profili i kosovës - esiweb.orga.pdf · profili i kosovës, si dokument, në përbërjen e vet ka...

1

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR

INSTITUTI PËR PLANIFIKIM HAPËSINOR PROFILI I ZHVILLIMIT HAPËSINOR

INSTITUCIONET E PËRKOHSHME VETQEVERISËSE QEVERIA E KOSOVËS MINISTRIA E MJEDISIT DHE PLANIFIKIMIT HAPËSINOR

INSTITUTI PËR PLANIFIKIM HAPËSINOR

PROFILI I KOSOVËS ZHVILLIMI HAPËSINOR NË KOSOVË

Prishtinë Qershor 2004

2

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Përmbajtja Planifikimi për një të ardhme më të mirë 3 Roli dhe natyra e planit 3 Roli i Profilit si dokument 4 Qeverisja, pjesëmarrësit dhe rolet e tyre 4 Rolet – vendimmarrës / jovendimmarrës 5 Konteksti në rajon dhe Evropë 5 SfIdat zhvillimore 7 Procesi, fazat, fushat tematike, burimi i të dhënave 8 Kosova – të dhënat themelore 9 Demografia dhe zhvillimi social 11 Demografia 11 Gjendja Sociale 13 Banimi 14 Arsimi 16 Shëndetësia 18 Mjedisi dhe shfrytëzimi i tokës 21 Mjedisi – ndotja dhe degradimi 21 Degradimet 24 Shtrirja – rrjeti i vendbanimeve 27 Fatkeqësitë natyrore 29 Zhvillimi ekonomik 31 Përfitimi i një jete - Ekonomia 31 Gjendja ekzistuese ekonomike e Kosovës 32 Bujqësia 33 Industria 34

Tregtia 36 Zejtaria 37 Turizmi 37

Energjetika 38 Sistemi bankar 39 Infrastruktura 41 Transporti 41 Telekomunikimi 43 Gazsjellësi dhe naftësjellësi 43 Energjetika 44 Shfrytëzimi i ujit 45 Mbrojtja e ujërave nga ndotja 45 Deponitë e mbeturinave 45 Udhëzimi për lexuesin 47

3

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Planifikimi për një të ardhme më të mirë Planifikimi hapësinor është planifikimi i hapësirës fizike e cila na rrethon: Hapësira ku janë të ndërtuara shtëpitë tonë, hapësira në zonat urbane dhe rurale, hapësira në të cilën janë vendet tona të punës, hapësirat e rrugëve, infrastrukturës dhe trashëgimisë natyrore dhe kulturore. Hapësira ka rëndësi kyçe për zhvillimin e një shoqërie, e cila ndikon në përcaktimin e prioriteteve për investime, për të cilat nuk mund të vendoset brenda natës, prandaj, konsiderojmë se është koha e fundit për fillimin e një procesi të tillë të planifikimit. Planifikimi Hapësinor në Kosovë edhe pse si aktivitet institucional është zhvilluar që nga periudha e pas luftës së Dytë Botërore, në praktikë nuk shquhet me ndonjë rezultat të dukshëm. Sot, me vendosjen e Kornizës Ligjore me Ligjin për Planifikim Hapësinor dhe akteve nënligjore, është bërë hap i madh drejt trendeve aktuale të legjislacionit në fushën e planifikimit në Evropë. Ngritja e institucioneve vendore të planifikimit në nivelin qendror dhe lokal shikohet si element qenësor në organizimin dhe funksionimin e veprimtarisë së planifikimit. Është themeluar Departamenti për Planitikim Hapësinor që do të merret me politikën e planifikimit, implementimin e programeve të nivelit qendror dhe monitorimin e zhvillimeve në hapësirë. Është themeluar edhe Instituti për Planifikim Hapësinor, si njësi e Ministrisë, që do të merret me hartimin e dokumenteve të planifikimit, hulumtimin e trendeve të zhvillimeve hapësinore dhe me krijimin e bazës së të dhënave hapësinore. Hartimi i këtyre dokumenteve duhet të shërbejë si udhëzues për të: • identifikuar lokacionet me potencial të zhvillimit hapësinor të rajoneve të

ndryshme në Kosovë; • aprovuar politikat lidhur me vendosjen e zhvillimit të industrisë, banimit,

shërbimeve, zhvillimit rural, turizmit dhe trashëgimisë natyrore e kulturore; • identifikuar rolin e qyteteve kryesore dhe veçanërisht Prishtinës, si

kryeqytet, në zhvillimin e përgjithshëm socio-ekonomik dhe kulturor të Kosovës.

Aktualisht, trendet e zhvillimeve në hapësirën e Kosovës nuk janë të volitshme. Ato karakterizohen me probleme të mëdha të ndërtimeve të shumta ilegale, të cilat shkaktojnë probleme në infrastrukturë dhe shërbimet i bëjnë më të shtrenjta. Roli dhe natyra e planit

Plani Hapësinor i Kosovës është dokument i cili duhet të promovojë interesat e përbashkëta të banorëve të Kosovës, për një zhvillim më të shpejtë ekonomik, me qëllim të përmirësimit të kualitetit të jetës, por njëkohësisht edhe të mbrojë resurset, trashëgiminë natyrore dhe kulturore. Me vendimet të cilat do të miratohen, Plani Hapësinor duhet të: • Udhëzojë sektorët dhe agjencitë e qeverisë në hartimin dhe

implementimin e politikave dhe vendimeve për investime publike të cilat kanë dimension të theksuar hapësinor ose mund të ndikohen nga hapësira;

• Ndikojë në vendimet politike, lidhur me investimet strategjike në infrastrukturë, posacërisht në transport dhe telekomunikacion;

• Përkrahë zhvillimin e balancuar në mes të zonave të zhvilluara dhe zonave me zhvillim ekonomik më të ulët;

4

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


• Përcaktojë lokacionet strategjike të cilat do t’i favorizonin jo vetëm zonat urbane por dhe ato rurale;

• Poashtu duhet të jetë udhëzues në hartimin e planeve tjera zhvillimore - komunale dhe lokale.

• Vendosë principet gjenerale të praktikës së mirë të planifikimit hapësinor, për të mundësuar që mënyra e vendosjes së popullsisë, punësimi dhe shfrytëzimi i resurseve natyrore t’i shërbejë më së miri zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik dhe kualitetit më të mirë të jetës.

Plani Hapësinor, përmes një procesi gjithëpërfshirës dhe transparent, duhet të krijojë kushte për sigurimin e lokacioneve për investimet kapitale të zhvillimit ekonomik të përmirësojë shërbimet e infrastrukturës, dhe të mbrojë trashëgiminë natyrore dhe kulturore. Roli i Profilit të Kosovës si dokument Dokumenti i profilit të zhvillimit hapësinor të Kosovës, vlerësimi i gjendjes ekzistuese në Kosovë, vlerësimi i resurseve dhe kapaciteteve investive, sfidat e identifikuara dhe regjistri i çështjeve të ngritura, gjatë konsultimeve publike nga pjesëmarrësit, duhet ti japin orientim zhvillimit të ardhshëm të Kosovës. Profili i Kosovës, si dokument, në përbërjen e vet ka të dhëna dhe analiza, të cilat në bashkëpunim me sektorët e ndryshëm, shprehen në formën e hulumtimeve të përmbledhura në një raport. Qëllimi i këtij raporti është paraqitja e gjendjes së zhvillimeve në hapësirë. Qeverisja, pjesëmarrësit dhe rolet e tyre Qeverisja, si proces i vendim-marrjes dhe implementimit të vendimeve të marra, mbështetet në aktorët formalë dhe joformalë të involvuar në proces dhe strukturave formale dhe joformale të vendosura për të marrë vendimet dhe implementuar ato. Parimet kryesore të planifikimit hapësinor, lidhur me qeverisjen e mirë janë: Pjsesëmarrja publike; Sundimi i ligjit; Transparenca; Përgjegjësia; Konsensusi; Barazia dhe gjithëpërfshirja; Efikasiteti dhe Llogaridhënia.

Pjesëmarrja publike Në respektim të parimeve ndërkombëtare të rekomanduara me ligj, e posacërisht të Agjendës 21 dhe Agjendës së UN-HABITAT, procesi tenton të përfshijë një numër sa më të madh të pjesëmarrësve në fazën përgatitore për hartimin e Planit Hapësinor, në mënyrë që parimet e gjithëpërfshirjes, transparencës, efikasitetit, barazisë dhe qëndrueshmërisë të promovohen dhe zbatohen në praktikë nga shoqëria kosovare. Në bazë të Ligjit për planifikim hapësinor, Plani Hapësinor është plan multisektoral, i cili merr parasysh raportet dhe strategjitë e sektorëve të ndryshëm të shoqërisë. Involvimi i të gjithë pjesëmarrësve, të cilët mund të kenë ndikim ose të jenë të ndikuar nga Plani është esenciale për të zbatuar parimet e pjesëmarrjes publike dhe transparencës së procesit të hartimit të Planit Hapësinor.

5

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Rolet – vendimmarrëse / jovendimmarrëse Pjesëmarrësit në proces janë të ndarë sipas rolit dhe detyrës, në pjesëmarrës nga nivelet vendimmarrëse, shoqëria civile dhe sektori privat. Pjesëmarrësit nga niveli qendror, përfaqësues të ministrive të Qeverisë së Kosovës, me të dhënat, raportet dhe strategjitë e sektorëve përkatës e kanë plotësuar përmbajtjen e raportit. Një pjesë e konsiderueshme e të dhënave rrjedhin nga sektori joqeveritar, analizat dhe raportet e të cilëve në të shumtën e rasteve kanë shërbyer për krahasim, e në disa raste edhe si të vetmet burime të të dhënave. Komunat, si hallka lokale të qeverisjes, do të kenë po ashtu rol të rëndësishëm, meqë do të jenë pjesë e procesit të implementimit të këtij plani. Involvimi i shoqërisë civile do të jetë në vijim përmes procesit të konsultimeve, pjesëmarrjes aktive në hulumtimin e çështjeve dhe hartimin e zgjidhjeve. Me sektorin privat do të përcaktohen mundësitë investuese të biznesit kosovar, si dhe format e partneritetit publik-privat për realizimin e programeve të ndryshme. Një rëndësi e veçantë i kushtohet edhe partnerëve ndërkombëtare, duke filluar prej zyreve ndërlidhëse dhe agjencioneve zhvillimore. Konteksti në rajon dhe Evropë Është e rëndësishme të shqyrtohen sfidat dhe mundësitë të cilat Kosovën mund ta integrojnë në rajon dhe Bashkimin Evropian. Pozita e Kosovës në raport me zhvillimet rajonale, deri më tani ka qenë e margjinalizuar për shkak të statusit të saj të padefinuar. Kosova nuk është e kyçur në shumicën e zhvillimeve rajonale. Kosova dhe fqinjtë – Kosova është e lidhur historikisht me fqinjët në rajon. Përveç lidhjeve nga ish RSFJ-së, interesat e përbashkëta për integrimet rajonale dhe integrim në BE kanë hapur rrugën për bashkëpunim në projekte konkrete ndërkufitare sidomos me Malin e Zi, Shqipërinë dhe Maqedoninë. Projektet e infrastrukturës rajonale, projektet e parqeve rajonale dhe zonave turistike malore janë disa fusha ku bashkëpunimi mund të forcojë pozitat për një integrim më të shpejtë në BE. Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore – krijimi i mjedisit të sigurt, promovimi i sistemeve demokratike të qëndrueshme dhe promovimi i mirëqenies ekonomike dhe sociale. Përparimi në këta tre faktorë është i domosdoshëm për një paqe dhe demokraci të qëndrueshme.

Rrjeti ndërkombëtar i hekurudhave

Prishtina

6

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


CADSES – Hapësira e Evropës Qendrore, Adriatikut, Danubit dhe Evropës Juglindore. Programi nismëtar i BE-së për bashkëpunim transnacional në zhvillimin hapësinor përfshin edhe territoret e Evropës Juglindore me disa prioritete: - Promovimi i qasjeve dhe veprimeve të zhvillimit hapësinor, me qëllim të kohezionit ekonomik dhe social; - Sistemet e transportit efikas dhe të qëndrueshëm, si dhe qasjes në shoqërinë informative; - Promovimi dhe menaxhimi i pejzazhit, trashëgimisë natyrore dhe kulturore; - Mbrojtja e mjedisit, menaxhimi i resurseve dhe preventiva e rreziqeve Lidhjet e rëndësishme ndërkufitare

ESDP-ja – Perpektiva Evropiane e Zhvillimit Hapësinor – ka vendosë synimet e përbashkëta dhe principet e zhvillimit të barabartë dhe të qëndrueshëm, si dhe: Kohezioni ekonomik – social; Konservimi dhe menaxhimi i resurseve natyrore dhe trashëgimisë

kulturore, Konkurrencë më e balancuar në territorin Evropës.

Prishtina

7

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


SFIDAT ZHVILLIMORE Në bazë të hulumtimeve në kuadër të fushave tematike, si dhe hulumtimeve të dokumenteve të institucioneve dhe agjencive të ndryshme zhvillimore, si strategji për zhvillimin e programeve në Kosovë, janë identifikuar 7 (shtatë) sfida zhvillimore, që kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në zhvillimin hapësinor. Ato do të shërbejnë si bazë për diskutimin publik i cili në fazën e parë të procesit të hartimit të planit hapësinor me qëllim të hartimit të një vizioni për Kosovën si dokument strategjik i cili do të orientojë zhvillimet në hapësirë. Sfidat janë të mbështetura në të dhëna, nga hulumtimi i çështjeve, si dhe treguesit të cilët e ngrisin çështjen si problem. Sfidat e identifikuara I. Ekonomia dhe punësimi • Ekonomia e Kosovës e stagnuar, ndërkohë që shkalla e papunësisë është

shumë e lartë. • Konkurrenca ndërkombëtare kërkon infrastrukturë funksionale. • Si mundet planifikimi hapësinor të ndihmojë në ringjalljen e ekonomisë? II. Trashëgimia dhe zhvillimi i qëndrueshëm. • Trashëgimia jonë natyrore dhe kulturore është duke u shkatërruar. • Si mund të planifikojmë zhvillimin duke i shfrytëzuar këto vlera dhe duke

mbrojtur të ardhmen për fëmijët tanë? III. Shfrytëzimi joracional i hapësirës: • Territori i Kosovës është i vogël dhe i shfrytëzuar në mënyrë joracionale. • Me zhvillimin e paplanifikuar tokat bujqësore shfrytëzohen për ndërtim

dhe korridoret përreth rrugëve magjistrale ngushtohen. • Si mund të arrijmë një zhvillim më të mire? • Çka duhet të bëjmë me ndërtimet ekzistuese ilegale? IV. Mjedisi jetësor • Kualiteti (niveli) i mjedisit jetësor në qytete dhe fshatra është i dobët. • Zhvillimi i paplanifikuar gjithashtu i rritë shpenzimet e shërbimeve. • Si mund t’i përparojmë vendbanimet dhe t’i zhvillojmë ato më mirë në të

ardhmen? V. Niveli i ultë i shëndetësisë dhe arsimimit • Përgjithësisht niveli i shërbimeve në shëndetësi dhe arsim në Kosovë është

i ulët, madje disa zona kanë nivel tejet të ulët të shërbimeve. • Si dhe ku duhet të përmirësohen shërbimet në mënyrë që të jenë më afër

banorit? VI. Shkalla e varfërisë është në nivel të lartë dhe duke u rritur • Në disa pjesë të Kosovës kjo shkallë është më e lartë se zakonisht. • Si do të sigurohemi se mënyra në të cilën e drejtojmë zhvillimin e Kosovës,

e adreson këtë çështje? VII. Standardet, normat dhe parimet • Si të planifikojmë zhvillimin për të ardhmen në mënyrë që të arrihen

standardet ndërkombëtare, transparenca, si dhe pjesëmarrja në vendimmarrje.

