PROF. NICHOLSON' IN KHONOLOJİK ESASLl TASAVVUF

TARİFLERİ

Ar. Gör. Ethem. CEBECİOGLU

Tasavvuf, insan var olduğu sürece hemen hemen her din ve millettegörülmüş insani bir fenomendir. Tasavvuf bir milletin, bir dinin veyabir dilin inhisarında değildir!.

Tasavvuf, yüzyıllar boyu tarifi yapılınasına rağmen, aktüalitesinikoruyan bir fenomen olarak, felsefi, tarihi, psikoloj;k ve hemen her açı-dan yaklaşımlarla, hiilil izahına ve anlaşılmasına çalışılmaktadır2•

"Tasavvuf tarifleri" konusunda önem arzeden çalışmalardan biride, ünlü İngiliz şarkiyatçı Prof. Reynold Nieholson'ınkidir. Nicholson'ınbeş konferansı "Fi't-Tasavvufi'l-İslami ve Tarihihi" adıyla, Caınbrid-ge'deki asistanı Ebu'I.Alii el-Affin tarafından Arapçaya kazandırılmıştır.

Yazunızda ele aldığımız bu beş konferanstan birinde Prof. Niehol.son, Hieri II. ve V. yüzyıllar arasında yaşamış ilk devir önemli sufi.lerinin tasavvuf tariflerini,kronolojik esasa dayanarak vermiş bulunmak.

1 Çubukçu, (Prof. Dr. İbrahim Agah), İslam Düşüncesi Hakkında Araştırmalar, s. 1711,

Ankara, 1983.2 Altıntaş (Doç. Dr. Hayranı), Tasavvuf, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,

sayı: XXiV içinde makale, Ankara 1981. sh. 413.414.3 !'iieholson (Prof. Reynold), Fi't-Tasavvufi'I.İslwnl ve TarihiW, slı. 27-41, Kiıhire 1954.

Eserde yer nlan konferanslar sırayla şunlardır:n- "An Historieal In«uiry Coneerning the Origin and Development of Sufism" (Tasav-

vufun Doğuşu ve Gelişmesiyle İlgili Tarihi Bir Araştırma), Journal of the. Royal Asiatie

Soeiety; s. 203-248.1>- "Aseetieism (Muslim)" (İslam'da Zülıd), Eneye!. of Religion and Ethics, e. II,. 1909

İkinci tah'ı 1930, s. 99-105.e- "Suris" (SufiJer), Ene)". of Religion and Ethies, 1921 s. tab'ı ın4, e. XII, s. 10d- "Tlıe Goal of Mohammedan Mystieism" (İsliım Tasavvııfunnn Hedefi), JRAS, Ocak

17 191e- "The Idea of Personalit)" in Sufiam" (Tasavvufta Şahsiyet Fikri), Cambridge University

Press, 1923. .

388 ETHEM CEBECtOCLU

tadır. V. yüzyıldan sonraki sufilerin bu 'tarifler proğramı' içerisindeyer almamasının sebebi, ilk çıkışında, fazla etki altında kalmamışgerçek tasavvufun içyüzünü belirgin çizgileriyle ortaya koymak için olsagerek. Genelde rahatlıkla saf diyebileceğimiz, bünyesinin dış tesirleredaha az maruz kalması göz önünde bulundurulursa, Lu, erken dönemtasavvuf tariflerinin önemini biraz daha artıracaktır. Tasavvuf geçdönemde dış etkilere bir hayli maruz kaldığı için4 bu durumyapılan tasavvuf tariflerine de kolayca yansırnış ve zamanın akışıylabir takım farklılıklar meydana gelmiştir.

Prof. Nicholson bu kronolojik esaslı, tasavvuf tariflerini verirkenen esaslı tasavvuf ve tasavvuf tarihi kaynaklarını kullanmış iken diğerkaynakları, mesela bir Hilyetü'l-Evliya'yı, bir Tabakiltü'-s-Sı1fiyye'yive diğer benzerlerini ele almamış olması ilgi çeken hususlardan biriolarak karşımıza çıkmaktadır.

İsıam tasavvufu üzerinde ciddi araştırmalar yapmış şarkiyatçı-lardan biri olarak Nicholson, bu eserindeki diğer konferansıarında ta-savvufun çeşitli vechelerini ayrıntılı biçimde incelemiştir.

Nieholson'ın bu üç asra dayalı kronolojik tariflcrinde, tasavvufanlayışının zaman akışı içerisinde kaydettiği gelişmeler rahatlıklaizlenebimektedir. Erken dönem tasavvuf tariflerinde saLr, oruç, ibadet,ağlama, tahammül, takva, dünyayı terk, insanlardan m;aklaşma vs. gibimotifiel'in sıkça yer alması, daha sonraki dönemde teşekkül edentasavvuftan farklı olan. yönü ortaya koyar.

Sükfıt ve zikrin İslam tasavvufuna Hristiyanlıktan geçtiği fikrinisavunans Nicholson'ın, tasavvuf tarifleri konusunu, aşağıda görüleceğiüzere, kronolojik bir zemine oturtması fevkalade akılcı bir m.etoddur.Zira tasavvnf, her şeyden önce, zaman içerisinde akıp devamedegclenbir tekamül sürecine sahiptir. Eğer tasavvuf gerçek manasıyla anla-Şılınak isteniyorsa, hu hususun gözardı edilm.emesinin daha uygunolacağı kanaatindeyiz. .

Sonraki asırlarda (V. asır sonrası) yapılan tasavvuf tarifIerinin bumetodla incelenmesi, hem tasavvuf hem de İslam kültür tarihi açısıııdansanırız faydalı olacaktır.

Şimdi, Prof. Nicholson'ııı kronolojik esasa dayalı tasavvuf tarifleri-ne geçelim.

