Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu Postdiplomski studij Raunovodstvo i Revizija

PRISTUPNI RAD iz predmeta Finansijski menadment

Krize, cijene dionica i berzanski indexi

Student: Sanjin Viteki Sarajevo, oktobar 2009.

Profesor: Prof. dr. Adnan Rovanin

Sadraj

1. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 3.

Sadraj................................................................................................................... 2 Uvod....................................................................................................................... 3 Pojam i karakteristike berzi................................................................................ 3 Funkcije berzi i vrste.............................................................................................. 4 Dionice, promjene cijena i krize............................................................................ 5 Berzanski indexi ; SASE i Dow Jones................................................................... 6-8 Zakljuak.............................................................................................................. 8 Literatura.............................................................................................................. 8

2

1. UVOD Moderno doba nam namee ubrzani ritam kretanja i ubrzano poslovanje to je karakteristino za poslovanje gdje dolazi izraaja sposobnost, vjetina, znanje i umijee na berzi. Globalizacija oznaava dinamino ekonomski, politiki i kulturni proces koji je omoguen brzim razvojem na poljima transporta i komunikacija, a koji je esto voen eljom velikih korporacija za osvajanjem novih trita. Globalizacija je kontroverzan proces. Savremene trine ekonomije su visoko monetizovane ekonomije u kojima operacije novcem i novanim surogatima, predstavljaju dominantan posao. Finansijski sistem, bez sumnje, predstavlja vitalni dio svake privrede. Znaaj finansijskog sistema za ekonomski rast, pa i cjelokupni drutveni razvoj, najbolje potvruje injenica da zemlje sa snanim i stabilnim finansijskim sitemima rastu bre, dok zemlje sa nerazvijenim i rigidnim finansijskim sistemima doivljavaju este krize, to se negativno odraava na rast i cjelokupan napredak tih zemalja. Stoga nije pretjerano rei da finansijski sistem predstavalja polugu ekonoskog rasta i razvoja svake zemlje. Postoji visok stepen povezanosti kretanja na svjetskim finansijskim tritima, uzrokovanim globalizacijom, tako da je gotovo nemogue govoriti o finansijskim sistemima pojedinih zemalja. 2. Pojam i karakteristike berzi Berze su efikasne za nacionalnu privredu kao cjelinu a posebno za preduzetnika drutva, jer cijene hartija od vrijednosti na berzi izraavaju rezultate preduzetnikog poslovanja i menaderske uspjenosti. Berze su centar finansijskih tokova kapitalistikog svijeta. Berze su posebna organizovana trita na kome se po posebnim uzansama i pravilima redovno trguje tipiziranim robama i uslugama. U svrhu toga se propisuju pravila koja su potrebna za izvravanja zadataka i obaveza koje berzi odreuje i interes lanova berze, investitora i javnosti. Na berzama se redovno susree vea ili manja ponuda i tranja za odreenom za konkretnom robom, sa ciljem definisanja njene trine cijene i na osnovu te definisane cijene zakljuivanja konkretnih kupoprodajnih ili trgovakih poslova. Osnovne koristi berze su: Uvid u stanje ponude i tranje odreenih roba, Pravilno formiranje cijena, izjednaavanje cijena u zemlji sa cijenama u inostranstvu

Finansijske berze imaju ogromno znaenje zbog niza prednosti koje one obezbjeuju u savremenoj trinoj privredi, a odnose se na kontinuitet bavljanja finansijskih transakcija, smanjenje trokova transakcija, stimulacija emitovanja novih hartija od vrijednosti i struno obavljanje berzanskih finansijskih transakcija. Dugoroniji pad cijena dionica podazumijeva krizu koja se ogleda u steaju kompanija, preuzimanje od uspjenijih i slino, dok rast cijena znai da dobit koja se moe ostvariti ulaganjem u dionice dovodi do rasta cijena.

