proje sonuÇ raporu 105g023 alt proje noları: 107g049, … · 2012-06-13 · güçler ve daha...

TÜBİTAK KAMU KURUMLARI ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME PROJELERİNİ DESTEKLEME PROGRAMI

(1007 PROGRAMI)

KAMU ARAŞTIRMALARI DESTEK GRUBU (KAMAG) SAVUNMA VE GÜVENLİK TEKNOLOJİLERİ ARAŞTIRMALARI DESTEK GRUBU (SAVTAG)

PROJE SONUÇ RAPORU (KP-SR-01,Haziran 2012)

105G023

Alt Proje noları: 107G049, 107G050

BİYOKÜTLE ve BİYOKÜTLE/KÖMÜR KARIŞIMLARINI DOLAŞIMLI AKIŞKAN YATAKTA YAKMA TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ

Rapor tarihi (*) :01. Haziran 2012

(*) Proje sözleşmesinde belirtilen ve TÜBİTAK’a teslim edilmesi gereken tarih yazılacaktır. (**) Sonuç Raporu proje süresinin bitiminden itibaren iki ay içerisinde ekleri ile birlikte müşteri kuruma iletilmelidir.

Yürütücü Kurum/Kuruluş Proje No:

Yürütücü Kurum/Kuruluş Adı

Proje Yöneticisi/Yürütücüsü Ünvanı, Adı, Soyadı

Tarih(**) İmza

105G023 Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Prof. Dr. Aysel Atımtay / Prof. Dr. Hüseyin Vural 01.06.2012

107G049 TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi

Doç. Dr. Hayati Olgun 01.06.2012

107G050 GAMA Güç Sistemleri Mühendislik ve Taahhüt A.Ş.

Makine Mühendisi Gerçek Bardakçıoğlu 01.06.2012

2/82

PROJE SONUÇ RAPORU MÜŞTERİ GÖRÜŞÜ (Rapora ilişkin müşteri kurum görüşü belirtilmesi zorunludur. Müşteri kurum görüşü belirtilmemiş raporlar değerlendirmeye alınmayacaktır. Müşteri kurum bu raporu ilgili birimleriyle inceleyerek hazırladığı görüşleriyle birlikte bir ay içerisinde TÜBİTAK’a sunmalıdır.)

Proje No: 105G023

Proje Adı: Biyokütle ve Biyokütle/Kömür Karışımlarını Dolaşımlı Akışkan Yatakta Yakma Teknolojilerinin Geliştirilmesi

1. PROJEDE ELDE EDİLEN ÇIKTILAR (Proje önerisinde belirtilen Müşteri kurum ihtiyaçlarına yönelik her türlü ürün, sistem, prototip, bilgi, pilot uygulama, malzeme, üretim tekniği, yöntem, yazılım vb. proje çıktısı yazılmalıdır.) 2. ÇIKTILARIN MÜŞTERİ İHTİYACINI KARŞILAMA DURUMU (Proje önerisindeki öngörüler dikkate alınarak, elde edilen çıktıların Müşteri Kurumun ihtiyacını karşılama durumu hakkında bilgi verilmelidir.) MÜŞTERİ KAMU KURUMU/KURULUŞU (LARI)* YETKİLİSİ (Müşteri görüşünün her sayfası kuruluş yetkilisi tarafından paraflanmalıdır.)

Adı – Soyadı: Görevi: Tarih: İmza: * Bu kısımda imzası bulunan görevli kişi, Kurum/Kuruluşun proje sözleşmesinde imzası olacak üst düzey yetkilisi olmalıdır. (Bakanlıklarda ve Müstakil Müsteşarlıklarda Müsteşar, Valiliklerde Vali, Başkanlıklarda Başkan, İl ve Büyükşehir Belediyelerinde Belediye Başkanı, Müstakil Genel Müdürlüklerde Genel Müdür veya bu makamların yetki verdiği Yardımcıları, vb.).

3/82

Proje No: 105G023

Proje Adı: Biyokütle ve Biyokütle/Kömür Karışımlarını Dolaşımlı Akışkan Yatakta Yakma Teknolojilerinin Geliştirilmesi

1. PROJEDE ELDE EDİLEN ÇIKTILAR (Proje önerisinde belirtilen Müşteri kurum ihtiyaçlarına yönelik her türlü ürün, sistem, prototip, bilgi, pilot uygulama, malzeme, üretim tekniği, yöntem, yazılım vb. proje çıktısı yazılmalıdır.) 2. ÇIKTILARIN MÜŞTERİ İHTİYACINI KARŞILAMA DURUMU (Proje önerisindeki öngörüler dikkate alınarak, elde edilen çıktıların Müşteri Kurumun ihtiyacını karşılama durumu hakkında bilgi verilmelidir.) MÜŞTERİ KAMU KURUMU/KURULUŞU (LARI)* YETKİLİSİ (Müşteri görüşünün her sayfası kuruluş yetkilisi tarafından paraflanmalıdır.)

Adı – Soyadı: Görevi: Tarih: İmza: * Bu kısımda imzası bulunan görevli kişi, Kurum/Kuruluşun proje sözleşmesinde imzası olacak üst düzey yetkilisi olmalıdır. (Bakanlıklarda ve Müstakil Müsteşarlıklarda Müsteşar, Valiliklerde Vali, Başkanlıklarda Başkan, İl ve Büyükşehir Belediyelerinde Belediye Başkanı, Müstakil Genel Müdürlüklerde Genel Müdür veya bu makamların yetki verdiği Yardımcıları, vb.).

4/82

ÖNSÖZ (Proje hakkında kısaca bilgi verilmeli, projenin TÜBİTAK tarafından desteklendiği belirtilmelidir. En fazla bir sayfa olacak şekilde yazılmalıdır.) Kısa ismi DAY(Dolaşımlı Akışkan Yatak) projesi olarak anılan “Biyokütle ve Biyokütle/Kömür Karışımlarını Dolaşımlı Akışkan Yatakta Yakma Teknolojilerinin Geliştirilmesi” konusundaki bu proje,TÜBİTAK 1007 kapsamında desteklenen KAMAG projesidir. Projenin enerji konusunda olması, özellikle yerli-düşük kalorili linyit kömürllerimizin ve artık/atık biyokütlenin kullanılmasını ve bir teknoloji geliştirilmesini hedeflemesi, projenin önemini bir kat daha arttırmıştır. Proje, 1 Ekim 2007 tarihinde başlamış olup, alınan uzatmalar ile birlikte 1 Haziran 2012 tarihinde tamamlanmıştır. Projenin müşteri kuruluşları: Elektrik İşleri Etüt İdaresi (yeni ismi Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü) ve Orman Genel Müdürlüğü (OGM) dür. Projenin yönetici kurumu Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü olup TÜBİTAK-MAM Enerji Enstitüsü ve GAMA Güç sistemleri A.Ş. projenin diğer ortaklarıdır. Proje, Türkiye’nin önemli bir probleminin çözülmesini hedef almaktadır. Ülkemiz gelişmekte olan bir ülkedir ve her sene ekonomisi ortalama % 5-6 büyüme hızı göstermektedir. Büyüme için en önemli girdilerden biri de ENERJİ dir. Ülkemizde kullanılan birincil enerjinin %73 ü ithalatla karşılanmaktadır. Bu çok yüksek bir orandır. Ayrıca ülkemizin 2011 yılında 98 milyon ton eşdeğer petrol (MTEP) olan enerji arzında kendine yetme oranı OECD ülkelerine oranla çok düşüktür. Bu göstergeler ülkemizde enerji kaynaklarının çeşitliliği ile yerli enerji kaynakların kullanımının artırılması, verimli kullanımının sağlanması için enerji alanında Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinin ivme kazanmasının gerektiğini göstermektedir. Türkiye bulunduğu konum itibari ile işlenmesi, kullanımı, ekonomik değeri yüksek olan petrol, doğalgaz gibi yer altı kaynaklarının bolca bulunduğu bir bölgede olmasına rağmen şimdiye kadar yapılan çalışmalarda ülkemiz sınırları içerisinde kendi ihtiyaçlarımızı karşılayacak miktarlarda petrol veya doğalgaz bulunamamıştır. Ancak bahsi geçen kaynakların enerji üretimi, ulaşım, ısınma gibi günlük yaşamın her alanında kullanılması sebebi ile bu yakıtların ithalatına harcanan bedel, ülke toplam ithalatının yaklaşık % 21’ini oluşturmaktadır. Özellikle kurulum ve işletme kolaylığı, geri ödeme süresinin kısalığı gibi sebeplerden ötürü ithal edilen doğalgazın yarıdan fazlası, ülkemizde yaygınlaşan doğalgaz santrallerinde tüketilmektedir. Anlık olarak yatırımcısını kara geçirmiş gibi görünen bu santraller genel çerçevede değerlendirildiğinde ülkemizin dışa bağımlılığını arttırmakta ve güvenliğini tehlikeye sokmaktadır. Türkiye değişik özelliklerde bol miktarda kömür madenine sahiptir. Bu madenlerden çıkan kömürün ortak özelliği olarak yüksek kükürt ve kül oranına sahip olmaları gösterilebilir. Madenlerimizden çıkarılan bu kömürlerin önemli bir bölümü EÜAŞ’a ait pulverize kömür teknolojili termik santrallerde yakılmakta ve enerji üretilmektedir. Ancak pulverize kömür santrali teknolojisinde kömür içerisinde bulunan kükürt, SO2 olarak yanma gazına dönüşmekte ve bacadan atılmadan önce kullanımı ve işletmesi son derece problemli ve zor olan SO2 giderim ünitelerinde tutulması gerekmektedir. Ayrıca pulverize kömür santrallerinin içerisinde gerçekleşen yanmanın 1000oC ve üzeri sıcaklıklarda olması nedeni ile yüksek miktarda zararlı NOx emisyonlari da meydana gelmektedir. Dolaşımlı Akışkan Yatak Teknolojisi, bu iki temel probleme çözüm getirmektedir. Yanma odasında oluşturulan türbülans ile yanma verimi arttırılmakta, yanma odası 850oC civarı sıcaklıklarda tutularak NOx oluşumu minimize edilmektedir. Kömür içerisinde bulunan kükürdün büyük bir bölümü ise yanma odasına kireçtaşı ilavesi yapılarak tutulmaktadır. Biyokütle ise günümüzde oldukça popüler olmuş diğer bir yakıt türüdür. Kendi fosil yakıtına sahip olmayan ülkelerin enerji problemlerine yeni teknolojiler ve yaklaşımlar ile çareler üretmek ve bilgi paylaşımı sağlamak amacı ile kurulan IEA( Uluslararası Enerji Ajansı) tarafından çizilen yol haritasında, biyokütlenin 2050 yılında dünya enerji ihtiyacını karşılama oranının yaklaşık %7,5 (3000 TWh) olacağı öngörülmektedir. Küresel ısınmaya neden olan CO2 gazının azaltılması hedefi doğrultusunda bünyesi ile atmosfer arasındaki karbon çevrimini kısa sürede tamamladığı için biyokütle oldukça popüler olmuştur. Türkiye’de bu kapsamda çıkarılan YEK (Yenilenebilir Enerji Kanunu) ile yakıt olarak biyokütle kullanan tesislerden üretilen elektriğin alımında teşvikler verilmeye başlanmıştır. Proje kapsamında tasarlanan, kurulumu gerçekleştirilen ve işletilen Dolaşımlı Akışkan Yatak teknolojili pilot tesis 700 kWtermal kapasiteye sahiptir. Tesiste yukarıda avantajları verilen yakıtlardan biyokütle ve kömür bağımsız olarak veya istenilen oranda karışım yapılarak yakılabilmektedir. Tesisin elektrik üretebilirliği, 24 bar, 260oC’de buhar üretimi ile gösterilmiştir. Proje kapsamında belirlenen yakıtlar ile yapılan deneylerde yukarıda belirtilen tüm avantajların gerçeklemesi yapılmıştır. Ayrıca kurulan pilot tesis tasarımı esnasında ülkemiz tesis kurulumu konusunda know-how kazanmış, bu konuda donanımlı personel yetişmiştir. Proje, Türkiye’de bu teknolojiye dikkat çekilmesi ve daha büyük kapasiteli ticari tesislerin milliolarak (kendi becerilerimiz ile) tasarlanabilmesi açısından çok büyük önem taşımaktadır. Proje kapsamında, düşük emisyon ve yüksek verimle kömür ve biyokütlenin ayrı ayrı ve/veya birlikte yakılarak enerji amaçlı kullanılmasına yönelik bir teknoloji geliştirilmiş ve iki farklı ölçekte demo edilmiştir. Projede kurulan demo sistemler ile küçük ve orta ölçekli termik santral uygulamalarına yönelik bilgi paketi oluşturulmuş, bundan sonra yeni kurulacak termik santrallerin tasarımı için bu santrallarda kullanılacak yakıtların ön yakma deneylerinin yapılacağı bir altyapıyı oluşturulmuştur. Daha önceleri, kurulacak termik santrallarda yakılacak kömürlerin ön yakma deneylerinin yapılması, yakıtların yanma karakterizasyonlarının tayini için tonlarca kömür yurt dışındaki firmaların laboratuvarlarına gönderilmekte idi. Bu oldukça külfetli ve pahali bir iştir. Oysa şimdi, bu deneylerin tümü yurt içinde proje kapsamında kurulan bu DAY tesislerinde yapılabilecektir. Bu teknolojiyi daha da geliştirmek, daha yüksek güçler ve daha farklı yakıtlar için denemek bundan sonra yapılabilecek projeler ile sağlanacaktır. Bu bağlamda her anlamda bizden desteğini esirgemeyen TÜBİTAK Yönetimine ve TÜBİTAK- KAMAG grubuna şükranlarımızı sunarız.

5/82

ÖZET Projede, “ülkemizdeki ulusal kaynaklarımızı enerji üretiminde daha fazla kullanabilmek” amacı ile düşük ısıl değerli Türk linyitlerini ve orman kökenli biyokütle yakıtlarını ve bunların belirli oranda karışımlarını düşük emisyon ve yüksek verim ile yakabilecek bir teknolojiyi yerli imkanlarla kurmak ve geliştirmek, farklı yakıtlar ile yakma deneyleri yaparak problemli alanlarını görmek ve bunları iyileştirmek, bu teknolojiyi yerli sanayinin hizmetine sunmaya yönelik bir dokümantasyon bilgi paketi oluşturmak amaçlanmıştır. Bu amaçla, düşük kalorili linyitlerin ve değişik biyokütlenin beraberce yakılması ve enerji üretimi için en uygun teknoloji olarak “Dolaşımlı Akışkan Yatakta Yakma” teknolojisi seçilmiş, bu teknolojiyi ülkemiz linyitleri ve orman atık/artıkları için geliştirmek, bu sistemin yaygınlaşmasına yardımcı olmak projenin diğer amaçlarını oluşturmuştur. Proje 1 Eylül 2007 tarihinde başlamış olup 1 Mart 2012 tarihinde tamamlanmıştır. Proje başlangıçta 3 yıl olarak planlanmış, satın alma işlemlerinin uzaması, imalat ve montaj işlemlerinin gecikmesi nedeni ile projede iki defa süre uzatımına gidilmiştir. Proje toplam süresi 54 ay olmuştur. Projede toplam üç aşama öngörülmüştür. 1. aşamada; DAY yakma sisteminde kullanılacak biyokütle ve kömürlerin tespiti ve yakıt karakterizasyonları yapılmış, yakıtların istenilen özellikte sürekli temini için gerekli protokoller hazırlanmış, DAY yakma sistemi için yakıt depolama ve taşıma sistemleri satın alınmış, DAY yakma sistemi tasarlanmış ve satın alma/imalat prosedürlerinin oluşturulmasına başlanılmıştır. Projenin 2. aşamasında sistemin kurulacağı alanın altyapısı hazırlanmış, sistemin ayrıntılı PID diyagramları çıkartılmış, platform tasarımı yapılmış, dolaşımlı akışkan yatak sistemi için tanımlı ekipmanların satın alma süreçleri başlatılmış, satın almalar gerçekleştirilmiştir. Projenin 3. aşaması, montaj, devreye alma ve seçilen yakıtların yakma deneylerini içermiştir. Proje kapsamında 2 farklı ölçekte dolaşımlı akışkan yatak yakma sistemi tasarlanarak kurulmuştur. 30 kWtermal kapasiteli laboratuvar ölçekli dolaşımlı akışkan yatak yakma sistemi (LAB-DAY), TÜBİTAK-Enerji Enstitüsü Yakma/gazlaştırma laboratuvarı içerisinde kurulmuştur. Sistemde yakıcı kolon çapı 10.8 cm, yüksekliği 6 m dir. Bu sistem ile proje kapsamında 5 farklı kömür ve 3 farklı biyokütle için yakma denetleri yapılmıştır. Proje kapsamında kurulan diğer sistem, pilot ölçekli dolaşımlı akışkan yatak yakma sistemi (PİLOT-DAY) dır. 700 kWtermal kapasitelidir. Kurulan bu sistem 40x40 cm iç kesitli ve 12 m yüksekliğindedir.Türkiye’de pilot tesis kapsamında ilk defa kurulan bir demo sistem özelliğindedir ve bir termik santralde bulunan tüm ekipmanları daha küçük çapta içermektedir. Bunlar; yakıt hazırlama sistemleri (kömür ve biyokütle için), yakıt besleme sistemleri, akışkan yataklı reaktör, 24 bar basınçta, saatte 800 kg buhar üretim kazanı, ısı eşanjörleri, soğutma kulesi, taşıyıcı platform, toz tutma sistemleri, gaz ve toz analiz cihazları, su hazırlama ünitesi, tüm sisteme ait ölçüm ve veri toplama ünitesi, kontrol ünitesidir. Böyle bir sistemin dünyada da çok az sayıda örneği vardır. Bu sistem ile proje kapsamında 3 farklı kömür ve 2 farklı biyokütle için yakma deneyleri yapılmış, emisyonlar ölçülmüştür. Ayrıca, her iki sisteme de uygun özellikte yakıt temin etmek amacı ile 2 ton/saat kapasiteli kömür hazırlama tesisi proje kapsamında kurulmuştur. Bunların yanında, kömür yakma deneylerinde SO2’yi yatakta tutmaya yönelik çeşitli kireçtaşı örneklerinin karakterizasyon çalışmaları yapılmıştır. Bu kireçtaşı örneklerinden en iyi olanı yakma deneylerinde kullanılmıştır. Projede elde edilen genel sonuçlar aşağıdaki gibi özetlenebilir: --Projede hedeflendiği gibi, 700 kW ısıl (termal) kapasiteye sahip pilot ölçekte bir dolaşımlı akışkan yatak yakma ve buhar üretme sistemi (Pilot DAY) tasarlanmış, kurulmuş, işletmeye alınmış ve çeşitli kömür ve kömür-biyokütle karışımları için test edilmiştir. Sistem saatte 800 kg buhar (24 bar ve 260oC) üretmektedir.

--Pilot DAY sistemi, kullanılan yakıtın özelliklerine bağlı olarak, 750-950oC sıcaklık aralıklarında tek tek bütün yakıtlar ve bunların karışımları için stabil, sürdürülebilir ve uzun süreli olarak çalışmıştır. Operasyon sıcaklığının üst sınırı yakıtların kül yapışma/ergime sıcaklıkları tarafından etkilenmektedir.

--Pilot tesisteki deneylerde yanma verimi %90’ların üstüne çıkmıştır. Kazan ve yanma verimlerinin bileşkesi olarak hesaplanan toplam verim %70-77 civarında hesaplanmıştır.

--Sistem, uygun çalışma koşulları seçildiğinde, emisyonlar (CO, NOx, SOx) açısından Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği’nde (HKKY) kömür ve biyokütle yakan tesisler için ön görülen standartları sağlayabilmektedir. Ancak bazı koşullarda CO emisyonları HKKY’deki sınırları aşabilmektedir. Bu sorun, kademeli olarak ikincil hava kullanarak giderilebilir. NH3, HCl, HF ile çeşitli hidrokarbon gazlarının (CH4, C2H4, C3H8, C6H14) emisyonları ya çok düşük ya da ölçülmeyecek seviyelerde (eser) kalmaktadır.

Projenin somut çıktıları aşağıda sıralanmıştır:

30 kWth kapasitede bir laboratuvar ölçekli DAY yakma sistemi 700 kWth kapasitede bir pilot ölçekli DAY yakma sistemi ve buhar üretmek için kazan Küçük ve orta ölçekli yakıcı ve kazanlar için kavramsal ve ayrıntılı DAY yakma sistemi tasarımı yapma

kabiliyetine sahip yetişmiş insan gücü. DAY yakma teknolojisini farklı özelliklerdeki linyit, biyokütle ve bunların karışımları için uyarlanması

yeteneği DAY teknolojisi ile ilgili bilgi paketi Daha büyük ve ticari olarak kullanılabilecek ünitelerin yapımı için tasarım parametreleri oluşturulması Gerçekleştirilen yakma deneyleri, emisyonların ölçülmesi Yakıt hazırlama deneyimi

Anahtar Kelimeler: Dolaşımlı Akışkan Yatak (DAY), DAY sisteminde yakma, DAY teknolojisinin geliştirilmesi, linyit kömürü yakma, biyokütle yakma, kömür ve biyokütleyi beraber yakma, yakma verimi, emisyonlar, SO2 giderme, sorbent seçimi, kireçtaşı karakterizasyonu, ısı değiştiricilerin performansı, kazan verimi

6/82

ABSTRACT (Özet bölümünün aynısı olacak şekilde, İngilizce olarak yazılmalıdır.)

In the project, “in order to use more of our national resources in the energy production”, the aim was to install and develop a new technology with our own capabilities for the combustion of low quality Turkish lignites and forest residue biomass fuels and their mixtures with low emissions and high efficiency. During these studies it was also aimed to burn different fuels in the system and see and diagnose the problemeatic areas by performing combustion experiments for various conditions. The ultimate goal is to produce a know-how for national industries and present this know-how to local industries to promot this technology for future energy production. In order to achieve this goal Circulating Fluidized Bed Combustion (CFBC) technology is chosen. The project started on 01.09.2007 and finished on 1.03.2012. The project was planned for three years at the beginning. However, this time was extended twice because of delay in purchasing and installation processes. The project was completed in 54 months.

The project was carried out in three stages. In the first stage; selection of biomass and coal samples that will be used in CFBC system was done . Then, fuel characterization studies were performed. The protocols were prepared with the vendors to provide fuels on required dates and properties. Fuel storage and transportation systems for CFBC were purchased. After the design of the CFBC system was completed, the technical specifications for purchase/production of CFBC parts were prepared. In the second stage; the infrastructure of the area on which the system will be installed was prepared and detailed PID diagrams were plotted. The platform for the system was designed and purchasing procedure of specified equipments of CFB combustion system was started. The necessary and required items were purchased for the CFBC. The third stage included mounting and commissioning of the system, leakage tests, cold experiments and the combustion experiments of specified fuels. In the scope of the project, two different scales of CFBC systems were designed and constructed. The first system is 30 kWth capacity of laboratory scale CFBC which was built in the Combustion/Gasification laboratory of the Institute of Energy. The combustor column of the system has a diameter of 10.8 cm and a height of 6m. Combustion experiments were done in this system for 5 different coal samples and 3 different biomass samples. The second system constructed was a pilot scale CFBC of 700 kWth capacity with a square cross-section of 40cmx40cm and a height of 12 m. This is the first demo CFBC in Turkey having a pilot scale dimensions. The system comprises almost all of equipments that a power station contains. These are; fuel preparation systems (for coal and biomass, 2 tons/hr capacity); fuel feeding systems to fluidized bed reactor; 24-bar, 800 kg/hr steam production boiler; heat exchangers; cooling tower, platform, particulate capture systems, gas and particulate analysis equipments; demineralized water preparation system; measurement and data collection system; and the computer control unit. Such a system integrated with a boiler is not many in the world. Combustion experiments were done in this system for 5 different coal samples and 3 different biomass samples. A coal preparation unit of 2 tons/hr capacity was installed to crush, dry and sieve the coal samples for both lab scale and pilot scale CFBC. In addition to these studies, characterization of various limestone samples were done in order to absorb SO2 formed during the combustion. Among these samples tested, the best one having high SO2 sorption capacity was used in lab and pilot scale CFBC as an additive during the combustion. The results obtained in the project can be summarized as follows: --The pilot CFBC system of 700 kWth and the boiler to produce steam at 800 kg/hr (24 bar ve 260oC) have been designed, installed and commissioned. Various lignite coals and woodchips and their mixtures were successfully burned in this system. --The pilot CFBC system has been tested for combustion of individual fuels or for a combination of them at 750-950oC, based on the type of fuel used. The system was stable and sustainable for long runs. The upper temperature limit for combustion has been affected by ash softening/deformation temperature.

--The combustion efficiency in the pilot study was above 90%. The combined efficiency of combustor and boiler was calculated as 70-77%.

--The emissions from the pilot CFBC system can comply with the standards depicted in Air Pollution Control Regulation for Industries in Turkey (HKKY) for combustion of coal and biomass. However, under certain conditions CO emissions can be higher than the limits. This emission can be pulled lower by using secondary air or staged combustion. The emissions of NH3, HCl, HF and other hydrocarbon gases (CH4, C2H4, C3H8, C6H14) are either very low or below the detection limit.

The concrete outputs of the project are as follows: 30 kWth capacity of laboratory scale CFBC, 700 kWth capacity of pilot scale CFBC and its boiler, Qualified man power having a capability of making conceptual and detailed design of CFBC, for small and

medium sized combustors and boilers, CFBC technology ability to be adapted to different properties of lignite, biomass and their mixtures, A know-how package acquired on CFBC technology Performed combustion experiments Experience on fuel preparation

Keywords: Circulating Fluidized Beds, Combustion in CFB, Development of CFBC technology, Combustion of lignite coals, Combustion of biomass, Co-combustion of coal and biomass, Combustion efficiency, Emissions, Removal of SO2, Selection of sorbents, Characterization of limestones, Performance of heat exchangers, Boiler efficiency

7/82

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ................................................................................................................................................... 4

ÖZET ...................................................................................................................................................... 5

ABSTRACT ............................................................................................................................................ 6

1. PROJE ÖZET BİLGİLERİ ................................................................................................................ 9

2. TEKNİK BÖLÜM............................................................................................................................... 10

2.1. İş Paketleri (İP) .............................................................................................................................................. 10

2.2. Bilimsel, Teknik, Teknolojik, Ekonomik ve/veya Sosyal Gelişmeler ve Kazanımlar ............................................ 42

2.3. Yapılan Bilimsel Etkinlikler .............................................................................................................................. 46

2.4. Gerçekleşen İş-Zaman Çizelgesi .................................................................................................................... 48

2.5. Proje Çıktılarının Kabulüne İlişkin Testler ve Sonuçları .................................................................................... 49

2.6. Sonuçlar ve Öneriler ....................................................................................................................................... 50

2.7. Proje Personeli ............................................................................................................................................... 52

3. SONUÇLARIN TARTIŞILMASI ......................................................................................................... 53

3.1. Proje Yöntem ve Sonuçlarının Tartışılması ................................................................................................. 53

3.2. Projede Tamamlanan Çalışmaların Türkiye ve Dünyadaki Mevcut Bilim ve Teknoloji ile Kıyaslaması ........... 55

3.3. Alternatiflerin değerlendirilmesi .................................................................................................................. 67

3.4. Proje Çıktılarının Uygulama Alanları ........................................................................................................... 69

3.5. Çıktıların Olası Uygulama Alanı ve PSUP ................................................................................................... 69

3.6. İlgili Projeler .............................................................................................................................................. 70

3.7. Diğer Düşünceler ve Ek Bilgiler .................................................................................................................. 71

4. İDARİ VE MALİ RAPOR ................................................................................................................... 72

4.1. İDARİ BÖLÜM................................................................................................................................................ 72

4.2. MALİ BÖLÜM ................................................................................................................................................. 74

5. EKLER ............................................................................................................................................. 75

EK-A Bütçe Tabloları (MS-Excel formatındaki tabloları http://www.tubitak.gov.tr/1007 adresinde “kabul edildikten sonra gerekli formlar” bölümünden indirilmelidir.) ................................................................................................... 75

EK-B Transfer Takip Sisteminden ( ........................................................................................................................ 75

EK-C Yeminli Mali Müşavirlik Proje Harcamaları Değerlendirme ve Tasdik Raporu ................................................. 75

EK-D PSUP Revizyonu ......................................................................................................................................... 75

EK-E. Müşteri Kuruma Devredilecek Malzeme/Ürün Listesi .................................................................................... 76

8/82

EK-F Proje Değerlendirme Anketi .......................................................................................................................... 77 Not: Sayfa numaralarını raporunuza göre güncelleyiniz.

