programma kco aaa orde en chaos
DESCRIPTION
Programmaboekje concerten Concertgebouworkest op 13 en 14 septemberTRANSCRIPT
AA
A-prog
rAm
mA
september 20
12
ORDE
EN
CHAO
S
Foyergebied 22.20 - 1.00 uur
Entrée Late Night Café 14 september
Orde en Chaos gaat de nacht in met
dj, diverse live performances en een
mininachtconcertje in de Koorzaal.
Met o.a. VOCAALLAB: Satie Les Anges en
Vexations, Cage delen uit Song Books
Videokunst in diverse foyers verzorgd door
het Nederlands Instituut voor Mediakunst
Spiegelzaal 22.15 uur
Meet the artists 13 september
Joel Ethan Fried, adjunct-directeur
artistieke zaken van het orkest, in
gesprek met de dirigent, solist en een
orkestmusicus
Koorzaal 19.15 uur
Inleiding op het concert 13 en 14 sept
Ralph van Raat vertelt over het
programma en spreekt met Tristan Murail
Koorzaal 16.00 - 18.00 uur
Confrontaties 14 september
beeldende kunst, muziek en debat
interdisciplinair programma i.s.m. het
Stedelijk Museum waarin de actualiteit van
het thema Orde en Chaos wordt opgezocht
gasten schrijver Marcel Möring, beeldend
kunstenaar Mariam Ghani, gespreksleiding
Hendrik Folkerts en Hans Ferwerda
film Mariam Ghani: A Brief History of Collapses
2011-2012
muziek Johann Sebastian Bach, John Cage
Julia Tom cello
Iannis Xenakis Eonta (1963)
Peter Eötvös dirigent
Tomoko Mukaiyama piano
Gertjan Loot, Bert Langenkamp trompet
Toon van Ulsen, Bart Claessens,
Nico Schippers trombone
na afloop buffet met soep en broodjes
in de Beatrixfoyer
aaa-prograMMa 11 t/M 16 SEpt
zIE LaatStE pagINa
Mariam Ghani, still uit A Brief History of Collapses, 2011-12 (courtesy of the artist)
Concertprogramma | Grote Zaal, 20.15 uur
Peter Eötvös dirigent
Pierre-Laurent Aimard piano
Witold Lutosławski 1913-1994 Jeuxvénitiens(1960-61) invierdelen
Tristan Murail 1947 LeDésenchantementdumonde(2012) concerto symphonique pour piano et orchestre
geschreven in opdracht van de Bayerischer Rundfunk/Musica Viva, de New York
Philharmonic, het Koninklijk Concertgebouworkest en het Seoul Filharmonisch Orkest
Nederlandse première
pauze
Charles Ives 1874-1954 Vierdesymfonie(1909-16) voor piano, koor en orkest
Prelude|Comedy|Fugue|Finale eerste uitvoering in Nederland van de nieuwe Charles Ives Society Performance Edition,
gebaseerd op de Critical Edition door Thomas M. Brodhead, 2011
Ralph van Raat piano solo
Nederlands Concertkoor (instudering Boudewijn Jansen)
Bas Wiegers tweede dirigent
aanvang pauze ca. 21.10 uur | einde van het concert ca. 22.15 uur
uitzending op 23 september om 14.15 uur via Radio 4
orDe eN CHAosKoNINKLIJK CoNCertgeboUWorKest
vrIJDAg 13 eN zAterDAg 14 september 2012
4
Mark Kuiper, spreeuwen (© www.naturepicture.info)
5
n1909begondeAmerikaansecomponistCharlesIves aanzijnVierde symfonie.Hetzoueenuniverselespirituelezoektochtworden,beginnendmeteeneenvoudigkerstlied:'Watchman,tellusofthenight,Whatitssignsofpromiseare.'Deeenvouddaarvanstaatinschrilcontrasttothetchaotischevervolg.Hierklinktdewereldzoalshijis:eenverwarrendegelijktijdigheid.NogvóórIvesklaarwasbrakdeEersteWereldoorloguitenstorttedeoudeEuropeseordeineen.Kortdaarvoor,in1912,wasdeTitanic,icoonvanmenselijkekundigheidenbeheersing,dankzijeentoevalligaanwezigeijsbergtenondergegaan.Ordeenchaos.Volgensdeoverleveringwerd–terwijldemensenindegolvenverdwenen–Nearer, My God, to Theegespeeld,eenouderwetsekreetvanhoopvanuiteenchaotischewereld.DehymneheefteencentralerolinIves'symfonie.Hetzijnjarenwaarindebreuklijnenmetdeoudetijdsteedsduidelijkerworden.DeeersteabstractewerkenvanKandinskyontstaan,SchönbergenStravinskyzorgenvoorschandaleninWenenenParijsenJamesJoycewerktaanzijnromanUlysses,diein1922zalverschijnen.Hetmodernismewaseenfeit.Terwijldewetenschapzichinsneltreinvaartbleefontwikkelen,veranderdedekunstvanburgerlijkschoonheidsvermaakineenindividuelezoektochtnaarhetwezenlijkeennaardeuiterstenvandemenselijkeverbeelding.Derolvandemuze,diegedurendeeeuwenmetschoonheidenordeeen(vaakreligieus)antwoord
I
orDe eN CHAos
6
