% obradivog zemljišta.Nedovoljno je razvijena saobraćajna infrastruktura,a poljoprivredne mašine i oprema su starePotrošnja mineralnih đubriva iznosi svega 36kg/ha,a primena agrohemikalija mala,što je sa stanovišta održivog razvoja jako dobro iako su zbog toga prinosi umanjeni.Najrazvijenije grane poljoprivrede su stočarstvo 43% i ratarstvo 42%,a zatim slede voćarstvo i vinogradarstvo 12% i ostale kulture 3%.Raspolaže dovoljnim količinama vode za navodnjavanje,navodnjavaju se male površine 1-2%.Seča drvne mase iznosi 50% od godišnjeg prirasta.37.SaobraćajDefinicija saobraćajSaobraćaj je privredna grana koja ne stvara nove proizvode,već transportuje sirovine i robe do mesta potrošnje,nije prirodni resurs,ali se neke vrste saobraćaja razvijaju na prirodnim resursima (rečni i pomorski) pa se uslovno smatraju prirodnim uslovom od izuzetnog značaja za eksploataciju i valorizaciju prirodnih resursa.,neke vrste saobraćaja se razvijaju isključivo zbog eksploatacije prirodnih resursa.Šta utiče na razvoj i intenzitet saobraćaja

11

Odnos između razmeštaja privrednih snaga i veličine robnih tokova.Aktivan transportni bilans imaju područja sa razvijenom energetikom,metalurgijom,drvnom ind. i poljoprivredom imaju veći promet roba.Pasivan transportni bilans imaju područja sa razvijenom prerađivačkom industrijom otpremaju skupu robu manjeg obima.Podela saobraćajaDrumski saobraćaj obavlja se motornim vozilima.Prednosti:dostavljanje robe bez pretovara,značajna brzina,prilagodljivost za transport različitih vrsta robeNedostaci:relativno veliki broj zaposlenih,osetljivost na porast cena goriva,veliki zagađivač životne sredine,mali jedinični kapacitet vozilaŽeleznički saobraćaj je drugi osnovni vid kopnenog saobraćaja koji se dopunjuje sa drumskim,veći kapacitet u odnosu na drumski,manja zavisnost od klimatskih prilika,veća pouzdanost i tačnost.Cevovodni transposrt namenjen transportu nafte i naftnih derivata,gasa i vode,prednost su troškovi,šest puta manji od železničkog i dva puta u odnosu na rečniPomorski saobraćaj karakteriše veliki jedinični i ukupni kapacitet i gotovo neograničena propusna moć pomorskih puteva,prevoze najviše naftu i derivate,gvozdenu rudu,žitarice....Unutrašnji vodeni saobraćaj odvija se na plovnim rekama,jezerima i kanalima,zavistan od prirodnih uslova (nagib korita i površina,brzina vode,režim leda,magla,vetar,vodostaj)Najviše se transportuje nafta i njeni derivati,rude,drvo...Vazdušni saobraćaj poseduje najveću brzinu,uloga u prevozu putnika i visoko vredne robe malih gabarita,na velikim razdaljinamaPoštansko-telekomunikacioni saobraćaj moćno sredstvo u rukama menadžmenta.Neophodne informacije za pravilno donošenja odluka zahvaljujući savremenim sredstvima za prenos razgovora,informacija i slika,mobilna telefonija i internet pokrivaju celu zemaljsku kuglu.

12