8

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Procesi, fazat, fushat tematike, burimi i të dhënave Sipas kornizës së procesit të hartimit të Planit Hapësinor të Kosovës, janë 4 faza në të cilat duhet përgatiten dokumentet e caktuara.

• Përgaditja e Profilit të Kosovës; • Vizioni dhe caqet strategjiike; • Konceptet e zhvillimit hapësinor dhe • Strategjitë për zbatim.

Faza e parë dhe dokumenti kryesor është Profili i zhvillimit hapësinor të Kosovës. Në të përshkruhet gjendja e zhvillimit të hapësirës në Kosovë, e vështruar në katër fusha tematike: demografia dhe zhvillimi social, mjedisi dhe shfytëzimi i tokës, zhvillimi ekonomik dhe infrastruktura. Profili, po ashtu përmban edhe dokumentin e sfidave zhvillimore dhe së bashku përbëjnë dy dokumentet kryesore për fillimin e procesit të konsultimeve publike në lidhje me Planin Hapësinor të Kosovës.

Të dhënat Materiali i mëposhtëm është i bazuar në të dhëna të marra drejtpërdrejt nga terreni dhe sektorët relevante të ministrive të Qeverisë së Kosovës, por ka edhe të dhëna që janë të bazuara në vlerësime të bëra nga profesionistë dhe grupe të sektorit joqeveritar. Disa nga vlerësimet dhe analizat janë bërë edhe nga vetë grupi që është marrë me trajtimin e temave. Sipas këtyre burimeve të dhënat kryesore tregojnë se në Kosovë sot jetojnë rreth 2.4 milion banorë. Vlerësimet e njëjta tregojnë se në Kosovë sot jetojnë pak më shumë meshkuj se femra, dhe se 72% e popullatës është nën moshën 35 vjeçare. Tregohet edhe se 49% e popullsisë është e papunë, prej të cilëve një pjesë “ndoshta” është e punësuar në sektorin privat për të cilën informatë, të dhënat e sakta mungojnë. Të dhënat mbi dendësinë e popullsisë tregojnë se ajo është e ndryshueshme dhe varet nga rajoni në të cilin shprehet. Tregohet se dendësia më e madhe është në qytetin e Prishtinës dhe më e vogla në rajonet malore. Treguesët e tjerë tregojnë edhe për migrimin e brendshëm dhe lëvizjën prej zonave rurale drejt atyre urbane. Kosova identifikohet si hapësirë me komponentën mjaft specifike të lëvizjes natyrore të popullsisë që e bënë të dallohet në rajon. Popullsia në Kosovë karakterizohet me shkallë të lartë të lindshmërisë dhe relativisht të ulët të vdekshmërisë, që rezulton me shkallë të lartë të shtimit natyror – 13 ‰. Në Kosovë jetojnë etnitete të ndryshme në të cilën shumicën e përbëjnë shqipëtarët me mbi 90% dhe pjesa tjetër e përbërë nga serbët, turqit, romët e të tjerët të ndarë në tri konfesione kryesore – muslimanë, katolikë dhe ortodoksë. Nga të dhënat e mbledhura familja mesatare kosovare përbëhet prej 6.5 anëtarëve. Problemet me të cilat ballafaqohen familjet kosovare janë edhe problemet e banimit për të cilin të dhënaet e vetme i kemi nga lista e tatimpaguesve - numri shumë i madh i banesave individuale ndaj atyre kolektive - 93% me 7%. Gjendja në edukim është një problem tjetër me rëndësi që po e mundon shoqërinë kosovare. Me gjithë reformat e deklaruara në arsim, nga të dhënat e mbledhura, rezultatet janë shumë të

9

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


ulta. Të dhënat e mbledhura për sektorin e shëndetësisë, tregojnë se në Kosovë ka vetëm 1.3 mjek për 1000 banorë, që është për tre deri në katër herë më i ulët se standardet e shteteve në rajon. Kultura dhe sporti janë dy tema të tjera për të cilat momentalisht nuk kemi të dhëna të mjaftueshme, por në bazë të asaj që na rrethon dhe shihet në terren, mungesa e institucioneve dhe objekteve kulturore-sportive është e dukshme. Trashëgimia kulturo-historike shprehë identitetin e shoqërisë kosovare nëpër shekuj. Llojllojshmëria e faktorëve natyrorë është bazë e mirë për zhvillimin ekonomik, por nevojitet një angazhim më i madh i faktorit njeri. Nga pasuritë ujore në Kosovë çdo kosovari i takojnë 1600 m3 ujë në vit, kurse vetëm 9% e fshatrave janë të lidhura me rrjetin e ujësjellësit. Lumenjtë e Kosovës i janë lënë mëshirës së natyrës dhe shfrytëzimit të pakontrolluar të zhavorrit. Në bjeshkët e Sharrit gjenden 2000 lloje bimore. Bujqësia është veprimtaria kryesore ekonomike, në bruto produktin vendor sektori i bujqësisë kontribuon me 30%. Industria kosovare është në fazën e tranzicionit në të cilin procesi i privatizimit do të duhej të ndikonte në aktivizimin e industrisë ekzistuese ose transformimin e saj. Prodhimtaria vendore është ende në nivel të ulët, nga Kosova eksportohen vetëm 3% e produkteve, nderkohë që vlera e mallrave të imporuara është më e madhe se 70%. Ekonomia kosovare nuk mund të mbështetet ende në sistemin e vet bankar. Edhe pse Kosova ka potencial të madh për prodhimin e energjisë elektrike, gjendja e kapaciteteve të tashme nuk mundëson furnizimin e rregullt të popullsisë dhe prodhimtarisë. Një KWh kushton 0.06 euro dhe si i tillë është barrë serioze për ekonominë familjare. Me gjithë begatitë e mëdha natyrore mjedisi është gjithnjë e më tepër i atakuar. Në Kosovë „prodhohen“ 0.6 kg mbeturina për kokë banori në ditë. Nga të dhënat, Kosova me të gjitha elementet gjeografike paraqitet si një hapësirë e individualizuar dhe specifike. Nëpër territorin e saj kalojnë rrugë të rëndësishme, të cilat lidhin Evropën e Mesme me bregdetinë e Detit Mesdhe. Transporti rrugor përbën formën kryesore të bartjes së mallrave. Në Kosovë janë gjithsej 650 km rruge magjistrale ku qarkullojnë më tepër se 250 mijë automjete të mëdha dhe të vogla transporti. Të gjitha këto dhe të dhëna të tjera të detajizuara, janë të përshkruara më poshtë në versionin punues të Profilit të Kosovës. KOSOVA – të dhënat themelore Kosova gjendet në Evropën Juglindore, e karakterizon pozita qëndrore në Gadishullin Ballkanik. Kufizohet me: Shqipërinë (112 km gjatësia e kufirit), Maqedoninë (161 km), Serbinë (352 km) dhe Malin e Zi (77 km)1. Shtrihet në gjërësi gjeografike veriore prej 41°50'58'' deri 43°15'42'' dhe gjatësi gjeografike lindore prej 20°01'02'' deri 21°48'02'' 2. Sipërfaqja e Kosovës është 10887 km², në të cilën jetojnë rreth 2.4 milionë banorë (sipas OSBE-së në vitin 2000), paraqet hapësir me dendësi të madhe të popullsisë (220 banorë në km²). Kosova është e rrethuar me male të larta, disa kreshta malore kalojnë edhe mbi 2000 m lartësi mbidetare (maja më e lartë Gjeravica 2.656m)3, që kanë përbërje të ndryshme gjeologjike, ndërsa në mes shtrihen dy fushëgropat më të mëdha, ajo e Dukagjinit dhe Kosovës. Malet nuk e izolojnë Kosovën nga vendet e tjera, sepse në të katër anët lumenjtë kanë

1 UNDP, Raporti i zhvillimit njerëzor, Kosova 2002, Prishtinë, fq.15 2 MMPH-DPH, Raport 2002, Prishtinë, fq.8. 3 Dr. Riza I. Çavolli, Gjeografia regjionale e Kosovës, fq.319

10

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


prerë lugina të gjera dhe të thella lumore, duke i tejkaluar këto barriera natyrore, dhe duke e vënë Kosovën në funksion lidhës në brendësinë së Gadishullit Ballkanik dhe deteve që e rrethojnë. Kosova është kyçi hidrografik prej nga rrjedhin ujërat në drejtim të Detit Adriatik, Detit të Zi dhe Detit Egje.

Kosova, me të gjitha elementet gjeografike, është një hapësirë e individualizuar dhe specifike. Nëpër territorin e saj kalojnë rrugë të rëndësishme, të cilat lidhin Evropën e Mesme me bregdetin e Detit Mesdhe. Si e tillë ajo ka një pozitë të rëndësishme strategjike në këtë pjesë të Evropës. Pozitën e mirë gjeografike Kosovës ia mundëson edhe llojllojshmeria e faktorëve natyrorë: përbërja gjeologjike, relievi, klima, hidrografia, vegjetacioni dhe tipet e tokave, si dhe pasuritë nëntokësore që janë bazë e mirë për zhvillimin ekonomik. Me elementet e peizazhit natyror, ajo tregon diferencat e veta. Në një hapësirë gjeografike aq të kufizuar, janë zhvilluar gati të gjitha kategoritë e relievit me forma të larmishme dhe gjithashtu me ndryshime të theksuara klimatike. Ndërrimet në elementet natyrore janë manifestuar edhe në tipet e tokave dhe vegjetacionit natyror, duke e bërë një peizazh specifik. Kosova shquhet për shumë resurse natyrore të cilat e kanë bërë të njohur, jo vetëm në suaza të Gadishullit Ballkanik por edhe më gjërë. Bujqësia është veprimtaria kryesore ekonomike, me dendësi të madhe agrare, me mekanizim të pamjaftueshëm, me strukturë të pavolitshme për kultivimin e kulturave etj. Toka bujqësore janë 53% dhe 39.1% pyje, rreth gjysma e tokës bujqësore (52.3%) është e lërueshme, kurse një e treta (31%) janë kullosa (UNDP). Industria gjendet në fazën e tranzicionit. Një profil i tillë ekonomik ka kushtëzuar dominimin e popullsisë rurale ndaj asaj urbane. Në aspektin demografik Kosova është hapësirë kompakte ku kombësia shqiptare përbën rreth 90% ndësa kombësitë e tjera rreth 10% (serbë, malazez, turq, muslimanë, romë etj.). Për nga mosha popullsia e Kosovës është e re, ku dominon mosha nën 19 vjeç dhe atë me 42.5%. Kryeqyteti i saj është Prishtina, kurse qytetet e tjera të mëdha janë: Prizreni, Mitrovica, Peja, Gjakova, Gjilani dhe Ferizaji.

11

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


D E M O G R A F I A D H E Z H V I L L I M I S O C I A L

Demografia Numri i popullsisë – Vlerësohet se në Kosovë jetojnë rreth 2.4 milionë4 banorë. Ky numër është relativisht i madh në një sipërfaqe prej 10.887 km² sa ka Kosova. Rritja e numrit të popullsisë është 1.3 % që është më e larta në rajon. Gjatë periudhës 82 vjeqare (1921-2003) popullsia është rritë për 4.6 herë. Nëse vazhdon rritja e popullsisë me këtë trend, vlerësimet tregojnë se në vitin 2050 popullsia do të arrijë deri në 4.5 milionë banorë5.

Dendësia e popullsisë – Kosova për nga dendësia e popullsisë renditet ndër vendet e para në Evropë me rreth 220 b/km². Përqendrimi i funksioneve të ndryshme ekonomike, shëndetësore, tregtare, kulturore etj., në qytetet e Kosovës ka ndikuar në koncentrimin e madh të popullsisë në këto qendra. Në anën tjetër, mungesa e infrastrukturës, largësia nga qendrat arsimore, shëndetësore, kulturore etj, kanë ndikuar në migrimin e madh të popullsisë prej viseve rurale në ato urbane, i cili paraqitet problem të dyfishtë në shfrytëzimin e hapësirës. Ky revulucion urban paraqitet si urbanizim i dhunshëm dhe sfidë aktuale në Kosovë. Për dallim nga qytetet e tjera, Prishtina si kryeqendër është vendi ku graviton jo vetëm popullsia e fshatrave përreth por nga mbarë viset e Kosovës, që pason me shkeljen e normave të jetës urbane. Në dendësinë e popullsisë gjithashtu ndikoi edhe konflikti i fundit, sepse shkatërrimet e shtëpive janë bërë kryesisht në fshatra, i kanë detyruar familjet të gjejnë strehim për shkak të pamundësive për rindertimin e tyre. Këto familje kryesisht janë vendosur në qytete. Dukuritë e tjera negative janë: fokusimi i popullsisë në qendra urbane, zgjerimi horizontal dhe pa plan i qyteteve, shfrytëzimi joracional i tokës bujqësore, mungesa e infrastrukturës, ndotja e mjedisit etj.

4 OSCE, viti 2000, Prishtinë,cituar nga ESK. 5 Dr. H. Islami –Dimensioni Demografik në Kosovë, cituar nga MMPH, Kosovo State of the Environment Report, prill 2003, Prishtinë.

Dendësia e popullsisë sipas komunave Dendësia më e madhe është e shprehur në komunën e Prishtinës – mbi 900 banorë/km2 ndërkohë që rajonet më të pabanuara janë viset malore dhe kodrinore me dendësi përafërsisht 50 banorë/km2

12

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Shtimi natyror i popullsisë – Edhe pse pothuajse të gjithë treguesit e shtimit të popullatës kanë shënuar rënie gjatë dekadës së kaluar, popullata e Kosovës ende mbetet njëra ndër popullatat me shtim më të lartë jo vetëm në rajon por edhe më gjerë, ky është rezultat i zvogëlimit të ngadalshëm të shkallës së natalitetit dhe i zvogëlimit rapid të shkallës së mortalitetit. Shkalla e shtimit natyror është rreth 13 ‰ në vit. Shkalla e madhe e shtimit natyror të popullsisë është faktori kryesor që ka ndikuar në numrin dhe dendësinë e popullsisë si dhe problemet që rrjedhin prej tyre.

Gre

qia

S.dh

e M

. i Z

i

Mac

edon

ia

Kroa

cia

Rum

ani a

Sllo

veni

aKo

sova

Shqi

përia

B. d

he H

erc.

Bullg

aria

-10

-5

0

5

10

15

Popullsia sipas gjinisë – Raporti në mes të përqindjes së gjinisë mashkullore dhe femërore është 50.3 % meshkuj dhe 49.7 % femra6. Gjinia mashkullore kishte përqindje më të madhe deri në vitet e 90-të, me 51.55 % meshkuj dhe 48.45 % femra7. Pas viteve 90- të, si pasojë e emigrimit dhe konfliktit i cili goditi më së shumti meshkujt u shkaktua rënie e numrit të tyre dhe tani gjendja paraqitet afërsisht e barabartë.