hadgegevenineenchaotische,doorgodenbestuurdewereld,werdomgedraaid.In1916,eenjaarnadatEinsteinzijnrelativiteitstheoriepubliceerde,vonddeeerstedada-opvoeringinZürichplaats:metvrolijkeonzinnigheidwerddeZwitsersebourgeoisieoptotalechaosgetrakteerd.NadeTweedeWereldoorlogwerdendemessenvanhetmodernismeopnieuwgeslepen.Brachtdewetenschapdeordeinhetonsomringendeuniversumaanhetlicht,hetwasdetaakvankunstomjuistchaosindeordetebrengen,aldusdefilosoofTheodorW.Adornoin1950.Deverwarringvoormuseum-enconcertpubliekreikttotinhettweededecenniumvandeeenentwintigsteeeuw.Indemuziekzijnindejarenvijftigenzestigdegrenzenvanordeenchaostotinhetuitersteafgetast.Devrijheidvandeverbeeldingheeftincombinatiemetwetenschappelijkeinzichtentotingenieusgeconstrueerdecompositiesgeleid,diedoorvelennietteminalschaoswerdenervaren.Anderzijdsleiddededwangvanhetsysteemdenkenjuisttoteenbehoefteaanvrijheid.ZomonddedechaotischegelaagdheidvanIvesuitindeanarchistischespeelsheidvanJohnCage,diedezeweekinhetprogrammavanVOCAALLABgeëerdwordt.AandeanderekantvanhetspectrumstondenjuistdesterkoprationeleorganisatiegerichtecomponistenalsPierreBoulezenIannisXenakis.Delaatstelietzichleidendooringewikkeldewiskundigeformulesennoemdezijnmuziekstochastisch,eentermuitdekansberekening.Hetfrappantewasdatextreemgeorganiseerdemuzieksomsnauwelijksvantoevalsmuziekteonderscheidenbleek.Ukuntvanavonddeproefopdesomnemenbijdevitale
7
Jeux vénitiensvandePoolsecomponistWitoldLutosławski,waarinmusiciopdiverseplaatseneengrotematevanvrijheidkrijgentoebedeeld.DetitelvanhetnieuwewerkvanTristanMurailisveelzeggend:‘Deonttoveringvandewereld’.ZonoemdedeDuitsesocioloogMaxWeberindebeginjarenvanhetmodernismehetprocesvanrationalisatiedatkenmerkendwerdvoordetwintigsteeeuw.Murailgroeideoptijdensdehoogtijdagenvandestrenggeorganiseerdemuziek.Juistdankzijgeavanceerdecomputertechnologieenhetwetenschappelijkeonderzoeknaardeessentiesvanklankweethijtoteennieuwevormvanmagietekomen.Ditismuziekvanonzetijd.DeAAA-serieverbindtverschillendedisciplinesmetelkaar.DezeeditieopentmetexperimentelefilmsuitdejarentwintiginhetnieuweEYEensluitafmeteentheaterproductieinFrascati.NatuurkundigeSanderBaisbuigtzichinSPUI25overdewerkingvankunstophetgrensvlakvanordeenchaos.InConfrontatiesbrengtMarcelMöring,deschrijverdiezichonlangskritischuitlietoverdehuidigestaatvanderoman,zijnvisieophetthema,eninsamenwerkingmethetStedelijkMuseumisdeNewYorksekunstenaresMariamGhaniuitgenodigd.VanhaarwordtdefilmA Brief History of Collapses 2011-2012vertoond,diemomenteelopdedOCUMENTA(13)inKasseltezienis.Hetiseentweeluikoverdegeschiedenisvantweepaleizen:hetFridericianuminKasselenhetDarul-AmanbijKabul.Destenensprekenvoorzich.Overbehoefteaanordeenontaardinginchaos.Hans Ferwerda
8
Jean Dubuffet, La lunette farcie, 1962, kunstenaarsboek
(collectie Stedelijk Museum Amsterdam)
9
Chaos en orde zijn als Laurel en Hardy – onafscheidelijk,
een ko(s)misch duo.
De menselijke behoefte patronen te willen ontdekken
en scheppen is onuitroeibaar.
Chaos is een kwestie van optiek, een ziekte van de blik.
Met afstand of ervaring kan chaos ‘genezen’ tot orde.
Misschien is chaos wel een botsing van ordeningen,
of: een orde van complexiteit die we (nog) niet hebben
doorgrond of kunnen overzien.
‘Vertrouwen is een mechanisme tot reductie van sociale
complexiteit’ (Niklas Luhmann). In die zin leidt wantrouwen
dan tot de oorlog van allen tegen allen, tot een ‘sociale
complexiteit’ synoniem met anarchie.
arthur rimbaud stelt dat er, om een ‘ziener’ te zijn,
een ‘enorme, langdurige en beredeneerde ontregeling
van de zintuigen’ noodzakelijk is.
In zijn Vierde symfonie maakt Charles Ives de chaotische
meerstemmigheid, veellagigheid en gelijktijdigheid van de
wereld hoorbaar in een ‘vraag naar het Wat en Waarom’ (zegt
hij in een brief). tussen symfonie en kakofonie is even geen
verschil. Model en compromisloze demonstratie zijn één.
Ives’ Vierde maakt ons tot ‘hoorder’.
De ‘fine mess’ van de ‘chaosmos’ (Finnegans Wake, James Joyce)
als een partituur overzien kan alleen een god (nog).
J.Z. Herrenberg
’ANotHer fINe mess‘
1
2
3
5
6
8
9
4
7
10
strange attractor ‘poisson saturne’, visuele representatie door Nicolas Desprez
11
Wankel
Jarenlang in strijd met de wanordelijke
wetten
rekent hij op de val van het getal.
Hij hoort het waaien van de modder, hij ziet
De wrede groei,
De leegloop der rivieren.
Hij wankelt en gaat liggen.