3

2.1. Funkcije berzi i vrste berzi Osnovna ekonomska funkcija berzi je organizovani susret ponude i potranje za robama i vrijednosnim pairima kao i zakljuivanje odreenih ugovora. Berze imaju i selektivnu funkciju, jer svako ne moe da uzme uee kao prodavac ili kupac na berzi, a kada ga uzme mora da ispunjava odreene uslove kako bi kotirao na berzi. Osim navedenih funkcija, berze imaju informativnu i protagonistiku funkciju. Izvjetaji koji se izdaju na berzama omoguavaju predvianja kretanja cijena na pojedinim berzama. Uspostavljanje finansijske berze predstavlja prioritan zadatak bilo koje vlasti, jer e to oznaiti pripadnost demokratskim zemljama koje su uspostavljene na parlamentarizmu, vladavina zakonitosti i trina privreda, tako da se vrijednosti preduzea izmeu ostalog determinie i kotiranje na tritu novca, kapitala i hartija od vrijednosti. Berze moemo podijeliti u tri grupe a to su: 1. robne berze 2. berze usluga i 3. finansijske usluge Zavisno od asortimana robe koje se javlja na berzi, berze se dijele na mjeovite i specijalizovane a zavisno od poslovanja berze se dijele na domae i strane. Takoer, u zavisnosti od organizacije berze, razlikuju se slubene i neslubene. Neslubene berze su berze na kojima se spontano trguje, najee u blizini slubene berze i to sa onim i to sa onim robama koje su predmet kupoprodaje na slubenoj berzi. Znai, berza je jasno definisan prostor na kome se realizuju berzanski poslovi i zakljuuju kupoprodajni ugovori. Berza je mjesto gdje se sastaju ponuda i potranja za vrijednosnim papirima, najee dionicama. Kroz povezivanje ponude i potranje za dionicama dolazi do uspostavljanja cijena. to je vea ponuda za odreeni vrijednosnim papirima vea je cijena to vrijednosnog papira a to je manja potranja manja je i cijena. Slina je situacija i sa dionicama samo to potranja za dionicama ima druge uzroke.

4

2.2. Dionice, promjene cijena i krize Potranja za odreenim dionicama, e se izmeu ostalog, poveati kada investitori oekuju da e kompanija koja je izdala te dionice bolje poslovati nego u proloj godini, i shodno tome imati veu dobit. Ukoliko se ipak predvia da e se poslovanje firme pogorati, najvjerovatnije e se potranja za tim dionicama smanjiti. Meutim, moramo praviti razliku izmeu dionica emitenta i onog koji je kupio te dionice putem berze. Bilo kakva trina promjena cijena nema nikakvog uticaja na nominalnu vrijednost dionikog kapitala ali promjena trine cijene imaoca dionice koja je kupljena na berzi, sa porastom ili padom trine cijene ima uticaja na bilans uspjeha imaoca dionica. U skladu sa MRS 39 vre se evidentiranja ovih vrsta dionica. Gurui finansijskih trita koji predviaju kretanje cijena dionica u kratkom i dugom roku predstavlja, ustvari, samo iskrivljenu sliku ekonomije zemlje, kao to je to bilo u SAD-u 2008. godine. Nemogunost predvianja cijena na berzi je pokazatelj da berza funkcionie kako treba. Negativni trend na finansijskim tritima tokom 2006, 2007 i 2008. godine, prvo je zahvatio SAD i brzo se proirio i na ostale zemlje svijeta, uzrokujui duboke poremeaje finansijskog i cjelokupnog ekonomskog sistema za privredu svake zemlje. Kako USA u velikoj mjeri predstvalja svjetski centar moi, kriza u SAD u je uzrokovala velike probleme u svim zemljama Evrope. Trenutna kriza u svijetu je najgora kriza koja je zadesila ovjeanstvo, ak gora i od one ekonomske krize 1929 33. godine. Naravno da ova kriza utie i na trite Evrope to obuhvata i trita poput Srbije, Hrvatske, BiH, Makedonije i drugih. Negativan trend vrijednosti indeksnih pokazatelja jo jednom pokazuje da je nedovoljna likvidnost osnovni problem navedenih trita. U uslovima krize najvie dolazi do pada vrijednosti dionica na tritu kapitala, to dovodi do seljenja kapitala u druge trine segmente. Meutim, postavlja se pitanje kako je uopte moglo doi do krize tako naglo? Da li je kriza zaista poela krizom hipotekarnih kredita, to je dovelo do recesije i nezaposlenosti? Danas skoro svi vodei ekonomisti svijeta razlog krize nalaze u nedovoljnoj potronji tj. u nedovoljnoj potranji za proizvodima. Ne moemo zaboraviti ni crni ponedjeljak 1987. godine kada je padom vrijednosti dionica izgubljeno mnogo kapitala na berzi u New Yorku. Takoer, moramo spomenuti zato dolazi do krize po Keynesu, jer je bitno to spomenuti zbog danaanje krize, jer zemlje kao USA je poela primjenjivate njegove metode. Po njemu, do krize dolazi zbog opadanja granine efikasnosti kapitala a opadanje takvog kapitala dolazi zbog obilja kapitala. Meutim, ako dananji vodei ekonomisti govore da se kriza odrala skoro dvije godine zbog nedovoljne potronje i oekivanja, kako je onda mogue da je samo Amerika zaduena 7.000 milijardi $ a njeni graani 6.000 milijardi$? Ovo implicira da graani u Americi troe vie od 13.000$ milijardi od svojih mogunosti. Znai, ovo ne moemo zvati nedostatkom potronje nego