Popullsia sipas grupmoshave - Gjysma e popullsisë në Kosovë është nën moshen 20 vjeç. Në Kosovë kategoria e popullsisë së re (prej 0-14 vjeç) është përfaqësuar me 37.4 % . Pjesëmarrja e popullsisë së moshës 15-64 vjeç është 58 %. Popullsia e moshës mbi 64 vjeç përfshin vetëm 4.6 %8. Dominimi i strukturës së re të popullsisë ndikon në shkallën e lartë të shtimit natyror.

Piramida e popullsisë sipas grupmoshave në Kosovë (1991)

6 Riinvest, Tregu i punës dhe papunësia në Kosovë, Raport hulumtues 8, Prishtinë 2003, fq.42 7 ESK 8 EKS

Shtimi natyror në Kosovë dhe në rajon (‰)

Në shumë vende të rajonit shtimi është

negativ ndërkohë që në Kosovë është pozitiv dhe

ndër më të lartët

13

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Popullsia sipas etniteteve – Në Kosovë jetojnë etnitete të ndryshme. Rreth 90% e popullsisë janë shqiptarë, serbë 5.9 %, romë 1.3 % dhe të tjerë 3.4 %.9

Jetëgjatësia mesatare – Gjatë viteve nëntëdhjetë, jetëgjatësia mesatare për Kosovën është zgjatur për gati 30 vjet, në krahasim me vitet pesëdhjetë (prej 46 deri 74 vjet). Aktualisht nuk ka të dhëna ose vlerësime të cilat do të mbulonin periudhën pas vitit 1999. Është e arsyeshme të supozohet se kushtet e përgjithshme jo të favorshme që mbizotëruan gjatë periudhës që çoi drejtpërdrejt në konflikt dhe të asaj menjëherë pas konfliktit, kanë pasur ndikim negativ dhe shkaktuan rritjen e nivelit të varfërisë.

Gjendja sociale Punësimi – Vlerësohet se numri total i të punësuarve në Kosovë është rreth 260 mijë, prej tyre rreth 61 mijë janë të punësuar në ndërmarrje shoqërore, rreth 125 mijë në ndërmarrjet private, rreth 65 mijë në sektorin qeveritar dhe rreth 18 mijë në organizatat e huaja dhe OJQ-të10. Numri i madh i të punësuarve në Kosovë është edhe në sektorin joformal. Ngarkesa dhe dispersioni i tatimeve kanë ndikim të madh në zgjerimin e sektorit joformal e posaçërisht në rritjen e kontigjentit joformal të të punësuarve11.

Papunësia – Një ndër sfidat kryesore për popullatën e Kosovës është shkalla e lartë e papunësisë.Kosova është vendi me shkallë më të lartë të papunësisë në rajon. Kjo normë e papunësisë sillet rreth 49 %. Norma e papunësisë për femra në Kosovë është më e lartë sesa për meshkuj, rreth 63 %, ndërsa për meshkuj rreth 40 %. Për shkak të disa karakteristikave të veçanta që ka tregu i punës në Kosovë ( popullsia shumë e re), shumica e atyre që janë pa punë janë të moshës 16-24. Ky grup i personave të papunë përbën rreth 40 % të numrit total të të papunëve. Norma e papunësisë në mes të regjioneve në Kosovë ndryshon. Përqindje më të madhe të papunësisë ka rajoni i Mitrovicës 56,40 %, ndërsa rajoni me përqindje më të vogël të papunësisë është Gjakova me 33,30 %12. Përqindja e papunësisë prej vitit 1988 deri në vitin 1991- 92 nuk ka shënuar rritje. Në periudhat e më vonshme pas vitit 1992 vërehet një rritje e madhe e përqindjes së papunësisë. Gjatë kësaj periudhe në rritjen e papunësisë ka ndikuar largimi i dhunshëm nga puna të një numri shumë të madh të shqiptarëve, si pasojë e zhvillimeve politike të atëhershme në Kosovë.

9 Burimi : OSCE , Potnote: Registration made in 2000 except for Ferizaj, Peja and Shterpca 10 ESK, Prishtinë. 11 Riinvest, Tregu i punës dhe papunësia në Kosovë, Raport hulumtues 8, Prishtinë 2003, fq. 48. 12 Riinvest, Tregu i punës dhe papunësia në Kosovë,Raport hulumtues 8, Prishtinë 2003

Shkalla e papunësisë

Nga të dhënat që janë marrë nga entet komunale të punësimit - shkalla më e lartë e papunësisë është e shprehur në rajonin e Mitrovicës ndërsa më e ulta në komunën e Gjakovës.

14

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Kosova ka shkallë më të lartë të varfërisë në rajon

Shkalla e varfërisë – Hulumtimet e kohëve të fundit tregojnë se varfëria në Kosovë është gjerësisht e përhapur-më tepër se gjysma e popullatës (50.3 %) jeton në varfëri, kurse 16 % e popullates jeton në varfëri ekstreme13. Shkalla e ulët e zhvillimit ekonomik, procesi i ngadalshëm i privatizimit, shkalla e lartë e papunësisë, sidomos te të rinjtë, janë faktorë kryesorë të shkallës së lartë të varfërisë14. Numri i familjeve me të ardhura nga pagat, të hyrat nga bizneset dhe burimet e tjera të të hyrave kishte rënë po ashtu në mënyrë drastike në krahasim më periudhën para konfliktit. Në të njejtën kohë, numri i familjeve që jetonin nga ndihma humanitare ishte rritur për 10 herë. Edhe numri i atyre që jetonin nga mjetet financiare të marra nga jashtë ishte rritur për disa herë. Pas konfliktit, ndihmat e marra nga familjarët në diasporë përbënin gjysmën e buxhetit të familjeve kosovare15. Filluar nga viti 1999, shumë familjeve u është dashur t΄i shpenzojnë kursimet e tyre, e shpesh edhe t΄i shesin patundshmëritë e tyre, për të siguruar nivelet minimale të mbijetesës. Kjo shkallë e lartë e varfërisë është shkaktuar nga shkatërrimet e luftës dhe shkallës së lartë të papunësisë.Shkalla e varfërisë ndryshon sipas rajonit, më e theksuar është në rajonin e Drenicës. Në caktimin e shkallës së varfërisë ekzistojn kritere të ndryshme varësisht nga shtetet. Zbutja e varfërisë paraqet njërën nga sfidat më të rëndësishme për shoqërinë kosovare në rrugën e saj drejt së ardhmes.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Serbia dhe M. i Zi

Maqedonia

Bullgar ia

Shqipër ia

Romania

Kosova

Mesatarja e anëtarëve të familjes – Në Kosovë ekzistojnë familje që kanë mbi 60 anëtarë. Madhësia mesatare e familjes në Kosovë është 6.5 anëtarë16, e cila ndryshon sipas rajoneve. Në Kosovë, sidomos në viset rurale (fshatra), familjet janë më të mëdha se në qytete. Në mesataren e madhe të familjes në Kosovë kanë ndikuar edhe faktorët tjerë kulturorë, socialë dhe ekonomikë. Krahas me përmirsimin e standardit jetësor, mesatarja e anëtarëve të familjës është zvogëluar vazhdimisht.

Me të ardhura nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovës nuk mund të sigurohet hapësirë e nevojshme për banim.

Banimi Banimi është çështje vendimtare për stabilitet social, shëndet, si dhe për zhvillimin e kualitetit të jetesës. Banimi, si funksion bazë i vendbanimeve ndikon në rrjedhën e zhvillimit të gjithmbarshëm të shoqërisë, është shfrytëzuesi më i madh i hapësirës dhe udhëheqës në përmbajtjen e funksioneve elementare të vendbanimeve, po ashtu është komponentë e rëndësishme ekonomike dhe sociale e zhvillimit, organizimit dhe rregullimit të hapësirës si dhe standartit jetësor të banorëve.

13 ËB, maj 2004 14 UNDP, raporti i zhvillimit njerëzor, Kosova 2002. 15 UNDP, raporti i zhvillimit njerëzor, Kosova 2002. 16 ESTAP – Kossovë.

Shkalla e varfërisë në rajon

Shkalla më e lartë e vaefërisë

në rajon është në Kosovë

15

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Kosova në vitin 1981 ka pasur rreth 220 mijë objekte të banimit të të gjitha llojeve, në të cilat kanë jetuar rreth 223 mijë ekonomi familjare apo rreth 1.6 milion banorë. Ndërsa në vitin 2003 ka rreth 360 mijë objekte të banimit të të gjitha llojeve, në të cilat jetojnë rreth 370 mijë ekonomi familjare apo rreth 2.4 milionë banorë. Krahasuar me vitin 1981, në vitin 2003 fondi ka shënuar rritje, janë shtuar 139 mijë objekte të banimit. Sipërfaqja e përgjithshme e shtëpive individuale në Kosovë është rreth 43 milionë m², ndërsa sipërfaqja e përgjithshme e banesave është rreth 2.9 milionë m². Sipërfaqja e përgjithshme e banimit17 është rreth 46 milion m². Në bazë të të dhënave të mësipërme rrjedh se një banori në Kosovë i takojnë më pak se 20 m² sipërfaqe banimi. Nga raporti në mes të sipërfaqes së përgjithshme të banimit individual dhe atij kolektiv rrjedh se në Kosovë ka 93% banim individual dhe 7% banim kolektiv. Ndërsa, mesatarja e anëtarëve të familjes është 6.5 anëtarë për familje.

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

30000000

35000000

40000000

45000000

50000000

Sip. e përgjithshme e banimit individual (m²) Sip. e përgjithshme e banimit kolektiv (m²)

Sipas të dhënave mund të themi se në Kosovë ka mungesë të banesave. Pas luftës migrimi i familjeve drejt qyteteve të mesme dhe të mëdha është faktori kryesor që ka rritur kërkesat për banim. Mungesa e aktiviteteve ekonomike dhe standarteve të tjera të jetës shoqërore ka ndihmuar këtë migrim të familjeve. Përkundër kësaj numri i madh i të papunëve dhe të ardhurat e vogla të familjes, mesatarja e madhe e antarëve të familjes, çmimet e larta të banesave dhe të qiradhënies në qytete nuk i mundësojnë familjes kosovare blerjen e banesës dhe arritjen e një standardi më të mirë jetësor. Ndonjë politikë e qartë rreth banimit ende ska filluar, përpos pilot projektit për banim social që u dedikohet familjeve të pastrehë, i cili ka filluar të implementohet në komunën e Skenderajt dhe Deçanit, me synim për të vazhduar edhe në komunat tjera. Pikat kyçe e problematike të banimit, të cilat ndikojnë në vendimet e zhvillimit të mëtutjeshëm të rrjetës së qyteteve e vendbanimeve janë: Kërkesa për hapësirën e nevojshme të banimit të cilat janë në dispozicion, e tejkalon ofertën, sidomos në qytete. Presionet individuale të ndërtimit për zgjidhjen e problemit të hapësirës së banimit është i lartë dhe ai ofrohet kryesisht nga sektori provat. Në Kosovë është ende prezent fakti i mungesës së banesave sociale18 dhe joprofitabile. Forma-përbërja e re e kursimit banesor, kreditimit dhe politikave të tokës tek ne ende nuk ka filluar.

17 Janë të përfshiera vetëm 26 komuna , d.m.th. mungojnë të dhënat e 4 komunave të tjera. 18 Programi për banim social është inicuar në tetor të vitit 2002 për të ndihmuar familjet e pastrehë në zgjidhjen e çështjes së banimit.(MMPH)

Raporti i banimit individual - kolektiv

Dallimi i madh në mes formave të banimit nuk tregon pasqyrë reale të kualitetit.

16

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Arsimi

Reformat në arsim me praktika të vjetra.

Parimi kryesor i politikës së arsimit në Kosovë është “arsim gjithëpërfshirës”, sipas të cilit të gjithë fëmijët dhe të rinjtë në Kosovë duhet të kenë mundësi të vijojnë shkollimin. Popullata e arsimuar mirë dhe e aftësuar mirë është me rëndësi për zhvillimin shoqëror dhe ekonomik dhe mirëqenien ekonomike të vendit.

Në Kosovë që nga viti 2000 ka filluar të aplikohet sistemi i ri i arsimit i klasifikuar sipas ISCED 9719, brenda të cilit ka 6 nivele të arsimit. Rrjeti shkollor është i organizuar në shkolla kryesore dhe paralele të ndara fizike. Mësimi mbahet në pesë gjuhë: në gjuhën shqipe, serbe, boshnjake, turke, kroate dhe të përziera. Në vitin 2002/03 në Kosovë ka pasur 1165 shkolla, 985 ose 84.5% e shkollave e mbajnë mësimin e tyre në gjuhën shqipe. Mësimi në gjuhën sërbe mbahet në 136 shkolla (11.7% e shkollave), 23 shkolla boshnjake (2.0%), gorane në 3 shkolla (0.3% e shkollave), turke në 2 shkolla (0.2% e shkollave ) dhe në të përziera 16 (1.4%).

Në vitin 2002/03 janë regjistruar 425.194 nxënës. Rreth 74.1% e nxënësve të regjistruar ishin në shkollat fillore dhe 20.4% në shkollat e mesme. Rreth 5.3% ishin në parashkollor dhe më pak se 1% në shkollat speciale. Rreth 92% nga numri i përgjithshëm i nxënësve të regjistruar janë shqiptarë. Regjistrimi i serbëve sillet rreth 5.4%, regjistrimi i boshnjakëve është rreth1%. Mesatarja e nxënësve në Kosovë është 365 nx. për shkollë. Në parashkollor mesatarja e nxënësve është 523, në shkollat fillore 324 dhe në të mesme 611nx. për shkollë. Numri i përgjithshëm i personelit arsimor në vitin 2002/03 arrin në 28.454, prej tyre 81% janë mësimdhënës, 5.3% personel administrativ dhe personeli ndihmës përbën 13.8%.

Kuantitet i madh – kualitet i vogël

Kosova ka një universitet publik të themeluar në vitin 1970 me seli në Prishtinë. Përbrenda këtij universiteti ekzistojnë 21 fakultete dhe shkolla që ofrojnë studime universitare në 57 fusha të specializimit. Prej tyre 14 fakultete ofrojnë studime pasuniverzitare në mëse 30 fusha. Gjatë vitit akademik 2001/2002, në shkollat dhe fakultete e universitetit ka pasur gjithsej 20.227 studentë, prej të cilëve 14.596 (72%) janë të rregullt dhe 5.681 (28%) me korrespondencë. Në vitin akademik 2003/2004 në Universitetin e Prishtinës janë regjistruar gjithsej 6.372 studentë, nga të cilët 47 janë student të huaj. Nga numri i përgjithshëm i studentëve të regjistruar në vitin 2003/2004, femra gjithësejt janë 2.962 apo 46.48%, ndërsa mashkuj janë 3.410 apo 53.52%.

Në bazë të raportit20 nx./mës. të përcaktuar nga MASHT21, për shqiptarë ky raport është 22nx./1 mës, ndërsa për grupet etnike të tjera ky raport është 15nx./1 mësimdhënës. Krahasuar me vitin 2001/2002, numri i mësimdhënësve në vitin 2002/2003 është rritur, por raporti në mes mësimdhënësve dhe nxënësve në nivelin parashkollor është ende i lartë, 39.2 nx./1 mës. Mirëpo, kjo ndryshon në nivelin fillor 19.0 nx./1 mësimdhënës, në nivelin e mesëm 14.9 nx./1 mësimdhënës, ndëras në shkollat speciale është 9.0 nx./1 mës. Në

19 ISCED – KSNA Klasifikimi standart ndërkombëtar i arsimit. 20 Raporti nx./mës. është përcaktuar për përpilimin e buxhetit 2001/2002. 21 MASHT- Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë.