Armando, uit Gedichten 2009, Uitgeverij Augustus 2010
12
geCoNtroLeerD toevAL
rdeenchaoszijnbegrippendieeencentralerol hebbengespeeldindeontwikkelingvandeverschillendecompositiestijlenindetwintigsteeeuw.Immers,methetwegvallenvandewettendertonaliteit,waarintoonhoogtenineenduidelijkehiërarchietotelkaarstonden,zagencomponistenzichgenoodzaaktzelfnieuwesystementebedenkenomordetescheppeninhetbeschikbarereservoirvantoonhoogten.ArnoldSchönberg,diealseerstevolledigmetdetraditioneletonaliteitbrak,bedachtdedodecafonie:eensysteemwaarbijalletwaalftonenbinnenhetoctaafineenvantevorenbedachtevastevolgordestonden,enwaaringeenenkeletoonopnieuwgebruiktmochtwordenvoordatalleandereelfgeklonkenhadden.Ditwasvangroteinvloedopvelecomponisten,onderwiedePoolWitoldLutosławski.HoewelhijzijnmuziektaalineersteinstantiebaseerdeophetwerkvanBartókenStravinsky,raaktehijvanaf1958indebanvandeatonaliteit.MaarSchönbergstechniekvondhijtestreng.Hijwasopzoeknaareenmanieromeenvormtevindendiezowelverbandenbleefhoudenmetdetraditiealsruimteboodaannieuwesonoriteiten.HetantwoordvondLutosławskitoenhijeenuitvoeringvanJohnCagesPianoconcerthoorde,eenwerkdatvollediggebaseerdisoptoevalstechnieken(‘aleatoriek’,vanhetLatijnsealea,dobbelsteen)endatbijelkeuitvoeringandersklinkt.
o
13
Devrijheiddiehijhierinhoordesprakhemdirectaan,maarginghemwéltever.Hijwildecontroleblijvenhoudenoverhettoonmateriaal.Daaromintegreerdehijelementenvangecontroleerdtoevalinzijnwerk:dedirigentendespelerskregenindepartituurderuimteom,opspecifiekeplekken,zelfdepreciezetimingvandenotentebepalen.
vItALIteIt Zijneersteexperimenthiermeewaseenwerkvoor29musici,Jeux vénitiens,datzijntitelontleentaanhetfeitdatdeeersteuitvoeringinVenetiëgeplandwas,enaandevrijheidvanspeleninterpretatieinhetstuk.Ineengrootaantalpassagesishetpreciezeritmevandenotenindeindividuelepartijennietvoorgeschreven,maarmoetendemusiciditzelfinvullen,binneneendoordedirigentaangegeventijd.Depassageszelfzijngeordendopbasisvanhunharmonischeverbanden.Hetfundamentiseenstapelingvanalletwaalfnotenbinnenhetoctaaf–erfgoedvanSchönbergsdodecafonie–waarbijLutosławskiinstrumentgroepenmeteenspecifiekekleuraanspecifiekenotenvandeakkoordenkoppelt.Indeverschillendedelenonderzoekthijvervolgenshetspeltussenderesulterendeakkoord-enkleurcombinaties.Devrijeritmiekzorgtdaarbijvoorvitaliteit.Heteerstegedeeltefungeertalseensoortexpositie,indetraditionelesonatevormdeintroductievanhetthematischmateriaal;hettweedeiseenscherzo,hetgebruikelijkeluchtigedeelvaneensonateofsymfonie.
14
Hetderdegedeeltevormteenrecitatiefvoorfluitmetorkest,bijwijzevanzangerig,langzaamdeel,eninhetlaatstedeelkomenalleelementensamentoteengroteclimax.Jeux vénitienswerdvoorheteerstuitgevoerddoorhetorkestonderleidingvanBrunoMadernain1967.Eenopnamehiervanisuitgebrachtindecd-boxAnthology of the Royal Concertgebouw Orchestra 1960 -1970.In1979dirigeerdedecomponisthetwerkzelf.Delaatsteuitvoeringdoorhetorkestwasin1990onderleidingvanEdodeWaart.Ralph van Raat
15
Mariam Ghani, still uit A Brief History of Collapses, 2011-12 (courtesy of the artist)
16
speCtrALe mUzIeK
okTristanMurailvoeldezichnietthuisindestrenge dodecafonievanArnoldSchönbergendeveleanderecomponistenuithetavant-gardetijdperk.Hijzochtnaareengroterevrijheidinhetcomponeren,waarinconsonantieweeronderdeelvanhetklankpaletkonwordeneneenonderliggendprincipevanordeningbehoudenbleef,zonderterugtekerennaardetonaliteit.OnderinvloedvanzowelzijnleraarOlivierMessiaenalsvanzijnervaringenmetelektronischemuziekvondhijdeoplossinginhetcomponerenmetbehulpvanspectrumanalysevanklanken.Gebruikmakendvandefundamentelenatuurlijkeboventoonreeksen,dievanelketoondeklankkleurbepalen,bouwdehijeengeheeleigen,flexibeleharmonischetaal.Diestonddoorhaaroorsprongallegradatiesvanconsonantieendissonantietoe,inclusiefmicrotonaliteit(hetgebruikvantoonhoogtendiezichalshetware‘tussen’detoetsenvandepianobevinden).Hijwerddaarmeeéénvandegrondleggersvandezogenaamde‘spectralemuziek’.Le Désenchantement du monde,Murails‘symfonischconcertvoorpianoenorkest’,isnietalleeneenresultaatvanzijnspectralecomponeerstijl,maarvooralookvanderecenteevolutievan
o
trIstAN mUrAIL
17
zijntoontaal.DoorMurailstoenemendekennisvancomplexecomputerprogramma’s,strevendnaareenmeerprocesmatigekoppelingvantoonhoogtenaandetimingvanmuzikalegebeurtenissen,ontstondmeervariatieingestiek,ritmiekendynamiek.Bovengenoemdwerkisdanooksignificantcontrastrijkerdanveelvanzijnvroegeremuziek,dievoornamelijklangzaamenvloeiendwas.