1 Gohlziher (lgila.), lIImlim Studies, slı. 255, Londra 19i3.5 Doğrul (O. Rıza), İslômiyet'in Geli~ıirdiği Tasavvuf, slı. 31, İstanbul 1948.

PROF. NICHOLSO),;'I1\' KRONOLOJİK ESASLI TASAVVUF 389

" .'~,ı:\,r..lJi J lt ..•Lıı .'L4:lll.1>)ı1 ....J. _.1\ "eY -.,;> • ,",' • J eY. '.J-'

1- Ma'rfıf cloKerlıl (ö. 200/815): "Tasavvuf, hakikatleri almak,insa.nların elindekinden ümid kesınektir". Kuşeyri, s. 149; Tezkire,c. 1., s. 372 .

.ı.:: •• ,):: J .1\..lj lSl.L.:-~ ~ )J) r.! JWi lSJ./. ~ ~i ....J.l..a;"

. " .li \J.j LS \.1>~ ~li ~ ),)~ LS 1.1>4

4.>,)>-ı.4.>iJ 'J=l-I\ll ~1t:.\i JL.fi JJo,Illıı ~ lSA 4.>i ....J~:ll))

.« y' \11 ~ \i Jl~ J&- J=l-'eLCb. 2- EbU Süleynı.an Durani (ö. 215/830): "Tasavvuf, Hak'dan baş-

kasının hilmediği amellerin sufi üzerinde cercyan etmesi ve sadece Al-lah'ın hildiği bir hal üzerinde sürekli Hak ile heraber olm.aktır". Tezkire,c. 1., s. 233.

3- Bişru'l.Hafi (ö. 227/841): "Sufi, Allah içİn kalbini saflaştırankişidir", Tezkire, c. 1., s. ll2.

J&- ~ Jj&- ~\ iJ;1 i.li r :JW ....JJ.,a;:J\ if 4.>..fl1J~ ~ i)

•• « "ıl' JS" J&- J;Jr ~\('LT; '"J> Jr

4- Zü'n-Nu.n el.Mısri (ö. 245/859): Zü'n-Nun'a tasavvuftan soru!.muş, o da şöyle cevap vermişti: "Onlar, Allah'ı her şeye tercih eden veAllah'ın da kendilerini her şeye tercih ettiği bir topluluktur". Kuşeyri,s. 149; Tezkire, c. 1., s. 133.

390 ETHEM CEBECİoCLU

J ~J~~.J Jı> p'A.O ı.J~ .•l~ ~LJ dyt:.:- IJJ';J ~~ IJTJi i:~;

II ~J! Jkti ($) Jl> ~ ~ L~

\~L t;~J~)' -'~ ."ll> ~ .ı...~ıtIJlf Jki \~L .:.ro Y' J J~i il

~l5'"J ,,,H> if d .•~. üp- i~1I uç. l!.Li l~lJ .:;.ıı ~~ Y' IJıf

.(("ll> uç. (~J:;..lll)';~ ~ ~\;

5- Yine Zü'n-Nun: "Sufi, konuşunca, sözü sahip olduğu hali yan-sıtan kim.sedir. Böylc hir hal vuku bulduğunda hir şey konuşmaz.Konuşmadığı zaman yaptığı hareketler, sahip .olduğu hali dile getirir.Konuşması da kcndini dünyadan kesmesi durumuyla ilgilidir". Tez-kire, e. 1., s. 126.

((:; J5'" ~ J..:..a! J :; o)~~ )' J J..:J\ il

6- Ebfı Türab ~ahşcbi (ö. 245/859): "sun, hiç bir şcyin kendisinikirletemediği ve hcr şeyin de kcndisi (vasıtası) ile temizlcndiği kişidir".Kuşeyri, s. 149.

.ı.ç.)J )J; ,,~ )' ($.lJI y' J 'IJ~ (I~) Ü~ r"l ~~\ L)

üt..I}JI ~)'J ,~J\} ~~II.J.ll;,,~ .ı....a~~f- J ~~ ~)'J. ~ıı.uı\ i)~ ): ....1~b

7- Seriyyii's.Sakati (ö. 257/870): "Tasavvuf, şu üç manaya gelenbir isimdir:

a) O, ma'rifct nuru, vera' nurunu söndürmeycn,

h) Kitab vc Siinnet'in zahiriyle çelişen batıni ilmi konuşmayan,

e) Kerametlerin, kcndisini Allah'ın m.eharim (yasak) perdeleriniparçalamaya scvkctmediği kişidir". Ku~eyri, s. 12; Tczkire, .c. 1., s. 282.

II ~\ ~~\ J' ,jJ"~j L)

((~~~i ili ~J...d\ L)

PROF. NICHOLSON'J;\" KRONOLOJiK ESASLı TAS.'\.VVl'F 391

8- Ebu JIafs Haddfıd (ü. 265/878): "Tasavvuf, baştan aşağı edeb-dir". Tezkire, c. 1., s. 331.

(i l>l~ .ıS:l.•) i)..tA •..•~ ı..>J_ ,y JJ-.QlIII

9- SeW b. Ahdullah eL-Tüsterl (ö. 283/896): "sun, kendi kanııuheder, milkini mübah gören kişidir". Kuşeyri, s. 149.

(.kA:.. (.)Ii>.~))~J.ı>"; jl~r~.J .).J.) j\~.J"~ JL~ A5'"~J!.:ı1JJ~l)

(ı)j J !.ll,.:.Ji r)~~J~ 0L~ J A jl~J~

,y ~i JL (.k.4.i1 J '.J~AJI 0.0 ~\J ,).J.SJ\ ,y LA..,.., ,y J."...al\ D

« yU \J ~A..u\ o.J.:.? ı..>y....\J ,~i

10- SeW h. Abdullah et- Tüsteri: "sun, pislikten annan, tefekkiirledolan, beşeriyetten Allah'a yönelen, yanında altmla çamur eşit olankişidir". Tezkire, c. 1., s. 264.

ll~.ı~ Jl> jlJ ı:;.'.ı~ri] ı..>\..i>-4J ~ ...\ 0~)~ !.l.J.j\ ~J~ II

II u...U\ 0.0 ).;11 ~i Jt IJJs:lI J rı..kll tl; 0~1 II

11- Yine Sehl h. Abdullah et-Tüsteri: "Tasavvuf, yemeği azalt-mak, Allah'a sığınm.ak, insanlardan firar etmektir". Tezkire, e. 1., s. 164..