17

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


përgjithësi raporti mës./nx. në Kosovë është 18.5 nx./1 mës. Sa i përket hapësirës shkollore, paraqitet nevoja e përmirësimit të standardeve22. Për kuadrin mësimdhënës nuk ka të dhëna të sakta që përshkruajnë përpjesëtimin e arsimtarëve të stërvitur dhe të kualifikuar krahasuar me ata që nuk kanë arsimim përkatës. DTASHT23-i ka vlerësuar se ky përpjesëtim është rreth 3 me 2, çka do të thotë se në çdo fushë deri më 50% të arsimtarëve që punojnë mund të jenë të pakualifikuar. Tek arsimi special është shumë e theksuar mungesa e personelit të kualifikuar i cili mund të krijoj për këta fëmijë ambient të përshtatshëm të arsimimit. Ndjehet nevoja që planprogramet dhe metodat e mësimit të reformohen edhe më tej. Poashtu duhet kushtuar vëmendje të vazhduar zhvillimit profesional të personelit të tanishëm të universitetit, si dhe trajnimit të kuadrit të ri mësimor për universitet.

Sipas të dhënave të vitit 2001, vijimi i shkollës për fëmijët e moshës së shkollës së obligueshme (7-14 vjeçe) është gati universal, megjithatë ekzistojnë jobarazi të mëdha të ndërlidhura me nivelet e të ardhurave. Mirëpo në arsimin e mesëm vijimi i shkollës keqësohet në mënyrë të ashpër. Vështirësia kryesore është në kalimin tek arsimi i lartë i mesëm, kjo vërehet edhe në të dhënat e vitit 2002/2003. Përqindja e të rinjëve nga kategorit më të varfëra në hapësirat rurale që vazhdojnë shkollimin në shkollat e mesme është përgjysmë më e vogël se sa e bashkëmoshatarëve të tyre nga kategorit më të pasura.

Barazia e gjinive në arsimin e mesëm (15 -18 vjeçe) është po ashtu brengë e veçantë. Raporti mashkull/femër nëpër nivelet shkollore tregon se përqindja e femrave në arsim është më e vogël. Kjo është e theksuar në nivelin e mesëm të arsimit, ndërsa dukshëm më e theksuar është në shkollat speciale.

52.5% 52.9% 55.1%

79.1%

53.5%47.5% 47.1% 44.9%

20.9%

46.5%

0.0%

10.0%

20.0%

30.0%

40.0%

50.0%

60.0%

70.0%

80.0%

90.0%

Parashkollor Fillor Mesem ShkollaSpeciale

Universitar

Mashkull % Femer %

AMSJ24-a përveç shpenzimeve private (të ardhurat e familjes) si arsye kryesore për mosvijimin e shkollës ka identifikuar edhe largësinë e shkollës dhe sigurinë.

Në Kosovë njohuria e shkrim-leximit është çështje që lidhet me gjininë, moshën, por po ashtu edhe me vendin ku jetohet. Analfabetizmi është zakonisht më i lartë në trevat rurale se në ato urbane. Gati 14% e femrave që jetojnë në trevat rurale definohen si analfabetë, përderisa pjesëmarrja e meshkujve analfabetë është 4%.

22 Në nivel të komunave paraqitet mungesë e hapësirës shkollore. Në disa komuna mësimi mbahet deri në 4-ër turne. 23 Departamenti Tranzicional i Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë. 24 AMSJ-a –Anketa e masës së standartit jetësor.

Struktura gjinore nëpër nivelet shkollore (2002-2003)

Në të gjitha nivelet tregohet shkallë më e ulët e pjesëmarrjes së gjinisë femrore e cila më e larta tregohet në shkollat speciale

18

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


13.4

10.4

12.5

3.82.8

3.4

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Rurale Urbane Gjithsej

Femra 15+ Meshkuj 15+

Shëndetësia

Popullatt kosovare ende ka nevojë për shërbime mjekësore jashtë vendit.

Shëndeti përcakton drejtëpërdrejt aftësinë e shoqërisë për të marrë pjesë në të gjitha sferat e jetës - shoqërore, politike dhe ekonomike. Ndotja e mjedisit shpesh mund të jetë shkak i problemeve serioze dhe gjerësisht të përhapura shëndetësore. Shërbimet shëndetësore publike në Kosovë kryhen në tri nivele: në shërbimin parësor, shërbimin dytësor dhe në shërbimin tretësor, po ashtu kemi edhe shërbimet shëndetësore private. Si instuticione shëndetësore kemi edhe institutet në nivel qendror dhe ato rajonale (Instituti Kombëtare i Shëndetit Publik, Instituti i Transfuzionit të Gjakut, Qendra Diagnostike dhe Shërbimi i Emergjencës). Shërbimi parësor: ky shërbim kryhet në qendrat kryesore të mjekësisë familjare, qendrat e mjekësise familjare dhe në ambulanta. Në Kosovë ka gjithsej 26 qendra kryesore të mjekësisë familjare, 122 qendra të mjekësisë familjare dhe 240 ambulanta, këtë shërbimin e kryejnë 1662 mjek. Shërbimi dytësor: kryhet kryesisht në pesë spitale rajonale dhe dy spitale të tjera, në Vushtrri dhe në Ferizaj. Numri i përgjithshëm në këtë shërbim është 576 mjekë, 1842 infermierë dhe ka 2106 shtretër. Shërbimi tretësor: këto shërbime ofrohen në Qendrën Klinike Universitare, në të cilën gravitojnë për shërbim tretësor e tërë popullata e Kosovës. Në këtë Qendër Klinike Univerzitare janë 14 klinka me gjithsej 1636 shtretër ku punojnë 318 mjekë-specialistë dhe 1721 infermierë.

Numri i përgjithshëm i punëtorëve shëndetësorë të punësuar në këtë sistem është më i lartë se 10.000. Numri i mjekëve të punësuar është më i vogël se 2.900, ose mesatarisht rreth 14 mjekë në 10.000 banorë. Kjo do të thotë se mesatarja është shumë më e vogël se mesatarja evropiane, e cila numëron rreth 35 mjek në 10.000 banorë. E po ashtu edhe numri i shtretërve është shumë më i vogël, krahasuar me mesataren evropiane.

Analfabetizmi sipas gjinisë dhe shtrirjës (2003)

Analfabetizmi është ende prezent dhe më shumë i

shprehur te gjinia femrore

19

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Gjermania Austria Hungaria Italia Greqia Kosova

Nr. i shtretwrve/ 1000 ban. Nr. i mjekwve/ 1000 ban.

Shpërndarja jo e mirë e qendrave të mjekësisë familjare dhe raporti mjek-shtretër identifikon nevojën e përmirësimit të standardeve të shëndetësisë primare në nivel të komunave. Kostoja e shërbimeve paraqet pengesën më të shpeshtë kur mirren parasysh kushtet e rënda sociale të popullatës. Shkalla e ulët e financimit ka bërë që shumë profesionistë ti braktisin shërbimet shëndetësore publike dhe të kalojnë në shërbime shëndetësore private me paga më të larta. Financimi i ulët gjithashtu ka pasur ndikim jo të favorshëm në shkollat e mjekësisë. Lëvizja e madhe e popullatës rurale drejt qendrave urbane ka shkaktuar stërngarkimin e instuticioneve shëndetësore në mjediset urbane, sidomos në Qendën Klinike Universitare në Prishtinë. Si pasojë, një pjesë e kuadrit profesional shëndetësor të hapësirave rurale u punësua në qendrat urbane, kështu që qasja në shërbimet shëndetësore në këto hapësira u pakësua. Shumë banorë të hapësirave rurale duhet të kalojnë distanca të mëdha për t’u mjekuar.

Raporti mjek, shtretër/banorë në Kosovë dhe në Evropë

Në Kosovë sherbimet mjekësore janë më të ultat në rajon dhe në Evropë

20

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


21

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


M J E D I S I D H E S H F R Y T Ë Z I M I I T O K Ë SS

Territori i Kosovës shtrihet në lartësi mbidetare në mes të pikës më të ulët 265m - në Vërmicë, në derdhje të Drinit Bardhë dhe pikës më të lartë 2656m - Maja e Gjeravices, në Bjeshkët e Nemuna. Relievi në Kosovë dallohet me: vise të larta (Bjeshkët e Nemuna – Alpet Shqiptare; Malet e Sharrit; M.e Kopaonikut dhe M. Qendrore) dhe vise të ulëta (Rrafshi i Dukagjinit dhe Fusha e Kosovës me disa lugina lumenjsh). E gjithë sipërfaqja e Kosovës e ndarë në bazë të lartësisë mbidetare tregohet si në vijim: më tepër se 17% e sipërfaqes shtrihet në lartësi mbidetare më të vogël se 500m. Pjesa më e madhe e sipërfaqes (63.4%) së Kosovës shtrihet në lartësitë në mes 500 deri në 1000m nga niveli i detit, ndërsa në lartësitë prej 1000 deri në 2000m janë vetëm 17% e territorit të Kosovës. Sipërfaqet (2.3%) më të larta të Kosovës shtrihen në lartësi mbi 2000 ku ndodhet edhe maja më e lartë e Kosovës – Maja e Gjeravicës në lartësi prej 2656m nga niveli i detit. Sipërfaqja e përgjithshme e territorit të Kosovës është 10.887 km², me gjatësi kufitare 602 km. E populluar me rreth 2.4 milionë banorë dhe dendësi 220b/km². Kosova shtrihet në brezin e gjërësisë së mesme gjeografike veriore dhe karakterizohet me klimë të mesme kontinentale. Amplitudat - 20Cº gjatë dimrit dhe deri +35Cº gjatë veres dhe reshje mesatare vjetore prej 700mm. Mjedisi – ndotja dhe degradimi Ajri Ndotja e ajrit shkaktohet nga përzierja me substanca që futen në rrugë natyrore apo antropogjene (ose të shkaktuara nga njeriu), përbën shkakun kryesor të përkeqësimit të cilësisë së tij, të një sërë sëmundjesh humane dhe degradimit të elementeve të tjera të mjedisit.25 Aktualisht, shkaktarët më të mëdhenj të ndotjes së ajrit janë: sektori për prodhimin e energjisë nga burimet të paripërtëritshme (thëngjilli dhe derivatet e naftës), komunikacioni-transporti (mjetet e vjetra motorike dhe kryesisht pa katalizatorë) dhe industria. Kosova (në mungesë statusi) ende nuk është nënshkruese e ndonjërës prej konventave ndërkombëtare, prandaj nga EPA26 nxirren standardet nacionale për kualitetin e ajrit për gjashtë ndotësit kryesorë: NO2, O3, SO2, materiet në formë të grimcave(PM), CO, Pb. Katër prej këtyre ndotësve (CO, Pb, NO2 dhe SO2) janë të emituar direkt prej burimeve të ndryshme. Morbiditeti ambulantor sipas rajoneve për periudhën e hulumtimit Janar – Dhjetor 200327

25 MMPH:Strategjia e Mjedisit 26 EPA - Agjencioni për Mbrojtjen e Mjedisit 27 Burimi i informatës: Ministria e Shendetësisë

Grupi i morbiditetit Rajonet Gjilani Mitrovica Peja Prizreni Prishtina

Gjithsejt Numri i pac. te semure nga org. e frymëmarrjes 51020 80390 83188 91554 198902 505054

Numri i pergjithshem i pacienteve

133190 192744 166058 198072 417648 1107712

% e pacientëve 38.3 41.7 50 46.2 47.6 45.9

22

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Sektori per prodhimin e energjise - Një ndër rajonet më të rrezikuara në Kosovë është Komuna e Kastriotit (Obiliqit). Për shkak të aktivitetit industrial të termoelektranave “Kosova A” dhe “Kosova B”, në mënyrë të pakontrolluar në atmosferë lirohen gazra dhe pluhura në sasi shumë të mëdha. Komunikacioni – transporti - Në Kosovë në vitin 2002 janë regjistruar 215.500 automjete pa i llogaritur automjetet e KFOR-it, UNMIK-ut dhe rreth 25% të automjeteve që janë në Kosovë, por që nuk janë të regjistruara dhe të cilat duke harxhuar karburante lirojnë gazra që ndikojnë në rritjen e ndotjes së ajrit. Sipas analizave të vitit 2002 në Kosovë shpenzohet 15.0 litra naftë dhe 12.2 litra benzin për kokë banori në vit28. Industria – Ndotësi i parë dhe më i madhi ishte kompleksi i “Trepçes” përmes uzinave në Zveçan dhe pjesën e parkut industrial. Emisioni në ajër, në qytetin e Mitrovicës, nga shkritorja e plumbit ka patur koncentrim të plumbit 40 herë më të lartë se limiti i lejuar sipas standardeve të dikurshme të Jugosllavisë. Momentalisht nuk janë duke punuar shumica e objekteve industriale, mirëpo edhe mbetjet e tyre industriale ndikojnë në ndotjen e ajrit. Për sasinë e ndotësve kryesorë të ajrit tani nuk kemi të dhëna të sakta dhe monitorim.29 Nga pasuritë ujore në Kosovë çdo kosovari i takojnë 1600 m3 ujë në vit dhe vetëm 9% e fshatrave janë të lidhura me rrjetin e ujësjellësit. Uji Pasuria e një shteti çmohet edhe për nga pasuritë ujore. Ujërat në Kosovë shfrytëzohen për pije, për furnizim të industrisë, ujitje, rekreacion etj. Kosova bën pjesë në rajonet me sasira të limituara të resurseve ujore me rreth 1600m³/b.30 Dendësia e madhe e popullsisë dhe vendbanimeve, rritja e qendrave urbane, shfrytëzimi i ujit nga sektorët ekonomikë, shtimi natyror i popullsisë kushtëzojnë nevojën e menaxhimit të veçantë të resurseve ujore në Kosovë.

Gjendja e resurseve ujore-lumore.