tovertUIN
DetitelvanhetnieuwepianoconcertrefereertaaneengeschriftvandeDuitsesocioloogMaxWeber,De onttovering van de mensheid.InditwerkgaatWeberinopdegevolgenvanmoderniseringvandemensheid:degeheimzinnigetovertuinwaarindeprimitievemensleefde,waarbij‘hetlot’deverklaringwerdvooronbegrepen(natuur)fenomenen,veranderdeineenrationelewereldwaarmagieinintrinsiekezinverdween,metalsgevolgeenbedreigingvandemenselijkevrijheid.HoewelMurailmetopzetdefantasievanzijnpubliekwilprikkelendoorweinigoverderelatietussentitelenwerklostelaten,ishetopvallenddatereenanalogieistussenhetonderwerpvanWeberstekstenMurailscompositietechniek,dieimmersbestaatuiteencombinatievannatuurfenomenen(boventoonreeksen)enrationeleelementen(computerprocessen).
18
Deondertitel‘symfonischconcertvoorpianoenorkest’isontleendaanFranzLiszt.MurailnamhetTweede pianoconcertendeSonate in b kleinvandeHongaarsecomponistalsvormvoorbeelden:hetzijnééndeligewerkenwaarbinneneenmeerdeligheidverwerktis.OokLisztsidiomatischegebruikvandepianowaseenbronvaninspiratie.VirtuozefiguratiesenallerleigradatiesintoucherenarticulatiedieafstammenvanLisztspianotraditiewordendoorMurailingezetomeengroteresonerenderuimtetecreëren,waarbijhetorkestvaakalshetrechterpedaalvandepianofungeert.Omdatdepianoveeltoonhoogtendiedeeluitmakenvannatuurlijkeboventoonspectranietkanproduceren(aangezienzezichtussendetoetseninbevinden)neemthetorkestdezetaakopzich,hetgeenresulteertinklankveldenvanmicrotonen.DitishettweedewerkvanMuraildatdoorhetConcertgebouworkestwordtuitgevoerd;bijdeallereersteeditievandeAAA-serie,Klank en Kleur,verzorgdehetorkestdeNederlandsepremièrevanTerre d'ombre.DewereldpremièrevanLe Désenchantement du mondevondplaatsop4mei2012inMünchendoorhetSymphonieorchesterdesBayerischenRundfunksonderleidingvanGeorgeBenjaminmetPierre-LaurentAimardalssolist.Ralph van Raat
19
1947
Geboren op 11 maart in Le Havre,
Frankrijk.
ca. 1960
Murail studeert Klassiek Arabisch
en Maghreb Arabisch aan de
Nationale School voor Levende
Oriëntaalse Talen, en economie en
politicologie aan het Instituut voor
Politieke Studies in Parijs.
1967
Studeert bij Olivier Messiaen aan
het Conservatorium van Parijs.
1971
Wint zowel eerste prijs in
compositie (Parijs) als de Prix de
Rome (studieverblijf van twee jaar
aan de Villa Medici in Rome).
1973
Oprichting muziekcollectief
L’Itinéraire in Parijs met Michaël
Lévinas en Roger Tessier: een ‘labo-
ratorium voor zijn onderzoek bin-
nen het domein van instrumentale
compositie, het gebruik van elek-
tronica en computercompositie’.
De eerste kenmerkende composities
zijn La Dérive des continents en Les
Nuages de Magellan.
1980
Deelname workshop computer-
muziek aan het fameuze
onderzoeksinstituut IRCAM
in Parijs.
1982-1983
Désintégrations is Murails eerste
werk waarin instrumentale en
elektronische geluiden gecombi-
neerd worden.
1991-1997
Samenwerking met IRCAM. Murail
geeft er les en participeert in de
ontwikkeling van het compositie-
programma Patchwork.
1997-2011
Professor compositie aan de
Columbia University (Verenigde
Staten).
2012
Professor compositie aan de
Universität Mozarteum in Salzburg,
Oostenrijk.
‘Ik werk niet met geluiden zelf, maar met geluidsbeelden,
de structuren van geluiden.’ Tristan Murail
20
Bart van der Leck, Compositie 1918-20, olie op doek, 110,5 x 100,5 cm.
(collectie Stedelijk Museum Amsterdam)
21
zoeKtoCHt NAAr spIrItUALIteIt
rdeenchaosspeleneensleutelrolineenvanIves’ belangrijksteenmeestcomplexewerken,deVierde symfonie.Dezevormt,samenmetdemonumentaleConcord Sonatavoorpianosolo,debekroningvanIves’oeuvre.Enerzijdskunnendeconceptenvanordeenchaosbetrokkenwordenophetniveauvandecompositiezelf,waarineengrootaantalmuziekstijlenencitatenvanbekendemelodieënuithetbeginvandetwintigsteeeuwdwarsdoorelkaarklinken,metnametijdenshettweededeel.Anderzijdslijktdesymfonieookeenpogingtezijngeweestomordeinhetgeestelijkelevenvandecomponistzelftescheppen.HetoverlijdenvanzijnvaderGeorgein1894,dievoordejongeCharliealtijdeenbelangrijkestimulansenwegwijzerwasgeweest,werdeenbelangrijkemotivatievooreennieuwezoektochtnaarspiritualiteit.GeïnspireerddoorhettranscendentalistischegedachtengoedvanAmerikaanseschrijversalsRalphWaldoEmersonenNathanielHawthorne,probeertdeVierde symfonieeenantwoordtevindenopdeultiemelevensvragen‘wat?’en‘waarom?’.InfeitewordendezevragengesteldindePrelude,waarnadeoverigedriedeleneenantwoordproberenteverklanken.Centraalindesymfoniestaatdelyrische,geleendehymneNearer, My God, to Thee,dieinheteerstedeeldooreengroepjestrijkersmetharpvanafeenbalkonofvanbuitendezaalgespeeldwordt.Gedurendedegehelesymfoniekomtdeze
o
CHArLes Ives
22
hymneregelmatiginfragmententerug,herkenbaarofonherkenbaarinwisselendecontextengedaanten,metalssymbolischhoogtepuntdeterugkeervandevolledigemelodieindefinale:haarglorieuzeterugkeerverklanktIves’ideaalvaneenuniversele,doordegehelemensheidgedeeldespiritualiteit.