J: J.J J-ı.J>' .J.i Jli>. j i~J! J~ A5'" ~ .•...;Td 0.r4i j i .J.i 1:.....J.

(I .ı)~jl~J! ü..u ı:.t!')~J )j\ j\~

if J 'iJJ; .ı.fi S\;.o li •..li ~!J Lt'" ,y JJ.,.ıJi :JW i.j J...a.:l\ if ~ i)

.(l~i f~ ölU\ ~ J J>12- Ehfı Said cl-Harrfız (ö. 268/881): Tasavvuf'tan sorulunca,

"sufi, kalhini Allah'ın saflaştırdığı, böylece kalbi nurla dolan, zikrullahlezzetini tadan kimsedir" diye cevap vermiş Tezkire.

392 ETHE1I1 CEBEcloGLU

13- Semnun el-Mulıib (ö. 297/909): Kendisine tasavvuftan soru-lunca "bir şeyi mülk edinm.emen, bir şeyin de seni m.ülk edinmemesinetasavvufdcrler" dedi. Kuşeyri, s. 148.

14- Amr h. Üsmün d-Mekki (ö. 291/903): "Tasavvuf, kulun herzaman, o anda kendisine en uygun gelen şeyle meşgulolmasıdır".Kuşeyri, s. l'İc8.

JS" J ..l.AlI 0~ 0i .J14; ~~\' ,:;ç. Stl 0~ç. 0'. J Jr y...»(~'J!\ ~ J}J'lI.C.~Jit..:..o~J

15- Ebu'l-Huseyn en-Nuri (ö. 295/907): "Sufi'nin özelliği yokluktasükun, varlıkta isardır". Kuşeyri, s. 149.

( ,)J'~)\ J.;.ç. .)~ 'iIJ i"w\ ~:ç. 0j:..J\ JJ~\ ..::,..j LL

16- Yine Ebu'l-Hüseyn en-Nuri: "Sılfiyye, kalpleri beşeri pislik-lerden ve nefislerin afetlerinden arınıp şehvetlerinden kurtularak, buşekilde Hak'la beraber yüksek dereceye ve birinci saffa ulaşan topluluk-tur. Onlar Allah'tan gayriyi terkettikleri zaman, ne maliklerden, ne dememluklerden oldular". Tezkire.

4•••••~ ,)i} ~~? ü')J~f' jl 01~1 0~ 4S".A;\ ij 0T 01:;-"'" L)

~'),)J JJi ~ .),)L; <ci~ u,Q.\t:;. iJAjlJ ol ...••Ji....•U...Ai ~T j\J ~i

«~}L~;J .A;~J~.!.llL..ı,j0.1:".)JI yj:-jIJ".\j\ öl:.- \)L:~ ~4 Jç.\

,u.•~\ ültTJ ;:.~i üI.)J~( ı:.r: rr.}' ~A.....iJ' ~ J~i il

. ..;=LI L~.wı~ .)..uIJJ}j\ ~\ J iJ) •.•.•~ rr\J~ w'" \J)J~J(i rJ!JJ.!~.J~L. ~ IJ-J"'" ..;=LI ~J"'\.. Jr \~; \.-1.

17- Yine Ebu'I-IIüseyn cn-Ni'ıri'dcn: "Si'ın hir şeyin kendine,kendisinin de bir şeye taalluk etmediği kişidir". Tczkire.

PROF. NfCrrOLSON'IN KROl'lOLOJtK ESASLI TASAVVUF 3'>:1

« ~ J~ ~~:-'" ~ ).,)JIJ ~~ Ji ~).,) ~ .• .ıS'~J~ ~T JJ ••••i)

a ~ J1~'1 ~; ~J1~ '1 :';.4 JyıaJI I)

/

18- Yine Ebu'l-Huseyn en-Niiri'den: "Tasavvuf, ne ilimdir, ne deresın (şekil). Lakin, o ahliiktır. Eğer o, resmden ibaret olsaydı mücahedeile ele geçebilirdi. Yok değer ilim olsaydı, öğrenmekle kazanılabilirdi.Fakat o, Allah'ın ahliikıyla ahlaklanmaktır. İlinı ve resın ile ilahi ah-lakı elde etmeye de gücün yetmez!" Tezkiıe.

(') .;S=I ~ ~\ j~' :,;~ i}ç. 4;J ~\ iJ.•.•) ~.jy.aj D

J~ı ~~ ı.S..i,;,J""'~ rw. ı.S~.Y.r .JIJ ı.S~T ~~ o..\A~. ı.>~~

~.,) i.J"".I. ~ ~..L.T ~ J~~ ı.S\,b:. ~ J 4iı1 J~ 4 ıJD;i 4f ~ .•.•I

: ~.rV J ,( Ö.)ljl)« i}~ .;J .LA.)

j..a:L. t.-) ~Lf.,1 .i,j'J S J1> ~SJ J ,~~ 'lJ t.-) ~~I ~ L)

J J . 4iı\ J~4 J1;i ~ J . ~4 J:Z~ Wç. ~L)) J ö.AAl~l~

.U ('JJt {tO, ~J.)'IJ~ 'J\ Jç ~:D LJi ~

19- Yine Ebu'l-Huseynen-Nuri: "Tasavvuf, hürriyet ve kerem;tekellili'ü (başkasına yük olmayı, ağırlık vermeyi) teık ve cömert-liktir" . Tezkire.