Sipërfaqja e Kosovës ndahet në katër pellgje të lumenjve: 1). Pellgu i Drinit të Bardhë, me kapacitet mesatar vjetor 60m³/sek, i cili derdhet në Detin Adriatik, 2). Pellgu i lumit Ibër - me 33m³/sek që derdhet në Detin e Zi, 3). Pellgu i lumit Morava e Binçës - me 7m³/sek i cili poashtu derdhet në Detin e 28 DM:Sektori Ajrit,2002 29-MMPH: Strategjia e mjedisit 30 Strategjia e Mjedisit-2003

Numri i përgjithshum i popullsis Ssia e ujit për

m³/b (Vlersim) Emri i lumit

Sipërfaqja e pellgut

Prurja m³/s

Shkarkimi vjetor mil.m³

1985 2000

Drini i Bardhë

4289

62.53

1.970

746647 2638

1039388 1895

Lumi i Pllavës

360

7.30

230

41985 5478

59451 3869

Lumi Lepenc 685

9.74

307

109962 2792

153819 1996

Morava e Binqës

1564

10.47

330

255553 1291

356057 927

Lumi Ibër 4009

24.49

771

745220 1035

1031193 748

Gjithsej 10907

114.54

3608

1899367 1899

2639908 1397

23

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Zi, 4). Pellgu i lumit Lepenc - me 8m³/sek që derdhet në Detin Egje, si dhe 5). Liqenjtë artificialë të krijuarë nga degët e këtyre lumenjve (Gazivoda me 380 milionë m³; Radoniqi me 113 milionë m³; Batllava me 40 milionë m³; Badovci me 26 milionë m³; Perlepnica me 4.2 milionë m³ dhe Livoqi me 1.6 milionë m³) kapaciteti i përgjithshëm i të cilave është rreth 570 milionë m³. Liqenjtë natyrorë kanë shtrirje kryesisht në malet e Sharrit dhe në Bjeshkët e Nemuna. Dallohen me ujëra me temperatura të ulta, me ujë të pastër dhe pejzazhe të bukura natyrore, që mund të shfrytëzohen për turizëm. Resurset ujore në Kosovë janë mjaft të kufizuar, prandaj duhet që të hartohet strategjia e domosdoshme e ruajtjes dhe të shfrytëzimit të tyre. Ndotja dhe degradimi - Në bazë të matjeve që janë kryer nga Instituti Hidro Meteorologjik i Kosovës në 50 pika matëse në të gjtha rrjedhjet lumore janë nxjerrë parametrat fizikë dhe kimikë dhe gjendja tregohet si më poshtë: Të gjithë lumenjtë e Kosovës tejkalojnë standardet e UE-së në ngjyrën e ujit, sidomos lumenjtë në rrjedhen e mesme dhe të poshtme si pasojë e shkarkimit të ujërave të zeza dhe industriale (vetëm në pjesën lindore të Kosovës shkarkohen rreth 1500 l/s)31. Këtë dukuri e bënë edhe më të dukshme nxjerrja e pakontrolluar e rërës dhe zhavorrit. Sipas matjeve dhe parametrave kimikë: cianuret, nitritet, zingu dhe fenolet, kohë pas kohe janë në sasi më të mëdha, krahasuar këtë me standardet e caktuara nga UE-ja. Në bazë të këtyre analizave në lumenjtë e Kosovës vetëm lumi Sitnica është në shkallë të rrezikshmërisë32. Ndotjen sipërfaqësore të ujërave e rrisin më shumë edhe derdhja e ujërave të zeza në to, hudhja e mbreturinave në lumenj, shfrytëzimi i rërës dhe zhavorrit si dhe shpëlarja e tokës. Impiantet për trajtimin e ujërave të zeza urbane nuk ekzistojnë në asnjë qendër urbane, ndërsa edhe ato pak impiante industriale nuk funksionojnë. Rrezik tjetër permanent paraqesin edhe të reshurat të cilat ndikojnë në rritjen e nivelit të ujit, i cili i pambrojtur vërshon sipërfaqe të mëdha tokësore. Në Kosovë janë prezente edhe ujërat mineral dhe termo-mineral siç janë: uji mineral në Kllokot, në Ilixhë, në Malishevë, në Velekincë, në Mirash e në disa burime të tjera. Momentalisht kapacitetet e tyre janë shumë të vogla ndërkohë që interesimi për këto burime është shumë i madh. Në bazë të hulumtimeve që janë bërë, janë disa sëmundje që mund të shërohen në këto vende. Toka Nga e gjithë sipërfaqja e territorit të Kosovës 53% është tokë bujqësore ose rreth 577 mijë hektarë, mandej 41.8% janë tokë pyjore ose rreth 455 mijë hektarë dhe 5.2% janë sipërfaqe tjetër (e ndërtuar dhe ujore) ose 56 mijë hektarë. E shprehur për kokë banori: tokë bujqësore një banori i takojnë 0.24ha dhe tokë pyjore 0.18ha. Sipas bonitetit toka ndahet në tetë klasë prej të cilave vetëm pesë të parat shfrytëzohen për prodhimtari bujqësore (455.000ha) prej të cilave në vitin 2002 janë shfrytëzuar vetëm gjysma. Një pjesë 31 DU-Deparartamenti I Ujrave 32 IHMK

Raporti i shfrytëzimit të sipërfaqeve në Kosovë

Sipërfaqja bujqësore 53%

Sipërfaqja ujore 4%

Sipërfaqja pyjore 41%

Sip. e parqeve nacionale 3.5%

Sip.e banimit 0.6%

24

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


e madhe e kësaj toke është e kategorisë I dhe të II, ndërsa pjesa tjetër është tokë e përzier bujqësore ku ka edhe djerrina. Një pjesë tjetër e kësaj sipërfaqeje është nxënë me ndërtime dhe deponi të ndryshme mbeturinash që shkaktojnë degradimin e saj. Ndarja e tokës sipas kulturave.

KULTURAT Nga 577,00 ha Nga 100 %Drithërat 193,078 ha 33,46 %Bimët industriale 2,520 ha 0,44 %Perimet 21,500 ha 3,73 %Patatet 7,500 ha 1,30 %Vreshtat 4,891 ha 0,85 %Pemët 4,542 ha 0,80 %Kullosat 166,769 ha 28,90 %Livadhet 86,000 ha 14,90 %Bimë foragjere 38,000 ha 6,59 %Djerrinat 52,200 ha 9,03 %

Tokat bujqësore - për nga pronësia pjesa më e madhe e sajë (88,60%) pronë private, ndërsa pjesa tjetër (11,40%) i takon sektorit shoqëror. Kosova, para lufte, ka pasur nën ujitje 51 mijë hektarë apo 10% e tokës bujqësore, gjysma e të cilave ka qenë ujitje spërkatëse (shi artificial) ndërsa gjysma tjetër ujitje tradicionale. Pas lufte kjo ka pësuar rënie e cila vlerësohet në diçka mbi 20 mijë hektarë tokë nën ujitje. Shkaku i rënies është shkatërrimi në disa raste dhe mirëmbajtja e dobët e sistemit të ujitjes. Tokat pyjore - për nga pronësia 38% i takojnë sektorit privat e pjesa tjetër (62%) i takon sektorit shoqëror. Tokat pyjore kryesisht janë të përfshira në 26 komuna dhe përbëhen nga rreth 70 mijë hektarë pyje (kryesisht me lloje të ahut, dushkut dhe më pak se 10% halor) që është 10.7% e sipërfaqes së përgjithshme, rreth 30 mijë hektarë janë me pyje të mesme ose 7.1%, mandej rreth 260 mijë hektarë janë pyje të ulëta ose 61.7%, një pjesë e tjetër prej afro 55 mijë hektarësh janë me shkurre dhe pyje të degraduara ose 13% dhe pjesa e mbetur prej rreth tetë mijë hektarësh janë pyje përgjatë rrugës ose 2% e sipërfaqës së përgjithshme. Pyjet e larta dhe të mesme përbëjnë rreth 24% të tokave pyjore dhe janë llojet më të vlefshme pyjore. Prodhimet nga këto pyje përdoren për ndërtim dhe për furnizimin e fabrikave të përpunimit primar dhe final të drurit.33 Në diagramin e mëposhtëm janë paraqitur sipërfaqet totale të tokës në bazë të klasave të përdorimit (ha). Degradimet Në Kosovë „prodhohen” rreth 0.6 kg mbeturina për kokë banori në ditë Deponitë - Sipas supozimeve të GTZ-së për sasinë e mbeturinave të prodhuara në Kosovë për vitin 2000-2001, në Kosovë janë „prodhuar“ 1.2 kg mbeturina për kokë banori në ditë (438kg ose 3.2 m3 në vit). Në përbërje të kësaj vlere (sasie) përveç mbeturinave shtëpiake, hyjnë edhe mbeturinat e aluminit, qelqit, plastikës, tekstilet etj. Ndërsa sipas shënimeve të fundit nga GTZ-ja, rezultati është 0.6 kg/banor në raportin ditor. Nga 30 komuna të Kosovës 26 kanë pasur deponi

33 Shenimet jane marre nga inventarizimi nacional I pyjeve (Dhjetor 2003)

25

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


(fushëhedhurinë) komunale qysh prej shume viteve, kurse tani janë të evidentuara edhe rreth 140 vendgrumbullime të tjera. Menaxhimi i mbeturinave është përmirësuar dukshëm falë donacioneve të AER-it, COOPI-it dhe DANID-ës, të cilët me programet e tyre kanë ndikuar në përmirësimin e kushteve financiare komunale. Disa nga deponitë komunale janë rehabilituar ndërsa disa të tjera që kanë qenë vatra të ndotjes dhe degradimit të ambientit janë mbyllur. Është filluar ndërtimi i deponive rajonale të nivelit të lartë, një pjesë e madhe e të cilave kanë filluar punën si në Prishtinë, Pejë, Prizren, Gjilan, Mitrovicë, Podujevë, Ferizaj, Dragash dhe Zveçan. Një ndër çështjet me rëndësi në fushën e mbrojtjes së mjedisit është prerja e pakontrolluar e pyjeve. Në bazë të shënimeve që disponojmë janë më tepër se 12 mijë hektarë pyje të dëmtuara. Një pjesë e madhe e tyre janë dëmtuar edhe nga zjarret e shkaktuara në disa komuna që shkatërruan më tepër se 545 hektarë, pjesa më e madhe e tyre janë në komunën e Pejës, Gjilanit dhe Prishtinës. Degradimi i pyjeve po ndikon në shkatërrimin e sipërfaqeve të tëra të cilat e kanë edhe rolin e mbrojtësit, nëpër të cilat uji i shkaktuar nga të reshurat e mëdha po kalon pa ndonjë pengesë në shtretërit e lumenjve që gjithashtu nga vetë njeriu po e humbin fomën e vet natyrore. Dhe në fund, rezultat i të gjithë këtij cikli është në të shumtën e rasteve vërshimi i sipërfaqeve të mëdha bujqësore dhe banimore. Sa i përket gurthyesve dhe seperacioneve, nga të dhënat që disponojmë, duke përjashtuar disa komuna për të cilat mungojnë të dhënat, veprojnë 120 kompani34 me veprimet e të cilave po ndërrohet konfiguracini i terrenit e në veçanti i shtretërve të lumenjve. Ndertimet ilegale (pa leje) - Objekti i cili në mënyrë arbitrare bën zënien e truallit me qëllim ndërtimi, i cili nuk posedon dhe nuk i zbaton kushtet tekniko-urbanistike dhe nuk posedon dokumentacionin teknik të lëshuar nga organi kompetent komunal konsiderohet objekt ilegal (pa leje të ndërtimit). Ndërtimet e tilla janë të kundërligjshme dhe sanksionohen me ligjet në fuqi. Numri i përgjithshëm i ndërtimeve pa leje në tërë territorin e Kosovës në bazë të shenimeve që janë dhënë nga përgjegjësit e komunave35 është afër 15.000 objekte, po të shumzonim këtë numër me afërsisht 200m² do fitonim një sipërfaqe prej 300ha. Prishtina është qyteti me më së shumti ndërtime pa leje (mbi 3000 objekte). Ndërtimet pa leje janë zhvilluar më së shpeshti në pronën private dhe atë në 90.8% të rasteve, ndërsa pjesa tjetër e këtyre ndërtimeve (9.2%) ndodhet në pronën shoqërore. Ndërtimet pa leje

0

1000

2000

3000

4000

5000

Pris

htin

a

Mitr

ovic

a

Pej

a

Priz

ren

Gjila

ni

nr.i objekteve ilegale

nr.i objekteve ilegale në pronën private

nr.i objekteve ilegale në pronën shoqërore

Në të njëjtën kohë nga të gjitha këto ndërtime janë legalizuar vetëm diçka më pak se 1.5% dhe rrënuar diçka më shumë se 2.5% që në mënyrë të qartë tregohet mosefikasiteti i organeve komunale në parandalimin e kësaj dukurie dhe në anën tjetër janë lëvizjet e popullatës nga zonat rurale në ato urbane;

34 Agjencioni I Pyjeve –raport nga viti 2003. 35 Shenimet janë marrë nëpër komuna dhe janë prezentuar në raportin e DPH-së të vitit 2002

26

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


mandej nevoja për strehim, biznes; mungesa e planeve zhvillimore e urbane, si dhe zbatimi i tyre. Pasojat janë të mëdha, duke filluar nga humbja e tokës bujqësore e të gjelbëruar dhe shtrirja e zonave të pakontrolluara rurale, deri te pamja e shëmtuar e ngulfatja e një jete normale në qytete. Mospërballimi i kësaj ngarkese nga kapacitetet ekzistuese të infrastruktures, si dhe krijimi i zonave erozive e të vërshuara janë pasojë tjetër që të gjitha së bashku po ndikojnë në rënjen e nivelit të kualitetit të jetës.36 Shndërrimi i tokës bujqësore në tokë ndërtimore - Edhe në Kosovë si në të gjitha vendet që kanë kaluar në tranzicion nuk është ende i zhvilluar tregu i tokës bujqësore. Një ndër problemet kryesore është se mungesa e caktimit të zonave bujqësore dhe caktimit të zonave të tjera, sipas kritereve prioritare, si dhe mosaplikimi i Ligjit mbi tokat ka ndikuar që në Kosovë çmimi i tokës bujqësore të jetë çmim liberal d.m.th toka bujqësore tregtohet edhe për qëllime ndërtimore dhe qëllime të tjera komerciale.

Trashëgimia natyrore - Kosova ka pasuri natyrore që i plotëson kushtet të jenë nën mbrojtje sipas kritereve ndërkombëtare (IUCN). Në këtë aspekt ajo disponon me: parqe, monumente, rezervate, pejzazhe etj. Nga sipërfaqja e përgjithshme e tokës gjithsej janë të mbrojtura rreth 46.000 hektarë ose 4.27% që përbën pjesen kryesore të Parkut Nacional “Malet e Sharrit”. Zonat e mbrojtura duhet të njihen si komponentë të rajoneve urbane dhe rurale. Planifikimi hapësinor, në nivelet e duhura qeveritare dhe administrative mund të luajë një rol vendimtar në mbrojtjen e njerëzve dhe të resurseve kundër shkatërrimeve natyrore.37 Mbrojtja e natyrës është veprimtari multidisiplinare dhe është pjesë integrale e zhvillimit të përgjithshem shoqëroro-ekonomik. Përparimi i vlerave të natyrës është lënë anash në sistemin e kaluar, madje, nuk i është dhënë rëndësi shfrytëzimit me qëllim të pëfitimit ekonomik, para së gjithash zhvillimit të turizmit. Në bjeshkët e Sharrit gjenden 2000 lloje bimore. Biodiversiteti - Malet e Sharrit përfaqësojnë qendrën Ballkanike të biodiversitetit me përafërsisht 2.000 lloje bimore prej të cilave 200 lloje janë endemike (karakteristike për vendin). Kjo përbënë rreth 25% të florës së përgjithshme të Ballkanit dhe rreth 18% të florës së Evropës në mesin e të

36 MMPH- DPH-raport 2002 37 AMNM- Agjensioni për mbrojtjen e natyrës

ZONAT E MBROJTURA

Tipi i zonës Kategoria IUCN

Nr. i zonave Sip./ha %

Rezervat natyror 1 11 698.4 1.52 Park kombëtar 2 2 39. 000 84.55 Monomente natyrore 3 38 4867.9 10.55 Zona të menaxhuara të habitateve dhe llojeve/Rezervate natyrore të menaxhuara 4 Pejzazh i mbrojrtur tokësor 5 2 1681 3.17 Zona të mbrojturta të resurseve të menaxhuara/Rezerva të resurseve 6 Totali 46247.3 100