DUIveLse rIt
Indezoektochtnaardezespiritualiteitwordtinhetkorteeerstedeel,middelseeneenvoudigehymnedoorhetkoor,onze(reis)gidsgeïntroduceerd:eenpelgrim(‘Watchman,tellusofthenight,…’)opzoeknaarde‘glory-beamingstar’,destervandeziel.Hettweededeel,Comedy,iseenduivelsscherzogemodelleerdnaarhetquasi-komischeboekThe Celestial RailroadvanNathanielHawthorne.De‘gemakkelijke’loopbaanvaneenrijkaardwordthierinvergelekenmetdepogingenvaneenpelgrimomzijndoelmethardwerkentebereiken:eenbovenmatigluxetreinbedrijfverkooptkaartjesvooreenritnaardehemelsestad,waarbijdereizigersonderwegarmepelgrimstegenkomen,opwegnaarhetzelfdedoel.Vanuithuncomfortabelestoellachendereizigersbijhetzienvandearmoedigetaferelen.Terwijldepelgrimshundoelbereikenkomendetreinreizigers,ondanks(ofjuistvanwege)huncomfort,nooitophunbestemmingaan.Ives–behalvecomponistookeensuccesvolverzekeringsagent–verklanktdeduivelseritmetschijnbaarchaotischemuziekvanbotsendemilitairemarsen,religieuzehymnenenpopulairemuziekuitzijntijd.Omallecomplexeuitingenvanpolymetriek(meerdereritmesenmaatsoortentegelijkertijd)en
23
polytonaliteit(allerleitoonsoortentegelijkertijd,inditdeeltotwelachttoonsoorten!)correctuittevoereniseentweededirigentnoodzakelijkomdetreinletterlijkenfiguurlijkopderailstehouden.
bestemmINg bereIKt
Hetderdedeel,Fugue,vormtindesymfonieeenopvallendrustpuntdoordeherkenbaretonaliteitenconsonantie.Defugatischeschrijfwijze(waarbijstemmenelkaarvolgenseenvasteprocedureopvolgenenimiteren),bijuitstekeensymboolvoororde,vormteenschrilcontrastmetdeschijnbarechaosvanhetvoorgaandedeel.InditspiritueledeelwordthetpittoreskeplaatsjeConcordinMassachusettsverklankt,waardebelangrijketranscendentalistischeAmerikaanseschrijverswoonden.Inhetlaatstedeelhoortmendeeeuwigepulsvandezielenvanhetuniversum.ElementenuitdePreludekomenterug,metnamehetfrequentherhaaldeNearer, My God, to Thee,hetgeenleidttoteenenormeuitbarsting.Inhetcodaklinktwederomdemelodievandezehymne,woordloosgezongendoorhetkoor.De(spirituele)bestemmingishiermeebereikt.MetcitatenuitDebussy’sSirènesvoorvrouwenkoorenorkestverdwijnenalleklankennaardeachtergrond,waarnaslechtsdeeeuwigepulsoverblijft.
Ivesheeftzijnsymfonienooitmogenhoren;pastienjaarnazijndoodwerddezevoorheteerstuitgevoerd.Doordegrotehoeveelheidbenodigdeinstrumentenendecomplexiteitvanhetwerkzijnuitvoeringennogsteedsrelatiefzeldzaam.
24
HetKoninklijkConcertgebouworkestvoerdehetslechtséénmaaluit,in1997onderleidingvanLeonardSlatkin.Voordehuidigeuitvoeringwordteengeheelherzieneversiegespeeld,dieinaugustusditjaarinLuzern–eveneensmetPeterEötvös–inpremièreging.Erzijndiversefoutenuitdeoriginelepartituurgehaald,hetnotenbeeldisverhelderdendeveleinstrumentatievraagstukkenzijnoverzichtelijkinkaartgebracht.Denieuweuitgavebezitzelfseen‘survivalguide’voordedirigentenvoordemusicidieordeindemuziekmoetenaanbrengen…alspelgrims,opzoeknaardespiritueleboodschapvandezemuziek.Ralph van Raat
Watchman, tell us of the Night, 1825
Hymne van John Bowring (1792-1872)
Watchman, tell us of the night,
What its signs of promise are.
traveler, o’er yon mountain’s height,
See that glory beaming star.
Watchman [, does its beauteous ray]
aught of joy or hope [foretell?]
traveler, yes – it brings the day,
promised day of Israel.
Dost thou see its beauteous ray?
travel, see!
De laatste twee regels zijn door Ives toegevoegd, de woorden tussen
haken zette hij niet.