20- Yine Ebu'l-Hüseyn en-Nuri: "Tasavvuf, Hakkın nasibi içinnefsin nasibini toptan terketmektir". Tezkire.

394 ETHE1\! CEllECtO(;UJ

21- Ehu'l-Huscyn en-Nuri: "Tasavvur, dünyayı sc\'mcmc, Meda'-ya muhahhet beslemedir". Tezkire.

22- Cüneyd-i Bağdadi (ö. 297 /909): "Tasavvuf, HV.kkın sem sen-den öldürüp -seni Kendisiylc diriltmesidir". Kuşeyri, s. 148.

II ~~ ~ .liı\ L iJp.; iJiJ"

23- Cüneyd-i Bağdadi: "Tasan'uf, alfıka olmaksızın (başka şeylerebağlanmaksızın) Allah'la heraber olmandır". Kuşeyri, s, 14.8.

II lr.' ~ 'lö;:'•.~~\ II

24- Cüneyd-i Bağdadi: "Tasavvuf, sulhü hulunmayan bir savaştır".

Kuşeyri, s. 149.

IIt J'}- (r..' J> ~ '1 »-IJ~! jAi r [~.J~i] i)

25- Cüocyd-i Bağdadi: "Onlar (sMiyye), başkalarının içlerinegiremediği tek bir ailedider". Kuşeyri, s. 149.

II tY\ L Jr J t..~....\L ~JJ t..~\L j'~~J.,a;l\ i)

26- Cüneyd-i Bağdadi: "(Tasavvuf,) topluluk halinde zikr, istima'-da veed, ittiba'ile (İslama uyarak) ameldir". Kuşeyri, s. 149.

27- Yine Cüneyd'den: "Su£i, toprağa benzer, her kötü şeyona atı-lır, ondan ise iyiden başkası çıkmaz". Kuşeyri, s. 149.

PROF. NICIIOLSO:\'IX KRO:'-lOLOJiK ESASLl TASAVVüF 39:;

1(". ,.... ~ J • ,•••.(1"J-rj' .l.kAlU) <; JS'" J-12:.~ı..:-' l~.J lS'"J.l~ l.ill) pll LAJk: V;'.J 'iU <li1))~ .

28- Yine eiineyd'den: "sun, iyi ve kötü herkesin üzerinde gezdiğitoprağa; hcl' şeyi gölgeleyen Imluta; her şeyi sulayan damlaya (yağmura)benzer". Kuşeyri, s. 149.

- J o •LSJ""" ~ JS'" ı:;A ~_:A.k...,i ı:;J '"li,a.ll: ~i ~~ 0i ~~\))

uJJ~\ J+; ~i

29- Yine eüneyd: "Ta.savvuf, Allah'ın safayı (arınmayı) sana haskılmasıdır. Allah'tan gayri her şeyden arındırılan kişi, sufi'nin ta kendi.sidir". Tezkirc.

lS~J ~j,) )~J~ cil~ ~,oy\ .•..rl.!.\ J,) 0J~)1 J,) ıS ~_jT JJ"" II

JI.lA;J .)Jb oJ...uIJIoJ..liIJ J~i {-WJI (-Lj) ~J! lSl..i> 0~} .o..li}

J ü~t:... ı.:.JJ.J.) \S".J,o JJ;'JI Jy) ı..:-'.J~i ~J' .J':P) 1,.S"':ç. .lA;

:~:'.lNJ ,(öj'jj) li{....) JT J&-J ~ç.~\ J"", ~ vP~\J\vP~\

t.tk li (-.II I...•..\ ,,-;-1;~_i li" l:i..ui if ~Y\..Ji ~i V"'> t 4.1" J J...all»i

o.lA;J DJ b 0j~ 4jj> J 'J:&-l.c"'l~-=S'" 4...:W 0lf ı:;,o J : 4iı' ..fA i)J.~ vp~1S'" 4"",~1) ,4jl~\:...J ..rr JJ..:.) -:;y J ',->~.l.Q..iS"'

.(({';'J 4JT J~.J ~ J~30- Yine eüneyd: "SMi 1,albi Hz. İbrahimin kalbi gibi dünyevi

kaygılardan seMmet bulduğu halde Allah (c. c.)'ın emirlerine itaateden kişidir. SufI, teslimiyyeti İsmail (Hz.)'in, teslimiyeti hüznü Da-vud'un (Hz.) hüznü, fakrı İsa'nın (Hz.) fakrı, münacatta şevki Musa(Hz.), nın şevki, ihlası Hz. Muhauwıed (s.a.s.)'in ihlası gibi olandır".Tezkire.

L ~ .•..\ J>~,J J,:::.;S ~-iT.J.) oJ..:.; ~li' .J~i ~ ~ J.,.aj IIi

li j>'~.v v:.ı::-.J J ~ .•.•i J=--~.v ~ i>. .::....AS Jl> ~.v

396 ETlIEM CEBECtOGLU

~~ı) ~~i ~.;l;.lı ii .;Jl ~J'\i ~ ~_ı.;. II ~ ~ ..:..~ ~~:J\ ı)

(ı..;ıı ~ •.I::".J J .;Jl..:..~

31- Yine Cüncyd: "Tassavvuf, sufide kaim bir sıfattır". "Bu Hak-kınmı, yoksa halkın mı", diye sorulunca, "hakikatte Hakkın, şekildehalkın sıfatıdır" diye cevap verdi. Tezkire.

~\~ jlJ ı.>.J'.~ ~';..;AU;.ıS'~4j./. ":"A~ ~J..,a) ~,~ jl ..li~;'«~J~ ı.>J./. 0~~ ("" ~ ı..r-;

":4:4~ ı)&- JW'Y J o.J"l~.~ : JW ~J.,a;l\ w> ı)&- o)L l)

• II~..l-tt'YlJ

32- Cüneyd: Tasavvuf'un hakikatinden sordular. O da şöyle cevapverdi "Onun zahirine yapış, hakikatından sorma. Yoksa onu ifsad eder-

sin." Tezkire.