27

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


cilave 86 lloje janë shpallur ndërkombëtarisht të rëndësishme, 26 prej tyre janë përfshirë në Listën e Kuqe të bimëve të kërcenuara të IUCN-së. Bjeshkët e Nemuna janë pjesë tjetër e rëndësishme e biodiversitetit të Ballkanit, me gjithsej 750 lloje, prej të cilave 18 janë vendore dhe 100 të tjera janë lloje që rriten vetëm në Ballkan.38 Shfrytëzimi i trashëgimisë për zhvillimin e turizmit dhe rekreacionit Ruajtja, mbrojtja dhe monitorimi i saj Trashëgimia kulturo-historike - Zonat dhe objektet e trashëgimisë datojnë nga të gjitha periudhat historike. Sot, ato gjithnjë e më tepër po u ekspozohen ndikimeve që i rrezikojnë vlerat burimore të tyre, të manifestuara si rrënim i pjesërishëm ose i tërësishëm, mbindërtim, ndryshim destinimi, shkatërrim të mjedisit dhe ndërhyrje tjetër degraduese. Në bazë të të dhënave momentale del se: 18 komuna posedojnë projekte për objekte me vlerë kulturo-historike (46% të përdorshme), 9 komuna nuk kanë projekte të tilla, kurse nuk janë deklaruar 2 komuna. Sipërfaqja e zonave me vlerë trashëgimore nën mbrojtje është 300 hektarë (për 14 komuna) kurse të tjerat nuk e kanë të definuar këtë sipërfaqe. Në shumicën e vendbanimeve komunale ekzistojnë ndërtime ilegale në zonat të cilat janë nën mbrojtje dhe kjo dukuri ende vazhdon. Përderisa, në vetëm disa sosh (7) është punuar në konservimin dhe restaurimin e objekteve dhe zonave me vlerë. Në bazë të shënimeve ekzistojnë një numër i madh i objekteve që radhiten në listën e objekteve me vlerë trashëgimie si: Muzeu Arkeollogjik dhe 99 lokalitete, shtëpi banimi (412 sosh), kulla (1570), qendra zejtare, xhamia (288), mejtepe (23), kisha (90), kisha katolike (19) kisha ortodokse (20), teqe (30), tyrbe (104), varreza (114), varreza islame-shqiptare (10), eshtnore (1), manastire (11), hotel (1) dhe kanjon (1) etj. Shfrytëzimi trashëgimisë kulturo-historike për zhvillimin e turizmit dhe shprehja e identitetit të shoqërisë kosovare nëpër shekuj. Mbrojtja, ruajtja dhe mirëmbajtja e mjaftueshme e kësaj trashëgimie do të ishte kërkesë e kohës për shoqërinë në përgjithësi. Problemet me të cilat po përballet ky sektor i rëndësishëm i shoqërisë kosovare janë: • Finalizimi i politikës për trashëgimi kulturo-historike në bazë të konceptet

bashkëkohore; • Ristrukturimi administrativ dhe profesional në institucionet për ruajtjen,

mbrojtjen dhe prezentimin e trashëgimisë kulturore-historike; • Rirreshtimi i problematikës së pasurive të trashëguara nëpër shekuj me

avancimet - prioritetet dhe planet buxhetore; • Përfundimi i inventarizimit të objekteve me vlerë kulturo-historike në tërësi. Shtrirja (rrjeti) i vendbanimeve Në bazë të tipologjisësë vendbanimet në Kosovë ndahen në: qytete të cilat vendbanime më të organizuara, me shërbime socio-ekonomike, infrastrukturë dhe me numër më të madh të popullatës. Dhe, në fshatra ku popullata kryesisht merret me bujqësi dhe kanë një numër relativisht të vogël të banorëve. Gjithsej numri i fshatrave në bazë të raportit të Departamentit për Planifikim Hapësinor është përafërsisht 1400. Më poshtë janë të paraqitura vendbanimet të klasifikuara në bazë të numrit të banorëve që është njëri ndër faktorët që përcakton edhe kategorinë e vendbanimit.

38 Raporti i DM-2003

28

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Shpërndarja e vendbanimeve

Në bazë të ndarjes territoriale administrative – në Kosovë ekzistojnë 2 nivele administrative: niveli lokal (komunal) dhe niveli qendror. Në Kosovë ekzistojnë 2 nivele administrative: niveli lokal (komunal) dhe niveli qendror. Zonat funksionale - Banimi, puna (industria), sporti-rekreacioni dhe zonat speciale. Sipërfaqja e përgjithshme për shtëpitë individuale në Kosovë është diçka më tepër se 43 milionë m², ndërsa sipërfaqja e banesave kolektive është më e vogël se tre milionë m². Pra nga sipërfaqja e banimit e gjithmbarshme del se 1 banori i takojnë diçka më pak se 20m² sipërfaqe, me mesatare prej 6.5 anëtarë / familje. Nga raporti i shfrytëzimit të sipërfaqes tokësore del se Kosova ka 94% banim individual dhe 6% banim kolektiv. Deri më tani nga të dhënat që kemi nuk mund të japim ndonjë vlerë për zonat tjera, siç janë puna (industria), sporti-rekreacioni, zonat speciale për të cilat mbledhja e të dhënave të sakta mbetet çështje me rëndësi.

29

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Fatkeqësitë natyrore Lumenjtë e Kosovës i janë lënë mëshirës së natyrës dhe shfrytëzimit të pandërgjegjshëm. Vërshimet - Mbrojtja nga vërshimet në Kosovë është e pavolitshme. Shtretërit e lumenjve të Kosovës janë dëmtuar në shkallë shumë të madhe si pasojë e nxjerrjes së pakontrolluar të rërës dhe zhavorrit. Hudhja e mbreturinave në shtratin e lumit, rritja e botes bimore përreth shtratit të lumit, uzurpimi i tokave në të dy anët e lumit, mungesa e mirëmbajtjes së shtretërve të lumit nga institucionet gjegjëse janë faktorë që ndikojnë në shkatrrimin e shtratit të lumenjve. Dalja e ujit të lumit jashtë shtratit është edhe si pasojë e faktorit natyror, ku reshjet bien në kohëzgjatje të mëdha dhe si pasojë e të gjithë këtyre faktorëve është përmbytja e tokës bujqësore që e shprehur në përqindje do të duket kështu: dëmet më të mëdha janë përgjatë pellgut të Drinit të Bardhë 50%, lumit Ibër dhe Sitnicë 24%, lumit Lepenc 20% dhe Morava e Binçës 6%. Erozionet - Si pasojë e veprimit mekanik dhe kimik të ujërave rrjedhës kjo dukuri është mjaft prezente në Kosovë. Faktori njeri ka ndikuar shumë në rritjen e shkallës erozive, si pasojë e dëmtimit të sipërfaqeve të gjelbërta (prerja e pyjeve, gurthyesit, nxjerrja e rërës dhe zhavorrit etj). Erozioni më i madh paraqitet përgjatë luginave lumore, si pasojë e vershimeve d.m.th erozion pluvio-fluvial. Tërmetet - Kushtet sizmike janë mjaft të pavolitshme .Në veriperëndim të Kosovës shkalla e forcës sizmike është 6˚R me një rritje në pjesët juglindore deri në 9˚R. Termeti i fundit ka ndodhur në juglindje të Kosovës ishte me 24.04.2003 në orën 12 e 52 min, në Gjilan dhe rrethinë, me forcë 5.4˚të shkallës së Rihterit.

30

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


31

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Z H V I L L I M I E K O N O M I K Përfitimi i një jete - Ekonomia “Zhvillimi ekonomik është proces me të cilin krijohen të mirat materiale, përmes mobilizimit human, financiar, kapitalit, resurseve fizike dhe natyrore, për të gjeneruar shërbime dhe të mira materiale atraktive/të ofrueshme për treg”39. Historiku i shkurtër Deri më 1950, Kosova ishte vend tipik agrar, pa industri të zhvilluar, ku bujqësia merrte pjesë në BPV me 70%. Si pasojë e politikës diskriminuese e koloniale të Jugosllavisë së parë Kosova ishte lënë jashtë çdo procesi të industrializimit dhe zhvillimit ekonomik e social.40 Gjatë viteve 1947-65, Kosova ishte krejtësisht jashtë aktiviteteve investive nga fondet shtetërore pa kthim. Pas këtij viti Kosova krijoi infrastrukturën zhvillimore me burime të pavolitshme financiare, me cikle të gjata investuese dhe strukturë të pavolitshme të investimeve. Gjatë viteve 1965-70, Kosova mbeti rajon me një zhvillim ekonomik simbolik në saje të aktivizimit të disa kapaciteteve të industrisë ekstraktive. Gjatë viteve 1971-1975 dhe 1976-1980, Kosova e realizoi shkallën më të lartë të rritjes ekonomike dhe të ndryshimeve cilësore në strukturën e prodhimit. Sistemi ekonomik e politik në ish-Jugosllavi u decentralizua, kurse pozita kushtetuese e Kosovës ishte plotësisht e barabartë me republikat tjera. Në atë periudhë u realizuan projekte të rëndësishme në industri dhe infrastrukturë ekonomike. Gjatë viteve të ‘80-ta, Kosova krijoi pjesëmarrje të lartë në nivel të ish-Jugosllavisë. Gjatë viteve 1989-1995, dështimi i prodhimit në të gjitha degët dhe komplekset i paralizoi të gjitha proceset zhvillimore dhe progresin teknologjik. Aktiviteti ekonomik ishte çrregulluar në funksionimin e korporatave të mëdha ekonomike. Kjo rënie shënoi fundosjen e konceptit komunist të zhvillimit ekonomik të Kosovës. Në qershor të vitit 1999, me vendosjen e protektoratit të OKB në Kosovë, u ndërmorën masa të caktuara për tejkalimin e situatës së vështirë ekonomike dhe sociale. Gjatë viteve 1999-2004, pjesën më të madhe të ndihmës ekonomike e kanë realizuar donatorët e jashtëm. Ekonomia e sektorit shoqëror ende pret të rimëkëmbet përmes procesit të privatizimit i cili është i ngadalshëm, ndërsa biznesi privat ka shënuar hapa të dukshëm të zhvillimit (51% të BPV)41. Diaspora sot është faktor i rëndësishëm ekonomik, e cila është e gatshme të investojë, edhe pse ballafaqohet me pengesa të mëdha, prej privatizimit e deri te mekanizmat e tjerë ligjorë.

39 Këshilli Amerikan për Zhvillim Ekonomik 40 Riinvest-Aktivitetet ekonomike dhe zhvillimi demokratik I Kosovës 41 MTI-Strategjia e zhvillimit afatmesem të ekonomisë së Kosovës ’04-‘08

32

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


- 2

- 1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

1948- 65 1966- 70 1971- 75 1976- 80 1981- 85 1986- 88

BP V P r odhi mi / kban

Gjendja ekzistuese ekonomike e Kosovës Zhvillimi ekonomik është njëri ndër katër lëmenjtë e hulumtuar në kuadër të procesit të hartimit të Planit hapsinor me qëllim të përshkrimit të gjendjes ekzistuese ekonomike në Kosovë. Çështjet kyqe të trajtuara në kuadër të zhvillimit ekonomik si: bujqësia, industria, tregtia dhe turizmi, janë të përshkruara në aspektin hapësinor, me fakte, dukuri apo edhe trende të aktiviteteve ekonomike në Kosovë. Nga të dhënat në dispozicion paraqiten shtrirjet hapësinore të aktiviteteve ekonomike në Kosovë, në shumicën e rasteve në nivelin komunal e në disa edhe atë kombëtar. Të dhëna statistikore Sipërfaqja e Kosovës:........................ 10.887 km2 Popullsia: ................................. 2.4 M42 BPV i Kosovës : ................................. 1.58 mld Euro43 BPV/kokë banori:.............................. 658 Euro/kokë banori Bujqësia % në BPV............................. 30%44 Industria+tregtia % në BPV................. 60% Turizmi % në BPV ...................... 9-10%45 Numri i ndërmarrjeve......................... 3122046 Numri i punëtorëve............................ 18563247 Numri i popullsisë të aftë për punë.. ... 1,424,90748

Produkti shoqëror në Kosovë dhe i vendeve në rajon

0

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

Shq

ipër

ia

B.&

H

Bulga

ria

Kro

acia

Maq

edon

ia

Sllo

venia

S&M

Kos

ova

BPV EUR, (mld. €)BPV/kokë banori (€)Buxheti (€)Buxheti ne % te BPV

42 MTI 43 MEF 44 MBPZHR 45 MTI 46 MTI 47 MTI 48 ESK

33

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Bujqësia Në bruto produktin vendor sektori i bujqësisë kontribuon me 30% Në Kosovë 50% të buxhetit familjar dedikohet për sigurim të ushqimit, ndërsa në BE është 22%. Roli i bujqësisë në zhvillimin ekonomik të Kosovës është i konsiderueshëm. Për shkak të faktit se në Kosovë dendësia është 220 ban/km2 me 0.25ha tokë/banor mund të themi se Kosova është mjaft e varfër me tokë bujqësore, në krahasim me Evropën, ku për një banor llogaritet 0.52 ha/banor. Kosova ka një sipërfaqe të përgjithshme prej afro 1.1 milion ha me 53% sipërfaqe të kultivuar dhe 41% sipërfaqe pyjore. Investimet në bujqësi Toka bujqësore sipas pronësisë

76.000

494.000577.000

7.000

Agrokombinatet

Kooperativat

Fermat familjare

Gjithesejt

Sektori privat mbulon mbi 60% të popullsisë të përgjithshme. Në Kosovë ka 182,000 ekonomi familjare që merren me bujqësi. Kontributi i bujqësisë në BPV, në Kosovë dhe rajon.49

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

Shqipë

ri

Sllove

ni

Bosna &

Herce

govin

a

Serbi &

Mali

I zi

Rumani

Kroaci

Maqedo

niGreqi

Bullga

ri

Kosovë

Pjesëmarrja në BPV e pylltarisë me bujqësi arrin në 35%. Sipërfaqja e përgjithshme e pyjeve është 490.000 ha. Pas lufte fondi blegtoral është dëmtuar për 60%50. Sipas vlerësimeve të MBPZHR-së prodhimi vjetor blegtoral nuk i plotëson nevojat vendore. Shtetet e BE-së, si dhe Hungaria, Sllovenia, 70% të buxhetit

49 CIA-the ëorld fact Book, MBPZHR 50 MBPZHR – Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural

Investimet kryesore ne Bujqesi gjate viteve 1999-2002 Realizimi ne %

48

82

77

56

21

36

58 Zhvillimi I agrobiznesit

Zhvillimi I pylltarise

Te hyrat (imputet ) dhezhvillimi I fermave Ndertimi institucional IkapaciteteveIrrigacioni ( Ujitja)

Zhvillimi tjeter bujqesor

Invest. e pergjitheshme neBujqesi

34

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


kombëtar e shpenzojnë në përkrahjen e zhvillimeve rajonale rurale. Në vendin tonë konsumatoret janë ata që e bartin barrën kryesore financiare të fermave. Kulturat më të shpeshta të mbjellura në Kosovë janë misri dhe gruri.

Prodhimtaria bujqësore gjatë periudhave të ndryshme kohore.