25
26
Federico Fellini, still uit Prova d'Orchestra, 1978
27
bIogrAfIeëN
etKoninklijk Concertgebouworkestwordtdoorde internationalekritiektothetzeerselectegezelschapvan‘swereldsbestedrieorkestengerekend.Hetonderscheidtzichdoorzijnuniekeherkenbareklankenstilistischeflexibiliteit.Hetorkestwerktmetdebelangrijkstecomponistenendirigenten,vangevestigdenamentotaanstormendtalent.Sindsdeoprichtingin1888heefteigentijdsemuziekeenvasteplaatsindeprogrammering,zoalsnuindethematischesamenwerkingsserieAAA.GustavMahlerenRichardStraussstondenmeerdaneensvoorhetorkestenwerdengevolgddoorcomponistenalsDebussy,Stravinsky,Schönberg,Berio,HenzeenAdès.Hetorkesttelt120musiciinvastedienst,afkomstiguitmeerdantwintiglanden.Jaarlijksgeefthetzo’n90concerteninHetConcertgebouwen40concertenopdebelangrijkstepodiaoverdegehelewereld.Daarmeebereikthetorkestongeveer250.000concertbezoekers.Viaderegelmatigeradio-entv-uitzendingeninsamenwerkingmetdeAVROwordtdatbereiknogeensverveelvoudigd.DeeerstevastedirigentwasWillemKes.AanhetbeginvandetwintigsteeeuwgroeidehetorkestonderleidingvanWillemMengelberguittoteenwereldberoemdensemble.Zijnopvolgers–EduardvanBeinum,BernardHaitinkenRiccardoChailly–hebbeniederhuneigenbijdragegeleverdaanhetrepertoireendereputatievanhetorkest.In2004werddeLetsemaestroMarissJansonschef-dirigent.
H
28
DeHongaarPeter Eötvöscombineertderollenvancomponist,dirigentendocentineenuiterstsuccesvollecarrière.Zijncompositiesstaanophetprogrammavanorkesten,ensemblesenfestivalsoverdehelewereld.AlsdirigentwerktPeterEötvossamenmetgezelschappenalsdeBerlinerPhilharmoniker,deWienerPhilharmoniker,hetOrchestrePhilharmoniquedeRadioFrance,hetEnsembleintercontemporainenhetEnsembleModern.Alseenvandechef-dirigentenvanhetRadioKamerOrkestzorgdehijruimtienjaarvoorspraakmakendeconcertenvoordeNederlandseomroepen.EötvoswerktesamenmetdeelektronischemuziekstudiovandeWestdeutscherRundfunkinKeulenenwastussen1978en1991artistiekdirecteurvanEnsembleintercontemporain.HijgaflesaandeconservatoriavanKarlsruheenKeulenenwasin1991oprichtervanhethetnaarhemvernoemdeinternationaleinstituutvoorjongedirigentenencomponisteninBoedapest.PeterEötvöswonveleprijzenenonderscheidingen.ZokreeghijinHongarijedeBartók-prijstoegekend,benoemdedeFranseministervanCultuurhemtotOfficierenCommandeurindel’OrdedesArtsetdesLettresenwerdhijin2011tijdensdeBiennaleinVenetiëonderscheidenmeteenGoudenLeeuw.
29
DeveelzijdigheidvandeFransepianistPierre-Laurent Aimardvaltaftelezenaanzijnrepertoire,datzichuitstrektvanBachtothedendaagsemuziek.Hijwonin1973deMessiaenCompetitie,werdopnegentienjarigeleeftijdopuitnodigingvanPierreBoulezsolopianistvanEnsembleintercontemporain,namhetcompletepianowerkvanGyörgyLigetiopenwordtgezienalsbelangrijkerfgenaamvanOlivierMessiaen.Pierre-LaurentAimardgeeftrecitalsoverheeldewereldensoleerdemetbekendeorkestenonderleidingvanonderanderenPierreBoulez,GustavoDudamel,NikolausHarnoncourt,SimonRattleenEsa-PekkaSalonen.Hijwaspianist‘inresidence’inFrankfurt,Parijs,NewYork(CarnegieHall)enBerlijn(Philharmonie)enbijhetLucerneFestivalenhetClevelandOrchestra.VanachterhetklavierdirigeerthijregelmatighetChamberOrchestraofEurope.AimardisartistiekdirecteurvanhetAldeburghFestival.BijhetKoninklijkConcertgebouworkestwashijaldiversemalentegast.Zosoleerdehijin2010inhetallereersteAAA-programma(Klank en Kleur)inhetPianoconcert voor de linkerhandvanRavelenspeeldehijinapril2012Ligeti’sPianoconcerttijdenshetAAA-programmaLayers.
30
Ralph van RaatstudeerdepianoaanhetConservatoriumvanAmsterdambijTonHartsuikerenWillemBrons,enmuziekwetenschapaandeUniversiteitvanAmsterdam.Beidestudiessloothijcumlaudeaf.OokstudeerdehijbijClaudeHelffer(Parijs),LiisaPohjola(Helsinki),UrsulaOppens(Chicago’sNorthwesternUniversity)enPierre-LaurentAimard(MusikhochschuleKöln).VanRaatwoneengrootaantalprijzenbijzowelnationalealsinternationaleconcoursen.Hijtreedtopalssolistmetorkesteninbinnen-enbuitenlandengeeftsolorecitals.HijheefteenexclusiefopnamecontractbijNaxos,enisin2003benoemdtotSteinwayArtist.RalphvanRaattradinjuni2012opalseenvandevijfsolisteninKrafttijdenshetAAA-programmaOut of the Box.IndecemberzalhijindeAAA-seriealssolisttehorenzijninhetVierde pianoconcertvanFrédéricDevreese.