«(Ji .'Yı.1l..ı.; a.S"'t4Tj\":"""1 ..liJI~ 0~\ it:t •.) ..A;.;T0l:i.r"lJ

33- Cüneyd: "SufHcl' Allah'la kiiimdirler. Allah'tan başka kimse

onları bilemez". Tezkire .

.;~i ~)A..J ,Jl.iJI l~ lJ,~J~'Y j> ~JlAll ~ ~~i»

~LA..a.L1 ;,ljl:... J ,V'"'A:JI ~\J ~~ J ,~~\ ~IA"", ~t;.lJ ,~\

~.aJ~1 c:..,a.:.lIJ '..A~~IJl ~ Y"l" YJ '4A:.4:l\ iJ~ ';~LJ '4:>'J)\

4# ..ilI J"" ~\ EY'J '4A:4~\ öl&-I.) .• J ~p~'i\J ,;,..~\ ~

« ~.rı\j t' J34- Cüneyd: "Tasavvuf zatl zaaftan kurtulanadek kalpleri tasfiye

etmek, tabiatın ahliikından ayrılıp beşeri sıfatlardan sıyrılarak nefsinkötülüklerinden kaçınmak, ruhi sıfatların münazelesi, hakikat ilim.lerine bağlanma, Ahiret'e yarar bir iş, cümle Ümmet-i Muhanııned'e /

PROF. NICHOLSO~'I:'<I KRONOLOJ1K ESASLı TASAVVUF 397

halisane nasihat, Hakikat'e riayette ihlas ve şeriatta Hz. Muhammed(s.a.s.)'e ittibadır.

~ ) ~\ )~:ı;~L.,.;J tT~ (J~.f'jr J ~1)f'.1 ~L.i....,~).,aj)) ,

• ~.J,.j) • (öJ)..8I) «~\ Jl:=>\ ~ Jl>4 ~b

~ Jl:=>':JI ~A~ (Ji J }~J;.I ~./. L. jr)).I"" ~\ ~L4....,~J.,4:1I i)

(( J1L:I ~ ı!J;i35- Mimşad6 Dineveri (ö. 299/911): "Tasavvuf, sırların arınması

ve Cebbar (Aııah')ın razı olduğunu yapmak, insanlarla sobhet etmeklebirlikte ihtiyarı bırakmandır .

.;;\~ ~~J ..l~\~~ (J~? J~) ~~.i L>J~I); ~."...a;))((~l:i )~ £L>~ j\

~./'!. ':J ..$> ':JJf~ (J)Ç.,j (Ji ; y (JiJ ,~, ~~ (Ji ~~i ))

((.ıJ ~ ':JL. J) if .j.,J (JT) '~i

36- Mimşad Dineverı: "Tasavvuf, gınayı açığa vurınan, halk senitanunıyacak derecede mechill kalmayı tercih etmen, kendisinde hayırbulunmayan her şeyden lifiyette bulunmandır". Tezkire.

(i ~./. I.•Jç. Jlıü ~\ ~ ~\ JL..ı;""1 D : JLü ı,jy,A:1I if {..JJ J..-37-Ebil Muhammed Ruveym (ö. 303/915): Tasavvuf'tan sorulunca

şu cevabı verdi: "Allahü Teala ile birlikte Allah'ın irade ettiği şeye nefsibırakmaktır" .

~i) ,;l.ö':J\) .JAAl~ ~W\ :Jl-.A> ~~ Jç. ~ ~)~i II

((;l::::>-':JIJ ~~i !J;) ,;~)f\J J"u4

6 Affifi bu kelimeyi Miııışad diye, özellikle harekelediği için, biz de metnin aslınas£ıdık kalarak öylece kaydettik.

398 ETHEM CEBECloGLU

38- Ruveym: "Tasavvuf üç hasıete dayanır: Fakra ve iftikara ya-pışmak, isar ve tevazuyu gerçekleştirmek, çekişmeyi ve ihtiyarı terktir".,

« ol,.,.... (.ır ~IJ ,4i J~ (.ır ~~:l\ ~J~\ i)

39- Ali b. Sehl el-Isfehani (ö. 307/919): "Tasavvuf, Allah'tan baş-kasından teberri (uzaklaşmak) ve Allah'ın gayrisinden tehallidir (sıy-nlmak)". Nefehiltü'l-Üns s. 116.

«\~i ~ ':J J ~i ~ ':J ül..il\ Ji...\~J i) : JLü JJ~\ if ~40- el-Hüseyn b. Mansfır el-Hallae (ö. 309/921): Sufi hakkında

sorulduğunda şu cevabı verdi: "Kimsenin kabul edemediği, kendisininde kimseyi kabul etmediği zat vahdaniyyetidir". Kuşeyri, s. 148.

Jlii ~yıo:ı:J\ if ~./_);-I ~ ~i ~»• J J 1(' .1'

«(j~ _J-f.>. ı..r if [.Jrl J ,~...•

41- Ebfı Muhanuned el-CüreyrF (ö. 311/923): Cüreyri'den tasavvufhakkında sorulunca şöyle demişti: "Yüksek ahlakın tümüne dalmak vekötü ahlakın hepsinden sıyrılmaktır". Kuşeyri, s. 148.

42- Ebfı Muhammed el-Cüreyri: "Tasavvuf, edebe yapışmak, hal-leri rnurakabe etmektir". Kuşeyri, s. 149.

~ti ~ if ~)al\ ~ J '"",..ü:.l\ ~ ~,,~\ ~JJ 0~\))

(( "",,;aA; ~ if o:;'" "lo ıf ö..\A \~.