5

vapaji zemlje da se smanji potronja. Uenja Keyenesa, Fridmana i Ekonomije ponude su zreli da se zamjene sa nekom drugom kolom. 2.3. Berzanski indexi ; SASE i Dow Jones Berzanski indexi predstavljaju jedan od najznaajnijih pokazatelja razvoja finansijskog trita, ali i privrede u cjelini. Pokazuju promjene cijena vrijednosnih papira i, kao takvi, imaju iroku primjenu u analizi berzanskog poslovanja i donoenju odluka o kupovini i prodaji cijena. Upotreba indexa je raznolika a koriste se: kao mjera kratkoronih promjena u kretanjima na tritu kod investicionih odluka za donoenje odluka o izvedenicama za analizu pri donoenje investicionih odluka

Berzanski indexi imaju nekoliko znaajnih funkcija. Bitan su izvor informacija, jer investitor koji posjeduje vie dionica razliitih emitenata na odreenom tritu, moe brzo dobiti informaciju kako e trina kretanja uticati na trinu vrijednost njegovog portfolija. Taj investitor treba samo da provjeri vrijednost indexa slinih dionica i da odredi procenat promjene u namjeri da dobije indikaciju kako e se njegov portfolio ponaati. Jedna od znaajnih funkcija berzanskih indexa jeste ta to su oni veoma korisni za historijske analize. Analizirajui trine indexe i neke druge ekonomske indikatore, analitiar moe odrediti neke odnose izmeu razliitih indexa i sektora ekonomije, to je posebno korisno za razne vrste prognoza. Pojedini autori vjeruju da je prouavanjem indexa tokom vremena mogue otkriti cikluse koji se ponavljaju u razliitim fazama rasta i pada trita. Svaki index se izraunava na razliit nain. Osnovna pitanja koja se postavljaju pri konstrukciji indexa su: kolika treba da je veliina uzroka kako e dionice u indeksnoj korpi biti ponderisane da li e index reprezentovati cijelo trite ili neki njegov segment da li e index biti konstruisan kao aritmetika ili geometrijska sredina koje dionice ulaze u indexnu korpu uestalost izraunavanja vrijednosti indexa

Najpoznatiji indexi u svijetu i na prostorima bive Jugoslavije su: Dow Jones Industrial Average Sasx -10 Crobex Belex 15 SBI 20 MBI 10

6

-

MOSTE

Budui da postoje korelacione veze izmeu DJIA i ostalih navedenih indexa, nije teko zakljuiti da sveukupna kretanja u svjetskoj ekonomiji ine da male zemlje prihvataju ono to im nameu velike ekonomske sile. U nastavku emo dati osnovne podatke o DJIA i SASX-10 u vrijeme krize kao i njihova kretanja u krizi. Dow Jones index se, izmeu ostalih, sastoji od slijedeih kompanija: American Express, Bank of America, Coca-Cola Co, General-Electric, IBM, Intel group, Mcdonalds Corp, Microsoft Corp, Walt Disney Co i drugi.