9/82

1. PROJE ÖZET BİLGİLERİ

PROJE SÜRESİ

Gerçekleşen Başlama Tarihi

Gerçekleşen Bitiş Tarihi

Onaylanan Ek Süre (Ay)

Ek Süre Dahil Bitiş Tarihi

Toplam Gerçekleşen Proje Süresi

(Ay) 01 Eylül 2007 01 Mart 2012 18 Ay 01 Mart 2012 54

GENEL BÜTÇE TABLOSU (Ödenekler tüm dönemlerin toplamı şeklinde verilmelidir.)

Fasıllar Sözleşmedeki

Ödenek (A)

Onaylanan Ek Ödenek

(B)

Toplam Ödenek (A+B)

Toplam Gerçekleşen

Harcama (C)

Harcama Oranı (C/(A+B))

Kalan Ödenek

[(A+B)-C]

Proje Teşvik İkramiyesi 240,518.00 -36,062.00 204,456.00 133,305.31 0.65 71,150.69

Geçici İşçi Ücretleri 619,132.00 254,231.26 873,363.26 848,744.53 0.97 24,618.73

Bursiyer Giderleri 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

Sarf Malzemesi Giderleri

409,000.00 61,800.00 470,800.00 456,448.41 0.97 14,351.59

Seyahat Giderleri 79,712.00 -16,000.58 63,711.42 50,432.78 0.79 13,278.64

Hizmet Alımı Giderleri 497,900.00 281,893.32 779,793.32 758,252.32 0.97 21,541.00

Makine/ Teçhizat Giderleri

3,339,710.00 -498,066.00 2,838,644.00 2,818,352.99 0.99 20,291.01

Kurum Hissesi 518,295.00 0.00 518,295.00 475,807.47 0.92 42,487.53

TOPLAM 5,697,903.00 47,796.00 5,749,063.00 5,541,343.81 0.96 207,719.19

10/82

2. TEKNİK BÖLÜM (Her madde için yazım alanı gerektiği kadar uzatılabilir.) 2.1. İş Paketleri (İP) (Projenin başlangıcı itibariyle, projede gerçekleşen ana (İDA 1. seviye) İP’lerin açıklaması yapılmalıdır. İlgili alt İP’lerin detayları yöntem ve faaliyetler bölümlerinde açıklanmalıdır. Ana İP’lerin her biri için ayrı hazırlanmalıdır. Faaliyet ve çıktılara ilişkin tablolar ve görsel öğeler ekler şeklinde verilmelidir.)

İP No 1.1 Gerçekleşen Başlama-Bitiş Zamanı

0 - 12. Ay

Süresi (Ay) 12

İP Adı Detaylı literatür araştırması

Gerçekleşen İş Gücü Miktarı (Adam-Ay)

12

Sorumlu Kuruluş ODTÜ, MAM

Amaçlar Akışkan yatak yakma teknolojileri konusunda yurt içi ve yurt dışında yapılmış çalışmaları içeren ayrıntılı bir literatür raporunun hazırlanması Yöntem

“Science direct” ve benzeri veri tabanlarını kullanarak DAY yakma sistemleri konusunda yapılmış çalışmaları toplamak,

İnternet arama motorlarını kullanarak DAY yakma sistemleri konusunda yapılmış çalışmaları toplamak, Üniversite, araştırma merkezleri ve endüstriyel kuruluşların internet sayfalarını kullanarak ve gerekirse

yazışmalar yaparak DAY yakma sistemleri konusunda yapılmış çalışmaları toplamak, DAY yakma sistemleri konusunda geniş tabanlı bir veri bankası oluşturmak, Toplanan bilgileri özümseyerek ayrıntılı bir literatür raporu hazırlamak

Faaliyetler Proje araştırıcıları (ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü ve TÜBİTAK-MAM) tarafından dolaşımlı akışkan

yatakta yakma teknolojileri konusunda ülkemizde ve dünyada yapılmış çalışmalar detaylı bir şekilde incelenmiştir.

Oluşturulan veri tabanı proje’nin web sayfasında proje ortaklarının kullanımına açılmıştır. (WEB Adresi: http://www.cfbc.metu.edu.tr).

Detaylı literatür çalışması sonuçları 1. rapor döneminde Ek-1 olarak verilmiştir. Bu veri tabanı sürekli olarak güncellenmektedir. Güncellenen literatür çalışması sonuçları projenin nihai sonuç raporunda tekrar verilmektedir.

Elde Edilen Çıktılar Literatür özeti raporu (1. Dönem raporu ile birlikte verildi), Güncellenmiş literatür raporu (sonuç raporu ile birlikte verilmektedir).

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Ülkemizde ve dünyada dolaşımlı akışkan yatakta kömür/biyokütle ve bunların karışımlarının yakılması ile

ilgili yapılmış çalışmalar ve burada karşılaşılan sorunlar ve çözümleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Proje kapsamında kurulan iki farklı ölçekteki (laboratuar ve pilot) sistemlerde gerçekleştirilen kömür ve

biyokütle yakma deneylerinden elde edilen sonuçlar ve problemler, literatürdeki benzer sistemlerde yapılan çalışmalar ile büyük uyum göstermiştir.

Bu kurulan sistemler benzerleri ile kıyaslandığında, işlevsellik, sonuçları açısından oldukça başarılı bir sistem olarak görülmüştür.

Kurulan sistemlerde, hem farklı özelliklerde kömür ve biyokütleler tek başlarına hem de karışım olarak başarılı bir şekilde yakılmıştır. Bu sonuçlar literatürle uyumlu çıkmıştır.

Literatürde de belirtildiği gibi kireç taşı katkısı SO2 emisyonlarında önemli bir düşmeye neden olmuştur. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri

İş paketi kapsamında tanımlanan bütün faaliyetler başarılı bir şekilde yerine getirilmiştir.

Etkilenen Çıktılar Bu iş paketi kapsamında eksik kalan, öngörülen şekilde elde edilemeyen çıktı bulunmamaktadır.

11/82

İP No 1.2 Gerçekleşen Başlama-Bitiş Zamanı 0-12. Ay Süresi

(Ay) 12

İP Adı Akışkan yatakta kullanılacak biyokütle, linyit kömürü ve kireç taşı örneklerinin toplanması, detaylı yakıt karakterizasyonlarının yapılması


12

Sorumlu Kuruluş MAM

Amaçlar Bu iş paketi kapsamında kullanılacak yakıtların kısa ve elementel analizleri, ısıl değerleri, külün kimyasal

bileşim analizleri, kül ergime sıcaklıkları, kireç taşı ve dolomitin kimyasal bileşim analizleri yapılacaktır. Yakıtların Termogravimetrik analizleri yine bu kapsamda yapılacaktır. Hammadde karakterizasyonuna

yönelik tüm bu analizler TÜBİTAK-MAM/ODTÜ laboratuarlarında yapılacaktır. Yöntem

DAY yakma sisteminde kullanılacak linyitlerden analiz için yeterli miktarda örnek toplanması, DAY yakma sisteminde kullanılacak biyokütle ve diğer atıklardan analiz için yeterli miktarda örnek

toplanması, DAY yakma sisteminde kullanılacak adsorbentlerden analiz için yeterli miktarda örnek toplanması, MAM ve ODTÜ laboratuarları kullanılarak toplanan örneklerin ayrıntılı kısa ve elementel analizlerinin

yapılması, ısıl değerlerinin hesaplanması, kül analizlerinin yapılması, Toplanan örneklerin Termogravimetrik analizlerinin standart TGA cihazında yapılması, Tüm sonuçların raporlanması,

Faaliyetler Laboratuar ve pilot ölçekli DAY yakma sistemi tasarımı esnasında detaylı bir çalışma yapılmış, farklı

kömür ve biyokütlelerden analizler için yeterli miktarda örnekler toplanmıştır. Toplanan bu yakıtların; kısa ve elementel analizleri, ısıl değer tayinleri, kül analizleri, kül ergime noktası

tayinleri, Termogravimetrik deneyleri yapılmış ve elde edilen sonuçlar bir rapor halinde I. Dönem raporunda verilmiştir.

Ayrıca, 3 farklı kireç taşı için de detaylı analizler yapılmıştır. Bu çalışmalara ilaveten; laboratuar ve pilot ölçekli sistemde kullanılan tüm yakıtlar deneylerinden önce

tekrar analize tabii tutulmuşlardır. Seçilen, kullanılan tüm yakıt ve adsorbentlerin detaylı analizlerini içeren geliştirilmiş bir analiz raporu

projenin sonuç raporu ile birlikte tekrar verilmektedir. Elde Edilen Çıktılar

Rapor 1 döneminde verilen yakıt analiz raporu, Laboratuar ve pilot ölçekli yakma sistemleri raporlarında bu deneylerde kullanılan yakıtlar için yakıt analiz

değerleri. Sonuç raporu ile birlikte verilen kapsamlı bir yakıt analiz raporu.

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Bu çalışma kapsamında çok detaylı bir yakıt analiz çalışması yapılmış elde edilen sonuçlar raporlara

yansıtılmıştır. Bu yakıtlardan; müşteriler, izleyiciler ve KAMAG ile birlikte seçilmiş olanları için yanma deneyleri

öngörülen sistemlerde yapılmıştır. Yakıt analiz raporları ile ilgili bir geri dönüş alınmamıştır.

İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri

Tamamlanamayan faaliyet bulunmamaktadır. Müşteri kurum ve izleyicilere eksik gördükleri, ilave istedikleri analizler sorulmuş ve talep gelmesi

durumunda bu eksikliklerin giderileceği bilgisi verilmiştir. Talep gelmemiştir.


12/82


(Ay) 2

İP Adı Yakma sistemi için gerekli biyokütle, linyit kömürü ve kireç taşı temini için gerekli protokollerin yapılması


2


Amaçlar Proje kapsamında kurulacak pilot ölçekli sistemin çalıştırılabilmesi için gerekli yakıtların istenilen formda sürekli temini için gerekli yazışma ve sözleşmelerin yapılması

Yöntem DAY yakma sisteminde kullanılacak linyit, biyokütle ve adsorbentlerin deneyler süresince yeterli miktarda

ve aynı özellikte temini için üretici firma/kurumlar ile iletişimin kurulması, Gerekli sözleşme ve protokollerin yapılması,

Faaliyetler Bu kapsamda yapılan çalışmalar 1. Dönem raporunda ayrıntılı olarak verilmiştir. Proje başlangıcında yakıt

parçacık boyutu 0-2 mm arası olarak seçilmiş ve DAY yakma sistemi bu boyut aralığı için tasarlanmıştır. Proje kapsamında yakıt hazırlama sistemi (kurutma, kırma, öğütme, eleme) için ekipmanlar

öngörülmemiştir. Yakıtların mümkün olduğunca hazır halde temini tercih edilmiştir. Orman sanayi ürün atıkları ve zeytinyağı proses ürünü atığı (prina) başlangıç için biyokütle yakıtı

olarak seçilmiştir. Yakıt özelliklerinin uygunluğu, mevcut hali ile ilave bir işleme tabi tutulmadan yatağa beslenebilmesi, temininde ve nakliyesindeki kolaylık gibi üstünlükleri nedeni ile bu seçim yapılmıştır.

Proje süresi boyunca istenilen boyut ve miktarda orman sanayi ürünü atıklarının temini için Kastamonu Entegre Ağaç Sanayi ile; prina temini için de Emin Kimya ve Yeni Kurtuluş Orman Ürünleri Yağ Sanayi ve Ticaret Limitet Şirketi ile gerekli konuşmalar ve yazışmalar yapılmıştır.

27 Şubat 2008 tarihli yazılar ile Kastamonu Entegre’den, Emin Kimya’dan, Yeni Kurtuluş Orman Ürünleri Yağ sanayi ve Ticaret Limited Şirketi’nden “seçilen yakıtın firmanın üretim potansiyeli dâhilinde istenilen miktarda ve o günkü piyasa satış fiyatları üzerinden temininin taahhüt edildiğine dair” bir belge alınmıştır.

Kömür temini için EÜAŞ, TKİ ve EİE nezdinde çeşitli temaslarda bulunulmuştur. Sistemin ihtiyaç duyduğu boyut aralığında kömürün temininde çeşitli zorluklar ile karşılaşılmıştır.

TKİ ile yapılan görüşmelerde talep edilen kömür sahalarından istenildiği kadar linyit kömürünün temin edilmesinde bir problem olmadığı belirtilmiş olup, bu durum taahhüt altına alınmıştır. Burada sorun, yakıtın temini olmayıp istenilen özellikte (nem, boyut) temin edilememesi olmaktadır.

Pilot ölçekli DAY yakma deneylerinde, biri düşük biri yüksek miktarlarda kükürt içeren iki kömürün yakılması konusunda görüş birliğine varılmıştır. Yüksek kükürt içeren kömür olarak Orhaneli Linyiti, düşük kükürt içeren kömür olarak da Seyitömer Linyitinin seçilmesine karar verilmiştir.

Kireçtaşı temini için Çan termik santraline kireçtaşı temin eden Fernas firması ile görüşülmüş, kendilerinden örnek numune istenmiştir. Firmadan temin edilen kireçtaşları analizi yapılarak DAY yakma sisteminde de kullanılabilirliği tespit edilmiştir.

Proje ekibi tarafından belirlenen bu yakıt cinsi ve sayısı, KAMAG grubu ile yapılan bir toplantıda gelen talep üzerine artırılmıştır.

Varılan mutabakat sonucunda; detaylı yakıt analizleri için 10 farklı kömür ve 5 farklı biyokütle, laboratuvar ölçekli DAY yakma sistemi için 5 kömür 3 biyokütle, pilot ölçekli DAY yakma sistemi için 3 kömür 3 biyokütlenin seçilmesine karar verilmiştir.

Projeye müşteri kurum olarak katılan Orman Genel Müdürlüğünün (OGM) istekleri doğrultusunda deneylerde kullanılacak orman biyokütleleri ayrıca belirlenmiştir. Bu yakıtların temini OGM güvencesi altına alınmıştır. Dolayısı ile diğer biyokütlenin (pirina) yakılmasından vazgeçilmiştir.

Orman sahalarından temin edilen orman biyokütleleri önce Kastamonu Entegre tesislerinde ilk parçalamaya tabi tutulmuş, daha sonra MAM sahasında istenilen özellikle getirilmiştir.

Laboratuar ve pilot ölçekte kullanılmak üzere 5 farklı kömürün yakılması talep edilmiştir. Bu kapsamda 2’ si özel sektöre ait olmak üzere 5 farklı linyit kömürü sorunsuz bir şekilde temin edilmiştir.

Kömürler istenilen özelliklerde temin edilemediği için ayrı bir yakıt hazırlama sistemi iş paketi projeye dahil edilmiş ve bu iş paketi kapsamında bu yakıtlar hazırlanmıştır.

Elde Edilen Çıktılar Sonuç olarak hem yakıt analizlerinde, hem laboratuar ölçekli DAY yakma sisteminde hem de pilot ölçekli

DAY yakma sisteminde yakıt temini müşteri kurumların önemli katkıları ile başarılı bir şekilde çözülmüş ve bir sorun oluşturmamıştır.

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Deneylerde kullanılmasına karar verilen kömürlerin temininde herhangi bir sorun yaşanmamıştır. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri Bu kapsamda tamamlanamayan bir faaliyet olmamıştır. Etkilenen Çıktılar

Bu iş paketi kapsamında eksik kalan, öngörülen şekilde elde edilemeyen çıktı bulunmamaktadır.

13/82


(Ay) 9

İP Adı Kömürün temini, depolanması ve DAY yakma sistemine iletilmesi için gerekli ekipman ve teçhizatın temini, montajı, devreye alma testleri


8

Sorumlu Kuruluş MAM, GAMA

Amaçlar Çalışmalarda kullanılmasına karar verilen linyit kömürünün DAY yakma sisteminin ihtiyaçları

doğrultusunda hazırlanması için prosedür belirlenecek, yakıt depolama ve taşıma, iletme sistemlerinin teknik şartnameleri hazırlanacak, imalatlarının yaptırılması/satın alınması takip edilecektir.

Ayrıca montaj ve devreye alma çalışmaları da yapılacaktır. Yöntem

Kurulacak DAY yakma sisteminin ihtiyaçlarını karşılayacak kömür hazırlama sisteminin ayrıntılı tasarımı, Gerekli imalat resimlerinin çıkartılması, Sistemin imalatı/satın alınması için yol haritasının oluşturulması, Sistemde kullanılacak raf ürünü ekipmanların belirlenmesi ve imalatçı firmalar ile görüşülmesi, Gerekli teknik şartnameleri hazırlayarak ekipmanı satan firmalardan tekliflerin toplanması, MAM satın alma iş kuralına uygun olarak gerekli olurların yazılması ve takibi, İhale ile alınacak ekipmanlar için ihale dokümanlarının hazırlanması, Hizmet alımı kapsamında yapılacak işler için gerekli yazışmaların yapılması, olurların hazırlanması, İhale, direkt alım ve hizmet alımı kapsamında yaptırılacak işlerin takibi, Nakliye ve montaj için gerekli altyapının hazırlanması, Gerekli elektrik, su, havalandırma hatlarının yaptırılması, Montaj ekibinin oluşturulması, Montajın yaptırılması, Devreye alma işlemleri ve ön testler

Faaliyetler DAY yakma sisteminde yakıt olarak kömür ve biyokütle kullanılmaktadır. Bu kapsamda, 170 m2 kapalı

alanı olan bir depolama hangarı, Enerji Enstitüsünün DPT projesi kapsamında kurulmuş olup, bu sistem DAY projesi kapsamında da başarılı bir şekilde kullanılmıştır.

DPT projesi kapsamında alınmış olan biyokütle briketleme/pelletleme/parçalama makineleri ile kömür kırma ekipmanları (kırıcı ve öğütücü makineler) DAY yakma projesinde de (özellikle laboratuar ölçekli DAY deneylerinde) yakıtlarının hazırlanmasında kullanılmıştır.

DAY yakma tesisinin bir haftalık yakıt ihtiyacı yaklaşık 100 m3 olup bu ihtiyaç, 50 m3 lük 4 adet silindirik silolarla çözülmüştür.

Bu siloların dikey ve yer üstünde yapılmasının seçiminde MAM arazisinin toprağının killi yapıya sahip olması ve bu derinlikteki çukurların yeraltı suları ile tehdit edilmesi en önemli etken olmuştur. Bu seçimin doğruluğu TÜBİTAK MAM’da yürütülen diğer bir proje kapsamında açılan platform çukurunun su ile dolmasının engellenememesi (sürekli su tahliye edilmesine rağmen) ile de doğrulanmıştır.

Ayrıca, 2 ton/saat kapasiteli kömür hazırlama sisteminin ilk ünitesi olan kömür boşaltma kovanı yer altına monte edilmiştir. Bu kovanın etrafı da su ile dolmakta ve dalgıç pompalar ile bu tahliye gerçekleşmektedir. Bu sonuç, projede kazanılan bir birikim olmuştur.

Çelik kömür depolama silosu: depolama siloları, kömür depolanmasında kullanıldığı gibi birçok sektörde de yaygın olarak kullanılmaktadır. Depolama siloları; taşınabilir olduğu için yerinin değiştirilmesi, görevini tamamladığında malzemesinin geri kazanılması, yüksek boyda imal edilmeleri nedeniyle yer kaplamamaları ve tahliye çıkışının zemine yakın olması gibi pek çok avantajları bulunmaktadır. Kömürün depolanması için iki adet çelik siloya karar verilmiştir. Bu kapsamda siloların kapasitesi belirlenmiş, teknik şartnameleri hazırlanmış, satın alma işlemleri ve imalatları tamamlanarak MAM yerleşkesinde kurulmuştur.

Bu silolara ait teknik şartnameler proje dokümantasyon paketinde diğer ünitelerle birlikte verilmiştir. Silolar içerisindeki havanın tahliyesi ve doldurma/boşaltma esnasında hava ile birlikte taşınacak tozların

tutulması için filtrasyon sistemi yapılmıştır. Kömürün DAY yakma sistemine iletilmesi için gerekli donanım ve teçhizatın temini kapsamında, DAY

yakma sisteminde malzeme taşınmasına en uygun olanın pnömatik sistem olduğuna karar verilmiş ve bu sistemin teknik şartnamesi hazırlanmış ve satın alma işlemi gerçekleştirilerek imalatı ve montajı yapılmıştır.

Tüm bu teknik şartnameler teklifler dokümantasyon iş paketinde ayrıca detaylı olarak verilmiştir. Elde Edilen Çıktılar

170 m2 kapalı alana sahip 3 bölmeli kömür biyokütle depolama alanı 4 adet 50 m3 hacimli çelik yakıt depolama siloları Pnömatik taşıma sistemi

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu DPT projesi kapsamında yaptırılan 170 m2 kapalı alan; yakıt karakterizasyonu çalışmaları ve Laboratuar

ölçekli DAY yakma deneyleri kapsamında etkin bir şekilde kullanılmıştır. Burada bulunan biyokütle parçalayıcısı ve kömür kırma sistemi hem yakıt karakterizasyonunda hem de

Laboratuar ölçekli DAY yakma sisteminde deney yakılarının hazırlanmasında etkin bir şekilde

14/82

kullanılmıştır. Kömür ve biyokütle depolamak için yaptırılan çelik silolara yakıt depolama, kömür ve biyokütle

hazırlandıktan sonra (kırma, kurutma, eleme işleminden sonra) başlanılmıştır. Proje kapsamında satın alınan pnömatik taşıma sistemi başlangıçta çok etkin çalışmamıştır. Bu sistem

revize edilmiş ve daha sonra başarılı bir şekilde çalıştırılmıştır. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri

Bu iş paketi kapsamında tamamlanmaya bir faaliyet bulunmamıştır. Etkilenen Çıktılar


15/82


(Ay) 9

İP Adı Kireçtaşının temini, depolanması ve DAY yakma sistemine iletilmesi için gerekli takım ve teçhizatın temini, montajı, devreye alma testleri


7


Amaçlar Çalışmalarda kullanılacak olan kireçtaşı ve dolomitin hazır hale getirilmesi için gerekli olan altyapının

kurulması ile ilgili prosedürler belirlenecek, cihaz ve ekipmanların teknik şartnameleri hazırlanacak, imalatlarının yaptırılması/satın alınması, montajı devreye alınması takip edilecektir.

Yöntem Kurulacak DAY yakma sisteminin ihtiyaçlarını karşılayacak kireç taşı ve dolomitin hazırlama, depolama ve

DAY yakma sistemine taşıma sisteminin ayrıntılı tasarımı, Gerekli imalat resimlerinin çıkartılması, Sistemin imalatı/satın alınması için yol haritasının oluşturulması, Sistemde kullanılacak raf ürünü ekipmanların belirlenmesi ve imalatçı firmalar ile görüşülmesi, Gerekli teknik şartnameleri hazırlayarak ekipmanı satan firmalardan tekliflerin toplanması, MAM satın alma iş kuralına uygun olarak gerekli olurların yazılması ve takibi, İhale ile alınacak ekipmanlar için ihale dokümanlarının hazırlanması, Hizmet alımı kapsamında yapılacak işler için gerekli yazışmaların yapılması, olurların hazırlanması, İhale, direkt alım ve hizmet alımı kapsamında yaptırılacak işlerin takibi, Nakliye ve montaj için gerekli altyapının hazırlanması, Gerekli elektrik, su, havalandırma hatlarının yaptırılması, Montaj ekibinin oluşturulması, Montajın yaptırılması, Devreye alma işlemleri ve ön testler

Faaliyetler Kireç taşının temini için Fernas firmasından 25 Mart 2008 tarihinde bir taahhüt alınmıştır. Bu taahhüt

kapsamında firma ihtiyacımız olan kireç taşını talep ettiğimiz zaman ücretli olarak göndermiştir. Kireçtaşı depolama silosunun teknik özellikleri kömür silosu ile aynı olup kapasitesi haftalık ihtiyaca göre

15 m3 olarak seçilmiştir. Yakıt hazırlama için yaptırılan 4 silodan bir tanesi bu malzemeler için düşünülmüştür.

Ancak, kireç taşı genelde torbalar içerisinde ve mevcut kapalı depolama alanlarında tutulmuştur. Deneylerden önce 1-2 mm boyutuna getirmek için kömür kırma tesisinde kırılmış ve elekten geçirilmiştir. DAY reaktörü üzerindeki günlük kireç taşı silosuna pnömatik sistemle basılmıştır.

Elde Edilen Çıktılar Kireç taşı silosu Kömür taşıma pnömatik sistemi Kireç taşı silosu teknik şartnamesi

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Deneyler esnasında kireç taşı temini, depolanması, kırılıp hazırlanması, sisteme beslenmesi ile ilgili bir

sorun yaşanmamıştır. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri

Tamamlanmayan bir faaliyet yoktur. Etkilenen Çıktılar


16/82

İP No 2.3 Gerçekleşen Başlama-Bitiş Zamanı 3-12.Ay Süresi

(Ay) 9

İP Adı Biyokütlenin temini, depolanması ve DAY yakma sistemine iletilmesi için gerekli ekipman ve teçhizatın temini, montajı, devreye alma testleri


7


Amaçlar Çalışmalarda kullanılmasına karar verilen biyokütlenin akışkan yatak yakma sisteminin ihtiyaçları

doğrultusunda hazırlanması için prosedürler belirlenecek, yakıt depolama ve taşıma sistemlerinin teknik şartnameleri hazırlanacak, imalatlarının yaptırılması/satın alınması, montajı ve devreye alınması takip edilecektir.

Yöntem Kurulacak DAY yakma sisteminin ihtiyaçlarını karşılayacak biyokütle ve atık hazırlama sisteminin ayrıntılı

tasarımı, Gerekli imalat resimlerinin çıkartılması, Sistemin imalatı/satın alınması için yol haritasının oluşturulması, Sistemde kullanılacak raf ürünü ekipmanların belirlenmesi ve imalatçı firmalar ile görüşülmesi, Gerekli teknik şartnameleri hazırlayarak ekipmanı satan firmalardan tekliflerin toplanması, MAM satın alma iş kuralına uygun olarak gerekli olurların yazılması ve takibi, İhale ile alınacak ekipmanlar için ihale dokümanlarının hazırlanması, Hizmet alımı kapsamında yapılacak işler için gerekli yazışmaların yapılması, olurların hazırlanması, İhale, direk alım ve hizmet alımı kapsamında yaptırılacak işlerin takibi, Nakliye ve montaj için gerekli altyapının hazırlanması, Gerekli elektrik, su, havalandırma hatlarının yaptırılması, Montaj ekibinin oluşturulması, Montajın yaptırılması, Devreye alma işlemleri ve ön testler

Faaliyetler Biyokütle temini için başlangıçta iki yakıt seçilmiştir. Bunlar orman ağaç sanayi atıkları ve prinadır. Proje

kapsamında seçilen yakıtlar için (proseste yakılacak boyut ve özellikte oldukları için) ilave bir yakıt hazırlama işlemi gerekmiyordu.

Deneyler için sonradan seçilen biyokütleler, Orman Genel Müdürlüğünün belirlediği biyokütleler olup orman sahasından odun olarak teslim edilmiştir. Bu özelliklerdeki orman biyokütlesinin proseste kullanılması için gerekli biyokütle hazırlama sistemi bütçesi olmadığı için farklı bir yol izlenilmiştir. Bu odunlar önce Kastamonu Entegre tesislerinde küçük odun parçaları haline getirilmiş, daha sonra MAM yerleşkesinde açık havada kurutulmuş, ve parçalanmıştır.

Biyokütlenin depolanması için bir adet çelik silo da yaptırılmıştır. Kömür silolarını imal eden firma biyokütle silosunu da imal etmiştir.

Biyokütle depolama silosunun teknik özellikleri kömür silosunun teknik özellikleri ile aynıdır. Biyokütlenin siloya doldurulması esnasında içerde bulunan havanın tahliyesi için kömür silolarında olduğu gibi biyokütle silosuna ait bir filtre sistemi de bulunmaktadır.

Biyokütlenin DAY yakma sistemine iletilmesi için pnömatik taşıma sistemi kullanılmıştır. Pnömatik taşıma sistemi ile ilgili teknik şartname dokümantasyon iş paketinde verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Proje kapsamında, seçilen ve hazır olarak temin edilecek biyokütleler için kömür depolama silolarında

planlandığı gibi 1 adet silindirik biyokütle silosu tasarımı/imalatı ve montajı yapılmıştır. Projeye müşteri kurum olarak giren Orman Genel Müdürlüğünün yakılması için talep ettiği orman

biyokütleler için (kızılçam, sapsız meşe ve orman gülü) ayrı bir yakıt hazırlama prosesi geliştirilmiştir. OGM’nin sahalarından ücreti karşılığı getirilen odunlar önce Kastamonu Entegre tesislerinde odun

parçaları olarak kırılmıştır. TÜBİTAK MAM yerleşkesine getirilen bu yakıtlar önce açık havada serilerek kurutulmuş daha sonra

laboratuar ölçekli biyokütle parçalayıcı sistemde ufalanmış ve istenilen boyut aralığına getirilmiş ve elenmiştir.