43- Ebu Amr ed.Dıniaşki (ö. 320/932): "Tasavvuf, kainatı yara-tıklan noksan görmek. Her noksandan münezzeh olanı görmekle nok-san olan her şeye gözü kapamaktır". Nefehatü'l-Üns, s. 175.

7 el-Cüreyri kelimesi de, metinde bu şekilde harekelendirilmiştİr.

PROF. NICHOLSOi\'IN KRONOLOJiK ESASLı TASAVVUF 399

((~tA..,aj1J ı!J~ ~\j ..L4. JlJ.:I J ~&O ~\j ~j ••Ji> ~,J..a.::l\ »

44- Ebu BekI' cl-Kettani (ö. 322/933): "Tasav\'uf ahH,ktır: Ahlakbakımından senden fazla olan, sara da da senden fazladır". Kuşeyri,149.

45- Ebu BekI' el-Kettani: "Tasavvuf, safa 've miişahededir"; Tez-kire.

((~~.1:4)~_\ Tj\ .ıS'~,J~~~~)i ı!J~~.;:Ji ~\k ~ ~ .••\ ~ J,J"" II

((4.:.A .ilI ~~~ 0i ~ J~ t.>..uı ~.111 ~ ~lk J1)2j if J,J..ııl1D

46- Ebu Bekr cI-Kettani: "Sufi, taatine tevbc edilmesi gerekenbir günah gözüyle bakan kimsedir". Tezkire.

((...:~ ~), 01J ~i ~4 J&O ~t;)'1 ı..:t)~\ i)

47- EbU Ali Ruzbari (ö. 322/933): "Tasavvuf, koğulsa bile sevgilininkapısına diz çökmektir".

48- Ebu Ali Rı1zhari: "Uzaklık pisliğinden sonraki yakınlığın saf.vetidir" .

..ı.:=:u ~ rJ"l) ırA; jj\,,:,~J ~ .1..:.OY.ı..:t)"" .ıS' I.:-jT J)"" »

(( lAk.,Q.A .ti' !J}..•J tA; ır! j \ i)~i~ ~j i

~ J ,L.iJ:.I i\-1, 4-.4J rk'l J dA..ııl\ J&o ~~\ ~ ~ J ~I II

.« Ja..all J:.:... ~,J ,L.4ALI~IJJ t;;..ı.l\

400 ETIIEM CEllEctoeLV

49- Ebu Ali Rı1zbarı: "Sufi, sam üzerine sM giyen, cefa yem.eğiylenefsini doyuran, dünyayı ardına atan, Mustafa (s.a.s.)'nın yoluna girenkimsedir". Tezkire

({~ı;fJ ~r~i J Jt>:.;ı ~AS\':..-:~ ~-J..,a.i ~ ...\j~..f. ı$J jl II

• « ~ı.;s'J ~' J J\~L i) : Jw ~-J~i :r ~))50- Abdullah h. Muhammed el-Murtaiş (ö. 328/939): Tasavvuf'-

tan sorulunca şöyle dedi, "işkal, telbis (karışıklık) ve gizlernedir". Nefe-hatü'l-Üns, s. 230.

«ltılh&. '~)~~j)'~~-J\A~ .~ j\~-J'; JL,., ıS ~...iTJ~ II

«~LbJlet'"- :r ~~J\~~\ ~"'. 0" W; ~ if J-J..all II

51- Abdullah h. Muhammed el-Murtaiş: "Sufi, kendini tüm bela-lardan arındırıp tüm bağışlardan kendini çekendir."

« ~ ~~A;)'i ~ y.oa:JI II

52- Ebu'l-Hüseyn el-Müzeyyin (ö. 328/939): "Tasavvuf, Hakkaboyun eğmektir". Kuşeyri, s. 149.

J.J4- ~ ....~j' ,JJjf \)J )..\il ı.>.J~ ~i. J:J~~ # ~~ i)

(()..Af J ~4~ ~~~ t.k;&J '.J~J:.I~ ~k,J lc.LP)i J ,)..u~1 ı$.J~ ~~ ~1.ıA ~~l II

• (i .JUAl\ J Jl:-GlI

53- EbU Abdillah b. Hafif (ö. 331/942): "Tasavvuf, kaderin getir-dikleri altında sabırlı olm.aktır.Allah'ın verdiğine razı olmak, gölgelerve çöller kat' etmektir". Tezkire.

i

PROF, NICHOLSOi\;'g KRO:\"OLO.ıİK ESASLI TASAVVUF, 101

54- Ebu Bekr cl-Wısıtı (il. 320/941): "Sufi, kelamı wretten olan,sırrını düşünmekle aydııılatan kişidir". Tezkire.

(i "rA ~ ~ \ e:- w..•.J1J:.\ ~ J.,a.::l \ II

55- Ebu Bckr eş-Şibli (ö. 334/94,5): "Tasavvuf, tasası7.-kedersi7.olarak Allah'la heraber oturmaktır". Kuşeyfi, 149.

: C \ ) ~_.4:J ~~,,~~ iJ JlN .11~ Jı.4 J~ JlJ,: \ :r t,kA.:.•J.J~1I

( Cr) Ji; J Jli f .J'..Ç. JS""' ,y- t,ki

56- Ebu Bekr eş-Şibli (ö. 334/945): "sun, halktan kesilip (uzak-laşıp), 'Seni Kendiın için ayırdım' ayetindeki gibi Hakka yapışan kişidir.Allah Kendinden başka her şeyden kulunu keser, sonra da 'Beni göre-mezsin-Ien terani-' dcr". Kuşeyri, s. 149.

57- Ebu Bekr eş-Şihli: "Tasavvuf, yakıcı bir şimşektir". Kuşeyfi,149

58- Ebu Bch eş-Şihli: "Sufller Hakkın kucağındaki çocuklardır",Kuşeyri, 149.