HetinAmsterdamgevestigdeNederlands Concertkoorbestaatuitbijnahonderdamateurzangers.Hetkoorisopgerichtommetprofessioneleorkestentewerken.DeafgelopentwintigjaarwareneroptredensmetondermeerhetResidentieOrkest,HetGeldersOrkest,hetRotterdamsPhilharmonischOrkestenhetNederlandsPhilharmonischOrkestonderleidingvanbijvoorbeeldJaapvanZweden,LawrenceRenes,ValeryGergiev,YakovKreizberg,RogerNorrington,HartmutHaenchenenPaulMcCreesh.
31
HetrepertoirevanhetNederlandsConcertkooromvatdegrote–zowelwereldlijkealsreligieuze–koorwerkenuitdeachttiende,negentiendeentwintigsteeeuw.IndeloopderjarenwerdenbijvoorbeeldhetRequiemvanVerdi,deNegende symfonievanBeethovenenhetWar requiemvanBrittenuitgevoerd.Deartistiekeleidingisinhandenvanchef-dirigentBoudewijnJansenenpianistThomJanssen.
Bas Wiegers studeerdevioolaandeconservatoriavanAmsterdamenFreiburg.HijwasjarenlidvanAsko|Schönberg.DaarnaastspeeldehijbijhetIvesEnsemble,hetRemixEnsemble(Portugal)enDeNederlandseBachvereniging.MetpianisteNoraMulderentrombonistKoenKaptijnvormthijhettrio7090.AlsdirigentheeftWiegersdezelfdebredemuzikalefascinatiediehemalsviolistkenmerkt.HijisvastedirigentenartistiekleidervanhetNederlandsJeugdStrijkorkestenwastegastbijHollandSymfonia,hetResidentieOrkest,hetNederlandsPhilharmonischOrkest,hetOrkestvanhetOosten,HetGeldersOrkest,AmsterdamSinfonietta,Asko|Schönberg,hetNieuwEnsembleenSlagwerkDenHaag.Inoktober2011(AAA-programmaExpats)eninaugustus/september2012(tournee)assisteerdehijMarissJanssonsbijhetKoninklijkConcertgebouworkestvoorAmériquesvanEdgardVarèse.TijdensdeAAA-productieOut of the Boxvanjuni2012assisteerdehijSusannaMälkki.
32
Watkanonsverlossen?Liefde,kunst,geloofineenhiernamaalsofkennisdievoerttoteeneeuwigleven?Schopenhauerkendeliefdeeenbijzondereplaatstoeinzijnverlossingsfilosofie:dedrijvendekrachtomvoorttebestaan(voortplanting),dewilteleven.Maarhetiseenbedrieglijkmiddelvandenatuur,gerichtophetbehoudvandesoort.Door‘liefdesschijnbewegingen’blijftmenverstriktinhetaardselevenvolellende.Alleendekunst–muziekinhetbijzonder–kanonshelpentijdelijkteontsnappen.EchteverlossingzagSchopenhauerinhetverzakenvandewil,inmeditatieofascese.WekennendiegedachtevanWagners'Liebestod'envindenhaarteruginhetvoortbestaanvandekunstenaaraanhetslotvanStrauss’Tod und Verklärung.JörgWidmannzegtoverzijnTeufel Amor:‘Meerdanalhetandereisdeliefdetochsteedsbeide:hemelenhel,lustenleed,paradijsenslangenkuil’.HijwerdgeïnspireerddooreenalsfragmentovergeleverdgedichtvanSchiller:‘SüßerAmorverweile/ImmelodischenFlug’.HetlijktopdeillusievanaardsevoldoeningwaarmeeFaustwerdverleiddoorMephisto.BijTod und Verklärungginghetandersom,toenhetsymfonischgedichtklaarwasschreefAlexandervonRittererdedichtregelsbij.
voorUItbLIK verLos oNs!
Lebenstrieb und todesmacht!
Welch entsetzenvolles ringen!
Keiner trägt den Sieg davon,
Und noch einmal wird es stille!
Alexander von Ritter, uit het gedicht Tod und Verklärung (1889)
33
woensdag 10 oktober 17.00 uur
Academisch-cultureel centrum SPUI25
Lezing met muziek
gratis toegankelijk - reserveren noodzakelijk
via www.SPUI25.nl
donderdag 11 oktober 20.15 uur
Het Concertgebouw, Kleine Zaal
Concert in de serie Scherpdenkers
Asko|Schönberg
Etienne Siebens dirigent
Dick Swaab spreker
Carina Vinke alt
J.S. Bach Chaconne (uit Tweede partita in d,
BWV 1004)
Boulez Le marteau sans maitre
www.scherpdenkers.nl
kaarten vanaf € 28,80
via www.concertgebouw.nl,
de Concertgebouwlijn of aan de kassa
vrijdag 12 oktober 16.00 uur
Het Concertgebouw, Spiegelzaal
Confrontaties: AAA-lezing, beeldende
kunst, muziek, debat
Interdisciplinair programma i.s.m.
het Stedelijk Museum waarin
de actualiteit van het thema
Verlos ons! wordt opgezocht.