Bu yakıtlar, ayrı bir iş paketi kapsamında yaptırılan pilot ölçekli kömür hazırlama sistemi kapalı hangarında ağzı açık büyük çuvallar halinde depolanmışlardır.

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Proje kapsamında kurulan biyokütle hazırlama sistemi ihtiyacı karşılamıştır.


Bu iş paketi kapsamında gerçekleşmeyen bir faaliyet mevcut değildir. Etkilenen Çıktılar


17/82

İP No 3.1 Gerçekleşen Başlama-Bitiş Zamanı 3-8 Ay Süresi

(Ay) 5

İP Adı DAY sistemi ayrıntılı tasarım ve imalat resimlerinin çıkartılması


9


Amaçlar Çalışmada kullanılacak pilot ölçekli DAY sisteminin ayrıntılı tasarımı ve boyutlandırması yapılacak,

imalatta kullanılacak malzemeler belirlenecek, sistemin her ünitesinin imalat resimleri hazırlanacaktır. Yöntem

Hizmet alımı kapsamında ayrıntılı DAY yakma sistemi tasarımı konusunda danışmanlık hizmetinin organize edilmesi,

700 kWtermal kapasiteli DAY yakma sisteminin kavramsal tasarımının yapılması, Sistemin kütle ve enerji denkliklerinin çıkartılması, Sistemi ünitelere ayırarak (yakıt besleme, yakıcı, gaz temizleme, buhar, vs gibi) her bir ünitenin ayrıntılı

tasarımının danışman ile birlikte yapılması, Sistemin kritik ünitelerinin belirlenmesi ve bu ünitelerin imalatı için kullanılacak malzemelerin belirlenmesi, Tüm sistemin ayrıntılı imalat resimlerinin çıkartılması,

Faaliyetler DAY sisteminin kavramsal tasarımı proje danışmanı Dr. İbrahim Gülyurtlu ile birlikte yapılmıştır. Bu iş için

kendisinden danışmanlık hizmeti alınmıştır. Proje danışmanı ile birlikte DAY yakma sisteminin kavramsal tasarımı yapılmıştır. DAY yakma sistemi

başlıca; dolaşımlı akışkan yataklı yakıcı, siklon, siklondan geri dönen katı parçacıkları tekrar yakıcıya beslemek için kullanılacak kabarcıklı akışkan yataklı yakıcı, 24 barda doymuş buhar üretecek ısı değiştiricilerin olduğu kazan, gaz temizleme için kullanılacak torbalı filtreler, kül toplama sistemi ve bir bacadan oluşmuştur.

Sistem tasarımı ve seçilen bir yakıta bağlı olarak enerji ve kütle denklikleri çıkartılmıştır. DAY yakma sisteminin detaylı mühendislik çizim ve hesapları için Portekiz (TEKNOEDIF) firmasından

danışmanlık hizmeti alınmıştır. Bu kapsamda; TÜBİTAK-MAM’dan proje personeli Ufuk Kayahan ve Alper Ünlü, ODTÜ Çevre Mühendisliği bölümünden Murat Varol Lizbon’a gönderilmiştir.

Araştırıcılar, Dr. İbrahim Gülyurtlu ve hizmet alınan firma TEKNOEDIF firması mühendisleri ile birlikte nihai hesaplar ve ayrıntılı imalat resimleri üzerine çalışmışlardır.

Basınçlı hatların tasarımı (kazan) için Türk mühendislik firmasından (OKA) hizmet alımı yapılmıştır. Üç boyutlu katı model çalışmalarında “Inventor” programı kullanılmıştır. Tasarımdan imalata ve deneylere geçiş esnasında yapılan revizyonlar ayrıntılı sistem tanımlamaları,

teknik resimleri dokümantasyon iş paketi kapsamında verilmiştir. Elde Edilen Çıktılar

DAY yakma sisteminin kavramsal tasarımı, DAY yakma sisteminin detay tasarımı, DAY yakma sisteminin üç boyutlu imalat çizimleri,

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Pilot ölçekli DAY yakma sistemi, hem kömür hem de biyokütle yakacak şekilde detaylı olarak tasarlanmış,

imalat resimleri çıkartılmıştır. Bu oluşturulan çizimler üzerinden teknik şartnameler hazırlanarak satın alma işlemine başlanılmıştır.


İş paketi kapsamında tamamlanmayan bir faaliyet olmamıştır. Etkilenen Çıktılar


18/82


(Ay) 12

İP Adı DAY sistemi satın alma/imalat prosedürünün oluşturulması


16


Amaçlar İmalat resimleri tamamlanmış pilot ölçekli DAY yakma sisteminin TÜBİTAK MAM kurum içi satın alma

kurallarına göre imalatını/satın almasını gerçekleştirmek için gerekli ihaleler ve/veya olurlar ve belgeler hazırlanacak ve izlenecektir.

Yöntem Sistemin imalatı/satın alınması için yol haritasının oluşturulması, Sistemde kullanılacak raf ürünü ekipmanların belirlenmesi ve imalatçı firmalar ile görüşülmesi, Gerekli teknik şartnameleri hazırlayarak ekipmanı satan firmalardan tekliflerin toplanması, MAM satın alma iş kuralına uygun olarak gerekli olurların yazılması ve takibi, İhale ile alınacak ekipmanlar için ihale dokümanlarının hazırlanması, Hizmet alımı kapsamında yapılacak işler için gerekli yazışmaların yapılması, olurların hazırlanması, İhale, direkt alım ve hizmet alımı kapsamında yaptırılacak işlerin takibi,

Faaliyetler Ayrıntılı tasarım sonucu, ayrıntılı teknik şartnameler hazırlanmış ve imalat resimleri belirlenen sistemler

için piyasa araştırması yapılarak imalatı yapabilecek firmalar bulunmuştur. Firmalar ile bir gizlilik anlaşması yapılarak çizimlerin “pdf” dokümanları gönderilmiş ve firmalardan teklifler Toplanmıştır. Firmalardan gelen teklifler değerlendirilerek satın almalar, TÜBİTAK-MAM yönetmenliklerinde belirtilen

kurallar çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Elde Edilen Çıktılar

İmalat/satın almalar için yol haritası, Satın alma olurlarının hazırlanması, Kamu İhaleleri Kanununa (KİK) uygun hazırlanmış ihale dokümanları,

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Satın alma prosedürlerinde bir uygunsuzluk yaşanmamıştır. Tüm alımlar KAMAG ve TÜBİTAK MAM kurallarına uygun gerçekleştirilmiştir.




19/82


(Ay) 17

İP Adı Pilot DAY yakma sistemi imalatı/satın alınması


40


Amaçlar İhalelerin ve satın almaların her aşamada izlenmesi, gerekli yönlendirmelerin yapılması ve işlerin ilgili

sözleşmelerde ön görüldüğü gibi zamanında ve bütçesi dâhilinde bitirilmesi sağlanacaktır. Yöntem

İhale ve satın alma işlemlerinin gerçekleştirilmesi, İmalatın her aşamada takibi ve gerekli yönlendirmelerin yapılması, İhalelerin sözleşme dâhilinde ve süresinde gerçekleşmesinin takibi, Sistemlerin kurulacağı yerler için ön hazırlık (betonlama, sundurma, su, elektrik, kanalizasyon, vs.. )

işlemlerinin yapılması, gerekli izinlerin alınması Teknik şartnamelerin ve olurların yazılması, Satın alma ve ihale prosedürlerinin oluşturulması, İmalatın her aşamada takibi ve gerekli yönlendirmelerin yapılması İhalelerin sözleşme dâhilinde ve süresinde gerçekleşmesinin takibi Teslim alma ve gerekli kabuller Ekipmanların konulacağı ve muhafaza edileceği yerler için ön hazırlık

Faaliyetler Pilot DAY yakma sisteminin birçok ekipmanı için satın alma süreçleri hazırlanmış, başlatılmış ve başarı ile

tamamlanmıştır. Montaj için gerekli çeşitli sarf malzemelerin (boru, vana, plaka, bağlantı ve sızdırmazlık elemanları, vs)

alınması sağlanmıştır. Elde Edilen Çıktılar

İmalatçı/tedarikçi firmalar ile yapılan sözleşmeler, İhaleyi alan firmalar ile yapılan sözleşmeler, Sistemin kurulacağı yerin altyapısının oluşturulması için gerekli izinler Tüm sistem ana ve yardımcı ekipmanlar Sistemde kullanılan gerekli sarf malzemeler

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Pilot ölçekli DAY yakma sisteminde; tasarlanarak imalatı yapılan ve hazır alınan bütün sistem ve

ekipmanlar başarılı bir şekilde işlevlerini yerine getirmiştir. Tasarımdan imalata ve montaja geçen süreçte bazı ekipmanlarda montaj ve işletme esnasında küçük

modifikasyonlar yapılmıştır. Ancak bütünlük bozulmamıştır. Burada yayılan revizyonlar projenin 4 ve 5. dönem raporlarında belirtilmiştir.




20/82


(Ay) 12

İP Adı Pilot DAY yakma sisteminin montajı


22


Amaçlar İmalatı/satın alınması gerçekleştirilen ünitelerin Pilot DAY yakma sahasına taşınması, Proje kapsamında kurulan platform üzerinde montajlarının yapılması. Borulama da dâhil sistem entegrasyonunun bir bütün olarak bitirilmesi.

Yöntem DAY yakma sistemi için gerekli altyapının hazır hale getirilmesi, Montaj ekibinin oluşturulması, Montaj yol haritasının çıkartılması, Hizmet alımı kapsamında firmalar ile görüşme, teklif alma, satın alma prosedürlerini oluşturma Gerekli emniyet tedbirlerinin ve izinlerinin alınması, İmalatı/satın alması tamamlanmış ekipmanların montajının yapılması Montajın kontrolü ve kabulü

Faaliyetler Montaj çalışmalarında proje ekibinin yanında hizmet alımı kapsamında dışarıdan bir firma da görev

almıştır. DAY yakma sisteminin montajı için satın alma talebi 10 Kasım 2009 tarihinde yapılmıştır. DAY reaktör ve kazanın kesin kabulü 31 Aralık 2009 tarihinde yapıldığı için montaja erken başlayabilme

imkânı olamamıştır. 21 Ocak 2010 tarihinde satın alma birimi en uygun fiyat teklifi veren firma ile sözleşme imzalamıştır. Firma montaja 28 Ocak 2010 tarihinde başlamıştır. Montajın Haziran 2010 tarihinde bitmesi beklenmekte

idi. Ancak, montaj Aralık 2010 sonu itibari ile tamamlanmıştır. Detaylı montaj raporu 4. Dönem raporunda ek olarak verilmiştir. GAMA ekibi montajı takiben sistemin devreye alınması aşamasında görev almıştır.

Elde Edilen Çıktılar Pilot ölçekli dolaşımlı akışkan yatak yakma sistemi

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Montaj teknik anlamda başarılı bir şekilde tamamlanmıştır. Satın alma süreçlerinden dolayı bir gecikme yaşanmıştır. Satın alma süreçlerindeki gecikmenin yanı sıra; mesai harici eleman çalıştıramama, hava koşulları,

montaj esnasında ortaya çıkan önceden öngörülemeyen bazı ekipmanların teminindeki güçlükler de bu gecikmeyi etkilemiştir.

Ancak sistem başarılı bir şekilde deneylere hazır hale getirilmiştir. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri

İş paketi kapsamında tamamlanmayan bir faaliyet olmamıştır. Etkilenen Çıktılar (Tamamlanmayan iş paketleri ve faaliyetler nedeniyle öngörülen şekilde elde edilmeyen çıktılar belirtilmelidir.)


21/82


25-36. Ay

Süresi (Ay) 11

İP Adı Deney Matrisinin Belirlenmesi ve Ölçüm, kontrol ve Otomasyon İçin projelendirme ve satın alma


30


Amaçlar Deneysel çalışmalarda incelenecek önemli parametrelerin ve işletim koşullarının belirlenmesi. Pilot DAY yakma sistemi otomasyon stratejisine göre gerekli cihaz ve ekipmanların belirlenmesi,

şartnamelerinin hazırlanması, ihale/satın alma dokümanlarının hazırlanması, satın alma sürecinin takibi yapılacaktır.

Yöntem Deneylerde ölçülecek parametrelerin belirlenmesi Ölçülecek parametreler için standartların bulunması Sistemin PID ve kontrol stratejisine göre uygun ekipmanların belirlenmesi Bu ekipmanlar için satın alma/ihale prosedürlerinin oluşturulması Tekliflerin toplanması ve değerlendirilmesi Satın alma taleplerinin yapılması Satın alma sürecinin takip edilmesi

Faaliyetler Projenin birinci dönem raporunda deneylerde kullanılmak üzere yakıt olarak iki kömür ve iki biyokütle

seçilmişti. Kömür olarak Türk linyitlerinden düşük kükürt ve düşük alt ısıl değere sahip Seyitömer kömürünün ve yüksek kükürt ve yüksek ısıl değere sahip olan Orhaneli kömürünün seçildiği belirtilmişti. Biyokütle olarak da, Gebze’de TÜBİTAK-MAM’ a komşu olan Kastamonu entegre tesislerinden çıkan odun parçacıkları ve prina seçilmişti. Ancak, izleyicilerin ve KAMAG grubunun talebi üzerine bu yakıtlarda arttırıma gidilmiştir.

Önce 10 adet kömür ve 5 adet biyokütle çeşidinin laboratuvarda analizlerinin yapılarak karakterizasyon çalışmalarının tamamlanmasına,

Daha sonra 5 adet kömür ve 3 adet biyokütlenin laboratuvar çapındaki DAY tesisinde yakma deneylerinin yapılmasına,

Son aşamada da 3 adet kömür ve 3 adet biyokütlenin pilot çapta kurulan DAY tesisinde yakılmasına, Kükürt dioksit gazının absorplanması için bir adet kireçtaşının kullanılmasına, Laboratuvar ölçekli DAY yakma sisteminde yapılacak deneyler için deney koşulları ve deney matrisi

oluşturulmuştur. PID diyagramlarında belirtilen şekilde, DAY yakma sisteminin kontrol ve otomasyonu için gerekli tüm

ekipmanlar için teknik şartnameler oluşturulmuş ve MAM satın alma iş kurallarına göre satın alma prosedürleri tamamlanmıştır.

Elde Edilen Çıktılar Laboratuvar ve pilot ölçekli DAY’ da kullanılan yakıtların analiz sonuçları Deney matrisi ve deneylerde kullanılacak kömür ve biyokütlelerin seçimi 24.01.2009 tarihinde yapılan

PYG 6 toplanısında kabul edilmiştir). Gerekli ekipmanlar için teknik şartnameler, satın alma prosedürleri

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Seçilen yakıtlar için belirtilen bütün analizler yapılmıştır. Ölçüm ve kontrol için ön görülen bütün ekipmanlar için şartnameler oluşturulmuş, alımlar

gerçekleştirilmiştir. Hem laboratuar ölçekli yakma sisteminde, hem de pilot ölçekli yakma sisteminde deney matrisine ve

deney koşullarına uyulmuştur. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri



22/82


30-38. Ay

Süresi (Ay) 8

İP Adı Sisteme entegrasyon


19


Amaçlar Kontrol ve otomasyon stratejisine göre belirlenen ve satın alınması tamamlanan ekipmanların Pilot DAY

yakma sisteminde belirlenen yerlerine montajı ve diğer sistemler ile entegrasyonunun sağlanması. Bu iş paketinde proje ekibinin haricinde hizmet alımı kapsamında firmalar ile çalışılmıştır.

Yöntem PID’ye göre ve kontrol stratejisine göre kullanılacak ekipmanların ve ölçüm aralıklarının tespiti, Burada kullanılacak cihaz ve ölçüm aletleri için teknik şartnamelerin oluşturulması, İmalatçı/tedarikçi firmalar ile ön görüşmelerin yapılması, Satın alma dokümanlarının ve gerekli olurların hazırlanması, İhale dokümanları gerekiyorsa hazırlanması, İhale/satın alma veya hizmet alımı kapsamında cihaz veya ekipmanların temininin sağlanması, İmalatın takibi,

Faaliyetler Hizmet alımı kapsamında temin edilen otomasyon/kontrol ekipmanlarının DAY yakma sistemine

entegrasyonunun yapılması için teknik şartname hazırlanmış ve firmalar belirlenmiştir. En uygun teklifi veren firma ile 07 Haziran 2010 tarihinde sözleşme yapılmıştır. DAY yakma sistemi üzerindeki tüm ekipmanların elektrik ve veri alma kabloları çekilmiştir. Firma, bilgisayar üzerinden otomasyon için program yazmıştır. Otomasyon sistemi başarılı bir şekilde DAY yakma sistemine entegre edilmiştir. Proje ortağı GAMA Güç Sistemleri ile birlikte otomasyon sistemi tekrar gözden geçirilmiş ve eksik

hususlar belirlenmiş ve tamamlatılmıştır. Acil durdurma ve hata kodları belirlenmiş ve sisteme entegre edilmiştir. Montaj çalışmaları mekanik montajla eş zamanlı tamamlanmıştır.

Elde Edilen Çıktılar Ölçüm ve analiz cihazlarının teknik şartnameleri, Sürekli gaz monitör sistemi, Toz analiz cihazı, Sıcaklık ve basınçölçerler, Şartnameler, Otomasyon programı için yazılım, Çalışan bir otomasyon sistemi

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Montaj ve entegrasyon başarılı bir şekilde yapılmıştır. Deneyler esnasında ortaya çıkan yeni durumlar da firma ile karşılıklı görüşülerek çözülmüştür. Otomasyon ve kontrol başarılı bir şekilde çalışmıştır.




23/82


36-38. Ay

Süresi (Ay) 2

İP Adı Soğuk deneylerin yapılması


8

Sorumlu Kuruluş MAM, ODTÜ

Amaçlar Pilot DAY yakma sistemi yanma olmaksızın sızdırmazlık ve fonksiyonellik testlerine tabi tutulacaktır. Tüm sistemin ve ünitelerinin tasarım koşullarında çalışması test edilecektir. Deneyde kullanılacak yakıtlar için kalibrasyonlar yapılacaktır. Sistemde kullanılacak inert malzeme (kum) için akışkanlaştırma testleri yapılacaktır. Bu deneyler esnasında debiler, basınçlar ölçülecek ve kalibrasyonları yapılacaktır.

Yöntem DAY yakma sisteminin her bir ünitesinin birbirinden bağımsız olarak sızdırmazlık testlerinin (4 bar

basınçta) yapılması, Sistemin bir bütün olarak sızdırmazlık testlerinin yapılması, Sistemde bulunan vana, klape, basınç, debi, sıcaklık ölçerlerin kontrolü ve fonksiyonellik testlerinin

yapılması, Tüm sistemin imalat hatalarına karşı kontrol edilmesi Sistemde bulunan vana, klape, basınç, debi, sıcaklık ölçerlerin kontrolü ve fonksiyonellik testlerinin

yapılması, Besleme sistemlerinin kalibrasyonu Akışkanlaştırma deneyleri Ölçüm ve kontrol sisteminin testi

Faaliyetler Sistemin montajı tamamlanmıştır. Sızdırmazlık testleri her bir ünite için ayrı ayrı yapılmıştır. Otomasyon kapsamında mevcut motor, pompa, fan, sürücüler, vanalar gibi ekipmanların çalıştırılması ve

kontrolü yapılmıştır. Sistemdeki sıcak bölgelerin izolasyonu yapılmıştır. Temin edilen yakıtlar için yakıt hazırlama sisteminde boyut küçültme ve kurutma çalışmaları yapılmıştır. Yakıtı reaktör üzerindeki silolara pnömatik olarak basmak için kurulan yakıt taşıma sisteminin işlevselliği

test edilmiştir. Besleme sistemleri, farklı işletme koşulları için test edilmiş ve sorunlu alanlar belirlenerek gerekli

iyileştirmeler yapılmıştır. Bu çalışma sonuçları ayrı bir rapor olarak ayrıntılı olarak verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Soğuk deneyler başarılı bir şekilde tamamlanmış ve bu çalışma sonuçları ayrı bir rapor halinde 5. Dönem

raporu içerisinde verilmiştir. Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu (Müşteri ihtiyacına ve proje önerisinde verilen başarı ölçütlerine uygunluğu, elde edilen çıktıların test ve doğrulama belgeleri verilmelidir.)

Tüm ekipmanların işlevselliği kontrol edilmiş, problemli alanlar tespit edilerek gerekli iyileştirmeler yapılmıştır.

Sızdırmazlık testleri sonucu belirlenen kaçak noktalar elden geçirilmiştir. Soğuk deney çalışmalarından sonra sıcak yakma deneylerine geçilmiştir. Sıcak deneyler sonucunda zaman zaman özellikle flanşlı bağlantı noktalarında cıvataların uzaması, eşit

sıkılmaması, contalarının zamanla bozulması vs gibi nedenlerle kaçaklar oluşmuştur. Bu kaçaklar tespit edildikçe giderilmiştir.

Bu sistem çalışan bir sistem olup bakım ve onarım sürekli bir ekip tarafından kontrol edilmelidir. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri



24/82


(Ay) 16

İP Adı Deneyler için yakıt hazırlama ve analizleri


30


Amaçlar Pilot DAY yakma sisteminde kullanılacak yakıtların temini, uygun forma getirilmesi, deney öncesi

analizlerinin yapılması gerçekleştirilecektir. Yöntem

Deney matrisinde belirtilen kömür ve biyokütle yakıtlarının temini, analizleri Uygun özelliklere getirilmesi (kurutma, kırma, eleme) DAY yakma sistemine besleme öncesi analizleri Deneylerde kullanılacak kireç taşının temini ve analizi

Faaliyetler Deneyler için gerekli biyokütle tipi, müşteri kurumun isteği doğrultusunda sapsız meşe, kızılçam ve orman

gülü olarak belirlenmiştir. Müşteri kurum, orman gülünü deneyler süresince yeterli miktarda temin edemeyeceğini belirttiği için iki farklı biyokütle temin edilmiştir.

Orman Genel Müdürlüğünün Adapazarı/Gebze bölgelerinden iki farklı yakıt (sapsız meşe ve kızılçam) 25 ton civarında ormandan kesildiği gibi temin edilmiştir. Bu yakıtlar için gerekli yakıt hazırlığı, 5. Dönem raporunda ayrıntılı olarak verilmiştir.

Deneylerden önce örnek numune alınarak gerekli yakıt analizleri yapılmıştır. Bu yakıtlara ait analiz sonuçları ek rapor olarak pilot ölçekli sistemde yapılan deneysel çalışmalar kısmında verilmiştir.

Deneylerde kullanmak üzere 3 farklı bölgeden kömür temin edilmiştir. Bu kömürler, Bolu Göynük, Denizli Kale ve Bursa Orhaneli kömürleridir. Orhaneli kömürü hariç diğer iki kömür özel şirket kömürleridir. Mevcut DAY sahasında bu kömürleri depolayacak yeterli alan olmadığı için aynı anda getirilmemişlerdir.

Deneylerde ihtiyaç duydukça temin edilmişlerdir. Her partide gelen 25 ton kömür, önce kömür hazırlama sisteminin ilk bunkerine dökülmüş daha sonra

kırma, kurutma ve eleme sistemlerinden geçirilerek 0-2 mm boyutuna getirilmiş ve büyük çuvallarda depolanmıştır.

Bu yakıtların da yakma öncesi yakıt analizleri yapılmıştır. Analiz sonuçları pilot DAY yakma sistemi deney raporunda ayrıntılı olarak verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Deneylere yetecek kadar kömür ve biyokütle temini Temin edilen kömür ve biyokütlelerin yakma sisteminin ihtiyaç duyduğu özelliklere (nem, boy, vs)

getirilmesi Deneylerden önce detaylı yakıt analizleri ve analiz sonuçlarını içeren raporlar

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Deneylerde kullanılan kömür ve biyokütleler sorunsuz temin edilmiş ve pilot DAY yakma sisteminde

kullanılacak özelliklere getirilmiştir. Deneylerde kullanılan yakıtlar başarılı bir şekilde pilot DAY yakma sisteminde yakılmıştır.




25/82


(Ay) 14

İP Adı Sıcak deneylerin yapılması


60

Sorumlu Kuruluş MAM, ODTÜ, GAMA

Amaçlar Deney matrisinde belirtilen yakıtlar (biyokütle, kömür ve biyokütle/kömür karışımları) DAY yakma

sisteminde yakılacaktır. Yanma verimleri, sistemdeki sıcaklık ve basınç dağılımları, ortaya çıkan gaz emisyonları ölçülecek ve

değişimleri incelenecektir. İşletme parametrelerinin emisyonlar üzerindeki etkileri incelenecektir. Üç kömür ve 3 biyokütlenin pilot DAY sisteminde yakılması denenecektir. Daha önce Lab-DAY sisteminde belirlenen Ca/S oranı ile deneyler yapılacaktır. Sistem çıktısı olarak tasarımda ön görülen kızgın buharın sürdürülebilir ve kabul edilebilir değerlerde

oluşması sağlanacaktır. Yöntem

Deney matrisinde belirtilen yakıtlar için farklı fazla hava oranlarında yanma deneylerinin yapılması, Bir kireç taşı için yanma deneylerinin yapılması Klor içerikli biyokütle ve atık yakılacak ise oluşan dioksin ve furanın ölçümü (baca gazında), Klor içerikli biyokütle ve atık yakılacak ise oluşan dioksin ve furanın ölçümü (külde). Deney matrisinde belirtilen yakıtlar için aglomerasyon olayının incelenmesi,

Faaliyetler Pilot DAY yakma sistemi deneylerine iki farklı kömür (Bolu Göynük ve Denizli Kale) ile başlanılmıştır. Devreye alma çalışmalarında Bolu Göynük kömürü kullanılmıştır. Ayrıca, sapsız meşenin de yakma

çalışmaları yapılmıştır. Deneysel çalışma sonuçları Rapor 5 döneminde verilmiştir. Akışkan yatak, kazan, yakıt besleme, kül boşaltma, ateşleme, kondansör, soğutma kulesi, yakıt iletme

sistemi, torbalı filtre, fanlar, pompalar, ölçüm ve otomasyon sistemi, bir bütün halinde işletilmeye ve kontrol edilmeye çalışılmıştır.

Deneylere başlamadan önce tüm sistemin bakımı ve temizliği yapılmıştır. Yatağa taze yatak malzemesi konulmuştur. Hazırlanan ve büyük çuvallar içerisinde depolanan yakıtlar reaktör üzerinde bulunan silolara pnömatik olarak basılmış ve besleme hızı değiştirilerek kalibrasyonları kontrol edilmiştir.

Reaktör, bir brülör yardımı ile (bütan/propan karışımı yakılarak) ısıtılmış ve yatak bölgesi sıcaklığı 500oC sıcaklığa ulaştığında yakıt beslemesine başlanılmıştır.

Sistem tasarımı gereği reaktör ve kazan eş zamanlı olarak işletilmiştir. Zamana bağlı olarak reaktördeki, siklondaki ve geri dönüşlerdeki sıcaklık ve basınç değişimleri

ölçülmüştür. Kazan çıkışında kızgın buhar debisi, sıcaklık ve basınç değerleri kaydedilmiştir. Reaktör sıcaklığında uygun değere çıkıldığı ve kararlı duruma erişildiği zaman emisyon değerleri

alınmıştır. Pilot DAY yakma sistemine ait deney raporu ayrıntılı bir rapor olarak ayrıca verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Ön görülen kömür ve biyokütleler pilot ölçekli DAY yakma sisteminde yakılmış ve pilot DAY yakma

sisteminde elde edilen sonuçlar .Sonuç Raporunda bir EK olarak ayrıntılı şekildeverilmiştir

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Çalışan, işlevselliği olan 750 kW termal kapasiteli dolaşımlı akışkan yatak yakma sistemi kurulmuştur. Seçilen kömür, biyokütle ve kömür/biyokütle karışımları büyük ölçüde sorunsuz bir şekilde DAY yakma

sisteminde yakılabilmiştir. Deneylerde, başlangıçta öngörülen buhar basıncına ulaşılmasına rağmen istenilen buhar debisine

ulaşılamamıştır. Bunun nedeni sistemde oluşan ısıyı yeterince çekememek olmuştur. Isı transfer yüzeyleri yetersiz kalmıştır. Bu neden ile bir kazan tasarımında bir revizyona gidilmiş ve evaporatör yüzey alanları artırılmıştır. Bunun sonucunda istenilen basınç ve debi değerlerine ulaşmakta bir sorun gözlenmemiştir.

İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100

26/82

Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri Projede ön görülen faaliyetler başarılı bir şekilde tamamlanmıştır. Ancak izleyicilerin talep ettiği uzun süreli deneyler; MAM mevzuatı, yeterli araştırıcı ve destek elemanı temin edilememesi, vardiyalı eleman çalıştırma koşullarının sağlanamaması, yeterli yakıt stoku oluşturamama, gibi nedenlerden dolayı yapılamamıştır. Pilot- DAY da uzun süreli deneylerin yapılamaması nedenleri 30.03.2012 tarihinde tum proje partnerleri, KAMAG, Proje İzleyicileri ve TUBITAK-MAM yetkilileir ile yapılan toplantıda açıklanmış ve yapılan tartışmalar sonunda KAMAG Sekreteri Sn. Mustafa AY’in “uzun süreli deneyler yapılmayacaktır” demesi ile konuya son nokta konulmuştur (Bakiniz 30.03.2012 Toplanti Tutanağı). Bu durumun deney sonuçlarına önemli bir etkisi olmamıştır. Yapılacak uzun süreli deneylerde elde edilecek bilgi ve deneyim, bazı parçaların mekanik dayanımları konusunda ortaya çıkabilecek problemler, daha önce yapılan deneyler sırasında zaten çıkmış ve bu problemlerin önlemleri alınmıştır. Dolayısı ile, çok uzun süreli deneylerin proje ekibine fazla bir fayda sağlamayacağı tesbit edilmiştir.


27/82


(Ay) 8

İP Adı Deney sonuçlarının raporlanması


4

Sorumlu Kuruluş ODTÜ, MAM, GAMA

Amaçlar Yapılan tüm deneyler bir bütün içerisinde değerlendirilecek, deneysel çalışmalardan elde edilen sonuçlar

gerekli grafik ve tablolar ile raporlanacaktır. Yöntem

Projede elde edilen sonuçlar rapor formatına getirilecektir. Deney sonuç raporu basılı ve CD kopya olarak hazırlanacaktır. Deney sonuç raporu TÜBİTAK ve ilgili kurumlara gönderilecektir.

Faaliyetler Yapılan deney sonuçları; standart bir format haline getirilerek rapor formatında verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Pilot DAY yakma sisteminde yapılan bütün çalışmaları, deneyleri içeren deney sonuç raporu

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Kullanılan bütün yakıtlarla ilgili deney sonuçları ve kıyaslamalar




28/82


45 -54. Ay

Süresi (Ay) 9

İP Adı DAY sisteminin ayrıntılı teknik resimlerinin çıkartılması


10


Amaçlar DAY yakma sistemine ait tüm ünitelerin imalat resimleri yapılan revizyonları da içerecek şekilde yeniden

düzenlenecektir. DAY yakma sistemindeki bu ünitelerin satın alma süreçlerindeki gelişmeler, teknik şartnameleri ve alınan

teklifleri de doküman haline getirilecektir. Böylece prosesin tekrarı veya boyut büyütülmesi/küçültülmesi durumunda bu bilgilerden faydalanılmış

olunacaktır. Yöntem

DAY yakma sistemi ve ünitelerinin nihai proses şemasının çıkartılması, Ayrıntılı imalat resimlerinin çıkartılması, Satın alma ve imalat sürecinde oluşan bilgi ve verilerin dokümantasyonu.

Faaliyetler DAY yakma tesisinde bulunan sistemler için bir tanıtma kartı hazırlanmıştır. Bu tanıtma kartında, sistemin özellikleri, satın alma işlemi için teknik şartnameleri, gelen teklifler, sistemin

teknik resmi, imalat/montaj sonrası fotoğrafları, imalatçı/üretici firmalar gibi bazı detay bilgiler verilmiştir. Ayrıca, pdf olarak ana sistemlerin imalat resimleri (modifikasyonlardan sonra) de bulunmaktadır.

Elde Edilen Çıktılar DAY yakma sistemi ile ilgili çizimleri ve satın alma süreçlerini içeren dosya

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu 750 kW termal Pilot ölçekli DAY yakma sistemi ayrıntılı tanımlama dokumanı




29/82


(Ay) 9

İP Adı DAY sisteminin proses kontrol şemasının oluşturulması


10


Amaçlar Pilot DAY yakma sisteminde kullanılan kontrol sistemi ve stratejisi nihai çalışmaların ışığında yeniden

değerlendirilerek doküman haline getirilecektir. Yöntem

Prosesin kontrol stratejisini oluşturan nihai dokümanın oluşturulması Faaliyetler

Prosesin kontrol stratejisini oluşturan nihai dokümanlar Elde Edilen Çıktılar

Prosesin kontrol sistemi ve resimlerini içeren dosya Kontrol algoritması Sistem hata koşullarını içeren doküman

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Dokümantasyon raporu proje kapsamında yapılan bütün çalışmaları içermektedir.




30/82


(Ay) 17

İP Adı Sonuçların yaygınlaştırılması, toplumun bilinçlendirilmesi


5


Amaçlar Projeden elde edilen sonuçların endüstriye aktarılması için çeşitli seminer ve toplantılar düzenlenecek,

sempozyumlara katılım ve toplumun bilgilendirilmesi sağlanacaktır. Yöntem

Çalıştay ve sempozyumlara katılmak, Çalıştay organize etmek, Broşür basmak, Radyo ve TV programlarında proje sonuçlarını duyurmak

Faaliyetler Çeşitli sempozyum ve toplantılara katılım sağlanmıştır. Proje sonuçlarının yaygınlaştırılması için yurt dışı toplantılara katılım sağlanması planlanmış, ancak

uluslararası toplantılara katılım, projenin normal süresi dışında KAMAG tarafından desteklenmediği için gerçekleştirilememiştir.

2012 Eylül ayında proje sonuçlarının duyurulacağı bir ulusal Çalıştay düzenlenecektir. Proje kapsamında kurulan tesisler ulusal ve uluslararası düzeyde ziyaretçilere açılmıştır. Bu kapsamda TÜBİTAK MAM ve Enerji Enstitüsüne gelen ziyaretçilere tesis tanıtılmıştır.

Elde Edilen Çıktılar Sempozyum bildirileri (Teknik Raporda verilmiştir)

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Akışkan yatakta yakma Türkiye’nin enerji gündeminde önemli bir yer kazanmıştır. Bunda kurulan bu

tesislerin de önemli bir katkısı olmuştur. Sanayi ve Kamu kesimince kurulan tesis büyük bir ilgi görmektedir. Enerji Bakanı Sn. Taner Yılmaz tesisi

ziyaret etmiş, beğenilerini ifade etmiştir. TEYDEB ve TÜBİTAK desteklerinde “kömür yakma sistemleri” 1. öncelikli konu olmuştur.


İş paketi kapsamında tamamlanmayan bir faaliyet olmamıştır. Proje kapsamında planlanan çalıştay, KAMAG grubu, müşteri ve izleyicilerin de ortak görüşü olarak

projenin tamamlanmasından sonraya bırakılmıştır. Bu Çalıştay’ın Eylul 2012 de TUBITAK-MAM da yapılması planlanmıştır.


31/82


25-34. Ay

Süresi (Ay) 9

İP Adı Kömür kurutma, kırma, eleme sistemi satın alma ve ihalesi


18


Amaçlar Pilot DAY sistemi için gerekli kömürü istenilen boyuta ve özelliğe getirecek 2 ton/saat kapasiteli nemli

kömürü kurutacak, kıracak, eleyecek bir “yakıt hazırlama sisteminin” teknik şartnamesinin hazırlanması, satın alma dokümanlarının oluşturulması, firmaların bulunması, işin anlatılması, ihale ve kabul kriterlerinin oluşturulması, ihalenin/satın almanın takibi gerçekleştirilecektir.

Yöntem (İş paketi kapsamında (alt iş paketlerini de kapsayacak şekilde) gerçekleştirilen her türlü faaliyet, kullanılan yöntem, elde edilen bulgu, yurt içi ve yurtdışı seyahat bilgileri vb.)

Sistem tasarımı Teklif toplama Satın alma prosedürü oluşturma

Faaliyetler İhtiyacı karşılayacak şekilde kömür hazırlama sistemi için teknik şartname oluşturulmuş ve satın alma

süreci başlatılmıştır. Çeşitli firmalar ile görüşülmüş, teklifler toplanmıştır. Teklifler değerlendirilerek ihale gerçekleştirilmiş (19.02.2010) ve en uygun teklifi veren firma ile sözleşme

imzalanmıştır. Firma sistem imalatını süresi içerisinde tamamlamış ve MAM’a teslim etmiştir. Sisteme ek olarak, kamyonla gelen ham kömürün dökülerek depolanacağı ve kapalı hacim içerisindeki ön

kırıcıya kadar taşınacağı bir sistem tasarımı yapılmış ve satın alma oluru yazılmıştır. Kapalı hacim imalatı tamamlanmış ve kömür hazırlama sistemi bu hacim içerisine yerleştirilmiştir. Kurulan sistem deneyler boyunca başarılı bir şekilde kullanılmıştır.

Elde Edilen Çıktılar Kömür kurutma, kırma eleme sistemi Kapalı yakıt depolama hangarı

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Kurulan sistemde kömürler istenilen özelliklere (nem, boyut, vs) getirilmiştir. İşlevsellik açısından bir sorunla karşılaşılmamıştır. Zaman içerisinde eskiyen bozulan parçalar yenileri ile değiştirilmiştir. Çalışan her sistemde olduğu gibi kömür hazırlama sisteminde de düzenli bir bakım gerekmektedir.




32/82


(Ay) 9

İP Adı Kapalı alan yapımı için satın alma süreci


16


Amaçlar Yakıt hazırlama sisteminin yerleşeceği, gelen/kırılmış kömürün depolanacağı kapalı bir holün tasarımının

yapılması, satın alma prosedürlerinin oluşturulması, ihale dokümanlarının hazırlanması gerçekleştirilecektir

Yöntem Kapalı holün özelliklerinin belirlenmesi, Teknik şartnamesinin oluşturulması Firmaların belirlenmesi, Satın alma prosedürünün başlatılması Satın almanın takibi

Faaliyetler İhtiyacı karşılayacak şekilde kapalı bina için teknik şartname oluşturulmuş ve satın alma süreci

başlatılmıştır. Çeşitli firmalar ile görüşülmüş, teklifler toplanmıştır. Teklifler değerlendirilerek ihale gerçekleştirilmiş ve en uygun teklifi veren firma ile sözleşme imzalanmıştır.

Firma sistem imalatını süresi içerisinde tamamlamış ve MAM’a teslim etmiştir. 4. Dönem raporunda bu sistem ile ilgili rapor verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar ( Her türlü prototip, tasarım, kritik analiz, benzetim, patent, entegre devre topografyaları, model, algoritma, yazılım, şartname, test, rapor vb. hakkında bilgi verilmeli, çıktıları ekli belge ile sunulmalıdır.)

Yakıtlar için kapalı depolama hangarı Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu (Müşteri ihtiyacına ve proje önerisinde verilen başarı ölçütlerine uygunluğu, elde edilen çıktıların test ve doğrulama belgeleri verilmelidir.)

Kapalı hangar; hem kömür hazırlama tesisini içerisinde barındırmış hem de kömür ve biyokütle depolamak için kullanılmıştır.




33/82


(Ay) 8

İP Adı Tesisin montajı ve devreye alınması


12


Amaçlar Yakıt hazırlama sisteminin, yakıt hazırlama kapalı holüne yerleştirilmesi, sistemin devreye alınması, otomasyonun yapılması gerçekleştirilecektir. Yöntem

Tesisin montajının yapılması Tesisin devreye alınması İşletilmesi

Faaliyetler Kapalı kömür depolama hangarı tamamlanmış ve teslim alınmıştır. Kömür hazırlama sistemi kapalı hangarın içerisine yerleştirilmiştir. Kömür hazırlama sistemi test edilmiştir. Kömür hazırlama sistemi devreye alınmış ve deneyler süresince de etkin bir şekilde kullanılmıştır. 4. rapor döneminde devreye alma ve kabul koşulları ile ilgili bir rapor verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Kömür kurutma, kırma eleme tesisi

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Kapalı hangar ile entegre çalışan kömür hazırlama sistemi deneyler süresince hem kömür hazırlamada

hem de kömür/biyokütle depolamada kullanılmıştır. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri



34/82


(Ay) 8

İP Adı Laboratuar ölçekli DAY yakma sistemi tasarımı, satın alma ve imalatı


16


Amaçlar Pilot ölçekli DAY yakma sistemi tasarımı ve satın alma süreçlerinde gecikme yaşanması ihtimaline karşı

izleyicilerin önerisi ile projeye sonradan ilave edilmiş bir iş paketidir. Laboratuar ölçekli dolaşımlı akışkan yatak yakma sisteminde farklı kömür, biyokütle ve bunların belirli oran ve sayıdaki karışımları ile deneylerin yapılması amaçlanmıştır. Bu sistemin de dahil edilmesi ile projedeki iş yükü %50 artmıştır. Ancak, Tübitak’tan bu iş yükü için Ek Ödenek alınmamıştır.

Yöntem Tasarım parametrelerinin oluşturulması, tasarımın yapılması Teknik özelliklerinin çıkartılması Satın alma işlemlerinin gerçekleştirilmesi, Platformunun yapılması İmalatın her aşamada takibi ve gerekli yönlendirmelerin yapılması, İmalatın gerçekleşmesinin takibi, Gerekli hava, su, elektrik hatlarının/bağlantılarının yapılması Montajın takibi/yaptırılması

Faaliyetler Laboratuar ölçekli DAY yakma sistemi ayrıntılı olarak tasarlanmış ve imalat resimleri çıkartılmıştır. İmalatı yapabilecek firmalar ile görüşülmüş teklifler toplanmıştır. Satın alma talepleri yapılmış ve süreçler izlenmiştir. Sistemde kullanılacak ekipmanlar belirlenmiş ve satın alma süreçleri başlatılmıştır. İmalat ve montaj süreçleri takip edilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar 30 kW termal kapasiteli DAY yakma sistemi (bu sistem başlıca; reaktör, siklonlar, yakıt siloları ve besleme

sistemleri, kül boşaltma sistemi, birincil ve ikincil hava sistemleri, hava ısıtıcıları, fanlar, geri dönüş ayağı, torbalı filtre, bacadan oluşmaktadır)

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Kurulan Lab DAY yakma sistemi hem kömür hem de biyokütleyi yakma için uygun çok fonksiyonlu bir

sistemdir. Yeterli miktarda ölçüm (sıcaklık, basınç, debi) ve analiz cihazları ile (gaz) donatılmıştır. Yataktan, siklonlardan, torbalı filtreden kül almaya müsaittir. Farklı kömür ve biyokütleler bu sistemde başarılı bir şekilde yakılmıştır (5 adet farklı kömür ve 3 adet farklı

biyokütle). İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri



35/82


(Ay) 2

İP Adı Soğuk deneyler


5


Amaçlar Satın alınması, imalatı yapılan lab ölçekli DAY yakma sisteminde kullanılan ekipmanların fonksiyonellik

testlerinin yapılması, Sızdırmazlık testlerinin yapılması(hava, gaz, su) Yakıt kalibrasyonlarının yapılması

Yöntem Lab DAY yakma sistemi yanma olmaksızın sızdırmazlık ve fonksiyonellik testlerine tabi tutulacaktır. Tüm sistemin ve ünitelerinin tasarım koşullarında çalışması test edilecektir. Deneyde kullanılacak yakıtlar için kalibrasyonlar yapılacaktır. Sistemde kullanılacak inert malzeme (kum) için akışkanlaştırma testleri yapılacaktır. Bu deneyler esnasında debiler, basınçlar ölçülecek ve kalibrasyonları yapılacaktır.

Faaliyetler Sistemdeki tüm ekipmanlar için fonksiyonellik ve kalibrasyon testleri yapılmıştır. Sızdırmazlık testleri yapılmış, problem bulunan bağlantı noktalarındaki contalar değiştirilmiş, cıvatalar

yeniden sıkılmıştır. Yakıt besleme sistemleri deneylerde kullanılacak yakıtlara göre kalibre edilmiştir. Soğuk deney sonuçları ve kalibrasyonlar bir rapor halinde verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Çalışan bir DAY yakma sistemi Soğuk deney sonuçlarını içeren rapor

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Kurulan sistem farklı kömür, biyokütle ve bunların karışımlarında başarılı bir şekilde kullanılmış ve bu

yakıtlar farklı işletme koşullarında yakılmıştır. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri



36/82


(Ay) 7

İP Adı Deneyler için yakıt hazırlama ve analizleri


10


Amaçlar Deney matrisinde belirtilen yakıtların temini, uygun forma getirilmesi, deney öncesi analizlerinin yapılması

çalışmalarını içerecektir. Yöntem (İş paketi kapsamında (alt iş paketlerini de kapsayacak şekilde) gerçekleştirilen her türlü faaliyet, kullanılan yöntem, elde edilen bulgu, yurt içi ve yurtdışı seyahat bilgileri vb.)

Deney matrisinde belirtilen kömür ve biyokütle yakıtlarının temini Uygun özelliklere getirilmesi (kurutma, kırma, eleme) DAY yakma sistemine besleme öncesi analizleri Deneylerde kullanılacak kireç taşının temini ve analizi

Faaliyetler Deneyler için seçilen yakıtlar yeterli miktarda temin edilmiştir. Bu yakıtlar, kurutma, kırma ve eleme işleminden geçirilmiş ve deneylerde kullanılmak üzere deolanmıştır. Bu yakıtlardan örnekler alınarak analizleri yapılmıştır. 4. Raporda bu analiz sonuçları verilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Deneylerde kullanılacak yakıtlar için analiz sonuçları

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Yakıt analiz sonuçları deneylerde kullanılmıştır.




37/82


(Ay) 5

İP Adı Sıcak Deneyler


25


Amaçlar Deney matrisinde belirtilen yakıtlar (biyokütle, kömür ve biyokütle/kömür karışımları) değişik hava fazlalığı

oranlarında yakılacaktır. Deneyler sırasında; yanma verimleri, sistemdeki sıcaklık dağılımı, ortaya çıkan gaz ve toz emisyonları

ölçülecek ve değişimleri incelenecektir. Değişik ikincil hava hatları test edilecektir. Optimum kükürt tutma koşullarını belirlemek amacıyla değişik Ca/S oranlarında ortama kireçtaşı

eklenerek deneyler yapılacaktır. Deney matrisinde belirtilen yakıtlar için en uygun işletim koşulları saptanacak ve pilot ölçekli sistemin

operasyonu için veri oluşturulacaktır. Yöntem

Deney matrisinde belirtilen yakıtlar için farklı fazla hava oranlarında yakma deneylerinin yapılması, Deney matrisinde belirtilen yakıtlar için farklı kömür/biyokütle karışımları için yakma deneylerinin

yapılması, Farklı kireç taşı için kükürt tutma özelliklerinin tespiti, Farklı Ca/S oranlarında deneylerin yapılması,

Faaliyetler Proje kapsamında ön görülen 5 farklı kömür ve 3 farklı biyokütle ve bunların karışımları deney matrisinde

belirtilen işletme koşullarında başarılı bir şekilde yakılmış ve elde edilen sonuçlar 4. Rapor döneminde verilmiştir.

Yanma deneyleri sonucunda, reaktör ve geri dönüş ayağındaki sıcaklık ve basınç değişimleri ölçülmüş, torbalı filtreden sonra baca hattında emisyonlar ölçülmüştür.

Elde edilen sonuçlar projenin nihai raporunda güncellenerek verilmiştir. Elde Edilen Çıktılar

Ayrıntılı deney sonuçlarını içen rapor Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu

Seçilen tüm yakıtlar ve karışımları başarılı bir şekilde yakılmıştır. Kömür yakmada SO2 emisyonları kireç taşı katılarak düşürülmüştür. Biyokütle ve biyokütle-kömür karışımlarını yakmada önemli bir deneyim kazanılmıştır.




38/82


(Ay) 1

İP Adı Lab DAY yakma sistemi deney sonuçlarının raporlanması


2


Amaçlar Yapılan tüm deneyler bir bütün içerisinde değerlendirilerek, deneysel çalışmalardan elde edilen sonuçlar

gerekli grafik ve tablolar ile raporlanacaktır. Yöntem

Projede elde edilen sonuçlar rapor formatına getirilecektir. Deney sonuç raporu TÜBİTAK ve ilgili kurumlara gönderilecektir.

Faaliyetler Tüm sonuçlar bir rapor haline getirilmiş ve 4. Rapor döneminde sunulmuştur. Sonuç Raporunda da daha

önce sunulmuş sonuçlar tekrar derlenerek SONUÇ RAPORUNA EK olarak sunulmaktadır. Elde Edilen Çıktılar

Nihai lab DAY deney raporu Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu

Lab DAY deney raporu müşteri kurum, izleyiciler ve TÜBİTAK’a sunulmuştur. Raporla ilgili olumsuz bir görüş bildirilmemiştir. Rapor ve sonuçlar başarı ölçütlerine uygundur.




39/82


(Ay) 54

İP Adı Projenin teknik açıdan yönetimi


54


Amaçlar Projenin mevcut iş paketlerinin zamanında ve amacına uygun olarak tamamlanabilmesi için; araştırıcılar

arasında gerekli görev dağılımının sağlanması, verilen görevlerin takibi, proje ekibi kurumlar arasında iletişim ve işbirliğinin organizasyonu, ortaya çıkan/çıkabilecek problemlerin çözümü sağlanacaktır.

Yöntem Projede görev dağılımlarının yapılması, Yapılan işlerin kontrolü, Kurumlar arası işbirliğinin sağlanması, PYG toplantılarının organizasyonu. Deneylerin organizasyonu

Faaliyetler Proje teknik anlamda başarı ile tamamlanmıştır. Ancak, proje süresince Kamu İhale Kanunu ve Satın

Alma Prosedürlerinden doğan gecikmeler nedeni ile, proje normal süresi içerisinde tamamlanamamış iki kez uzatma (10 + 8 ay) alınmıştır. Bu uzatma ve gerekçeleri proje toplantılarında ilgili kuruluşlarla tartışılmış ve ortak karar olarak gerçekleştirilmiştir.

Elde Edilen Çıktılar Laboratuar ve pilot ölçekli çok fonksiyonlu, test amaçlı DAY yakma sistemleri Yakıt hazırlama sistemleri

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Müşterilerin istekleri doğrultusunda kömür ve biyokütleler her iki farklı kapasitedeki sistemde başarılı bir

şekilde yakılmıştır. İP Birikimli Tamamlanma Oranı (%) 100 Tamamlanmayan Faaliyetler ve Gerekçeleri



40/82


(Ay) 54

İP Adı Projenin mali açıdan yönetimi


54


Amaçlar Projedeki harcamaların takibi, danışmanlık ve hizmet alımlarının sağlanması gerçekleştirilecektir.

Yöntem Proje bütçesinin takibi, Harcama talimatlarının onayı, Danışmanlık ve hizmet alımlarının takibi, Projede çalışacak elemanların maaşlarının ödenmesinin takibi

Faaliyetler Proje bütçesi, projede belirtilen ekipman ve sistemlerin satın alınması için kullanılmıştır. Mevcut bütçe içerisinde, tamamen Yönetmelik ve kurallara göre harcamalar yapılmıştır.

Elde Edilen Çıktılar Toplam bütçe içerisinde ilave bir bütçe almadan kurulan sistemler

Elde Edilen Çıktıların Öngörülen/Beklenen Başarı Ölçütlerine Uygunluğu Harcamalar mevcut bütçe içerisinde gerçekleşmiş, ilave bütçe kullanılmamıştır. Bütçe fazlalık vermiştir.

Bu fazlalık TUBITAK a iade edilecektir. Harcamalar TÜBİTAK KAMAG kurallarına uygun gerçekleşmiştir.


İş paketi kapsamında tamamlanmayan bir faaliyet olmamıştır. Etkilenen Çıktılar (Tamamlanmayan iş paketleri ve faaliyetler nedeniyle öngörülen şekilde elde edilmeyen çıktılar belirtilmelidir.)

Bu iş paketi kapsamında eksik kalan, öngörülen şekilde elde edilemeyen çıktı bulunmamaktadır. Proje iş paketleri başlangıç, bitiş süreleri Tablo 1’de toplu halde verilmiştir.

41/82

Tablo 1: Proje iş paketleri, başlangıç, bitiş tarihleri, tahmini kullanılan adam ayları

42/82

2.2. Bilimsel, Teknik, Teknolojik, Ekonomik ve/veya Sosyal Gelişmeler ve Kazanımlar (Projede gerçekleşen bilimsel, teknik, teknolojik, ekonomik ve/veya sosyal gelişmeler proje önerisi ile karşılaştırılarak verilmeli, oluşan işbirlikleri ve elde edilen kazanımlar ile varılan sonuçlar tartışılmalıdır.) Proje sözleşmesinde projenin amacı “ülkemizdeki ulusal kaynaklarımızı enerji üretiminde daha fazla

kullanabilmek amacı ile düşük ısıl değerli linyit kömürlerimizi biyokütle ile beraber yakarak kısa ve orta vadede bu kaynaklardan temiz enerji üretiminin artmasını sağlamak” olarak belirtilmiştir.

Bu amaçla, düşük kalorili linyitlerin ve biyokütlenin beraberce yakılması ve enerji üretimi için en uygun teknoloji olarak “Dolaşımlı Akışkan Yatakta Yakma” teknolojisi seçilmiş ve bu teknolojiyi ülkemiz linyitleri için geliştirmek ve bu sistemin yaygınlaşmasına yardımcı olmak projenin diğer amaçlarını oluşturmuştur.

Projenin nihai çıktısı olarak da 700 kWtermal kapasiteli dolaşımlı akışkan yatak yakma tesisinin kurulması olarak gösterilmiştir.