59- Ebu Bekr cş-Şibli: "O, yaratıkları görmekten konınınadır".Kuşeyri, 149

(1) Araf Suresi, Ayet: 143.(2) Tahô Suresi, ayet: 41.

402 ETHFM CEBEctoeLV

((,) ~ o..\ .•U ~y':" y..ıS' .:.ıL.j .:.ıT ~ "\";'4 .:.ıl:.~ ~ ..:...-iT ...;"~ II

( .:.ı.J~ .:.ıi ,J~ .:.ılS' lf JJ',ı2.1I .:.ı~ .:.ıi"';".J.,.a::l\ II60- Ebil. Bekr eş-Şibl!: "Tasavvuf, sufinin (şu andaki) olmasından

ünce, olduğu gihi olmasıdır". Tezkire.

« d~\Ül&-1.1"J ..:....••.\ l..S~j ~.; rj.J,.a.';

(i l.J",l,ij~' ö~\J" J (.5.J.4I1..k~"'; ...;"..,...::11 )1

61- Ehfı Bekr eş-Şibli: "Tasavvuf, kuvvetleri zabt (kendine hakimohna), nefesIere riayet etmektir". Tezkire.

u ~~ ~ Jl~\.) ,jJ,,":}.;;.. .~~ ~ ..l.;.~J.J"" c$i J J.,..., il

«#':Js. 'Yl:~ -y")lJ,:\ c:.~1$../_ ~> l:t.J""'" JJ..,ı2.lI .:.ı.J~ 'y II

62- Ebu Bekre eş..Şibli: "Sufi, tÜJn mahlukatın geçimini üzerindegörmedikçe sufi olam.az". Tezkire.

(i J.J..4.4l1 !J; 4.1) rj)',ı2.::l\ il

63- Ebu Said ibnü'I.Arabi (ö. 340/951): "Tasavvuf, fuzuli olaw ta-mamen terkten ibarettir". Nefehatü'ı-tns, s. 248.

((Jr .f. ..:....•JU .•J ..:.....\ J.o \ ı.s" L;';- ..:...$ ~.J,.a.'; jI ..\j .1:.•••.f. II

«j.....JI 4..JI..\.•.) J.o~l ı,j..,..,p il : JlA; 0.J.,.a::l1 if o}L64- Ebu'l-Hasen el-Bil.şenci (ö. 347/958): Ona tasavvuftan sordu.

lar, şu cevabı verdi: "Tasavvuf emeli zayıflatmak, amele devam etmek-tir". Tezkire.

JkiJ ..:...:.r:-!j\ .:.ı.l..T.:.ıJ.J'!.J ..:...~~~.)~ ..:........\ ı..r-A; C> ,j.J~ II

II ~::ıs::!ı:s\~ .:.ı~.J'

«4:1~4..;J-\Jl}iı:J1 '~A\rj.< ~JJ~'J '~~.J~IJ IJ'"'A:JIC> rj~\ II

PROF. NICHOLSON'IN KRO:\OLOJtK ESASLı TASAVVUF 403

65- Ca'fer d-Huldi (ö. 348/959): "Tasavvuf, nefsi kulluğa bırakıp,beşeriyettcn çıkmak, tamamen Hakka nazar (yönelmek) ctmektir".Tezkire.

(i ~ J J.Ai ı.:,.i..J::> ı.:,.-i::>Jr' ~ ı.,jJoA.'jl)

II '-S'rı \ J J/} i ı.:,.'i. ~..all ı.,j.JoA.::lIl)

66- Ebfı Amr b. cn-Nüccyd (ö. 366/976): "Tasavvuf, e.mr ü nehyaltında sabırlı olmaktır". Tezkire.

67- Ebu Abdullah cr.Ruzbarı (ö. 369/979): "Tasavvuf, tekcllüfüterk, tazarmfu (zındık-mın fiilIcrini, halk kötü desin diye Melihnilerdeoldu gibi) işlemek, teşerrüfü hazfetmektir". Nefehatü'l-Üns, s. 300.

~ iJ.JÇ.,~'j J '" ~ ~ 'j J u";) J~ 'j ı,$'- ~.J"" J.JoA.11iJ.JÇ.,~'j L)

((JW ..;:lIJl J\.J>-~I j(J .v.:ı:-J.AiJ.J~J ,..;Ltı ~ J~~

68- Ebu Muhammed er-Rasibi (ö. 3/7/977): "Yer yüzü kendine darolmayıp, gök onu gölgelemedikçe, halk yanında kabul görmeyip herhalükarda mercii Hak Teala olmadıkça bir kimse sun olamaz". Nefe-hatü'lüns, s. 304.

~ J>- iJJ..l! iJl+:ı:-j\ ~T ~r' ..l~l! 4\~ ı.,).J~ a [~J.:,;.])

ı.:,..•••.AiJ\..l>.ı,~::».ıs=' Ji l~ ::>.J';' .J'C ~TJ ~l.... ~jJ ::>~; ii} ~

..ljIJ..l> iJ~ JJl.4l1 -'j\~J:lI ..l,,! ı~ıj~:.A -'jj u~~~ L>~ ::>~ JIJ

PJÇ,;j j~~::> ~ ~ ~L~IJ

J .ı,1L>.Jl.•.•'j J ;.>1)'j d J.J..aJ1 : Jl.4j ı.,j.J.,a.:l\ ,:;ç- ~\ JL l)

~ ,~ıj.J o./JJ l. !ıu..L)ll\ 0u Jl oJ.•i~ r dj ~~4'jl ~;..u\

II 01.J.•.•:; Jl ~~ ..l~ )2~ ( ~U Jy.all ..l:ı:-J bL ~JJl.4l1 'jl ..;:lı

404 ETHElIf CEBECioCu;

69- Ebu'l-Rasen d-Husr! (ö. 371/981): Halife ona tasavvuftan so-runca şöyle ecvap verdi: "sun, dünyada Allah'tan başkasıyla tcselli verahat bulm.ayan, her işini, kendisi için takdir edileni bilen ve Rah-hisine havale eden kimsedir. "Rak'tan sonra sapıklıktan başka nevar?" (Yunus /31) Sufi hir kere Rabbİsini buldu mu, artık O'ndangayriye nazar etmeı:". Tezkire.