Industria Niveli i zhvillimit ekonomik e me atë edhe industrial të Kosovës në ish Jugosllavi ishte tejet i ulët në krahasim me mesataren e sidomos me rajonet e zhvilluara51. Ai sillej rreth gjysmës së nivelit të njësive të tjera federale të pazhvilluara. Me këtë nivel të ulët të trashëguar të zhvillimit ekonomik, përballet sot Kosova, duke ia shtuar edhe problemet aktuale të një shoqërie në tranzicion. Vështrimi paraqet gjendjen e prodhimtarisë industriale në Kosovë (2003)52. Paraqitja është bërë sipas tre treguesve kryesorë ekonomikë: numri dhe llojet e ndërmarrjeve të angazhuara në sektorin industrial, numrin e punëtorve të angazhuar në sektorin e prodhimit industrial dhe vlerën e brutoproduktit. Vendin e parë në të gjithë treguesit e zë industria ushqimore. Deri në fund të viteve të 80-ta industria dhe xehtaria bënin pjesë me gati 50% në brutoproduktin vendor. Në vitin 2002 UNMIK-u permes AKM53 ka filluar privatizimin. Ndërmarrjet shoqërore në Kosovë janë kryesisht ndërmarrje të mesme. • 478 ndërmarrje për t’u privatizuar, • 18 ndërmarrje të komercializuara, • 25 ndërmarrje të tenderuara

Pjesëmarrja e nënsektorëve të industrisë në nivel të Kosovës

Problemi i madh ekonomik me të cilin ballafaqohet Kosova është punësimi apo papunësia, sidomos e të rinjve, e cila sillet prej 35% deri në 60%. Shkalla e papunësisë në Kosovë është më e larta në Evropën Juglindore.

51 Njesite federale tei sh Jugosllavise. 52 Ministria e tregtisë dhe Industrisë 53 Agjensioni kosovar I mirëbesimit (për administrim, menaxhim dhe privatizim të ndërmarrjeve publike)

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

Grure Tershere Miser Patate Laker Jonxhe

1981

1986

1991

1996

2001

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

DA DB DC DD DE DF DG DH DI DJ DK DL DM DN

NËNSEKTORËT E INDUSTRISË

PJES

EMA

RR

JA

NUMRI INDERMARRJEVE

NUMRI IPUNETORVE

VLERA EBRUTOPRODUKTIT

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

DA DB DC DD DE DF DG DH DI DJ DK DL DM DN

NËNSEKTORËT E INDUSTRISË

PJES

EMA

RR

JA

NUMRI INDERMARRJEVE

NUMRI IPUNETORVE

VLERA EBRUTOPRODUKTIT

35

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Vlera e brutoproduktit sipas komunave në Kosovë.

Numrin më të madh të ndërmarrjeve të angazhuara në prodhimtarinë industriale e ka rajoni i Gjilanit54. Ndërmarrjet mikro dhe ndërmarrjet e vogla dominojnë në të gjitha rajonet. Mikrondërmarrjet përbëjnë 47.24% të numrit të përgjithshëm të ndërmarrjeve. Ndërmarrjet e vogla bëjnë pjesë me 34.40 % të numrit të

përgjithshëm të ndërmarrjeve, kurse kanë të angazhuar 14.27 % të fuqisë punëtore. Numrin më të madh të punëtorëve e kanë qendrat e tjera urbane, si Prishtina, ndërsa sipas përqindjes së pjesëmarrjes ne BPV është Prizreni.55

Ndërmarrjet ekonomike nëpër komuna

54 MTI 55 MTI

0%2%

4%6%

8%10%

12%14%

KomunatVler a e br utopr odukti t

0.00%10.00%20.00%30.00%40.00%50.00%

0-9 10.-49 50-249 250-1000madhsia e ndermarrjeve

Numri I ndermarrjeveNumri I punetorveVlera e brutoproduktit

36

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Tregtia Nga Kosovë eksportohen vetëm 3% ndërkohë që vlera e mallrave të importuar është më e madhe se 70%. Tregtia e ka vendin e vet meritor në zhvillimin ekonomik të një vendi. Tregtia është sot degë parësore në ekonominë e Kosovës. Tregtia përmban numër të theksuar të bizneseve, të të punësuarve dhe investimeve. Tregtia vazhdon të jetë forma më e përhapur e koncentrimit të kapitalit në sektorin privat. Tregtia e brendshme është gjithsesi më e përfaqësuar në krahasim me tregtinë e jashtme. Në përgjithësi në Kosovë importohet nga vendet fqinje e më pak nga ato të rajonit dhe të shteteve të BE-së. Tregtia nga jashtë është burimi kryesor i plasimeve në tregun kosovar. Agregatet e Bruto Produktit Vendor per vitin 2003, ne milion euro.56 Importi nga shtetet në rajon59

Shtetet me pjesëmarrje më të madhe në import janë Maqedonia me vlerë………..... 15.13 % Sërbia me vlerë …………….... 15.02 % Turqia me vlerë …………........ 8.48 % Greqia me vlerë ……………... 6.98 %

Mbulimi i eksportit me import për nëntëmujorin e vitit 2003 eshte 3.54%.

Eksporti në shtetet tjera për nëntëmujorin e vitit 2003.

58 MFE, Monitoruesi Mujor Makroekonomik, organ i pavarur sipasnenit 11.2 të KornizësKushtetuese, me personalitet tëplotë juridik për menaxhimin e procesit të privatizimit në bazë tërregullores së UNMIK-ut 2002/12, 2002/13. 59 MTI

Eksporti i regjistruar2 36.2

Importi i regjistruar 3 968.5

Deficiti Tregtar 932.3

Pj. Nm,%

0.005.00

10.0015.0020.0025.00

Kafs

he te

Prod

ukte

bim

ore

Vajra

me

orig

jin

Ush

qim

i I p

erga

ditu

r

Prod

ukte

t min

imal

e

Prod

ukte

te

Artik

uj p

last

ik d

he

Leku

ra d

he a

rtiku

j

Prod

ukte

dru

ri,qy

myr

i

Brum

dru

ri ap

o

Teks

til dh

e ar

tikuj

Vesh

jet e

kok

es-

Artik

uj p

rej

Perla

nat

yral

e, g

ur te

Met

ale

dhe

artik

uj

Mak

iner

i dhe

pai

sje

Mje

te tr

ansp

ortu

ese

Inst

rum

ente

Arm

et d

h em

unic

ioni

Artik

uj te

ndr

yshe

m

Te tj

era

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Pj. Nm,%

02,000,0004,000,0006,000,000

Artik

ujM

betu

rinPr

oduk

teVe

reLe

kura

Kepu

rdh

Shiri

tM

akin

erii

Prod

him

eTe

kstil

Artik

ujAr

tikuj

Mat

eria

lTe

trem.I / vl.

trem.II / vl.

trem.III / vl.

Nentemujori

37

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Pika më frekuente doganore për import/eksport siq shihet nga grafiku është Hani i Elezit. Zejtaria Organizimi i jetës ekonomike në Kosovë deri para një gjysmë shekulli bazohej kryesisht në ekonomitë familjare dhe organizimin patriarkal të familjes. Ekonomia familjare ishte e përqëndruar pos të tjerash edhe në zejtari. Dominonin kryesisht prodhimi natyral dhe manufaktura e thjeshtë në zejtari. Zejtaria përfaqësohej nga zejet tradicionale si: zdrukthëtaria, farkataria, saraçët etj. Zejtaria me prodhimet dhe shërbimet e veta paraqet një segment të veçantë të zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Kërkesat për këto prodhime e shërbime në treg janë permanente dhe shënojnë trend të rritjes. Sipas shënimeve të vitit 1986, në Kosovë kanë qenë aktive 113 veprimtari zejtare. Më tepër se gjysma e zejtarisë së pavarur të ushtruar në Kosovë është përqëndruar kryesisht në 15 zeje ku mungojnë veprimtaritë zejtare prodhuese bashkëkohore60. Turizmi Vlerat natyrore me të cilat disponon Kosova paraqesin resurse turistike të rangut të lartë. Përshkrimi i potencialeve turistike të Kosovës është ngushtë i lidhur me pozitën e saj gjeografike. Pozita e saj në Evropën Juglindore, me një vend qendror në Gadishullin Ballkanik, paraqet udhëkryq i cili daton historikisht prej kohës së romakëve. Turizmi merr pjesë me 8-9% të brutoproduktit vendor. Duke pasur Kosova një pozitë të përshtatshme në marrëdhënie me pikat e rendësishme turistike, ka këto distanca hapësinore: Bregdeti Adriatik –Bregdeti Shqiptar ( Prishtinë-Shëngjin ) 283 km Prishtinë Deti Egje - Selanik 340 km Prishtinë Beograd 360 km Prishtinë Nish 138 km Prishtinë Sofje 290 km Prishtinë Shkup 84 km Prishtinë Budvë 350 km Kosova shquhet me potencial të turizmit malor, parqeve nacionale, atij balnear, të gjuetisë dhe kulturor. Krahas resurseve edhe hoteleria është koncentruar në zonat e ofertës turistike, qendrave urbane dhe rrugëve më me rëndësi në Kosovë. Kosova ka potenciale të konsiderushme për zhvillimin e turizmit dimëror në malet e Sharrit dhe Bjeshkët e Nemuna. Tani ka vetëm një qendër të skijimit - Brezovicën e cila shfrytëzohet nga turistët vendorë dhe ato ndërkombëtarë që ndodhen në Kosovë. Në Kosovë kemi gjithsej dy banja rehabilituese, atë të Kllokotit dhe të Pejës. Numri më i madh i shfrytëzuesve konsiston në qëndrim një ditor, të cilët vijnë nga qendrat e afërta.

60 Riinvest/Aktivitetet ekonomike dhe zhvillimi demokratik I Kosovës

Eksporti i Kosovës i paraqitur nëpër pika doganore

0123456

2000

2001

2002

2003

M itrovica

M erdare

Gjilani

Hani

Kulla-Peja

Verbnice-PrizreniAirport-Prisht ina

0123456

2000

2001

2002

2003

M it rovica

M erdare

Gjilani

Hani

Kulla-Peja

Verbnice-PrizreniAirport-Prisht ina

38

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Kosova ka potencial edhe për zhvillim të turizmit të gjuetisë. Ky lloj turizmi mund të bëhet në shumë vende të Kosovës, si Rezervati i Kozhnjarit, Rusolisë dhe të Blinajës. Vlera të tjera natyrore në Kosovë janë edhe: Kanioni i Mirushës, Shpella e Mermertë në Gadime, lumenjtë dhe akumulimet artificiale që ofrojnë mundësi për zhvillimin e peshkatarisë, sporteve në ujë dhe rekreacionit. Prodhimi i artizanatave dhe ushtrimi i zejeve të rralla, siç është filigrani paraqesin atraksion për turistë të huaj. Kosova ka potencial për zhvillimin e turizmit kulturor me shumë objekte me vlerë të jashtëzakonshme kulturo-historike. Numri i tërësishëm i objekteve dhe institucioneve kulturore është 1282 sosh61.

Energjetika Në Kosovë edhe pse një KWh kushton 0.06 euro është barrë serioze për ekonominë familjare. Energjetika në kushtet bashkëkohore është një resurs i pazëvendësueshëm në kuptim të zhvillimit ekonomik, të ushtrimit të veprimtarive të tjera, të ngritjes dhe mbajtjes në nivel të standardit jetësor dhe të mirëqenies sociale në përgjithësi. Sot, sektori energjetik nuk është në gjendje të bëjë një furnizim 24 orësh dhe bizneset e konsumatorët shtëpiakë ngarkohen me shpenzime shtesë duke përdorë gjeneratorë. Kapaciteti i prodhimit është 1.513 MW, ndërsa prodhimi aktual vetëm 640 MW. Korporata energjetike e Kosovës-KEK është ndërmarrje publike e cila bën prodhimin, distribuimin dhe menaxhimin e energjisë elektrike. Me gjithë tarifat mesatare të arsyeshme të energjisë elektrike prej 0.06 euro/KWh, sektori energjetik është bërë barrë serioze e ekonomive familjare. Menaxhimi i dobët i KEK-ut dhe marrëveshjet e udhëheqjes së korporatës e komplikojnë zgjidhjen e një furnizimi më të besueshëm me energji elektrike62.

61 MTI 62 BB-Memorandum ekonomik I Kosovës

39

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Prodhimi dhe shpenzimi i energjisë elektrike gjate viteve ’85-‘0363

Sistemi bankar Ekonomia kosovare nuk mund të mbështetet ende në sistemin bankar. Sistemi monetar duhet t’i përshtatet sistemit të transformimit dhe ndërtimit të sistemit ekonomik. Si komponentë kryesore të sistemit monetar duhet të merren institucionet monetare dhe instrumentet mund të funksionojnë si para. Në Kosovë sistemi bankar është shkatërruar në tërësi. Është shuar Banka Popullore e Kosovës si njësi e veçantë e sistemit të Bankave Popullore (Qendrore), e cila ishte ndër bankat më të forta të ish Jugosllavisë dhe emër i respektuar bankar që bashkëpunonte me të gjitha bankat e rëndësishme në botë. Përderisa sektori bankar është zhvilluar në vitet e fundit, nuk shërben aq shumë si kapital investues në ekonominë e Kosovës.64. Depozitet bankare patën një rritje të madhe: në vitin 2000 prej 90 milionë eurosh përderisa më 2003 - 515 milionë euro. Struktura e depoziteve përkunder përmirësimit ende mbetet i pafavorshëm. “Zhvillimi njerëzor varet në masë të madhe nga niveli i zhvillimit ekonomik. Kur proceset zhvillimore janë të formuluara me kujdes, mund të arrihet si zhvillimi njerëzor po ashtu edhe ai ekonomik. Për këtë kërkohet nja balancim i përgjegjësive shoqërore dhe prioriteteve zhvillimore”.65 63 ESTAP-Banka Botërore/raporti final 2002 64 Riinvest-Aktivitetet ekonomike dhe zhvillimi demokratik I Kosovës 65 UNDP-raporti I zhvillimit njerëzor –Kosovë 2002

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2003

Prodhimi i pergjithshem Shpenzimi i pergjithshem

40

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


41

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


I N F R A S T R U K T U R A Në përgjithësi, infrastruktura ka të bëjë me gjërat që e mbajnë civilizimin të bashkuar si: prodhimin e energjisë dhe sistemet e shpërndarjes; pendat dhe sistemet e ujit; mbledhjen e ujrave të zeza, tubacionet dhe përpunimin; rrugët dhe urat; aeroportet dhe sistemet e transportit publik, gjëra këto prej të cilave të gjithë ne varemi shumë. Infrastruktura është trungu i pajisjeve themelore dhe aparaturës kapitale të nevojshme për funksionimin e bazës ekonomike të një shteti. Është e zakonshme që infrastruktura të futet si në një senduiç midis qeverisjes që e rregullon atë dhe tregtisë që varet prej saj. Më tepër se 250 mijë automjete qarkullojnë sot nëpër rrugët e Kosovës Transporti Transporti paraqet një aktivitet shumë të rëndësishëm të njerëzimit. Ai është pjesë e domosdoshme e ekonomisë dhe luan rol të rëndësishëm në relacionet hapësinore midis lokaliteteve. Transporti krijon lidhje të çmuar në mes të rajoneve, aktiviteteve ekonomike, popullsisë dhe botës. Transporti është faktor dhe pasojë e zhvillimit ekonomik. Transporti në Kosovë, kryesisht realizohet përmes rrugëve automobilistike, pastaj transporti ajror i udhëtarëve për në vendet e huaja, ndërkaq transporti përmes hekurudhës është pothuaj simbolik. Rrugët dhe lidhjet me rajonin

Serbia dhe Mali i Zi

Shqipëria

Maqedonia

42

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Transporti automobilistik - Lidhja e Kosovës me koridoret rrugore evropiane E10, E8 dhe magjistralen e Adriatikut është një sfidë për ne, dhe në bazë të saj ne duhet të krijojmë një strategji për kyçjen në këto korridore. Në korridorin E10 ne do të mund të kyçeshim përmes magjistrales M25 (Prishtinë – Besianë), apo përmes autostradës Merdare – Durrës që është në fazën e projektimit. Në korridorin E8 (Durrës – Varna), Kosova do të mund të kyçej përmes magjistrales M2 (Ribariq – Hani i Elezit). Qarkullimi ditor i automjeteve në rrugët magjistrale

Me magjistralen e Adriatikut Kosova mund të lidhet përmes magjistrales M9 (Prishtinë – Pejë). Kjo do të thotë se këtyre magjistraleve do të duhej t’u kushtohet rëndësi e veçantë në planifikimin strategjik. Në Kosovë aktualisht janë rreth 250 mijë automjete. Transporti më i dendur është në rrugën Prishtinë – Hani i Elezit, pastaj në rrugën Prishtinë – Mitrovicë dhe në rrugën Prishtinë – Pejë. Pas luftës, në Kosovë janë bërë shumë ndërtime dhe kyçje ilegale përgjatë brezit rrugor të rrugëve magjistrale. Ky fenomen vazhdon edhe sot dhe paraqet një problem serioz. Kështu po rrezikohen mundësitë për zgjerimin e këtyre rrugëve në të ardhmen; në masë të madhe është ulur niveli i sigurisë dhe shpejtësia e lëvizjes gjë që ka ulur edhe kategorinë e këtyre rrugëve. Dukuria e ndërtimeve ilegale në brezin rrugor është alarmuese dhe kërkon intervenim të shpejtë të shoqërisë. Sa më vonë qe të intervenohet dëmet do te jenë më të mëdha dhe më veshtirë do të jetë të sanohen. Në mungesë të transportit përmes hekurudhës, sidomos të mallrave me tonazhë të lartë, rrugët automobilistike ngarkohen së tepërmi dhe kështu vie deri te dëmtimi i tyre.