Proje 1 Eylül 2007 tarihinde başlamış olup 1 Mart 2012 tarihinde tamamlanmıştır. Projenin toplam süresi 36 ay olup, uzatmalar ile proje toplam süresi 54 ay olmuştur. Projede hedeflenen nihai ürün olan 700 kWtermal kapasiteli dolaşımlı akışkan yatak (DAY) yakma sisteminin tasarlanarak kurulumunun yanında 30 kWtermal kapasiteli laboratuvar ölçeğinde ayrı bir DAY yakma sistemi daha tasarlanarak kurulmuştur. Her iki sisteme de uygun özellikte yakıt temin etmek amacı ile 2 ton/saat kapasiteli kömür hazırlama tesisi de proje dâhilinde kurulmuştur. Labaratuvar ve pilot ölçekli DAY yakma sistemleri, büyük ölçüde proje ekibi tarafından tasarlanmış ve işletmeye alınmıştır. Türkiye’de aynı kapasite ve özellikte başka bir pilot ölçekli demo ve Ar-Ge amaçlı kullanılabilen başka bir yakma sistemi mevcut değildir. Türkiye’deki üniversitelerde dolaşımlı akışkan yatak yakma sistemleri labaratuvar ölçeği boyutundadır. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kimya Mühendisliği bölümünde 150 kWtermal kapasiteli DAY yakma sistemi ile Gazi Üniversitesi Makine Mühendisliği bölümünde laboratuar ölçekli DAY yakma sistemleri vardır. TÜBİTAK MAM’da proje kapsamında kurulan 700 kWtermal kapasiteli DAY yakma sistemi Türkiye’de demo amaçlı kurulan ilk yakma tesisidir. Bu tesisi, Türkiye’deki diğer DAY yakma sistemlerinden farklı kılan en önemli kısmı dışarıdan bir kazan ünitesi ile entegre edilerek kızgın buhar üretmesidir. Bu kazan tasarımı yerli tasarım olup 24 bar buhar basıncında 800 kg/saat kızgın buhar üretebilmektedir. Bu kapasite ve kapsamda dünyada çok fazla demo amaçlı ve Ar-Ge çalışmaları yapmaya sahip yakma sistemi bulunmamaktadır. Proje kapsamında Kurulan DAY yakma tesisleri; hem kömür, hem biyokütle hem de bunların karışımlarını yakmaya müsait tesisler olarak tasarlanmıştır. Her iki tesiste de proje kapsamında seçilen biyokütle ve kömürler, ayrıca bunların karışımları başarılı bir şekilde yakılmış ve sonuçları proje raporlarında detaylı bir şekilde verilmiştir. Pilot ölçekli DAY yakma sistemi; proje ekibi tarafından seçilen kömür ve biyokütle özellikleri dikkate alınarak tasarlanmıştır. Tasarım ve detaylı imalat resimlerinin çıkartılması aşamasında çeşitli danışmanlık hizmetleri de alınmıştır. Tasarım kriterleri ve tasarım, imalat aşamaları proje raporlarında detaylı bir şekilde verilmiştir. Proje süresince, projede bahsedilen Ar-Ge çalışmaları tamamlanmıştır Laboratuvar ölçekli DAY yakma sisteminde 5 farklı Türk linyiti ve 3 farklı biyokütle için yanma deneyleri yapılmıştır. Bu linyitlerin seçimi için önce Türkiye’nin farklı coğrafyalarından 10 farklı linyit örneği toplanmış ve bunların detaylı yakıt karakterizasyon çalışmaları yapılmıştır. Yakıt karakterizasyon çalışmalarında; yakıtların kısa ve elementel analizleri yapılmıştır. Kısa analizlerde; yakıttaki nem, uçucu madde, sabit karbon ve kül miktarları orijinal/kuru numunede bulunmuştur. Elementel analiz çalışmalarında; kuru halde yakıttaki, C, H, O, N; S miktarları tayini yapılmıştır. Ayrıca bu yakıtların ısıl değerleri alt ve üst ısıl değer olarak ayrı ayrı bomba kalorimetresi ile ölçülmüştür. Bu yakıtlardan kül numunesi elde edilmiş ve detaylı kül analizleri yapılmıştır. Yine bu yakıtlara ait problemsiz çalışma sıcaklıklarını belirlemek amacıyla kül ergime sıcaklık tayinleri de yapılmıştır. Benzer analizler, seçilen 5 farklı biyokütle için de tekrarlanmıştır. Ayrıca bu yakıtlar tek başlarına ve bir karışım olarak da TGA analizlerine de tabi tutulmuşlardır. Bu analiz sonuçları da proje raporlarında ayrıca verilmiştir. Kömür yakmada SO2 tutmak amacı ile kireç taşı kullanılmıştır. Kireç taşı için 3 farklı yerden numune alınmış ve bunların analizleri de detaylı bir şekilde yapılmıştır. Bu analizler sonucunda tek bir kireç taşının bir karşılaştırma olması için tüm kömürler için kullanılmasına karar verilmiştir. Laboratuar ölçekli sistemde yapılan yanma deneylerinde detaylı olarak; farklı hava fazlalık katsayılarının, farklı yatak sıcaklıklarının, farklı ikincil hava/toplam hava oranlarının yanma koşullarına etkisi her bir yakıt ve karışımı için incelenmiş ve sonuçlar raporlanmıştır. Bu çalışmalarda yatakta SO2 tutulmasına yönelik farklı oranlarda yakıta katkı olarak katılan kireç taşının kükürtlü bileşikleri tutmaya olan etkisi de incelenmiştir. Laboratuvar ölçekli yakma deneylerinde farklı oranlarda biyokütleler kömüre katılmış ve prosese olan etkileri detaylı bir şekilde incelenmiştir. Varılan sonuçlar lab ölçekli DAY yakma sistemi raporunda (bu rapora ek olarak da verilmiştir) detaylı bir şekilde tartışılmıştır. Biyokütle olarak müşteri ve izleyiciler ile birlikte seçilen yakıtlar klor içermediğinden veya çok az olduğundan dioksin ve furan oluşumu beklenmemiştir. Bu neden ile sonuçlar dioksin/furan oluşum mekanizması açısından incelenmemiştir. Ancak, bu klor ihtiva eden yakıtların DAY yakma sistemlerinde yakılmaları bundan sonra alınacak projeler ile her zaman yapılabilir. Önemli olan işlevselliği ve sürdürülebilirliği olan sistemler geliştirmektir. Projeye bu açıdan bakıldığında her iki sistem de bu kapsamda Türkiye için önemli bir kazanımdır. Hem akademik anlamda, hem de sanayinin ihtiyaç duyacağı temel ve uygulamalı Ar-Ge çalışmalarına müsaittir. TÜBİTAK MAM, üniversite, kamu ve sanayinin ihtiyaç duyacağı araştırma faaliyetlerini desteklemektedir. Laboratuvar ölçekli yakma sisteminde farklı yakıtların değişik işletme koşullarında yakma deneylerinin yanında, işletme ve mekanik tasarımlarda da önemli kazançlar sağlanmıştır. Burada en önemli kazanımlar;

43/82

Kömür ve biyokütlenin yatağa besleme noktasının tayini: dağıtıcı plakadan itibaren 3 farklı noktadan yapılan yakıt beslemelerinin yanma, emisyonlar üzerine etkisi incelenmiştir. Yakıt, dağıtıcı plakaya en yakın yerden beslenmesi durumunda en iyi yanma koşulları ve emisyonlar elde edilmiştir. Bu durumda yakıtın yatağa beslenebilmesi için yatakta eksi basınca ihtiyaç duyulmuştur. Bu durum operasyon koşulları ile ayarlanmıştır. Yakıt besleme noktası dağıtıcı plakadan uzaklaştıkça emisyonlar da bozulmuştur. Ancak bu durum yakıt beslemeyi kolaylaştırmıştır.

Yakıtın yatağa düzgün, sürekli ve homojen beslenmesinin sağlanabilmesi: kömür beslemede büyük bir problem yaşanmazken bünyesel ve fiziksel yapısından dolayı biyokütle besleme problemli olmuştur. 1-2 mm boyut aralığına getirilmiş kömürler küresel ve kırılgan yapılarından dolayı besleme vidasında sıkışsa dahi daha küçük parçalara ayrılabildiği için besleme sorunu oluşturmamıştır. Biyokütlede ise durum daha farklı olmuştur. Biyokütle hem yoğunluğu kömüre göre daha düşük, hem de çubuksu yapılarından dolayı besleme vidasında sıkışma durumunda ezilip parçalanmamışlardır. Birbirlerini sıkıştırarak biriketimsi bir yapıya dönüşmüşler ve bu durum da vida yatağında blokaja neden olmuştur. Bu neden ile hem laboratuvar, hem de pilot sistemin biyokütle besleme sistemlerinde çeşitli modifikasyonlar yapılmış ve sonuçları raporlanmıştır.

Laboratuvar ölçekli DAY yakma sistemi dağıtıcı plaka tasarımı: Dağıtıcı plaka nozullarının yataya dik konumlandığı dağıtıcı plaka ile yapılan deneylerde işletme stabilitesi açısından önemli sorunlar ile karşılaşılmıştır. Nozul çapı 1 mm olsa bile, dağıtıcı plakanın altındaki hava kutusuna düşen kum ve kül parçacıkları hava ile birlikte alttan yukarıya doğru dağıtıcı plaka nozullarını kısmen kapatabilmekte, bu durum da reaktör içerisine düzgün hava geçişini dolayısı ile akışkanlaşmayı engellemektedir. Bu durumu önlemek amacı ile dağıtıcı plaka daha kalın bir levhada ve nozullar da yatay ile açılı yapılmıştır. Böylece bu problem aşılmıştır.

Yatakta oluşan aglomerasyon: Çeşitli deneylerde yatakta aglomerasyon oluşumu gözlemlenmiştir. Bu durum yatak sıcaklığının ani artışı veya düşüşü ile kendini göstermiştir. Başlangıçta farkedilmesi durumunda yatak soğutması yapılarak (yakıt beslemenin kısılması, kül alınması, vs) aglomerasyonun önüne geçilmesi mümkün olmuştur.

Deneyler süresince diğer kazanımlar projenin raporlarında verilmiştir. Yataktan, siklondan ve torbalı filtrelerden kül örneği alınarak yanmamış karbon analizi yapılmış ve yanma

verimleri hesaplanmıştır. Bulunan sonuçlar benzer deney sistemlerinden elde edilen sonuçlar ile uyumlu çıkmıştır.

Pilot ölçekli DAY yakma sistemi Türkiye’de ilk defa kurulmuştur. Bu sistemde reaktör ve kazan entegre bir şekilde çalıştırılmış 3 farklı kömür ve 2 farklı biyokütle için yanma deneyleri gerçekleştirilmiş, 24 barda kızgın buhar sürdürülebilir şekilde üretildiği gösterilmiştir. Bu sistem bir termik santralde bulunan bütün ekipmanlar (elektrik üretimi hariç) barındırmaktadır. Çalışan ve veri üreten bir sistemdir. Prosesi kurarken, işletirken bir çok kazançlar elde edilmiştir. Bunlar proje raporlarında verilmiştir. Projenin somut hedef ve çıktıları ve ulaşılan hedefleri (proje sözleşmesine göre) aşağıda sıralanmıştır: DAY teknolojisi ile ilgili mühendislik ve teknolojik bilgi altyapısı:

Hem pilot, hem de lab DAY yakma sistemi tasarım ve çizimleri konusunda iyi bir teknolojik birikimsassağlamıştır. Proje ekibi benzer bir sistemi daha büyük boyutlarda tasarlayabilecek, detaylandırabilecek mühendislik alt yapısına kavuşmuştur.

Pilot uygulama (tesis): Hem lab, hem de pilot ölçekte DAY yakma sistemleri sürdürülebilir olarak hizmet vermektedir.

Yetişmiş insan gücü: Hem tasarımda, hem de imalat ve devreye alma aşamasında, deneylerin yapılmasında, sistemin bakımı, ve

işletmesinde mühendislik ve teknisyenlik anlamında ekip yetişmiştir. Bu ekip benzer sistemleri rahatlıkta tasarlayabilecek, işletebilecek donanımlara sahiptir.

Proje sonuçlarını sanayiye ve topluma duyurmak için çalıştay düzenlemek: Eylül/ Ekim 2012 tarihleri arasında bir çalıştay düzenlenmesi kararına varılmıştır (30.03.2012 tarihli

toplantı). Geliştirilen teknoloji için üretim-bilgi paketi:

Projede bu bir iş paketi olup, detaylı olarak elde edilen tüm kazanımlar (çizimler, teknik şartnameler, tanımlama dökümanları) bir dosya halinde sunulmuştur.

Proje sonunda ortaya çıkacak teknolojinin sağlayacağı teknik, ekonomik ve sosyal yararlar aşağıda sıralanmıştır (proje sözleşmesinden alınmıştır): Dolaşımlı akışkan yatak yakma teknolojisi ülkemizde geliştirilecek, bu teknoloji için üretim bilgi paketi

hazırlanacaktır: DAY yakma sistemi proje ekibi tarafından geliştirilmiştir. Projede kazanımlar ve elde edilen sonuçlar proje

raporlarında verilmiştir. Ayrıca bir iş paketi kapsamında bütün tasarım ve çizimler, kontrol algoritmaları verilmiştir.

Kurulacak tesiste, planlanan daha büyük santraller için gerekli ön denemeler ve yakma testleri yapılacak ve tasarım parametreleri çıkarılacaktır: Bu ileriye yönelik faaliyet olup çeşitli projeler oluşturulmaktadır. Bu kapsamda TKİ ile bir proje başlatılmış

olup TKİ’nin belirlemiş oluğu 22 farklı sahadan 30'dan fazla linyit için lab ölçekli DAY yakma sisteminde yakma deneylerine başlanılmıştır.

Endüstriyel tesis kurmak isteyen firmalar ile görüşmeler sürdürülmektedir. Tesiste kullanacakları kömürler

44/82

için ön deneylerini pilot DAY yakma sisteminde yapmak istemektedirler. Bu kapsamda görüşmeler devam etmektedir.

Ayrıca pilot ölçekli DAY yakma sistemi uluslararası kabul görecek bir tesis haline getirilmeye çalışılmaktadır.

Geliştirilecek teknoloji ile öncelikle kırsal kesimin yerel ve bölgesel ısıtma ve elektrik ihtiyacı karşılanabilecektir: Kazanılan bilgi birikimi küçük ve orta ölçekli yakma sistemlerinin tasarımına yönelik olmuştur. Bu kapsamda

24 bar basınçta kızgın buharın sürdürülebilir bir şekilde üretilebildiği gösterilmiştir. Bu da kırsal kesimin enerji ihtiyacını (elektrik ve ısı) karşılayabilecek proseslere yöneliktir.

Küçük ve orta ölçekli (KOBİ) sanayi guruplarında, OSB’lerde ısınma ve elektrik ihtiyacı karşılanabilecektir: Geliştirilen ve pilot DAY 'da uygulanan teknoloji ile 800 kg/saat kızgın buhar üretimi gerçekleştirilmiştir. Aynı

teknolojiyi kullanarak 15-20 ton/saat buhar üretimi yapabilecek tesisler tasarlanabilir. Bu da küçük ve orta ölçekli sanayilerin enerji ihtiyacına cevap verebilir.

EÜAŞ ile bu kapsamda görüşmeler devam etmekte, 22 MWe kapasiteli eski bir santralin yerine 75 ton/saat buhar üretecek, yeni teknoloji olan DAY yakma sisteminin bir sanayi ortağı ile birlikte kurulabilmesi için mekanizma oluşturulmaya çalışılmaktadır.

Enerji üretiminde yerli enerji kaynakları kullanım oranı artırılacaktır: Proje tamamen Türk linyitleri ve orman biyokütlesi kullanımı üzerine kurulmuştur. Farklı özelliklerdeki linyitler bu teknoloji ile yakılabilmiştir. Zirai ürün artıkları da bu sistemlerde yakılabilir.

Biyokütle kullanımı artacak ve enerji tarımı ve enerji ormancılığı teşvik edilecektir:

Küresel ısınmaya neden olan gazlar için azaltma mekanizmaları geliştirilmiş olacaktır:

Bu çalışmanın UNFCC kapsamında hazırlanan I. Ulusal Bildirim’de yer alması; Türkiyenin yenilenebilir enerji

kaynaklarına bakış açısını bu tip araştırma yatırımlarıyla da sergileyecek olup, proje sonuçlarından bir sonraki Ulusal Bildirimler’de de faydalanılacaktır. Bu gerçekten de böyle olmuştur.

Dolaşımlı Akışkan Yataklı Yakma Sistemi ile enerji üretim sistemi bir teknoloji olarak Türkiye’de geliştirilirse, yakma

ve enerji üretim sisteminde büyük bir adım atılmış olacak, hava kirliliğine neden olan linyitlerimiz biyokütle ile birlikte temiz olarak enerjiye çevrilebilecektir. Bu yararlar ileriki zamanlarda görülecektir.

Türk linyitlerinin pulverize sistemlerde yakılması sonucunda açığa çıkan NOx ve SO2 gibi kirleticilerin akışkan yatakta yakma ile maliyeti yüksek ilave gaz temizleme sistemlerine gerek duyulmaksızın azaltılması sağlanmış olacaktır. Nitekim, yakma deneyleri esnasında kullanılan kireçtaşının dozunu ayarlayarak SO2 emisyonlarını sınırların altına düşürmek mümkün olmuştur. Bu sistemin başarıya ulaşması, tüm Türkiye’de yeni iş alanlarının açılmasını; enerjinin ucuzlamasını ve iş

potansiyelinin artmasını sağlayacak, sanayimizin rekabet gücünü arttıracaktır. Bu yararlar ileriki zamanlarda görülecektir.

Kömür ve biyokütle kaynaklarımızı kullanarak ısı ve elektrik üretimi, bir teknoloji haline dönüştürülebilirse bir belde

kendi enerjisini kendi üretir hale gelecek, yerli enerji ve yerli teknoloji kullanma politikası halka yayılmış olacaktır. Bu yararlar ileriki zamanlarda görülecektir.

Ayrıca sanayi atıklarının ve biyoatıkların bir yandan çevre sorunları yaratmayacak biçimde yok edilmesi, diğer

yandan konut ısıtma, proses ısısı ve elektrik enerjisi üretiminde ek veya alternatif yakıt olarak kullanılması, ülke kalkınması ve enerji ekonomisi, dolaylı olarak da çevresel sorunların kontrolü için büyük kazanç olacaktır

Bu sistemin başarıya ulaşması, tüm Türkiye’de yeni iş alanlarının açılmasını; enerjinin ucuzlamasını ve iş

potansiyelinin artmasını sağlayacak, sanayimizin rekabet gücünü arttıracaktır. Bu yararlar ileriki zamanlarda çeşitli uygulamalar ile görülecektir.

Ayrıca, TÜBİTAK ARDEB kapsamında 2012 yılı “enerji öncelikli alan çağrılarında” kömür çağrı programı öncelikli sırayı almıştır. Ülkemizde yaklaşık 12,6 milyar ton linyit, 1,3 milyar ton taş kömürü rezervi bulunduğu, elektrik üretiminde yerli kömürün payının yaklaşık %20, ithal kömürün payının ise %7 civarında olduğu belirtilerek termik santrallar için yakma/gazlaştırma sistemlerinin geliştirilmesine yönelik projelerin destekleneceği bildirilmiştir. Hedef ve amaçlar aşağıda verilmiştir. Bu amaçlardan da görüldüğü gibi “Temiz Kömür” teknolojileri diyebileceğimiz bu alanlar arasında aynen 4.5 yıldır üzerinde çalıştığımız bu proje, yani DAY projesi tarif edilmektedir. Gösterilen amaçlardan yeni teknoloji geliştirilmesi bu projede yapılmıştır. Ayrıca, birlikte yakma (kömür + biyokütle) uygulamalarının yaygınlaştırılması amaçlar arasında vurgulanmaktadır. Bu da yine bu projede yapılmış, 5 adet linyit kömürünün 3 adet biyokütle ile beraber yakılması incelenmiştir. Dolayısı ile bu proje, “Temiz Kömür” teknolojileri çağrılarından 5 sene önce başlatılmış ve sonuçlar üretilmiştir. Proje zamanlamasının ne kadar doğru olduğu, çok dikkatle üzerinde durulması gereken ve sonuçlarının ülkemiz için ne kadar yararlı olacak bir proje olduğu zaman içerisinde çok daha iyi anlaşılacaktır.

46/82

2.3. Yapılan Bilimsel Etkinlikler

Adı Türü (*) Gerçekleşme/Yayın Tarihi

Gerçekleştiği/Yayınlandığı Yer (**) Açıklama

29 Haziran- 3 Temmuz 2009

17th European Biomass Conference and Exhibition From Research to Industry and Markets Hamburg, Almanya

Dinleyici olarak katılım sağlanmıştır.

Combustion of biomass in a circulating fluidized bed combustor

Sözlü bildiri 4-8 Mayıs 2010

The Tenth International Conference On Combustion and Energy Utilization, (10th ICCEU), Muğla, Türkiye

Sunuş yapıldı, bildiri kitabında yayınlandı.

Investigation of co-combustion characteristics of low quality lignite coals and biomass with Termogravimetrik analysis

Bilimsel makale Ekim 2010 Thermochimica Acta, Vol. 510

(1-2), p.195-201, Dergide basıldı.

SO2 Capture in a fluidized bed combustor with limestone and the effect of olivine cake addition on the SO2 capture efficiency

Sözlü bildiri 27-30 Haziran 2010

5th International Ege Energy Symposium and Exhibition (IEESE-5), Pamukkale University, Denizli, Turkey


Co-combustion of various biowaste with a higher sulfur Turkish lignite in a circulating fluidized bed combustor

Sözlü bildiri

11-14 Ekim 2010

The 27th International Annual Pittsburgh Coal Conference, Istanbul-Hilton, Turkey

Sunuş yapıldı.

A study of co-combustion characteristics of biomass fuels and a lignite coal with thermo gravimetric analysis

Sözlü bildiri 4-8 Mayıs 2010

The Tenth International Conference On Combustion and Energy Utilization, (10th ICCEU), Muğla, Türkiye


Orman gülünün Orhaneli (Bursa) kömürü ile birlikte dolaşımlı akışkan yatakta yakılması,

Sözlü bildiri

25-27 Ekim 2010

HKK2010, IV Ulusal Hava Kirliliği ve Kontrolü Sempozyumu, ODTÜ, Ankara

Bildiri kitabında yayınlandı

An Overview of Biomass Combustion and Co firing Activities in Turkey

Sözlü bildiri 4-5 May 2010

IEA Bioenergy, Task 32, Biomass Combustion and Co firing, Lyon, France

Sunuş yapıldı.

Co-combustion of biomass with a high-sulfur Turkish lignite in a circulating fluidized bed combustor with air staging

Sözlü bildiri

19-23 Eylül 2011

Proceeding of the Second International Conference on Air Pollution and Control (CAPAC-II), Antalya, Türkiye

Tüm proje elemanlarının katılımı ve isimleri ile yayınlanmıştır

Co-combustion of various agro wastes with a high-sulfur Turkish lignite in a circulating fluidized bed combustor: Effect of air staging on pollutants along the combustor

Sözlü bildiri

2-5 Mayıs, 2011

Proceeding of the International Conference on Clean Coal Technology (CCCT2011), Zaragoza, İspanya

Tüm proje elemanlarının katılımı ve isimleri ile yayınlanmıştır.

Kömür Teknolojileri Sözlü bildiri 19 Mart 2011 Yerli Enerji Teknolojileri

Çalıştayı, Ankara Sunuş yapıldı

Çevre dostu kömür teknolojileri

Sözlü bildiri 14-16 Eylül 2011 Uluslararası Elektrik Zirvesi,

Ankara Sunuş yapıldı

Effect of Secondary Air and Its location on Emissions for Co-combustion of Lignite Coal and Olive Cake in a Circulating Fluidized Bed Combustor

Sözlü bildiri 25-29 Haziran 2012

The 6th International Conference on Environmental Science and Technology 2012, Houston,TX, USA

Bildiri sunulmak üzere kabul edildi.

Combustion of Orhaneli Lignite in 750 kWth Pilot Scale Circulating Fluidized Bed Combustion System

Sözlü bildiri

28-30 Haziran 2012

6th International Ege Energy Symposium & Exhibition, İzmir, Türkiye


Co-Combustion of Lignite and Pine Chips in a Laboratory Scale Circulating Fluidized Bed Combustor

Sözlü bildiri

28-30 Haziran 2012

6th International Ege Energy Symposium & Exhibition, İzmir, Türkiye


47/82

Effect of Excess Air Ratio On Flue Gas Emissions for Co-Combustion of a Lignite Coal and Olive Cake in a Circulating Fluidized Bed Combustion

Sözlü bildiri

28 - 30 Ağustos 2012

International Conference on Environmental Pollution and Remediation (ICEPR’12), Montreal, Canada


Effect of Excess Air Ratio on Flue Gas Emissions for Co-combustion of a Lignite Coal and Woodchips in a Circulating Fluidized Bed Combustor

Sözlü bildiri

15 - 18 Ekim 2012

2012 International Pittsburgh Coal Conference, Pittsburgh, PA, USA

Bildiri sunulmak üzere gönderildi, değerlendirme aşamasında.

Investigation of The Effect of Biomass-Limestone Interaction on the Ash Composition for Co-combustion of a Lignite Coal and Olive Cake in a Circulating Fluidized Bed Combustor

Sözlü bildiri

15 - 18 Ekim 2012

2012 International Pittsburgh Coal Conference, Pittsburgh, PA, USA

Bildiri sunulmak üzere gönderildi, değerlendirme aşamasında.

(*) Makale, yazılı/sözlü bildiri, tebliğ, kitap, toplantı tutanağı vb. yazılmalı ve dokümanlar raporun ekinde dijital olarak sunulmalıdır. (**) Atıf yapılacak şekliyle yazılmalıdır.

2.4. Gerçekleşen İş-Zaman Çizelgesi (Projenin başlangıcı itibariyle gerçekleşen iş-zaman çizelgesi verilmelidir.)

*Her iş paketi için proje öneri formunda planlanan takvim sunulmalıdır (koyu renk). **Her iş paketi için rapor döneminde gerçekleşen takvim sunulmalıdır (açık renk).

2.5. Proje Çıktılarının Kabulüne İlişkin Testler ve Sonuçları (Proje süresince gerçekleştirilen test/demo faaliyetlerinin gerçekleşme döneminin projede tanımlanmış isterlere uygunluğu değerlendirilmelidir. Tablo(lar)’nun ardından testlerle ilgili detaylı teknik açıklamalar “Açıklama” bölümünde belirtilmelidir.) (Proje süresince gerçekleştirilen test/demo faaliyetlerinin gerçekleşme döneminin projede tanımlanmış isterlere uygunluğu değerlendirilmelidir. Tablo(lar)’nun ardından testlerle ilgili detaylı teknik açıklamalar “Açıklama” bölümünde belirtilmelidir.) Bu proje için proje sözleşmesinde 3 ana aşama öngörülmüştür: 1. Aşama ve çıktıları (0-12 Ay) arasını kapsamaktadır.

DAY yakma sisteminde kullanılacak biyokütle ve kömürlerin tespiti, Yakıt karakteristiklerini tayin ederek istenilen özellikte sürekli temini için gerekli protokollerin yapılması, DAY yakma sistemi için yakıt depolama ve taşıma sistemlerinin MAM yerleşkesinde belirlenmiş alana

kurularak devreye alınması, DAY yakma sisteminin ayrıntılı tasarımı, satın alma/imalat prosedürünün oluşturularak satın alma

sürecinin başlatılması 2. Aşama ve çıktıları (12-24 Ay) arasını kapsamaktadır.

Satın alma/imalat sürecinin tamamlanarak imalatın tamamlanması ve MAM yerleşkesinde belirlenmiş alana kurulması,

Ölçüm ve analiz cihazlarının, kontrol ekipmanlarının satın alınarak DAY yakma sistemine montajlarının yapılması,

Soğuk deneylerin (sızdırmazlık, fonksiyonellik, devreye alma) çalışmalarının tamamlanması 3. Aşama ve çıktıları (24-36 Ay) arasını kapsamaktadır.

DAY yakma sisteminde farklı biyokütle ve kömür veya karışımları ile deneylerin yapılması, Deney sonuçlarının yaygınlaştırılması için çalıştay düzenlenmesi, Deney sonuçlarının değerlendirilerek raporlanması

Yukarıda belirtilen bütün aşamalar projenin normal süresine ek olarak alınan süreler içerisinde tamamlanmıştır. Proje süresince gerçekleştirilen test/demo faaliyetleri, gerçekleşme döneminin projede tanımlanmış amaçlarına ve kapsamına tamamen uymaktadır. Projenin en büyük çıktısı olarak proje dokümanında “Projenin başarı ile tamamlanması durumunda yerli kömür ve biyokütle veya karışımlarının farklı işletme koşullarında yakma deneylerinin yapılacağı 700kWtermal kapasiteli “Dolaşımlı Akışkan Yatak” yakma sistemi TÜBİTAK-MAM yerleşkesinde kurulmuş olacaktır” ifadesi yer almıştır. Projenin nihayetinde bu çıktıya ulaşılmıştır. Ülkemizde ilk defa lab ölçekli olan küçük sistemler dışında 700 MW lık termal güce sahip bir pilot Dolaşımlı Akışkan Yataklı bir yakma sistemi kurulmuştur. Bu sistem her zaman kolay kurulabilecek bir sistem değildir. Bu sistem bundan sonra yapılacak yakma projeleri için önemli bir alt yapı oluşturmaktadır. Özellikle DAY sistemi ile kurulacak yeni termik santrallarda yakılacak kömürlerin ilk denemelerinin yapılması ve yanma karakteristiklerinin belirlenmesi için bu sistemler kullanılabilecek, böylece yurt dişına kömür veya biyokütle gönderilerek ve büyük miktarlarda döviz harcanarak yaptırılacak deneyler, artık ülkemizde yapılabilecektir. Böylece önemli bir döviz tasarrufu sağlanacaktır. Ayrıca bu çıktının yanında şu kazanımlara da ulaşılmıştır:

DAY yakma teknolojisi için mühendislik ve teknolojik bilgi altyapısı, DAY teknolojisi ile ilgili bir BİLGİ PAKETİNİN oluşturulması, Yetişmiş insan gücü, Farklı kapasiteler için tasarım yeteneği, Yerli linyit kaynaklarımızın enerji amaçlı daha etkin kullanılması, Artik/atık biyokütleden enerji geri kazanımı, Atık bertarafının sağlanması.

Proje kapsamında pilot sistemde yapılan deneylerde kömür olarak 3 çeşit yerli linyit kömürü, biyokütle olarak orman biyokütlesi (meşe ve kızılçam) yakılmıştır. Ancak kurulan sistemlerde uygun besleme sistemi ile farklı atıklar da yakılabilir (örneğin RDF, belediye atıkları, uygun hale dönüşmüş sanayi atıkları, vb). Sistem buna müsaittir. Yakıt açısından çok esnektir. Lab DAY sisteminde ise yapılan deneyler daha kapsamlıdır ve daha çok kömür örneklerinin (5 adet) yanma karakteristiği lab ölçekli sistemde tayin edilmiş, emisyon ölçümleri yapılmıştır. Proje kapsamında gerçekleştirilen 3 farklı sistem (lab ölçekli DAY yakma sistemi, pilot ölçekli DAY yakma sistemi ve kömür hazırlama sistemi) başarı bir şekilde devreye alınmış ve çeşitli yakıtlar ve karışımları için yakma deneyleri projede belirtilen koşullar altında ve belirlenen matrikse göre yapılmıştır. Bundan sonra yapılacak projelerde başka yakıtların yakılması ve değişik parametrelerin bu sistemlerde denenmesi mümkündür. Projede kurulan sistemlerde yapılan deneylerde elde edilen sonuçlar, detaylı bir şekilde proje raporunun ekinde bulunan TEKNİK RAPORLARDA verilmiştir. Aynı zamanda elde edilen sonuçlar, çeşitli sempozyumlarda bildiri olarak sunulmuş ve sunulmaktadır. Sonuçlarla ilgili makaleler de yazım aşamasındadır. Müşteri kurum ve izleyicilerden, veya sempozyum hakemlerinden deney sonuçlarına yönelik olumsuz bir geri dönüş gelmemiştir.