Sa dijagrama se vidi da je index pao sa 14.000 poena u oktobru 2008. na 6.547 poena u martu 2009. godine. Primjetno je da sa poetkom krize u 2008. godini index pada procentualno vie nego to u odreenim momentima raste. Treba naglasiti da je USA krajem 2008. i poetkom 2009. godine upumpala skoro 2.000 milijardi $ u ekonomiju kako bi zagrijala ekonomsku aktivnost. Meutim, postavlja se pitanje kakvi e se efekti desiti povodom ove monetarne ekspanzije jer se ne stvara dodana vrijednost, nego se pokuavaju pokriti gubici nastali u prolim godina. Nakon ovoga, index poinje rasti i sa 13.11.2009. godine dosee 11.000 poena. Ovo je i normalno jer su poela oekivanja oko brzog rasta ekonomije. U slijedeem grafu emo vidjeti da je i index SASX-10, kao i ostali u regiji, pratio ovaj trend Dow Jonesa. Index Sasx-10 se, izmeu ostalih, sastoji od slijedeih kompanija: BH telecom, Elektroprivreda BiH, Bosnalijek dd, Klas dd, Hidrogradnja dd, Pivara Tuzla i drugih. Kretanje DJIA poetkom 2008. godine jasno pokazuje uticaj tog indexa na SASX-10. Na slijedeem grafu je prikazano kretanje SASX-10 koje je identino kretanju DJIA.

7

Graf pokazuje veliku povezanost velikih i mali trita, to implicira da velika finansijska trita itekako utiu na finansijska trita zemalja u razvoju. Isti je sluaj i sa ostalim berzanskim indexima sa prostora bive Jugoslavije. 3. ZAKLJUAK Iako mnogi analitiari smatraju da se pojedine zemlje u Evropi kao i USA izvlae iz recesije, odreeni historijski podaci i podaci sa svjetskih berzi ne pokazuju takvu pozitivnost. U sluaju Dow Jonesa vidjeli smo da je poetkom krize index konstantno padao tokom 2008. da bi u martu 2009. pao na najniu razinu od krize 1929. godine. Meutim, upumpavanjem velike koliine novca u ekonomiju od strane USA, dolo je do pozitivnog rasta veine indexa u svijetu, ba zbog pozitivnih oekivanja. Bilo kako bilo, svijet se od ove recesije nee jo dugo oporaviti, kako je to uraeno 1933. godine, iz nekoliko razloga: 1. USA je 1933. godine imala uravnoteen bilans 2. USA je bila produktivno najrazvijenija zemlja, sa rastom iste, u svijetu 3. Veliki broj zemalja je bio tokom 1933. godine ekonomski zatvoren. Nezaustavljivi procesi internacionalizacije i globalizacije ine nemoguim izolovano posmatranje bilo koje nacionalne ekonomije. Stoga se sve ee govori o ekonomijama regiona i svjetskoj ekonomiji. S obzirom na sve ue veze izmeu finansijskih i privrednih sistema razliitih zemalja, nije teko predvidjeti da se u budunosti moe oekivati jo vei vei stepen povezanosti svjetskih finansijskih i cjelokupnih ekonomskih kretanja. Literatura Rovanin Adnan, Upravljanje finansijama, etvrto izdanje, Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo, oktobar 2006. http://www.bloomberg.com

8

-

Rovanin Adnan, Finansijska kriza u SAD-u i njen uticaj na zemlje Zapadnog Balkana, Zbornik radova 2008, Udruenje raunovoa i revizora BiH.

9