Met o.a. schrijver Willem Jan Otten
en beeldend kunstenaar Gijs Frieling
en kamermuziek.
kaarten à € 10,-
via www.concertgebouworkest.nl,
de Concertgebouwlijn of aan de kassa
vrijdag 12 oktober 19.15 uur
Het Concertgebouw, Spiegelzaal
Inleiding op het concertprogramma
door Patrick van Deurzen, met
medewerking van Jörg Widmann
alleen toegankelijk voor concertbezoekers
kaarten via de Concertgebouwlijn
of gratis af te halen aan de kassa
vrijdag 12 oktober 20.15 uur
Het Concertgebouw, Grote Zaal
Koninklijk Concertgebouworkest
Mariss Jansons dirigent
Anja Harteros sopraan
Wagenaar Ouverture ‘De getemde feeks’
Strauss liederen
Widmann Teufel Amor (Nederlandse
première)
Strauss Tod und Verklärung
kaarten vanaf € 22,50 incl. programmaboekje
via www.concertgebouworkest.nl,
de Concertgebouwlijn of aan de kassa
vrijdag 12 oktober 22.30 uur
Concertgebouw Café
Entrée Late Night Café
Onderga de verlossing met dj,
diverse live performances en
een mini nachtconcert.
gratis toegankelijk, ook voor
niet-concertbezoekers
34
zaterdag 13 oktober 20.15 uur
Het Concertgebouw, Pleinfoyer
Inleiding op het concertprogramma
Hans Ferwerda in gesprek met
Jörg Widmann
alleen toegankelijk voor concertbezoekers
zaterdag 13 oktober 21.00 uur
Het Concertgebouw, Kleine Zaal
Concert in de serie Tijdgenoten
Minguet Kwartet
Jörg Widmann klarinet
Rihm Vier Male
Widmann Tweede strijkkwartet 'Choralquartett'
Rihm Studien zu einem Klarinettenquintett
kaarten vanaf € 25,- verkrijgbaar
via www.concertgebouw.nl,
de Concertgebouwlijn of aan de kassa
zondag 14 oktober 14.30 uur
EYE Film Instituut Nederland
EYE Zondagmiddagarrangement
lezing door Sofie Verdoodt over Sokurov
Film: Faust van Alexander Sokurov
kaarten à € 12,50 aan de kassa
of € 12,- via www.eyefilm.nl
COLOFON
uitgever
Koninklijk Concertgebouworkest
Jacob Obrechtstraat 51 / 1071 kj Amsterdam
Postbus 78098 / 1070 lp Amsterdam
www.concertgebouworkest.nl
tekst
Ralph van Raat, Hans Ferwerda, Martijn Voorvelt,
J.Z. Herrenberg, Armando
redactie
Martijn Voorvelt, Mark van Dongen,
Marloes Biermans
grafisch ontwerp
Atelier René Knip en Rens Martens
beeld
collectie Stedelijk Museum
drukwerk
Drukkerij Calff & Meischke
papier binnenwerk
Lessebo Design Smooth Natural, Igepa Nederland
copyright
Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten
bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld
met Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright
Amsterdam 2011
Overname van artikelen alleen na toestemming
van de uitgever
De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van
het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen
zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich
alsnog tot de uitgever wenden
AA
A-prog
rAm
mA
11 > 16 sept 20
12
Concertgebouwlijn 0900 671 83 45
(€ 1,- per gesprek) €2,25
administratiekosten per kaart
www.concertgebouworkest.nl/aaa
donderdag 13 en vrijdag 14 sept
Koninklijk Concertgebouworkest
zie pagina 2 en 3 voor het programma
zaterdag 15 september 15.00 uur
Muziekgebouw aan ’t IJ
De IJ-salon: Manisch progressief
Musici van het Koninklijk
Concertgebouworkest
Peter Eötvös dirigent
Tomoko Mukaiyama piano
werken van Bach, Eötvös en Xenakis
kaarten à € 24,- (€19,- reductie, € 10 tot 30 jaar)
www.muziekgebouw.nl of aan de kassa
woensdag 12 september 20.15 uur
Muziekgebouw aan ‘t IJ
Concert VOCAALLAB
Les Anges – Ode aan John Cage
Cage 4'33" / delen uit Song Books
Xenakis À Hélène
Satie Trois mélodies / werken voor piano solo
Cage, Satie en Xenakis gingen een gezon-
de dosis wanorde, verwarring en oproer
niet uit de weg. Maar rust, helderheid en
stilte waren voor hen even wezenlijk.
kaarten à € 26,- (€ 21 reductie, € 10 tot 30 jaar)
www.muziekgebouw.nl of aan de kassa
dinsdag 11 september 19.00 uur
EYE Film Instituut Nederland
Absolute film en Dada Cinema (1921-1928)
Met inleiding vooraf en nagesprek.
kaarten à € 9,50 via www.eyefilm.nl
zondag 16 september 20.30 uur
Frascati
Beroemden
Discordia, Dood Paard, De Koe, STAN
Zes personages cirkelen rond het
publiek in uitzichtloze en tragisch-
absurde activiteiten, tot onverwacht de
schrijnende realiteit binnensijpelt. Een
samenwerking van twee Nederlandse en
twee Vlaamse theatergezelschappen.
kaarten à € 17,- (€ 13,50 reductie, online € 2,-
korting) via www.frascati.nl of aan de kassa
woensdag 12 september 17.00 uur
academisch-cultureel Centrum SpUI25
Lezing Prof. Sander Bais: De wetenschap
van wet en wanorde
Muziek Bach en Cage door Julia Tom cello
gratis toegankelijk - reserveren
noodzakelijk via www.SPUI25.nl
36
PA RT N E R S A A A
DeBrakkeGrond|deBuren|DeGroeneAmsterdammer
DeIJ-Salon|Entrée|Filmmuseum/EYEfilminstituutNederland
Frascati|HetConcertgebouw|HollandFestival|N I M K
Muziekgebouwaan‘tIJ|Spui25Academisch-cultureelcentrum
Stadsschouwburg|StedelijkMuseum
StichtingAmmodoisfoundingpartnervandeAAA-serie