50/82

2.6. Sonuçlar ve Öneriler Projede 10 adet iş paketi kapsamında 3 farklı sistem kurulmuştur. Bu sistemlerden ikisi, dolaşımlı akışkan yatak yakma sistemi olup, üçüncü sistem, sistemler için gerekli özelliklerdeki yakıtı sağlamaya yönelik “kömür hazırlama” sistemidir. Laboratuar ölçekli dolaşımlı akışkan yatak (DAY) yakma sistemi, 30 kW termal kapasiteye sahip olup iki adet yakıt besleme silosu ile donatılmıştır. Bu silolar yardımı ile kömür ve biyokütleler; ayrı ayrı yatağa beslenebildiği gibi birlikte yakmaya da (co-firing) izin verecek bir esnekliğe sahiptir. Pilot ölçekli DAY yakma sistemi 700 kWtermal kapasiteye sahip olup harici bir kazan ünitesi ile de entegre edilmiştir. Sistemde kömür ve/veya biyokütle yakılarak kızgın buhar üretilebilmektedir. Kömüre dayalı bir termik santralde bulunan bütün sistemler (türbin jeneratör hariç) bu sistemde de mevcuttur. Deneyler önce lab ölçekli DAY yakma sisteminde yapılmıştır. Proje kapsamında 5 farklı kömür ve 3 farklı biyokütle ve bunların %50’ye kadar karışımları bu sistemde başarılı bir şekilde yakılmıştır. Ayrıca yatağa farklı oranlara kireç taşı kömürle birlikte karıştırılarak verilmiş ve kireç taşının SO2 emisyonlarını tutma özelliği incelenmiştir. Lab DAY yakma sistemindeki deneylere devam edilmektedir. T.K.İ ile yapılan proje sözleşmesi kapsamında T.K.İ.’nin belirlediği farklı 22 sahadan alınan değişik kömür numuneleri önce detaylı bir şekilde yakıt analizlerine tabi tutulmakta ve daha sonra bu numuneler belirlenen işletme koşullarında tek başlarına yanma deneylerine tabii tutulmaktadır. Ayrıca, TK.İ.’nin önerdiği değişik kireç taşları ile birlikte bu kömürler yakılarak SO2 emisyonlarınım azaltılması çalışmaları sürdürülmektedir. Bu sistem, Türkiye’de endüstriye hizmet edebilecek önemli bir altyapı olmuştur. Kurulan bu lab DAY yakma sistemi, ayrıca oksijence zengin ortamda yakmaya (oksifiring) ve CO2 tutmaya yönelik çalışmalar için de adapte edilmiştir. Bu kapsamda giriş havası, oksijen sağlayıcı (tüp) ile entegre edilmiş ve kontrollü bir şekilde giriş havasındaki oksijen miktarı ayarlanabilmiştir. Bu Ar-Ge konusu, proje elemanı Berrin Engin’in de doktora konusu olarak belirlenmiştir. Oksijence zengin yanmada hedeflerden birisi de baca gazındaki CO2 konsantrasyonunu artırmaktır. Bunun için izlenen yollarda birisi de baca hattındaki yanma gazlarının bir kısmının yatağın içerisine tekrar beslenmesidir. Böylece hem oksijence zengin yanma sağlanmış hem de yatak sıcaklığı geri dönüş gazları ile kontrol edilmiş olacaktır. Sistemde oksijence zengin yanma için gerekli bu düzenlemeler yapılmaktadır. Projenin nihai hedeflerinden birisi de kurulan bu altyapılarla daha spesifik Ar-Ge projeleri yapmaktır. Oksijence zengin ortamda yakmanın yanında bu altyapı kullanılarak daha farklı, özgün çalışmalar da yapmak mümkündür. Bu sistemde yapılacak diğer çalışmalar şu şekilde önerilmektedir:

Siklon performansını artırmaya yönelik Ar-Ge çalışmaları Torbalı filtre performansımı artırmaya yönelik Ar-Ge çalışmaları Farklı dağıtıcı plaka tasarımını yönelik Ar-Ge çalışmaları Kül boşaltma sistemini optimize etmeye yönelik Ar-Ge çalışmaları Geri dönüş mekanizmasına yönelik Ar-Ge çalışmaları Çak farklı yatak malzemesinin yanma ve emisyonlara etkisine yönelik Ar-Ge çalışmaları Yakıt besleme sistemine ve yatağa veriliş biçimine yönelik Ar-Ge çalışmaları Yakıt besleme silolarının tasarımına yönelik Ar-Ge çalışmaları Farklı yakıt tipi ve boyutu beslemeye yönelik Ar-Ge çalışmaları Basınç düşüşlerinin belirlenmesi ve azaltılmasına yönelik Ar-Ge çalışmaları Ekipmanların optimizasyonuna yönelik Ar-Ge çalışmaları Aglomerasyona yatkın biyokütleleri farklı işletme koşullarında yakmaya yönelik Ar-Ge çalışmaları Reaktör çıkışına konacak küçük bir harici eşanjörde fouling olayının incelenmesine yönelik Ar-Ge

çalışmaları Yanmanın ve yakıcının modellenmesine yönelik Ar-Ge çalışmaları Farklı yakıt pelletlerinin yanma davranışlarının belirlenmesine yönelik Ar-Ge çalışmaları Zirai ve tarım ürün atıklarının yanma davranışlarının belirlenmesine yönelik Ar-Ge çalışmaları ……..

Yukarıda belirtilen Ar-Ge çalışmalarını daha da artırmak, ihtiyaca göre öncelendirmek mümkündür. Tüm bu çalışmaları tek bir proje çatısı altında yapmak mümkün değildir. Ölçüm ve analiz altyapısı ile bu sistemleri başarılı bir şekilde işletebilmek bu proje ile gerçekleşmiştir. Üniversiteler ile yapılacak işbirlikleri ile yeni projeler oluşturulmalı ve bu alt yapıdan azami ölçüde fayda sağlanmalıdır. Pilot ölçekli DAY yakma sistemi Türkiye’de ilk defa bu kapasite ve kapsamda kurulmuş bir sistemdir. Başarılı bir şekilde de projenin hedefleri doğrultusunda çalıştırılmıştır. Hem lab hem de pilot DAY yakma sisteminden önemli kazanımlar elde edilmiştir. Proje ekibi olarak daha büyük termik santrallerin kavramsal ve detay tarsım kabiliyetine ulaşılmıştır. Kurulan bu pilot ölçekli DAY yakma sistemi ile termik santral kurmayı hedefleyen endüstriyel kuruluşların ilk deneylerini yapacakları ve tasarımlarını doğrulayabilecekleri bir sistem özelliğindedir. Bu alt yapı bu amaç için

51/82

ulusal/uluslar arası demo tesisi olarak kullanılabileceği gibi üzerinde bir çok Ar-Ge projeleri de yapmak mümkündür. Kurulacak işbirlikleri ile bu sistem üzerinde yapılabilecek Ar-Ge faaliyetleri lab DAY yakma sisteminde belirtilen faaliyetlere ilave olarak.

Sürdürülebilir bir buhar üretiminin gerçekleştirilmesi ve bu buharın bir tüketim yerine entegre edilerek kullanılması

Pilot DAY yakma sistemini demo amaçlı olarak bir türbin/jenertör ünitesi ile entegrasyonunun sağlanması

CHP uygulaması yapmak Uzun süreli performans testleri yapmak ……

Bu maddeleri daha da artırmak mümkündür. Türkiye’de kömür teknolojilerinin öncelikli alan olarak belirlenmesi, ve bu kapsamda TÜBİTAK ARDEB ve TEYDEB kapsamında verilmesi planlanan destekler bu yapılan ve kurulan sistemlerin ne kadar doğru bir seçim ve yatırım olduğunu göstermektedir. Projeye bu açıdan bakıldığında bu altyapılar son derece önemli olmaktadır.

52/82

2.7. Proje Personeli (Proje ekibinde yer alan tüm yürütücü ve araştırmacı bilgileri verilmelidir.)

No Adı, Soyadı Çalıştığı Kurum/Kuruluş Projedeki Görevi* Katılım Tarihi

Ayrılış Tarihi

1 Prof. Dr. Aysel Atımtay ODTÜ Proje Yöneticisi/Yürütücüsü 01.09.2007 24.06.2011

2 Prof. Dr. Hüseyin Vural ODTÜ Proje Yöneticisi/Yürütücüsü 25.06.2011 1.06.2012

3 Murat Varol ODTÜ Araştırmacı 01.09.2007 24.02.2012

4 Onur Akpulat ODTÜ Sözleşmeli Personel 21.09.2007 15.01.2009

14.04.2008 14.10.2009

5 Eda Çetinkaya ODTÜ Sözleşmeli Personel 25.01.2010 14.07.2010 6 Mustafa Can Çelebi ODTÜ Sözleşmeli Personel 15.07.2009 14.07.2011 7 Merve Çömlekçioğlu ODTÜ Sözleşmeli Personel 15.01.2011 29.02.2012 8 Burak Kamalı ODTÜ Sözleşmeli Personel 10.09.2011 29.02.2012 9 Doç. Dr. Hayati Olgun TÜBİTAK MAM Proje Yürütücüsü 01.09.2007 1.06.2012 10 Prof. Dr. Hüsnü Atakul TÜBİTAK MAM Araştırmacı 01.09.2007 1.06.2012 11 Namık Ünlü TÜBİTAK MAM Araştırmacı 01.09.2007 1.06.2012 12 Alper Ünlü TÜBİTAK MAM Araştırmacı 15.01.2008 1.06.2012 13 Berrin Engin TÜBİTAK MAM Araştırmacı 01.11.2007 1.06.2012 14 Ufuk Kayahan TÜBİTAK MAM Araştırmacı 01.11.2007 1.06.2012 15 Azmi Yazar TÜBİTAK MAM Araştırmacı 01.11.2007 1.06.2012 16 Hüseyin Gürkan TÜBİTAK MAM Yardımcı personel 01.01.2009 1.06.2012 17 Metin Eker TÜBİTAK MAM Yardımcı personel 15.04.2009 - 18 Sinan Özer TÜBİTAK MAM Yardımcı personel 15.04.2009 - 19 Gerçek Bardakçıoğlu GAMA Proje Yürütücüsü 01.09.2007 1.06.2012 21 Mevlüt Aydemir GAMA Yardımcı personel 22 İsmail Aybaba GAMA Yardımcı personel 23 Esat Erenköylü GAMA Yardımcı personel 24 Memduh Yelok GAMA Yardımcı personel * Yürütücü, araştırmacı veya yardımcı personel.

53/82

3. SONUÇLARIN TARTIŞILMASI (Proje Yürütücüsü Kuruluş/lar; bu ana başlık altında kendileri tarafından belirtilen hususların, Proje Sözleşme maddelerinde; Proje Öneri Formu, Protokol ve Proje İstekleri Tanımlama Dökümanında (PİTD) belirtilen isterlerde, Proje Amaç, Kapsam, Yöntem, Takvim ve Bütçesi’nde herhangi bir değişiklik yapılması hakkını doğurmayacağını kabul etmiş sayılacak(lar)tır. Tüm sorulara detaylı biçimde cevap verilmesi gerekmektedir. Yazım alanları gerektiği kadar uzatılabilmektedir.)

3.1. Proje Yöntem ve Sonuçlarının Tartışılması 3.1.1. Başarı Kriterlerine Göre Proje Çıktılarının Değerlendirilmesi Ulaşılan hedeflerin, öngörülen hedeflerle (Proje İsterlerinde belirlenen isterlerle); öneri formunda da belirtilmiş olan başarı kriterleri gözönüne alınarak, karşılaştırması yapılmalıdır. Farklı sonuçlarla karşılaşılması durumunda, nedenleri hakkında detaylı bilgi verilmelidir. (Bu bölümde PYK’nın, projenin başarısını kendi açısından değerlendirmesi amaçlanmaktadır. Ancak, PYK tarafından yapılacak değerlendirmenin TÜBİTAK için herhangi bir bağlayıcılığının olmadığı bilinmelidir). Projede ön görülen başarı kriterleri projenin süresi boyunca yapılmış çalışmalar ile gerçekleştirilmiştir. Projede 2 farklı DAY yakma sistemi ve bir de kömür hazırlama sistemi kurulmuş ve bu sistemler başarılı bir şekilde işletilmiş ve ön görülen deneyler yapılmıştır. Sonuçlar proje raporlarında detaylı bir şekilde verilmiştir. Proje sözleşmesinde belirtilen başarı kriterleri ve sonuçları aşağıda maddeler halinde verilmiştir: 1 DAY sisteminde kullanılacak hammaddelerin karakterizasyonunun tamamlanması ve tedarik anlaşmalarının yapılması: Bu kapsamda, proje sözleşmesinde hammadde olarak seçilmiş bir linyit kömürü ve bir biyokütlenin DAY yakma sisteminde yanma durumu incelenmeden önce karakterizasyonu yapılacak idi. Sonradan KAMAG grubu ve izleyicilerin talebi üzerine incelenecek yakıtlar, 10 farklı kömür ve 5 farklı biyokütleye çıkarılmıştır. Tüm bu yakıtların detaylı yakıt karakterizasyonu yapılmıştır. Ayrıca, kükürt dioksidin absorplanması için yanma sırasında eklenecek kireçtaşı örneklerinin de analizleri yapılmıştır. Sonuçlar; yakıt karakterizasyonu iş paketi kapsamında verilmiştir. Verilen rapor kapsamında müşteri ve izleyicilerden olumsuz bir geri dönüş gelmemiştir. Deneylerde kullanılan kömür ve biyokütlelerin tedarikinde de deneyleri etkileyecek bir sorun yaşanmamıştır. Özellikle DAY sisteminde yakılacak biyokütleler OGM nin istekleri doğrultusunda seçilmiş ve de OGM de bu biyokütleleri tedarik sözü vermiş, bu da bir protokole bağlanmıştır. Deneylerde gerekli biyokütleleri OGM temin etmiştir. Kömürler de TKI veya özel şirketlerden sağlanmıştır. 2 Belirlenen kapasitede DAY yakma sisteminin kurulması ve devreye alınması: Proje kapsamında 30 kW’lık lab-DAY ve 700 kW lık pilot-DAY olmak üzere iki farklı kapasitede DAY yakma sistemi kurulmuştur. Bu sistemler başarı ile devreye alınmış, her iki yakma sisteminde de; KAMAG grubu, müşteri ve izleyici kurumlar ile belirlenen yakıtlar başarılı bir şekilde yakılmıştır. Sadece Pilot DAY yakma sisteminde başlangıçta tasarım buhar debisine ulaşılamamıştır. Daha sonra ilave edilen iki ısı eşanjörü ile tasarım değerlerine ulaşma başarılmıştır. Her iki sistem de, çok değişik niteliklerde kömür, biyokütle ve/veya bunların karışımlarını yakabilecek esnekliği sahiptir. Elde edilen sonuçlar SONUÇ RAPORU’nda lab ve pilot DAY yakma sistemine ait deney raporlarında verilmiştir. Yeni yakıtları yakarken ortaya çıkabilecek olası ikincil derecedeki sorunları sistemler üzerinde yapılacak küçük iyileştirmelerle/revizyonlarla aşmak mümkündür. 3 Besleme sisteminin düzgün olarak çalışması ve istenilen kapasitede biyokütle ve linyit kömürü besleyebilmesi: Laboratuvar ve pilot ölçeklerde kurulan her iki DAY yakma sisteminde de hem kömür hem de biyokütle için olmak iki ayrı yakıt besleme sistemi tasarlanmış, imal edilmiş ve kullanılmıştır. Bu sistemler 0-2 mm boyut aralığında yakıtları beslemek üzere tasarlanmıştır. Kömür besleme için tasarlanan sistemler, her hangi bir revizyona gerek olmaksızın problemsiz çalışmışlardır. Biyokütle beslemek için tasarlanan sistemler ise işletme esnasında karşılaşılan çeşitli sorunlar nedeni ile bazi revizyonlara tabi tutulmuşlardır. İyileştirmeler/revizyonlar; hem mekanik değişiklik hem de işletme koşullarının adaptasyonu ile gerçekleşmiştir. Sonuç olarak, istenilen özelliklere (boyut, nem) getirilmiş biyokütle ve kömürlerin yakıcı sisteme istenilen debilerde beslenmesi sağlanmıştır. Deney raporlarında besleme sisteminde ilk etapta karşılaşılan problemler ve sonradan yapılan revizyonlarla bu problemlerin nasıl çözüldüğü anlatılmıştır. Literatürde, özellikle biyokütlelerin yakıldığı akışkan yataklı yakma sistemlerinde biyokütlenin beslenmesi karşılaşılan en önemli sorunlardan biri olarak tanımlanmaktadır. Bu konuda proje ekibimiz önemli bir deneyim ve bilgi birikimine sahip olmuştur. 4 Ölçüm ve değerlendirme altyapısının oluşturulması: Proje kapsamında çok iyi bir ölçüm ve kontrol altyapısı kurulmuştur. Kurulan her iki akışkan yatak sisteminde de, sıcaklık, basınç, hava ve yakıt debileriyle çeşitli emisyonlar sürekli olarak hat-üstü (on-line) olarak ölçülmekte, kaydedilmekte, bir veri toplama ünitesi aracılığıyla bilgisayar ortamına aktarılarak burada saklanmakta ve işlenebilmektedir. Hava ve yakıt debileri, yine bu alt yapı kapsamında kontrol edilerek bilgisayar vasıtasıyla ayarlanabilmektedir. Her iki sistemde de sistemin işleyişi bir ara yüz vasıtasıyla bilgisayar sisteminde oluşturulan proses akım şemaları üzerinde aynı zamanda gözlenmekte ve ortaya çıkan sorunlara anında müdahale edilebilmektedir. Bilgisayar ortamında toplanan veriler daha sonra çeşitli analiz ve değerlendirmeler için istenildiği zaman kullanılmaktadır.

54/82

5 DAY sisteminde soğuk testlerin başarı ile sonuçlanması: Hem lab hem de pilot ölçekli DAY yakma sisteminde önce soğuk deneyler yapılmıştır. Bu deneylerde, böncelikle tüm sistem mekanik, elektrik, elektromekanik, elektronik ve kontrol açısından gözden geçirilmiş, sıcaklık ve basınç ölçüm cihazları, debi ölçerler, fanlar, pompalar, yakıt besleme sistemleri, siklon...gibi çeşitli cihaz ve alt sistemler kontrol edilmiş, eksiklikler ve varsa arızalar giderilmiştir. Bu ön incelemeden sonra, sızdırmazlık, basınç düşüşleri, katı kütlenin akışkan yatak içindeki dolaşım hızı incelenmiş ve sistemlerin soğuk akış koşullarında çalışma performansları gözlenmiştir. Her iki sistemde elde edilen soğuk deney sonuçları bir rapor halinde verilmiştir. Bu raporlar hakkında izleyiciler ve müşteri kurumlardan olumsuz herhangi bir geri dönüş olmamıştır. 6 DAY sisteminde sıcak testlerin başarı ile sonuçlanması: Hem lab-DAY, hem de pilot ölçekli DAY yakma sisteminde, proje ekibi, izleyiciler ve KAMAG ile birlikte belirlenen yakıtlar, belirlenen deney matrisine uygun olarak yakılmış, emisyonlar ölçülmüş ve yakma verimleri hesaplanmıştır. Deney matrisinin tüm tarafların katılımı ile belirlendiği toplantılarda, belirlenen deney matrisine bir itiraz gelmemiştir. Projede öngörülen debide ve basınçta buhar üretilmiş, deney sonuçları yorumlanmıştır. Deneyler başarı ile sonuçlanmıştır. Deney sonuçları ve sonuçların yorumlanması, teknik olarak yazılan ve SONUÇ RAPORU’na ek olarak verilen LAB-DAY ve PILOT-DAY raporlarında verilmiştir. 7 Sonuçların değerlendirilmesi Lab-DAY sisteminde elde edilen sıcak deney sonuçları daha önce Gelişme Raporunda ayrıntılı olarak verilmiş idi. Pilot-DAY sisteminde elde edilen sonuçlar da 5. Gelişme Raporundan sonra bir ara rapor şeklinde verilmiştir. Her iki sistemde elde edilen sonuçların değerlendirilmesi bu SONUÇ RAPORU nda daha ayrıntılı olarak yapilmış ve her ikisi de ayrı bir teknik rapor şeklinde burada sunulmuştur. 8 Sistemle ilgili tüm dokümantasyonların yapılması: Sistemle ilgili tüm dokümantasyonlar yapılmış, bütün önemli dokümanlar ve bilgiler (teknik şartnameler, teklifler, tasarım ve çizimler) proje sonuç raporu ile birlikte verilmektedir. 9 Proje sonuçlarının yaygınlaştırılması, sanayici ve halka duyurulması için broşürler hazırlanması, çalıştay düzenlenmesi: Proje sonuçlarının yaygınlaştırılması; sanayici ve halka duyurulması için geniş katılımlı bir çalıştayın düzenlenmesi proje önerisinde mevcut olup bu çalıştayın projenin bitimine yakın bir zamanda düzenlenmesi düşünülmekteydi. Ancak, 30.03.2012 tarihinde KAMAG grubu, proje ekibi, müşteri kurum ve izleyiciler ile birlikte yapılan toplantıda çalıştayın Eylül veya Ekim 2012 tarihinde düzenlenmesine karar verilmiştir. Bu çalıştaya ilgili tüm kamu kurum ve kuruluşları, özel sektör, üniversitelerden ilgili kişiler ve yatırımcı kuruluşların davet edilmesi düşünülmektedir. Çalıştay için broşürler hazırlanacak ve mümkün olan en erken zamanda çalıştayın duyuruları yapılacaktır. Ayrıca, ulusal ve uluslar arası düzeyde MAM yerleşkesine gelen misafirlere proje kapsamında kurulan DAY yakma sistemleri tanıtım amacı ile gösterilmektedir. Projeden elde edilen sonuçların bir kısmı, ulusal ve uluslar arası sempozyumlara bildiri olarak sunulmuştur. Bundan sonra da sonuçların sunumları devam edecektir.

55/82

3.2. Projede Tamamlanan Çalışmaların Türkiye ve Dünyadaki Mevcut Bilim ve Teknoloji ile Kıyaslaması 3.2.1. Bilimsel ve Teknolojik Kıyaslama Projede elde edilen çıktıların benzer konularda Türkiye ve Dünya’da yapılmış olan çalışmalar ile detaylı bilimsel ve teknolojik karşılaştırması ilgili kaynaklara referans verilerek yapılmalıdır. Projenin nihai çıktısı; farklı özelliklerdeki biyokütle ve kömürleri yüksek verim ve düşük emisyon değerleri ile yakabilecek 700 kWtermal kapasiteli bir dolaşımlı akışkan yatak (DAY) yakma sistemi kurmak ve bu sistemden elde edilecek bilgi birikimi ile daha büyük ölçekli sistemler kurmaya yönelik tasarım kabiliyetine ulaşmaktır. Bu hedefe ulaşabilmek için iki farklı ölçekte dolaşımlı akışkan yatak (DAY) yakma sistemi kurulmuştır. Bunlar; 700 kW termal kapasiteli pilot ölçekli DAY yakma sistemi ve 30 kW termal kapasiteli laboratuvar ölçekli DAY yakma sistemidir. Dünyadaki, üniversite, araştırma merkezleri ve endüstride laboratuvar ölçekli (20-200 kWth) birçok DAY yakma sistemi bulunmasına karşılık, demo amaçlı kurulup işletilebilen fazla sayıda pilot ölçekli (200-12000 kWtermal) DAY yakma sistemi bilgisine ulaşılamamıştır. Dünya üzerinde mevcut ve önemli DAY sistemleri aşağıda verilmiştir. 1. Bilinen en büyük pilot ölçekli demo DAY sistemi İsveç’de Chalmers üniversitesinde kurulmuştur. Şekil 1’de Chalmers Üniversitesinde (İsveç) kurulan 12 MWtermal kapasiteli dolaşımlı akışkan yatak test sistemi verilmiştir. Bu sistem, 150 cm x150 cm kare kesitli ve 13,6 m yüksekliğindedir. Bu sistemde proses ısısı (buhar) üretilmekte ve üniversite kampüsünde kullanılmaktadır. Bu sistem ile birçok AB projesi yapıldığı raporlanmıştır. Bu sistem’de biyokütle yakılmasına ait bazi sonuçlar Şekil 2’de verilmiştir Kaynak: [http://publications.lib.chalmers.se/records/fulltext/local_153728.pdf]. .

Şekil 1: Chalmers üniversitesinde kurulan DAY yakma sistemi

Şekil 2: Biyokütle yakılmasına ait bazı sonuçlar

Kaynak: [http://web.abo.fi/instut/biofuelsGS-2/kursen/asignment/Group%20assignment%20on%20bed %20agglomeration_%20FINAL.pdf.

56/82

2. Pilot ölçekli ve test amaçlı kullanılan diğer bir DAY yakma sistemi, “Babcock and Wilcox” kazan firmasına ait olup 2500 kWtermal kapasiteli bir DAY yakma sistemidir.

Bu sistemde gazı soğutmaya yönelik ısı eşanjörleri mevcut olup harici bir kazan ünitesi yoktur. DAY reaktörü 70x70 cm kare kesitli ve 23 m yüksekliğindedir (Şekil 3). Kazan firması, bu pilot ölçekli DAY yakma sistemini kullanarak farklı yakıtlar için endüstriyel boyutta akışkan yataklı kazanlar geliştirmiştir Şekil 4). Kaynak: [F. Belin Babcock &Wilcox, Barberton, Ohio, U.S.A., CFB Combustion of High-Ash Ukrainian Anthracite -Test Results and Design Implications, Ukraine/US. Joint Conference on Ukraine Clean Coal Power Plant Upgrade opportunities April 21-24,1998 Kiev, Ukrania].

Şekil 3: Babcock Wilcox CFB sistemi (2500 kW termal)

Şekil 4: 250 ton/saat buhar kapasiteli Babcock Wilcox kazanı

57/82

3. North Dakota üniversitesinde kurulu 1 MWtermal kapasiteli pilot DAY yakma sistemi farklı özelliklerdeki kömürlerin yakma deneylerinde demo amaçlı olarak kullanılmaktadır. Şekil 5’de bu sistem verilmiştir. Bu sistemde de baca gazını soğutmak amacı ile ısı eşanjörleri bulunmaktadır.

Şekil 5: North Dakota Üniversitesinde kurulu 1 MW termal kapasiteli DAY yakma sistemi 4. Şekil 6’da Türk Tufanbeyli kömürlerinn yakma deneylerine ait bazi sonuçlar verilmiştir. Kaynak: http://www.osti.gov/bridge/purl.cover.jsp?purl=/988095- sb5pnb/988095.pdf

58/82

Şekil 6: Türk Tufanbeyli kömürleri yakma deneyi sonuçları

(JV Task 108 – Circulating Fluidised Bed Combustion and Combustion Testing of Turkish Tufanbeyli coal, 2007 EERC -08-07) 5. Endüstriyel boyutlu dolaşımlı akışkan yatak kazan üretiminde dünyada söz sahibi olan “Foster Wheeler”

firmasının Finlandiya’nın Karhula kentinde bulunan Ar-Ge merkezindeki pilot DAY demo tesisi 800 kWtermal kapasitesindedir. Kaynak: [http://www.fwc.com/publications/tech_papers/files/TP_CFB_01_01.pdf]. Şekil 7’de Foster Wheeler firması için kurulmuş 800 kWtermal kapasiteli pilot ölçekli DAY sistemi verilmiştir. Foster Wheeler’in pilot DAY sistemi harici bir kazan ünitesi ile entegre edilmemiştir. Bu sistemle; farklı yakıtlar için stabil yanma koşulları belirlenmekte, yanma verimi hesaplanmakta, gaz emisonları ve partikül emisyonları ölçülmekte, kireç taşının kükürt emisyonlarını tutmaya etkisi ve deposit oluşumu incelenmekte, kül analizleri yapılmakta ve külün mineral yapısı incelenmektedir. Bu sistemi kullanarak Estonya’nın “oil shale” leri için yanma deneyleri yapılmış ve 100 MWe kapasiteli DAY yakma sistemi kurulmuştur (Şekil 8).

Kaynak: [P. Kinnunen, Aspects Considered in new CFB boiler design, for Narva Power Plants, Oil Shale, 2003, Vol. 20, No. 3 pp. 371-37].

59/82

Şekil 7: Foster Wheeler’in 800 kW termal CFB sistemi Şekil 8: 100 MWe kapasiteli DAY yakma sistemi

6. Kanada “Canmet Enerji Teknoloji” Merkezinde bulunan 800 kWtermal kapasiteli DAY yakma sistemi 40 cm çapında ve 6.6 m yüksekliğinde olup kazan ünitesi ile entegre edilmemiştir. Bu sistem, oksi yanmaya uygun

hale getirilmiştir (Şekil 9) (Industrial Fluidization South Africa Johannesburg, South Africa November 15-17, 2011 TP_CCS_11_06).