ı.>J) 0J~J ~J~j 0T .1""'\: ı.::..~~J\; ü\iT jl 0~ ~ ı.::.._;TJy"" II~,

(i ~~;;\ J.J~ \.J.JlDJ.J ü~\J> J ..ı.:.~'.'i0T jb~ -.;>\)

~J JJ bL ü") dJl e-./. t \:jJ.IIü\j T üS:- ~j i~l ü" J)..all II

• (i J\~ ~j;i~~i~ ~) •••.:s:- JJ~ r J:L\ ~

70- Ebu'I.Hasen el-Husr!: "Sufi dün}a afetlerini terkettiği zaman,artık hir daha ona dönmeyen; Hakka yönünü döndürünee O'ndan sap-ınayan; olayların haline etki yapamadığı kişidir". Tezkire.

, ı.::.. .•..•\JI ~l~J\ Ü\A"""J ı.::....... \ Ji ~J~JJ\ J.~J 6'~,::._jTJJ"""I)

((~) ~ JS:- J..4j Wj.j JS:- ,y <.S~

~.jf ü" ~i : •.:~> ~lA"""J ,o~.J~J oJ.~J 0lf ü" JJ.,.:ıl1 i)

. (l"U .jJS:- ..w71- Ebu'l-Rasen doRusri: "sun, vecdi vücudu, sıfatlan meabı

olan kişidir . Yani nefsini bilen Rabbisini bilir". Tezkire.

((~..,,>- ~J~ J j \ J.••~ ..1.:': ~j ~)~ Y I.JJ \ •.$" ı.::..-; TJJ""" II

(i t"'~~.."S" i:>J~ J .J 0JJ.~ ~ ,y JJ..alI))

72- Ebu'l-Rasen Cı-Rusr!: "Sufi, insanların kendi varlıkları gibihir varlığı kendisinde bulamadıkları kişidir". Tezkire.

(lül..iJ~ ü.JJ..ı.S"jl ı.::..-b ı.>lA""" .jJ...:V)

• a ülAJ\~\ ö.JJ..ı.S"ü" ~i\""" ~ 0J~ 0i .jJ~l\

PROF. NICHOLSON'IN KRONOLOJİK ESASLı TASAVVUF 405

73- Ebu'l-Hasen d-Husri: "Tasavvuf, kalbinin muhalefet pislik-lerinden arınmasıdır". Tezkire.

(i J~lA>- Jl.,ajIJ ~~ ..,.ziJJ ~ .•••i ~~ t.w~J.,aj i)

.« .;lAJ-\ Jl..ajl J .;">\J,:\ uat JJ ~~ııll & ~y.a:l\ II

74.- Ebu Osman el-Mağribi (ö. 373/983): "Tasavvuf, ahıkalankesınek, mahlukatı terketmek, hakikatlara yapışmaktır". Tezkire.

(101)~\.I. .I. 0~.ı5'Jj~ ol':"J ..:..-ll> ~b 0~ ~J..aj))

L( 0Iy':'iU olJ:.I Jj~ J J\;L\ ~L»:-1~y.a:l\ II

7.5- Ebu'l-Abbas en-Nihavendi (ö. 400/1009): "Tasavvuf, halini(kendine makam, payc vermeyi) gizleyip, ihvana makam dağıtmaktır".Tezkire.

~~; Jy,<:J übl~J ~~.•••.I. JJ.,,<:J J ~~j JJ.,,<:J O~~ J c!:~'.JJ.,,<:J II

« ~yi 6,)'y' 0T J J.,,<:J

• « ~b ~ J ':1 W.• J J~\ J~,.;blç.J ;.,..J .•••'1• .;bl~ J ~.;fo. JJ~\ ~)l

76- Ebu'I.Hascn d-Hurkani (ö. 425/1033): "Sufi, hırkası, Becca-deleri, yiyeceği, ve adetleri olmayan, hatta varlığı hile olmayan kişidir".Nefehatü'l-Üns, s. 338.

u~\ oJl:....J ol£ ~ ~J ~~~l>- ~~l:tT! "r.ı~t.>3JJJJ.,,<:Je« ,)~; ~l>- u~:;"'~ ~ ~\ ~~ ~J~ ~L>-

~~ J ,1':1J) JL J~ ':1 Jl J 'ı..rtP- Jl J~ ':1Jtr J J~i »

'(I,)J':"J JI A':177- Ebu'l-Hasen el-Hurkfmi: sun, güneşe ihtiyacı olmayan gün-

düz; aya, yıldıza ihtiyacı olmayan gece; varlığa ihtiyacı olmayan hir yok-luktur". Nefehfttü'I.Üns, s. 338.

406 ETHEM CEBEC10GLU

~TJ ~~ı.»~ .f")~ ~T d ~~J~ ~(J..i~J9 \) t:f' I)

(i ı.ft~~T j.f. ~jT J d'J.! ı.»~ ~( )~

::JJ~J ,i.l&.L.::J J l.• JS"" if ~ ~i :Jl4' ~J~i if ~\ J1L II

.((~ı~~i~.;.;"t;~~~iJ ,!.l~J l.. jS;

78- Ebu Said b. Ebi'l-Hayr (ö. 440/1048): Tasavvuftan soruluncaşöyle dedi: "Kafandaki her şeyi boşaltman, elindeki her şeyi dağıtman,musibet geldiğinde feryad etmemendir".