Transporti hekurudhor - në Kosovë është në nivel shumë të ultë. Kjo është si pasojë e infrastrukturës së pazhvilluar hekurudhore. Momentalisht (viti 2004) nëpër hekurudhat e Kosovës lëvizë vetëm një tren për transportin e banorëve minoritarë dhe transportin e mallrave për nevojat e UNMIK -ut dhe KFOR - it. Niveli i zhvillimit të hekurudhave të Kosovës, krahasuar me vendet e rajonit është i ultë. Vet- fakti se që nga viti 1963 nuk është ndërtuar asnjë vijë e re hekurudhore flet mjaft për këtë. Vijat hekurudhore, me përjashtim të atyre që gjenden në disa stacione hekurudhore, janë vija njëfishe. Këto pak vija hekurudhore që janë në Kosovë janë në gjendje të keqe, si pasojë e mungesës së investimeve në hekurudha. Shpejtësia maksimale e lejuar vetëm në disa pjesë të hekurudhave është 80 km në orë, kurse në pjesët e tjera është edhe më e vogël. Mirëmbajtja e hekurudhave është në nivel të ultë, ato po dëmtohen nga mbikalimet e paautorizuara, nga ndërtimet ilegale në brezin hekurudhor dhe hudhja e mbeturinave në afërsi të tyre.

0 2000 4000 6000 8000 10000

12000 14000 16000 18000

43

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Transporti ajror - Nga aeroporti i Prishtinës udhëtarët udhëtojnë në destinacione të ndryshme në Evropë. Kjo mundësohet nga aviokompani të ndryshme ndërkombëtare dhe vendore. Numri i fluturimeve të realizuara nga aeroporti i Prishtinës ishte 4157, ndërkaq numri i udhëtarëve (shkuarje – ardhje) ishte 840 000 udhëtarë. Aeroportet - Në Kosovë sot ekzistojnë aeroporti civil në Sllatinë afër Prishtinës dhe aeroporti ushtarak afër Gjakovës. Ekzistojnë edhe 12 fusha ajrore - aerodrome bujqësore të Aviokosovës dhe një fushë ajrore e Federatës Aeronautike të Kosovës në Dumosh. Shumë prej aerodromeve bujqësore janë në gjendje të keqe fizike dhe pa përkujdesje.

Telekomunikimi Pas luftës së fundit në Kosovë, më shumë është investuar në telefoninë mobile, kurse në atë fikse është investuar shumë pak. Në telefoninë fikse janë riparuar vetëm dëmet e shkaktuara nga lufta në ndërtesën e PTT-së në Prishtinë. Sot ekzistojnë rreth 120 000 parapagues të telefonisë fikse. Kosova zë vendin e parafundit në Ballkan, për sa i përket numrit të parapaguesve të telefonisë fikse në 100 banorë. Në pjesët rurale të Kosovës, me përjashtim të një numri të vogël të vendbanimeve rurale, nuk ka rrjet të telefonisë fikse. Për dallim nga kjo, gjendja është më e mirë në telefoninë mobile. Në Ballkan vetëm Kroacia ka më shumë shfytëzues të telefonisë mobile në 100 banorë. Shërbimet e telefonisë fikse dhe asaj mobile në Kosovë janë më të shtrenjta krahasuar me vendet në rajon dhe Evropë. Zhvillimi i rrjetit të internetit është ende në fazën fillestare edhe pse me përparim të dukshëm. Duhet të inkurajohet përhapja dhe zhvillimi i rrjetit të internetit, si dhe aftësimi i popullatës për përdorimin e tij.

Numri i telefonave në Kosovë dhe në rajon në 100 banorë

0

10

20

30

40

50

60

Koso

va

Shqi

peria

Gre

qia

Maq

edon

ia

Bullg

aria

Slov

enia

Kroa

cia

Serb

ia-M

ali I

Zi

tel.f iks/100ban

tel.Mobil/100ban

Resurset humane, me të cilat Kosova ka përparësi zhvillimore, do të mund të jenë në funksion të zhvillimit bashkëkohor vetëm nëse ngritet arsimimi dhe aftësimi në fushën e teknologjisë informative. Gazsjellësi dhe naftësjellësi Në Kosovë nuk ka burime të gazit që do të mund të shfrytëzoheshin. Për këtë arsye duhet të analizohen mundësitë e furnizimit me gaz nga burimet jashtë Kosovës dhe rrugët më të favorshme për sjelljen e tij. Gypi ekzistues i gazsjellësit në relacionin Kosova “A” - Shkup i cili ka funksionuar deri në vitin 1986, ka bërë furnizimin me gaz të shkritores në Shkup (Maqedoni), Fabrikën e çimentos në Elez Han dhe ngrohtoren e qytetit në Prishtinë (Kosovë), por tani ka disa dëmtime në gjatësinë e këtij gypi, prandaj nuk funksionon. Mirëpo për të ardhmen duhet të shqyrtohet mundësia për sjelljen e shpejtë të gazit, fillimisht në Prishtinë e Ferizaj, e më vonë edhe në qendrat e tjera të Kosovës.

44

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Nga aspekti i furnizimit me naftë dhe prodhimit të naftës Kosova është në pozitë të vështirë. Nuk ka burime të naftës dhe rafineri nafte. Kosova tërësisht varet nga importi i naftës dhe derivatet e saj. Importi kryesisht realizohet përmes transportit rrugor, përmes rrugëve magjistrale dhe rajonale përpos një sasie të vogël të importit të naftës i cili bëhet përmes transportit hekurudhor, e cila sasi nafte shfrytëzohet për nevojat e UNMIK-ut dhe KFOR-it. Udhëzimet e BE-së për sistemin energjetik, e posaçërisht për sektorin e naftës dhe derivateve të naftës, janë të fokusuara në ndërtimin e rezervoarëve për naftë, me qëllim që të sigurohen rezervat, në rast të mungesës së furnizimit apo në rast të restriksioneve të furnizimit. Energjetika Problem kryesor në gjendjen e tanishme të furnizimit me rrymë elektrike në Kosovë janë mungesa e sasisë së nevojshme e energjisë elektrike. Arsye për këtë është mungesa së kapaciteteve prodhuese, kapacitetet e vjetëruara (termoelektrana Kosova A), pastaj rrjeti i amortizuar i shpërndarjes dhe humbjet e mëdha që në një masë të madhe janë pasojë e mospaguarjes së shërbimeve nga ana e konsumatorëve. Problemi i energjisë ndikon në hezitimin e investitorëve të huaj që të investojnë në Kosovë, si njëra nga mundësitë për ringjalljen e ekonomisë kosovare. Prodhimi i energjisë elektrike është më i vogël se kërkesat e konsumatorëve, që do të thotë se është e nevojshme të ndërtohen kapacitete të reja prodhuese me cka do të përmirësohej furnizimi i konsumatorëve dhe këmbimi i energjisë në rajon do të jetë një mundësi e zhvillimit të këtij sektori. Kapacitetet e vjetëruara janë ndotës të ambientit, prandaj kapacitetet e reja do të duhej të kenë komponentën mjedisore. Ngritja e kapaciteteve të reja do të mundësonte furnizimin e sigurt me energji elektrike të zonave të zhvillimit ekonomik.

1

PRIZRENI

GJILANI

PRISHTINA

MITROVICAUjmaniValac

Deçani

Leposavic

VushtrriaBurimi

Klina

Dragashi

Shtërpca

Vitia

Rahoveci

Lipjan

Shtimje

Ferizaji

Kamenica

Podjeva

SHKUPI

2

Drenasi

12

13

AB

1

3

4

Theranda

Sharri

1

2

2

HIDROELEKTRANAT TERMOELEKTRANAT GJENDJA E LINJAVE TRANSMETUESE 110 kV NË FUNKSION 110 kV JO NË FUNKSION 220 kV NË FUNKSION 220 kV JO NË FUNKSION 400 kV NË FUNKSION 400 kV JO NË FUNKSION TS KRYESORE MAQEDONIA

SHQIPËRIA

MALI I ZI

SERBIA

SERBIA

SERBIA

Novi Pazar 2

PEJA

Skënderaji

GJAKOVA

Rrjeti transmetues

45

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Shfrytëzimi i ujit Me përjashtim të Malishevës, në qendrat e tjera komunale ka sisteme të instaluara të ujësjellësve. Përkundër kësaj sipas OBSH (Organizatës Botërore të Shëndetësisë), në Kosovë vetëm 44% e popullatës urbane dhe 8% e asaj rurale është e kyçur në rrjetin publik të furnizimit me ujë. Rreth 64% e popullatës rurale përdorë ujin e puseve të cekta dhe të pambrojtura. Siq shihet nga lart, vetëm banorët të cilët janë duke banuar nëpër qytete furnizohen me ujë nga rrjeti qendror i ujësjellësit dhe në shumë raste jo të gjithë banorët. Në disa qytete, lagje të tëra nuk janë të kyçura në rrjetin qendror të ujësjellësit (Besiana, Gjilani, Ferizaji etj). Për shkak të mungesës së ujit në shumicën e qyteteve ka redukime të rregullta (Prishtina, Ferizaj 16-18 orë/ditë, Besiana në disa lagje edhe nga 18 orë/ditë, Vushtrri deri 20 orë/ditë, Mitrovica etj) ose pjesët e larta të qytetit nuk kanë ujë me ditë të tëra. Humbjet teknike dhe administrative në sistemin e ujësjellësit janë shumë të mëdha (mesatarja e humbjeve është rreth 50%). Sa i përket ujitjes së tokës, në vitin 2003 kompanitë rajonale të ujitjes kanë ujitur vetëm 20,4% të sipërfaqeve të tokave që janë nën menaxhimin e tyre. Mbrojtja e ujërave nga ndotja - Rreth 28% e popullatës në Kosovë është e kyçur në sistemin e kanalizimit të ujërave të zeza (rreth 25% në zonat urbane dhe 3% në ato rurale). Në Kosovë nuk kemi asnjë impiant për pastrimin e ujërave të ndotura nga vendbanimet urbane dhe rurale. Ujërat e zeza jane njeri nga ndotësit e lumenjve dhe ujërave nëntokësore, prandaj shtrohet nevoja e ndërtimit të fabrikave për pastrimin e ujërave të zeza. Impiantet për pastrimin e ujërave të ndotura industriale kanë filluar të ndërtohen paralel me ndërtimin e kapaciteteve prodhuese dhe kanë funksionuar vetëm në periudhën provuese, kurse më vonë janë lënë jashtë funksionit. Deponitë e mbeturinave Deponitë legale - Në Kosovë largimi i mbeturinave të ngurta bëhet në mënyrë të organizuar në deponitë rajonale dhe komunale. Janë rehabilituar dhe po ashtu janë ndërtuar disa deponi të reja me ndihmën e donacioneve të AER-it, COOPI-it dhe DANID-ës. Punët në ndërtimin e deponive të reja kanë përfunduar në deponitë e Gjilanit, Pejës, Besianës, Mitrovicës, Fushë Kosovës dhe Kaçanikut, ndërkaq në përfundim janë punët në deponitë e Prizrenit, Dragashit dhe Zveçanit. Në tabelën e mëposhtme në vendet që janë theksuar me ngjyrë të zezë, deponitë e reja nuk janë ndërtuar ende mirëpo AER-i ka ndarë mjetet financiare për ndërtimin e tyre Deponitë e reja

VENDI Për numër të banorëve

VËLLIMI – m3 DONATORI

PRISHTINA 700.000 5.000.000 AER MITROVICA 250.000 - DANIDA PODUJEVA 100.000 700.000 AER GJILANI 200.000 1.200.000 AER PRIZRENI 500.000 2.500.000 AER PEJA 300.000 1.500.000 AER

FERIZAJI 200.000 deponi - stacion

transfer AER

ZVEQANI 50.000 300.000 AER DRAGASHI 20.000 150.000 AER KAÇANIKU

46

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Mbeturinat e rrezikshme janë një nga problemet më të rëndësishme në fushën e mbrojtjes së mjedisit. Momentalisht nuk ekziston asnjë deponi e materjeve të rrezikshme, një pjesë e mbeturina te rezikshme hudhen ne deponit e rajonale.

47

MIN

ISTR

IA E

MJE

DIS

IT D

HE

PLAN

IFIK

IMIT

HAP

ËSIN

OR


Udhëzimi për lexuesin

Para vlerësimit të gjendjes...

Materiali i mësipërm tregon shumëllojshmërinë e problemeve dhe qështjeve që po paraqiten në fushat e trajtuara tematike ndër të cilat një numër kategorizohen si ndërlidhëse dhe me ndikim të ndërsjëlltë. Qeverisja, investimet, ngritja e kapaciteteve, teknologjia informative, integrimi në iniciativat rajonale dhe Evropiane janë vetëm disa nga këto cështje.

Në fazën vijuese duhet të pasojë vlerësimi i gjendjes së zhvillimit hapësinor të Kosovës dhe atë për dy qëllime, i pari është që të udhëzojë procedurën e inicimit, propozimit dhe marrjkes së vëndimit për hartimin e Planit Hapësinor të Kosovës dhe i dyti që të ndihmojë identifikimin cështjeve prioritare dhe hulumtimeve që duhet ndërmarrë në atë fushë.

profili i kosovës - esiweb.orga.pdf · profili i kosovës, si dokument, në përbërjen e vet ka...

Documents