Kaynak: http://www.fwc.com/publications/tech_papers/files/TP_CCS_11_06.pdf

Şekil 9: Kanada Canmette kurulan pilot DAY yakma sistemi

7. Büyük kapasiteli kazan tasarımı yapmaya yönelik kurulan demo DAY yakma sistemlerden bir tanesi “Mitsubishi Heavy Industries, Ltd” e ait DAY yakma sistemidir. Bu sistem Şekil 10’da verilmiştir. Pilot ölçekli DAY yakma reaktörü 40 cm X 40 cm kare kesite sahip olup 21 m yüksekliğindedir. Termal kapasitesi 600 kWtermal’ dır. Yakıt beslemesi, bir yakıt depolama silosu altına yerleştirilmiş vidalı besleme ile yapılmakta ve yakıt, reaktöre ağırlığı etkisi ile dökülmektedir (proje kapsamında kurulan DAY yakma sistemindeki yakıt besleme sistemine benzer olarak çalışmaktadır). Yatak malzemesi olarak kum kullanılmaktadır. Bu sistem kapasite ve boyut olarak MAM pilot DAY yakma sistemine oldukça yakın bir sistemdir. Bu sisteme buhar üretmeye yönelik bir kazan entegre edilmemiştir. Atık plastik ve kâğıt yakarak 200 ton/saat buhar üretecek bir endüstriyel ölçekli DAY yakma sisteminin ön deneylerinde bu demo test sistemi kullanılmış ve sonuçlar raporlanmıştır. Deneyler 850oC yatak sıcaklığında gerçekleştirilmiş ve her bir deney süresi 20 saat olarak verilmiştir (Tablo 1). Kurulan 200 ton/saat buhar kapasiteli DAY yakma sistemi ise aşağıda Şekil 10 ve 11’de verilmiştir.

60/82

Şekil 10: 600 kW termal demo DAY Yakma Sistemi Tablo 1: Deney koşulları ve emisyonlar

Şekil 11: 200 ton/saat buhar kapasiteli endüstriyel DAY yakma sistemi

Kaynak: Design and Operational Performance of RPF Fired Circulating Fluidized Bed Boiler, Technical Review Vol. 42 No. 3, October 2005. 8. Şekil 12’de Çin’de kurulan biyokütle ve kömür yakmaya yönelik CFB yakma sistemi 500kW termal kapasiteli olup,

18 m yüksekliğindedir. Reaktör 31 x 31 cm kare kesitindedir. Bu pilot DAY yakma sisteminde baca gazı soğutma sistemi mevcut olup ayrı bir kazan ile kızgın buhar üretilmemektedir. Deneyler, ilk 2 saat sistemin rejime girmesi için 4 saat de veri almak için yapılmaktadır.

Kaynak: [Chunjiang Yu, Jianguang Qin,* Jing Xu, Hu Nie, Zhongyang Luo and Kefa Cen, Straw Combustion in Circulating Fluidized Bed at Low-Temperature: Transformation and Distribution of Potassium, The Canadian journal of Chemical Engineering, Vol 88, İssue 5, 2010].

61/82

Şekil 12: Çin’de kurulan 500 kW termal kapasiteli DAY yakma sistemi

9. 300 KWtermal kapasiteli pilot ölçekli bir DAY yakma sistemi Utah üniversitesinde kurulmuştur. Bu sistem daha

sonra oksijence zengin yanmaya uygun bir şekilde modifiye edilmiştir. Bu sistemde kullanılan reaktör çapı 25 cm ve uzunluğu 6,4 m’dir. Bu sistemde de bir harici kazan ünitesi bulunmamaktadır (Şekil 13).

Kaynak:http://www.ieaghg.org/docs/oxyfuel/OCC1/Session%204_A/Eddings_1st_IEA_Oxycoal_Conference_ Sept09.pdf].

Şekil 13: Oksijence zengin yanma için modifiye edilmiş CFB yakma sistemi

10. İspanya CİEMAT’da kurulan pilot ölçekli DAY yakma sistemi Şekil 14’de verilmiştir. Bu sistem 300 kW termal kapasiteye sahip olup, 200 mm çapında ve 6.5 m yüksekliğindedir. Şekilden de görüldüğü gibi harici bir kazan ile entegre edilmemiştir.

Kaynak: Pilar Gayana, Juan Adaneza,Luis F. de Diegoa, Francisco Garcı´-Labianoa, Andres Cabanillas,Alberto Bahillo, Martti Aho, Kati Veijonen, Circulating fluidised bed co-combustion of coal and biomassFuel 83 (2004) 277–286.

62/82

Şekil 14: İspanya CIEMAT da bulunan 300 kW termal kapasiteli DAY yakma sistemi 11. Türkiye’de DAY yakma sistemi ODTÜ Kimya Mühendisliği bölümünde kurulmuştur. Bu sistem 150 kWtermal kapasitesine sahiptir. Reaktörün çapı 25 cm, yüksekliği 8 m dir. Bu sistemde de harici bir kazan ünitesi bulunmamaktadır (Şekil 15). Kaynak: Aykan Batu, Investigation of combustion characteristics of indigenous lignite in a 150 kW termal circulating fluidised bed combustor, Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mart 2008.

Şekil 15: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kimya Mühendisliği bölümünde kurulu DAY yakma sistemi 12. Şekil 16’de Polonya’da Foster Wheeler için kurulmuş olan 100 kWtermal kapasiteli DAY yakma sistemi verilmiştir. Burada kullanılan reaktörün çapı 10 cm ve yüksekliği 5 m’dir. Bu sistem oksi yanma için modifiye edilmiştir. Kaynak: [T. Czakiert, K. Sztekler, S. Karski, D. Markiewicz, W. Nowak, Oxy-fuel circulating fluidized bed combustion in a small pilot-scale test rig Fuel Processing Technology 91 (2010) 1617–1623

63/82

Şekil 16: Polonya’da Foster Wheeller ile birlikte kurulan DAY yakma sistemi

13. Laboratuvar ölçekli DAY yakma sistemine örnek olarak Ruhr üniversitesinde (Bochum) kurulan 30 cm çapında ve 6 m yüksekliğe sahip 100 kWtermal kapasiteli DAY yakma test sistemi gösterilebilir. Şekil 17’de bu sistem detaylı olarak verilmiştir. Şekil 18’de ise örnek deney sonuçları verilmiştir. Kaynak: Ch. Vogt M. Kretschmann S. Haarmann S. Wirtz V. Scherer, CFBC Combustion Tests on Asphaltite Fuel RUHR-UNIVERSITÄT BOCHUM, October 2008.

64/82

Şekil 17: Ruhr üniversitesinde kurulu labaratuar ölçekli DAY yakma test sistemi

Şekil 18: Örnek akma deneyi sonuçları 14. VTT (Finlandiya) araştırma merkezinde kurulan laboratuar ölçekli DAY yakma sistemi, 100 kWtermal kapasiteli olup, 170 mm çapında ve 8 m yüksekliğindedir (Şekil 19). Kaynak: Pilar Gayana, Juan Adaneza, Luis F. de Diegoa, Francisco Garcı´-Labianoa, Andres Cabanillas, Alberto Bahillo, Martti Aho, Kati Veijonen, Circulating fluidised bed co-combustion of coal and biomassFuel 83 (2004) 277–286.

65/82

. Şekil 19: VTT de bulunan 100 kW termal kapasiteli DAY yakma sistemi

15. Türkiye’de Gazi üniversitesi Makine mühendisliği bölümünde kurulmuş bulunan 80 kW termal kapasiteli, 125 mm çapında ve 1800 mm yüksekliğinde DAY yakma sistemi Şekil 20’de verilmiştir. Kaynak: G.Ü. Fen Bilimleri Dergisi, 17(4): 89-101 (2004), ISSN 1303-9709 G.U. Jurnal of Science

Şekil 20: Gazi Üniversitesi Makine Mühendisliğinde kurulmuş DAY yakma sistemi 16. TÜBİTAK MAM’da proje kapsamında kurulan sistemler iki farklı kapasitede kurulmuş olup hem laboratuvar ölçekte hem de pilot ölçekte yanma deneyleri yapılabilmektedir.

66/82

Proje kapsamında kurulan 24 barda kızgın buhar üreten 700 kW termal kapasiteli DAY yakma sistemi, kapasite ve özellikleri bakımından benzer sistemlerin çok ilerisindedir. Sadece, Chalmers üniversitesinde bulunan 12 MW termal kapasiteli DAY yakma sistemi buhar üretmekte ve üniversitenin ısıtma sistemi ile entegre çalıştığı belirtilmiştir. Diğer demo sistemlerde buhar üretimi bir amaç değildir. Bu açıdan bakıldığında projede kurulan DAY yakma sistemi sadece ülkemiz için değil uluslararaı platformda da önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Çan’da kurulu 2 X 160 MWel gücündeki santralin kömür yanma deneyleri Türkiye’de bir test sistemi olmadığı için Almanya’nın Rheinbraun bölgesindeki 1.2 MW termal kapasiteli Niederaussem DAY yakma sisteminde yapılmıştır. Aynı şekilde Tufanbeyli kömürlerinin ön yanma deneyleri de Amerika’da bulunan akışkan yatak test sisteminde yapılmıştır. Ülkemizde kurulması planlanan kömüre dayalı termik santrallerde akışkan yataklı sistemler önemli bir yer tutacaktır. Bu nedenle kurulan bu deney sistemleri yeni kurulacak kömür ve biyokütle santrallerinde kullanılacak yakıtların ön yanma deneylerini yapabilecek kapasitededir. Yeni Ar-Ge projeleri ile bu sistemler kullanılarak farklı projeler ve araştırmalar da yapılabilir.

67/82

3.2.2. Diğer Kıyaslamalar

Yukarıda belirtilen çalışmalar ve çıktılar; yöntem, uygulanabilirlik, maliyet (geliştirme ve tahmini uygulama maliyetleri), süre, kullanım alanları vs. gözönüne alınarak artı ve eksileriyle karşılaştırılmalıdır. Dolaşımlı akışkan yatakta orman biyokütlesi yakarak enerji üretimine yönelik bir fizibilite çalışması hazırlanmış ve ekte sunulmuştur. Bunun dışında ülkemizde enerji üretiminde kullanılması mümkün olan birçok tarım artığı vardır. Bunların başında prina, pamuk sapları, ayçiçeği sapları ve tablası, fındık kabukları, vb. gelmektedir. Bunlar için de bir fizibilite çalışması yapılması gerektir.

3.3. Alternatiflerin değerlendirilmesi 3.3.1. Gerçekleşen Riskler ve B Planlarının Değerlendirilmesi 1007 Öneri Formu’nda Öngörülmüş olan ve Gerçekleşen Riskler ile bu riskler karşısında öngörülmüş olan B planlarının uygulanabilirliği tartışılmalıdır. Öngörülmemiş olan ve gerçekleşen ya da gerçekleşme ihtimali olan riskler ile ilgili detaylı bilgi verilerek sorunun/ların nasıl çözümlendiği açıklanmalıdır.

Projenin imzalı sözleşmesinde ön görülen riskler (Risk Çözümlemesi ve B Planı, Madde 14,1), 6 madde halinde verilmiştir. Bu maddelerde belirtilen riskler ile proje süresince karşılaşılmış olup zaman içerisinde büyük ölçüde bertaraf edilmiştir. Proje sözleşmesinde belirtilen riskler ve alınan önlemler: 1. Projeyi olumsuz etkileyebilecek en önemli risk, projede gerekli alımların yapılması sırasında tabi olunacak ihale ve satın alma mevzuatıdır. İhale ve satın alma kanununa göre yapılacak ihaleler, çok uzun süre almakta, en ufak bir uygunsuzluk nedeni ile ihale iptal edilebilmektedir. İptal edilen ihalenin yeniden açılması v.b. gibi işlemler çok zaman kaybına neden olmaktadır. Ancak bu tür uygunsuzlukların olmaması için çalışılacaktır. Proje çalışmaları sırasında karşılaşılan, proje çalışmalarının zamanında tamamlanmasına engel ve uzamasına neden olan en önemli risk satın alma sürecinde yaşanan sıkıntılar olmuştu. Bu risk, başlangıçta tahmin edilenden daha büyük olmuştur. Satın almaların tamamı, TÜBİTAK MAM tarafından ve bu kurumun satın alma süreçlerine göre gerçekleşmiştir. TÜBİTAK MAM’daki ihaleler, Kamu İhale Kurumu yasalarına (KİK) göre gerçekleşmiştir. İhaleyi gerektiren bütün alımlarda büyük ölçüde sorun yaşanmıştır. Birçok ihale en az bir kere çeşitli nedenlerden dolayı iptal edilmiştir. Bu iptaller, proje yönetimi ve ekibinden kaynaklanmış değildir. Proje raporlarında, proje boyunca gerçekleştirilen ihale süreçleri ve bunların iptalleriyle ilgili yaşanan sorunlar ayrıntılı bir şekilde anlatılmış, KAMAG grubu ve proje müşteri kurumları ile çeşitli toplantılarda paylaşılmıştır. Bu gecikmeler, özellikle akışkan yatak sistemlerinin imalatında ve kurulmasında büyük gecikmelere yol açmış ve proje süresine de yansımıştır. Bu nedenle proje çalışmaları için ek süreler talep edilmiştir. Benzer gecikmeler, ihale harici diğer satın alma süreçlerinde de yaşanmıştır. İhale sürecinde yaşanan bu sıkıntılar, yalnız bu projeye özgün olmayıp, bütün kamu kurumlarında yaşanan temel bir sorundur. Daha önce de belirtildiği gibi, bu sorun proje yönetiminin dışında gelişen bir olaydır ve ekibin bu sorun karşısında yapacağı bir şey yoktur. TÜBİTAK’ın bu durumu göz önüne alarak, proje sözleşmelerinde özellikle ihalelerden kaynaklanan gecikmelerle ilgili desteklediği projelerde esneklik sağlayacak düzenlemeler (örneğin makul bir sürenin üzerindeki ihale gecikmelerini proje süresinden saymaması veya proje süresin eklemesi vs gibi) yapması gerekmektedir. 2. Taşeronlara yaptırılacak imalatın teknik şartnameye uymaması ve kabul edilmemesi durumunda bu imalatın teknik şartnameye uygun yaptırılması yine zaman kaybına neden olacaktır. Taşeron firmalara yaptırılan imalatlarda çok büyük sorun yaşanmamıştır. Genelde geç teslimatla karşılaşılmıştır. Ancak, taşeron firmaya verilen pilot-DAY yakma sisteminin montajı, ön görülen sürenin üzerinde tamamlanmıştır. Bu da büyük ölçüde satın alma süreçlerindeki prosedürlerden kaynaklanmıştır. Satın alma prosedürleri gereği, montaj işi en uygun fiyatı veren firmaya verilmiştir. Bu firmalar, yeteri kadar donanımlı olamamışlar, kalifiye eleman temininde sorun yaşamışlardır. Ayrıca, montaj esnasında ortaya çıkan bazı sarf malzemeleri gereksiniminin zamanında temin edilememesi de bu gecikmeye neden olmuştur. Diğer bir gecikme nedeni de olumsuz hava koşulları olmuştur. Montaj dış ortamda yapıldığı için, yağmur, kar, rüzgâr gibi olumsuz hava koşulları montajı olumsuz yönde etkilemiş ve geciktirmiştir. 3. Yerli olarak imalatı yaptırılacak teçhizat standart ürünler olmayıp özel imalat gerektirmektedir. Bu teçhizatın imalat sürelerinde ve fiyatlarında risk öngörülmektedir. DAY için yaptırılacak özel imalatlar için deneyimli firma sayısı çok az veya hemen hemen yok gibidir. Pilot-DAY yakma sisteminde imalatların tamamı yerli olarak yaptırılmıştır. Bu kapsamda deneyimli yerli firma bulmakta sorun yaşanmıştır. Deneyimli büyük firmalar, yapılacak olan işin boyutunun kendi iş kapasitelerine göre küçük kalması nedeni ile pilot-DAY sisteminin imalatına ilgi duymamışlardır. İlgilen küçük firmalarla iş yapmak ise, işin boyutunun büyük gelmesi ve/veya konuyla ilgili deneyimsizlikleri nedeniyle büyük bir risk haline gelmiştir. Pilot DAY yakma sisteminde, detay resimleri verilen ekipmanların imalatı daha sorunsuz bir şekilde gerçekleşmiştir. Çünkü buradaki sorumluluk, sistemin detay tasarımını yapan ekipte olmuştur. İmalatçı firmalar genellikle detay resimlerin olduğu imalatları başarılı bir şekilde yapabilmişlerdir. Ancak sorumluluğun paylaşıldığı imalatlarda durum biraz değişmiştir. Bu hem süreye hem de ürünün fiyatına yansımıştır. Örneğin; degazör/kondansör ünitesi, torbalı filtre, pnömatik taşıma sistemi, silolar gibi ünitelerin detay tasarımı işi alan firmaya bırakılmış, ünitelerde bazı sorunlar

68/82

görülmüşse de karşılıklı görüşmeler, tartışmalar ve araştırmalar ile bu imalatlar büyük bir sorun olmadan gerçekleştirilmiştir. Bu sayede, iyi bir imalatçı portföyü oluşturulmuş, hangi ürünün kimler tarafından hangi kapasitelerde yaptırılabileceği konusunda iyi bir deneyim ve birikim oluşturulmuştur. Bu firmalardan ürün alımı da MAM süreçlerine göre gerçekleştirilmiştir. 4.Yurt dışından alınacak ekipmanların da satın alma süreci ve prosesi problem yaratabilmektedir.Örneğin, bazı firmalar satın alınacak cihazın %50 kadarını avans olarak isteyebilmektedir. Bu avansın ödenmesi konusunda sıkıntı yaşanır ise cihazın gelmesi gecikmekte veya gerçekleşmemektedir. Yurt dışından yapılan alımlar süre açısından her zaman problemli olmuştur. Bu alımlarda, yabancı firmaların yerli temsilcileri alım bedelinin önemli bir kısmını peşin avans olarak talep etmişlerdir. TÜBİTAK MAM satın alma süreçlerinde avans olarak verilecek miktar sınırlı olduğundan bu durum her zaman MAM satın alma birimiyle satıcı firmalar arasında uzun yazışma ve tartışmalara neden olmuştur. Ayrıca bu durum, ürünün maliyetine de yansımıştır. Yurt dışından temin edilen önemli ürünlerden bazıları şunlardır: gaz ve toz analiz cihazları, pompalar, fanlar, motorlar, sürücüler, ölçüm aletleri (debimetreler, sıcaklık ve basınçölçerler).. Yurt dışı alımların doğurduğu diğer bir risk unsuru, bu cihazların bozulması durumunda, bunların tamirlerinin ve/veya yedeklerinin temin edilmesinin uzun süre almasıdır. Bu durum özellikle deneysel çalışmalar için önemli bir gecikme kaynağı olabilmektedir. Bu riski azaltmak için pompa, motor gibi fiyatları görece düşük olan cihazlar için yedekli çalışma yoluna gidilebilir. Bunun için bütçe kalemlerinin yeterince esnek olması gerekmektedir. Önceden tahmin edilemeyen nedenlerle projede başlangıçta alınması öngörülenden sayıyı aşan ihtiyaçlar söz konusu olabilmektedir. Bütçenin uygun olması durumunda, küçük cihazlar ve sarf malzemesi için sayı sınırlamasının kaldırılması risklerin azalmasında önemli bir katkı sağlayabilir. 5.Biyokütle ile yapılan benzer araştırmalarda karşılaşılan problemler dikkate alındığında, ülkemizde biyokütle malzemeden yakıt hazırlama konusunda bir sıkıntı vardır. Bu neden ile biyokütle için yakıt hazırlama sisteminde risk öngörülmektedir. Biyokütle hazırlama sistemleri her zaman önemli ve sorunlu sistemlerdir. Projede, önceden dışarıda istenen özelliklerdehazırlanmış biyokütlenin/kütlelerin kullanılması planlanmıştır. Bu nedenle başlangıçta özel bir biyokütle hazırlama sistemi ön görülmemiştir. Ancak projenin ilerleyen aşamalarında projeye müşteri olarak giren Orman Genel Müdürlüğünün istekleri doğrultusunda orman kaynaklı farklı biyokütleler yakıt olarak seçilmiştir. Bu biyokütleler, ormandan toplanmış ve herhangi bir ön hazırlama işlemine tabi tutulmadan proje ekibine teslim edilmiştir. Bunların hazırlanmasında (kurutma, kırma, parçalama) zaman zaman sorunlarla karşılaşılmıştır, ancak proje ekibi ve müşteri kuruluşların işbirliği ile bu sorunlar çözülmüştür. Sonunda istenilen özelliklere sahip yakıt başarılı bir şekilde temin edilmiştir, ancak daha fazla adam gücü harcamak gerekmiştir. 6.Bir veya birkaç cihazın bozulması yedek parçaların zamanında temin edilememesi zaman açısından bir gecikmeye neden olacaktır. Ancak aksaklıklar en kısa sürede giderilmeye çalışılacaktır. Satın alınan cihazların bazı yedek parçaları da cihazla beraber ısmarlanacaktır. Bu neden ile bütçesinin biraz yedekler için paylı olması gerekir. Akışkan yataklı sistemlerin kurulması sırasında birçok cihaz yurt dışından temin edilmiştir. Daha önce de belirtildiği gibi, bunların temininde zorluklarla karşılaşılmıştır. Bu cihazların bir kısmı zaman içinde bozulmuştur. Bunların tamiri edilmesi de sorunlu olmuştur. Örneğin; gaz analizlerinde kullanılan FTIR cihazı, bakımı Türkiye’de yapılamadığı için yurt dışına gönderilmiştir. Tamiri yapılıp geri getirilmesi ve devreye alınması yaklaşık olarak 4 ay sürmüştür. 4. maddede belirtilen diğer cihazlarda da benzer problemlerle karşılaşılmış, onların bakım ve onarımları için de büyük zaman kaybı yaşanmıştır. Bu cihazların bir kısmı yağmur, kar gibi dış hava koşullarından olumsuz bir şekilde etkilenerek arızalanmıştır., Bir elektronik kartın değişmesi için bile uzun süre gerekmiştir. Türkiye’deki yetkili firmalar stoklu çalışmadıkları için bozulan/arızalanan her bir parçayı yurt dışından özel olarak getirmişlerdir. Bu da hem zaman kayıplarına hem de maliyetlerde artışa neden olmuştur. Başlangıçta kritik olarak ön görülen bazı cihazlar yedekli temin edilmiştir. Örneğin ana kazan pompasından iki tane alınmıştır. Zaman içinde bunlardan bir tanesi arızalanmıştır. Yedek devreye alınarak çalışmalar devam edilebilmiştir. Bu konuda çıkarılacak ders, yağmur, kar gibi dış hava koşullarından dolayı arızaların önlenmesi için tüm pilot-DAY sisteminin bir çatı altında olması gerektiğidir. Projede bu konuda ödenek olmadığından böyle bir çözüme gidilememiştir. Yukarıda belirtilen bu risklerin yanı sıra diğer riskler de şu şekilde sıralanmıştır: Projede başlangıçta ön görülmeyen ekipman ve sistemler: Bu ekipmanlar ve/veya sarf malzemeleri projenin tasarımı, imalatı esnasında sonradan ortaya çıkan ihtiyaçlardır. Lab DAY yakma sistemi ve kömür hazırlama sistemi en önemli olanlarıdır. Bu ihtiyaçlar ortaya çıktıkça izleyici ve müşteri kurumlar ile birlikte karar alınmış ve KAMAG onayına sunulmuştur. Ayrıca, montaj ve devreye alma aşamasında ihtiyaç duyulan bazı sarf malzemeleri ve sistemler için de KAMAG onayı alınarak çözüme kavuşturulmuştur. Tüm bu alımlar projenin raporlarında verilmiştir. Projenin B Planı: Ön görülen risklerden dolayı proje takviminde bir gecikme olursa ve belirlenen iş paketleri zamanında bitmez ise PYG kararı ile zamanında TÜBİTAK’ın bilgisine başvurulacaktır ve ek süre talep edilecektir. Yukarıda belirtilen risklerin önemli bir kısmı proje süresince yaşandığı için izleyicilerin ve KAMAG ın yerinde uyarısı, PYG kararı, müşteri kurumların uygun görmesi ile projede iki kez uzatma (10 ay + 8 ay) talep edilmiş, KAMAG grubu bu uzatmayı yerinde ve uygun görmüştür. Proje 36 ay yerine 54 ayda tüm iş paketleri bazında başarılı bir şekilde sonuçlandırılmıştır.

69/82

3.4. Proje Çıktılarının Uygulama Alanları

3.5. Çıktıların Olası Uygulama Alanı ve PSUP Proje’de elde edilen çıktıların kullanım planı PSUP ve varsa PSUP dışındaki planlar ayrıntılı olarak değerlendirilmelidir. Orman Genel Müdürlüğü (OGM), proje sonuçlarını uygulama planı (PSUP) kapsamında bir doküman hazırlayarak (Orman Genel Müdürü tarafından 15 Mayıs 2009 tarihinde imzalı) TÜBİTAK KAMAG grubuna teslim etmiştir. PSUP kapsamında, Orman Genel Müdürlüğü, ihtiyaç duyacağı kapasitede (5 MWe gücüne kadar) bir DAY yakma sistemini projenin sonuçlanmasından itibaren 24 ay içerinde uygulamaya aktarmayı kabul etmiştir. Proje ekibi OGM ile birlikte belirlenmiş olan orman biyokütlelerini hem laboratuar ölçekli hem de pilot ölçekli DAY yakma sisteminde projede belirtilen koşullar altında başarılı bir şekilde yakmış ve deney sonuçlarını rapor halinde vermiştir. Ayrıca bu sonuçlar, müşteri kurumların da katıldığı toplantılarda karşılıklı olarak tartışılmıştır. Proje ekibi proje sözleşmesi kapsamında taahhüt ettiği çalışmaları tamamlamıştır. Proje sonuç raporu ile de tüm çalışmalar bir doküman halinde müşteri kurumlara teslim edilecektir. OGM tarafından TÜBİTAK KAMAG grubuna gönderilen 20 Şubat 2012 tarihli bir yazı ile müşteri kurum olarak proje çıktılarını uygulamaya aktarmayacağını çekinceleri ile birlikte bildirmiştir. 30 Mart 2012 tarihinde TÜBİTAK MAM’da KAMAG grubu, müşteri kurumlar ve izleyiciler ile yapılan proje toplantısında bu konu detaylı bir şekilde görüşülmüş ve tartışılmıştır. Proje ekibi, OGM’nin çekincelerini tek tek cevaplamıştır. Toplantıda; - Kurulacak sistemin ekonomik fizibilitesinin kabul edilebilir seviyede olması durumunda OGM’nin bu tesisi PSUP kapsamında kurması gerekeceği, - Kurulacak sistemin ekonomik fizibilitesinin kabul edilebilir seviyede olmaması durumunda ise OGM’nin bu tesisi kurmaya mecbur edilemeyeceği şeklinde bir görüş ön plana çıkmıştır. Bu kapsamda proje ekibinden sonuç raporu ile birlikte bir fizibilite raporu da vermesi istenmiştir. Proje sonuç raporu ile birlikte orman biyokütleleri için hazırlanmış bir fizibilite raporu da hazırlanmıştır. Hazırlanan bu fizibilite raporu, KAMAG grubu, proje izleyici ve müşteri kurumlar ile birlikte değerlendirilerek nihai bir karar oluşturulacaktır. Projede diğer müşteri kurum olan Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİE), projenin başarılı bir şekilde tamamlanmasını takiben 12 ay içerisinde PSUP kapsamında taahhüt etmiş olduğu işler aşağıda iki madde halinde verilmiştir. -“Proje sonuçlarına istinaden kazanılan teknik bilgiler ve sonuçlar EİE web sayfasında yayınlanacak, seminer, çalıştay, bilimsel yayın gibi yollarla ülke genelinde ilgili sektörün bilinçlendirilmesi için kullanılacaktır. Dolaşımlı akışkan yatakta yakma teknolojilerinin geliştirilmesi, uygulamaya aktarılması ve yaygınlaştırılması için ilgili sektörlerin, bakanlıkların ve sivil toplum kuruluşlarının EİE kanalı ile bilgi edinmelerine vesile olunacaktır”.“Proje sonuçlarının atıl kalmasına engel olmak amacıyla ilgili “ - “Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun” unda yapılacak olan değişikliklerle yenilenebilir enerji kaynaklarının sanayi bazlı yerli üretimi ve kullanımını destekleyici teşvikler de sağlanacaktır”. Bu kapsamda yeni ismi Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü olan EİE himayesinde TÜBİTAK MAM’da Eylül-Ekim 2012 tarihleri arasında proje sonuçlarının anlatılacağı geniş katılımlı bir çalıştayın düzenlenmesi kararlaştırılmıştır. EİE bu kapsamda üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmek üzere çalışmalara başlamıştır. Ayrıca, “Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun” da gerekli değişiklikler yapılmış ve yenilenebilir enerji kaynaklarının sanayi bazlı yerli üretimi ve kullanımını destekleyici teşvikler sağlanmıştır. Bu açıdan Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü (YEGM- eski EIE) PSUP taki sorumluluğunu yerine getirmiştir. PSUP haricinde de projede elde edilen çıktıların kullanılması üzerine çalışmalar devam etmektedir. EÜAŞ ile görüşmeler sürdürülmekte ve EÜAŞ’ın işletme dışı bıraktığı Soma bölgesindeki iki adet 22 MWe kapasiteli termik santralin DAY teknolojisi ile değiştirilmesi konusunda proje görüşmeleri sürdürülmektedir. Ayrıca, özel kazan firmaları ile de görüşmeler devam etmekte, onlarla birlikte endüstriyel boyutta DAY yakma sistemi tarsımı, imalatı, devreye alınması, ön yakma deneylerinin yapılması konusunda proje fikirleri oluşturulmaktadır. Uluslar arası Enerji Ajansı (IEA) yetkililerine de lab ve pilot DAY yakma sistemleri çalışır vaziyette gösterilmiş ve bu sistemlerin uluslar arası platformda tanınması sağlanmıştır. Önümüzdeki yıllarda Türkiye’nin öncelikli Ar-Ge alanlarının başında kömür teknolojileri ön plana çıkmaktadır. Bu kapsamda MAM’da kurulan bu sistemlere talep daha fazla artacaktır.

70/82

3.6. İlgili Projeler Proje’nin başarılı olarak ve öngörülen biçimde kullanılması başka projelerin başarılı olarak gerçekleşmesine bağlı ise, bu projeler hakkında kısa bilgi verilmelidir. DAY projesi başka projelerin başarısına bağlı bir proje değildir. Kendi içerisinde bir bütünlük arzetmektedir.

3.6.1. Sonraki Projeler Proje’nin devamında yapılabilecek başka projeler olabilirse; bu projelerin gerekliliği ve yararları tartışılmalıdır. Proje’nin açılım sağlayabileceği başka projeler ve Proje’de elde edilmiş olan tecrübelerin bu projelerin gerçekleşmesine olası katkıları belirtilmelidir. Proje kapsamında, düşük emisyon ve yüksek verimle kömür ve biyokütlenin ayrı ayrı ve/veya birlikte yakılarak enerji amaçlı kullanılmasına yönelik bir teknoloji geliştirilmiş ve iki farklı ölçekte demo edilmiştir. Projede kurulan demo sistemler ile küçük ve orta ölçekli termik santral uygulamalarına yönelik bilgi paketi oluşturulmuş, bundan sonra yeni kurulacak termik santrallerin tasarımı için bu santrallarda kullanılacak yakıtların ön yakma deneylerinin yapılacağı bir altyapıyı oluşturulmuştur. Daha önceleri, kurulacak termik santrallarda yakılacak kömürlerin ön yakma deneylerinin yapılması, yakıtların yanma karakterizasyonlarının tayini için tonlarca kömür yurt dışındaki firmaların laboratuvarlarına gönderilmekte idi. Bu oldukça külfetli ve pahali bir iştir. Oysa şimdi, bu deneylerin tümü yurt içinde proje kapsamımda kurulan bu DAY tesislerinde yapılabilecektir. Bu teknolojiyi daha da geliştirmek, daha yüksek güçler ve daha farklı yakıtlar için denemek bundan sonra yapılabilecek projeler ile sağlanacaktır. Kömür, biyokütle ve atıklardan çevre dostu enerji üretimi ve bu teknolojinin yaygınlaştırılması, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB), Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı gibi birçok bakanlığın ilgilendiği, önem verdiği ve desteklediği bir alandır. Bu konuları desteklemek amacı ile TÜBİTAK-ARDEB kapsamında enerji alanında çeşitli proje çağrıları yayınlanmaya başlamıştır. İlk öncelikli çağrı ”Kömür Teknolojileri” üzerine olmuştur. Bu çağrının gerekçesi çağrı dokümanında şu şekilde verilmiştir: Ülkemiz; birincil enerji kaynaklarında yaklaşık %73 oranında, enerji teknolojileri açısından da çok daha büyük oranda dışa bağımlıdır. Ayrıca ülkemizin 2011 yılında 98 milyon ton eşdeğer petrol (MTEP) olan enerji arzında özyeterlilik oranı OECD ülkelerine oranla oldukça düşüktür. Bu göstergeler ülkemizde enerji kaynaklarının çeşitliliği ile yerli enerji kaynakların kullanımının artırılması ve verimli kullanımının sağlanması için enerji alanında Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinin ivme kazanmasının anahtar nitelikte olduğunu göstermektedir. ETKB'nın da hedefleri doğrultusunda elektrik üretiminde yerli kömür kaynaklarından mümkün olduğunca faydalanılarak, doğalgazın elektrik üretiminde sahip olduğu payın yüzde 30'a düşürülmesi ve kömürün payının yükseltilmesi öngörülmektedir. Bu kapsamda özellikle kömür ve yenilenebilir enerji teknolojileri alanında teknolojik yetkinlik kazanılması önem kazanmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde artan enerji ihtiyaçları göz önüne alındığında kömür, iklim değişikliği politikaları ne olursa olsun daha uzun yıllar enerji üretimindeki yerini koruyarak ve hatta kullanılma oranını artırarak, enerji üretiminin önemli bir bileşeni olmaya devam edecektir. Ülkemizde yaklaşık 12,6 milyar ton linyit, 1,3 milyar ton taş kömürü rezervi bulunmaktadır. Ülkemiz elektrik üretiminde yerli kömürün payı yaklaşık %20, ithal kömürün ise %7 civarındadır. Ülkemiz kömürlerinden daha temiz ve verimli enerji üretebilmek, yerli kaynakların enerji üretiminde kullanım oranını artırarak enerji güvenilirliğini sağlamak için yerli kömürlerin uzun vadeli kullanımını mümkün kılacak teknolojilerin araştırılması bu çağrı programının temel amacını oluşturmaktadır. Bu amaç doğrultusunda: kömürün kullanım alanları (elektrik üretimi, sanayide kullanımı, katma değeri yüksek sıvı yakıt ve kimyasal üretimi, evsel kullanımı, vb), özelliklerinden kaynaklanan kullanım problemleri ile ulusal ve uluslararası pazar göz önünde bulundurularak ulaşılması gereken hedefler aşağıda ifade edilmiştir: 1.Termik Santral uygulamaları için (200 MW üstü elektrik üretimine yönelik) yakma/gazlaştırma teknolojilerinin geliştirilmesi, 2.İkili ve üçlü üretim (kojenerasyon ve trijenerasyon) uygulamaları için (30 MW altı elektrik, ısı ve/veya soğutmaya yönelik) teknolojilerin geliştirilmesi ve birlikte kullanım (kömür+biyokütle) uygulamalarının yaygınlaştırılması, 3.Kömürden sıvı yakıt, SNG ve kimyasalların üretimine yönelik teknolojilerin geliştirilmesi, 4.Mevcut santrallerde emisyon ve çevresel etkilerin azaltılması ile verim artışına yönelik iyileştirme teknolojileri, 5.Kömürün sanayi ve evsel kullanımına yönelik iyileştirme ve teknolojilerin geliştirilmesi TÜBİTAK ARDEB kapsamında öncelikle belirtilen hedef teknolojiler, proje kapsamında öngörülen hedeflerin de önemli bir kısmını kapsamaktadır. ARDEB’in çağrı konularından “EN 101 Kömür iyileştirme/Hazırlama Teknolojileri” ve “EN0102- Kömür Yakma Teknolojileri” DAY yakma projesi ile direkt ilgili olup oluşturulacak yeni proje grupları ile mevcut altyapıyı da kullanarak yeni Ar-GE projeleri üretme potansiyeli çok yüksektir. Ayrıca TEYDEB kapsamında sanayiye verilmesi planlanan yeni desteklerin başında öncelikli enerji alanı olarak “kömür yakma teknolojileri” düşünülmektedir. TEYDEB kapsamında proje koşullarını belirleme çalışmaları devam etmektedir. Akışkan Yatakta Kömür Yakılması konusunda özel sektörün ilgisi de devam etmektedir.

71/82

EÜAŞ ile birlikte sanayinin de katılımı ile Soma termik santralinde eski teknoloji olarak atıl vaziyette duran 22 MWe kapasiteli pulverize kömür yakma sisteminin yerine DAY yakma teknolojisine dayalı bir teknolojinin kurulması için görüşmeler sürdürülmektedir. Bu proje gerçekleşir ise DAY projesinden elde edilen bilgi birikimi ile özel sektör deneyimi somut bir projeye dönüştürülmüş olacaktır. Proje konusu DAY yakma sistemleri, Tarım Bakanlığının da ilgi alanında olup, Karadeniz Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü ile tarımsal atıkların yakılması ile ilgili proje görüşmeleri sürdürülmektedir. TÜBİTAK bünyesinde açılacak yeni 1007, 1003 ve TEYDEB programları kapsamında çeşitli orman ve zirai ürün atıklarının enerji amaçlı değerlendirilmesi kapsamında çeşitli çağrıların açılması beklenmektedir. Bu kapsamda bakanlıklar ihtiyaçlarını TÜBİTAK’a bildirmeye başlamışlardır. Bunların dışında kömürün hava ile değil, oksijence zenginleştirilmiş hava ile yakılması (OXYCOMBUSTION) da yeni gelişmekte olan teknolojiler arasında önemli yer almaktadır. Havada bulunan %79 oranındaki azotun azaltılması hem azot oksit oluşumlarını kısmen önlemekte, hem de baca gazından CO2 nin ayrılmasını ve Karbon Tutumu (Carbon Capture) işini kolaylaştırmaktadır. Bu proje kasamında kurulan Lab-DAY sistemi bu konunun uygulanabileceği şekilde dizayn edilmiştir. Hemen ek bir proje ile kurulan sistemden ve alt yapıdan yararlanarak bu konuyu çalışmak mümkündür. Yenilenebilir Enerji Kanunu (YEK) kanunu kapsamında biyokütle yakan sistemlere ve yerli kazan imalatına verilen teşvikler de sanayicilerin bu alana yönelmelerinde önemli bir fırsat olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kapsamda MAM’da kurulan DAY yakma sistemlerinin ve bilgi birikiminin önemli projeler oluşturma potansiyeli vardır.

3.6.2. Seri Üretime Yönelik Değerlendirme Proje’de elde edilen çıktıların seri üretime geçirilmesi durumunda, yaşanabilecek güçlükler varsa ayrıntılı olarak

belirtilmelidir.

Proje kapsamında seri bir üretim söz konusu değildir. Proje kapsamında bir yakma tesisi, verilen bir yakıta ve istenilen güce göre baştan sona planlanarak, hesaplanarak tasarlanmaktadır. Bu neden ile parça bazında seri bir üretim oluşması mümkün değildir.

3.7. Diğer Düşünceler ve Ek Bilgiler DAY projesi kapsamında TÜBİTAK MAM’da güzel bir altyapı kurulmuş ve iki farklı yakma sistemi kullanılarak seçilen kömür ve biyokütleler için yanma deneyleri gerçekleştirilmiştir. Kurulan bu alt yapı ve sistemlerin bir örneği Türkiye’de olmadığı gibi dünyada da çok sınırlıdır. Projenin bitiminden sonra da bu altyapı ve sistemlerin daha etkin kullanılması için yeni Ar-Ge ve Tübitak projelerine ihtiyaç vardır. Dünyada bu kapsamda kurulan sistemler uzun vadeli Ar-GE projeleri ile sürekli olarak desteklenmektedir. Nihai teknolojik ürün hedefi ancak uzun süreli Ar-Ge faaliyetleri ile sağlanabilmektedir.

72/82

4. İDARİ VE MALİ RAPOR Bu bölümde projenin son dönemine ilişkin idari ve mali gelişmeler hakkında bilgi verilecektir.

4.1. İDARİ BÖLÜM

4.1.1. Proje Yönetimi ile İlgili Gelişmelerin Değerlendirilmesi

DAY projesinde proje örgütlenme şeması aşağıda verilmiştir. Projede ekibinde 3 kurum yer almıştır: ODTÜ, TÜBİTAK-MAM ve GAMA Güç Sistemleri.

1. Proje yöneticisi Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Aysel Atımtay’dır. Prof. Atımtay 25 Haziran 2011 tarihinde emekli olmuştur. Emekli oluncaya kadar bu görevini proje yöneticisi ve ODTÜ grubu yürütücüsü olarak aktif olarak sürdürmüştür. Prof. Atımtay emekli olduktan sonra projedeki görevini aynı üniversitenin Makine Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Hüseyin Vural’a devretmiştir. Ancak, Prof. Dr. Aysel Atımtay emekli olduktan sonra da projenin başarılı bir şekilde yönetilmesi ve bitirilmesi için projeye verdiği desteği aktif bir şekilde sürdürmüştür.

2. TÜBİTAK-MAM tarafının proje yürütücüsü Doç. Dr. Hayati Olgun, MAM’daki sistemlerin kurulmasını, deneylerin organizasyonunu sağlamıştır. Tüm alımlar ve ihaleler MAM tarafından yapıldığından Dr. Hayati Olgun projeye çok büyük bir katkı sağlayarak büyük sorumluluklar üstlenmiştir. Ekibini çok iyi organize etmiş ve onların da bu işi öğrenmesini sağlamıştır. Sistemlerin kurulması sırasında imalat yapabilecek tüm firmalarla ayrı ayrı görüşmüş, istenilen özellikte ve kalitede işlerin yapılmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Deneyler sırasında, özellikle pilot sistemdeki deneylerin yapılması ve yönetilmesini başarı ile idare etmiştir.

3. Projenin üçüncü ortağı GAMA Güç Sistemleri olup proje yürütücüsü Makine Mühendisi Gerçek Bardakçıoğlu, proje süresince proje ekibine desteğini sağlamıştır. Pilot DAY yakma sisteminin otomasyonunun organizasyonu, ekipmanlarının kontrolü, trip koşullarının belirlenmesi, ilk devreye alma çalışmalarında tecrübeli personelini proje ekibi ile birlikte çalıştırmıştır.

Proje kapsamında hem MAM tarafında, hem de ODTÜ tarafında birer danışman hoca görev almıştır. MAM Danışmanı Dr. İbrahim Gülyurtlu’ile DAY yakma sisteminin ilk kavramsal tasarımı yapılmıştır. ODTÜ tarafı proje danışmanı Prof. Dr. W. Nowak ile de görüşmeler yapılmış, kendisi sistemi yerinde görmüş, DAY yakma sisteminin montajı öncesi sistem üzerinde görmüş olduğu eksiklikleri proje ekibi ile paylaşmıştır. Ayrıca projede TÜBİTAK-MAM personeli olarak gözüken İTÜ öğretim üyesi Prof. Dr. Hüsnü Atakul proje elemanı olması yanında danışmanı olarak da projeye büyük katkı sağlamıştır. Bütün proje ekibi, proje süresince son derece uyumlu ve birlikte çalışmıştır. Periyodik PYG toplantıları yapılarak projedeki gelişmeler, sıkıntılar görüşülmüş önemli kararlar birlikte alınmış ve uygulanmıştır. PYG toplantılarının bir kısmı Ankara’da, bir kısmı gerektiğinde sistemi de yerinde görmek için TÜBİTAK-MAM Enerji Enstitüsünde yapılmıştır. PYG toplantılarının büyük bir kısmına proje izleyicileri ve müşteri Kurumlar da davet edilmiştir. Onların da projenin yürümesi safhasında görüşleri alınmış, bu görüşler ışığında proje çalışmalarına devam edilmiştir. Ayrıca, zaman zaman KAMAG’dan da projeyi takip eden uzman Atıl Büyükburç ve Grup Sekreteri Mustafa Ay’ da yapılan toplantılara katılmıştır. Projenin başlangıcında Müşteri Kurum Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİE) idi. Ancak, projenin başlangıcından bir sene sonra KAMAG in ve İzleyicilerin isteği üzerine projeye yeni bir Müşteri Kurum katılmıştır. Bu Kurum da orman artık maddelerini yakarak enerji üretmek isteyen Orman Genel Müdürlüğü (OGM) olmuştur.

Proje Bütçesinin Yönetilmesi: Proje Bütçesi, projede yer alan yürütücü kurumlar arasında zaten proje önerisine göre paylaşılmış idi. Yürütücü

ODTÜ/Çevre Mühendisliği Bölümü

(Prof. Dr. Aysel Atımtay)

ODTÜ/Çevre Mühendisliği Bölümü (Prof. Dr. Aysel Atımtay

TÜBİTAK MAM Enerji Enstitüsü

(Doç. Dr. Hayati Olgun)

GAMA Güç Sistemleri Mühendislik ve Taahhüt A.Ş.

(Gerçek Bardakçıoğlu)

Danışman Prof. Dr. W. Nowak

Danışman Prof. Dr. İbrahim Gülyurtlu

73/82

Kurumlar bu bütçe sınırlamasına sadık kalmışlar ve proje bitiminde proje bütçesi artan (+) bir miktar bütçe ile kapanmıştır. Bu kapsamda TÜBİTAK MAM bütçesiden 97.074 TL, ODTÜ bütçesinden 30.710 TL harcanamayan para TÜBİTAK’ a kalmıştır. Projenin 36 ay süresi bittikten sonra 10 + 8 ay olmak üzere iki kez uzatma alınmış, ancak bu uzatma süreleri için TÜBİTAK’ tan Ek Bütçe alınmamış, mevcut bütçe olanakları ile idare edilmiştir. Proje bütçesinde, tüm alımlar ya üç teklif alınarak, ya da KİK‘na göre, ihale gerektiğinde de ihale açarak yapılmıştır. Proje bütçesinin özenli olarak kullanılmasına çok dikkat edilmiş, gereksiz masraflardan kaçılmıştır. Kurallar ve Yönetmeliklere harfiyle uyulmasına azami dikkat gösterilmiştir.

4.1.2. Projeye Taraf Olan Kurum/Kuruluşlarla İlgili (varsa) Sorunların Değerlendirilmesi

Proje kapsamında proje ortakları, KAMAG grubu, müşteri kurumlar ve izleyiciler ile birlikte herhangi bir çözülemez sorun yaşanmamıştır. Projedeki gelişmeler, sorunlar birlikte tartışılmış ve çözüm önerileri ortaya konmuş ve birlikte kararlar alınmıştır. Tüm proje ailesi projenin başından sonuna kadar güzel bir uyum içerisinde çalışmıştır.

4.1.3. Proje Personeli Değişiklikleri (Rapor döneminde, yeni alınan, ayrılan, görevi değişen, proje önerisinde adı belli olmayıp rapor dönemi içinde belli olan vb. her türlü personel değişiklikleri ve gerekçeleri yazılmalıdır. Her bir yürütücü kuruluş için ayrı tablo hazırlanmalıdır)

PROJE PERSONELİ DEĞİŞİKLİK TABLOSU

Yürütücü Kuruluş Adı:

T.C. Kimlik No

Adı, Soyadı

Projedeki Görevi(*)

Çalıştığı Kurum

/Kuruluş

Çalıştığı Kurumdaki

Görevi

Ödeme Durumu

(**)

Katılım Tarihi

Ayrılış Tarihi

Ayrılma Nedeni

Açıklama (***)

38662736326 Berrin Engin

Uzman Araştırmacı

TÜBİTAK MAM

Uzman Araştırmacı Ücret 15.11.2008

16696275158 Ufuk Kayahan Araştırmacı TÜBİTAK

MAM Araştırmacı Ücret 15.11.2008

28343048350 Metin Eker Teknisyen TÜBİTAK

MAM Teknisyen Ücret 15.04.2009

32546216706 Sinan Özer Teknisyen TÜBİTAK

MAM Teknisyen Ücret 15.04.2009

16451314870 Azmi Yazar

Başuzman Araştırmacı

TÜBİTAK MAM

Başuzman Araştırmacı - 01.09.2007 .

Alper Ünlü TÜBİTAK MAM Araştırmacı Ücret 15.11.2008

Onur Akpulat

Sözleşmeli Personel ODTÜ Çevre Y.

Müh. Ücretli 01.09.2007 1.12.2009 Kısa

dönem askerlik

15352015428 Eda Çetinkaya

Sözleşmeli Personel ODTÜ Çevre Y.

Müh. Ücretli 25.01.2010 1.10. 2010

Doktora bursu

kazanarak Kanada’ya

gitmiştir

.

24005097940 Mustafa Can ÇELEBİ

Sözleşmeli Personel ODTÜ Kimya Müh. 1815.-TL 15.07.2009 14.07.2011

Yurt dışı doktora bursu kazandığı için

54766349644 E.Merve ÇÖMLEKÇİOĞLU

Sözleşmeli Personel ODTÜ Çevre Müh. 1888.-TL 14.01.2001 1.03.2012 Proje bittiği

için

Eda Çetinkaya yerine alındı

42712494722 Burak KAMALI

Sözleşmeli Personel ODTÜ Kimya Müh. 1815.-TL 10.09.2011 1.03.2012 Proje bittiği

için

Mustafa Can Çelebi yerine alındı

(*) Araştırmacı, yürütücü, bursiyer veya yardımcı personel yazılmalıdır. Bursiyerler için eğitim bilgisini (yüksek lisans, doktora veya doktora sonrası) parantez içinde mutlaka belirtiniz. (**) Geçici personel ise ücret, bursiyer ise burs, araştırmacı ise PTİ yazılmalıdır. (***) Bu kısma ayrılan personel yerine giren proje personeli adı soyadı yazılmalıdır. Ayrıca listeye bilgileri eklenmelidir.

74/82

4.2. MALİ BÖLÜM

RAPOR DÖNEMİ

Fasıllar Sözleşmedeki

Ödenek (A)

Onaylanan Ek Ödenek

(B)

Toplam Ödenek (A+B)

Toplam Gerçekleşen

Harcama (C)

Harcama Oranı

C/(A+B)

Kalan Ödenek

[(A+B)-C] Proje Teşvik İkramiyesi 0 Geçici İşçi Ücretleri 57,932.93 Bursiyer Giderleri 0 Sarf Malzemesi Giderleri 49,591.97 Seyahat Giderleri 3,301.66 Hizmet Alımı Giderleri 53,743.77 Makine/Teçhizat Giderleri 31,716.84 Kurum Hissesi 34,144.84

Toplam 230,432.01

75/82

4.2.1. Bütçe (EK-D ‘da verilen Excel formatındaki bütçe tablosu doldurulmalıdır. Bütçe fasıllarında dönem içinde yapılan harcama kalemlerine ilişkin diğer açıklamalar (yurt dışı seyahat harcamaları bilgisi gibi) bu bölüme yazılmalıdır.) AÇIKLAMA:

4.2.2. Harcan(a)mayan Kalemlere İlişkin Açıklamalar (Bu bölümde, rapor döneminde harcanması planlanmış ve proje önerisinde yer alan ancak harcama/sipariş yapılmayan kalemler -Teçhizat, Sarf, Personel, Hizmet Alımı, Seyahat vb.- maddeler halinde sıralanmalı ve harcanmama nedenleri açıklanmalıdır.) AÇIKLAMA: Ek süre harcamaları kapsamında İş Makinesi Kiralama için talep edilen 15000 TL'nin 11000 TL'si vinç kiralama için kullanılmıştır. Öngörülenden daha az vinç kullanılmıştır. Sarf malzeme (kömür, biyokütle, boru ve bağlantı elemanları) için öngörülen tutarın 7855 TL kadarı kullanılamamıştır. Revizyon kapsamında pilot DAY'da yakılması öngörülen kömür ve biyokütle numunelerinden daha az hammaddeye ihtiyaç olmuştur.

5. EKLER (Raporun ana metni içinde geçmeyip, rapora eklenmesi gereken tablo, diğer bilgi, düzenlenmiş anket gibi kısımlar bu bölüme eklenmelidir.) EK-A Bütçe Tabloları (MS-Excel formatındaki tabloları http://www.tubitak.gov.tr/1007 adresinde “kabul edildikten

sonra gerekli formlar” bölümünden indirilmelidir.)

Tablo 1. Genel Bütçe Tablosu Tablo 2. Yürütücü Kuruluş Bazında Bütçe Tablosu Tablo 3. Taahhüt Edilen Harcamaya İlişkin Detay Tablosu Tablo 4. Personel Harcamaları Tablosu

EK-B Transfer Takip Sisteminden (http://www.tubitak.gov.tr/tts ) Bütçe ve Yardımcı Defter Raporu

(Çıktısı alınmadan, yalnızca dijital kopya olarak gönderilebilmektedir.) EK-C Yeminli Mali Müşavirlik Proje Harcamaları Değerlendirme ve Tasdik Raporu (Yalnızca Vakıf Üniversiteleri ve Özel Kuruluşlar için söz konusudur.) EK-D PSUP Revizyonu (Doküman http://www.tubitak.gov.tr/1007 adresinden indirilebilmektedir.)

EK-E. Müşteri Kuruma Devredilecek Malzeme/Ürün Listesi MÜŞTERİ KURUMA DEVREDİLECEK MALZEME/ÜRÜN LİSTESİ (*)

SIRA NO

MALZEME/ÜRÜN CİNSİ (**)

ADI/ MODELİ ADEDİ

KULLANIM AMACI

TAHMİNİ DEĞER (***)

İŞLETİM MALİYETİ(****)

DEVREDECEK YÜRÜTÜCÜ KURUM/KURULUŞ

(*) 1007 Programı idari ve mali esasları gereği aylık işletme maliyeti gerektiren bu ürünlerin proje bitiminden önce müşteri kuruma devredilmesi gerekmektedir. (**) Proje kapsamında satın alınan ya da üretilen ve müşteri kuruma devredilecek taşınır mal, sistem, yazılım, teçhizat v.b., sınıflandırılarak belirtilmesi gerekmektedir. (***) Proje kapsamında satın alınanların fatura bedeli, proje sürecinde oluşan ürünlerin ise tahmini maliyeti yazılmalıdır. (****) Proje sonuçlandıktan sonra gerekli aylık işletim giderleri (enerji, iletişim, abonelik, iş gücü vb. diğer giderler).

EK-F Proje Değerlendirme Anketi ODTÜ

1. Daha önce Ar-Ge projesi yaptınız mı? A. EVET (6) B. HAYIR

2. Daha önce 1007 Programı kapsamında desteklenen projeniz var mı?

A. EVET (....... Sayısını belirtiniz.) B. HAYIR

A. GENEL DEĞERLENDİRME

1. Projeyi, başlangıçta belirlenen hedefleri ve hedeflerin gerçekleşme durumu açısından değerlendirerek, projeniz ve proje süreci açısından uygun olan ifadeleri işaretleyiniz.

Proje Amaçları Başlangıçta

belirlenen hedef (1)

Gerçekleşme Durumu

(2) 1 Yeni ürün geliştirilmesi 2 Mevcut ürünlerin iyileştirilmesi 3 Yeni süreçlerin geliştirilmesi 4 Mevcut süreçlerde iyileştirme 5 Prototip veya pilot işletme kurulması 6 Teknik/operasyonel sorunların çözülmesi 7 Yeni lisans başvurusu 8 Yeni patent başvurusu 9 Yeni piyasalara açılma 9.1 Türkiye’de 9.2 Avrupa’da 9.3 Diğer ülkelerde 10 Bilimsel yayınlar 11 Yeni bilgi ve beceri geliştirilmesi 12 Yönetim ve iş kalitesinin artırılması 13 Diğer kuruluşlar ile stratejik sınai ittifaklar kurulması 14 Üniversiteler ve araştırma kurumları ile yeni bağlar kurmak veya

mevcut bağları güçlendirmek

15 Diğer (Türkiyede yeni bir teknoloji uygulaması yapmak ve bu teknoloji ile ilgili bilgi paketi-know how oluşturmak) .Belirtiniz)

2. Aşağıda belirtilen projenin yürütülmesinde karşılaşılan muhtemel zorluklardan projenizle ilgili olduğunu düşündüklerinizi işaretleyiniz. Bunlar dışında karşılaşılan zorlukları lütfen belirtiniz.

Yaşanan Zorluklar

1 Teknik zorluklar 2 Finansman kaynaklarının yetersizliği 3 Müşteri Kurum hedeflerinin değişmesi 4 Müşteri Kurum stratejisinin değişmesi 5 Müşteri Kurum üst yönetiminin gereken desteği vermemesi 6 Müşteri Kurum içi bürokratik işleyiş 7 Gerekli alt yapının kurulamamış olması 8 Proje iş planının iyi hazırlanmamış olması 9 Proje hedeflerinin değiştirilmesi 10 Ar-Ge Yardımı sürecinde yaşanan olumsuzluklar 11 Diğer(....Kamu Ihale Kanunu................Belirtiniz)

78/82

B. PROJE SÜRESİ VE İNSAN KAYNAĞI DEĞERLENDİRMESİ 1. Proje süresi açısından, belirlenen proje süresi, başlangıç ve bitiş tarihleri ile gerçekleşen proje süresi, başlangıç ve bitiş tarihleri arasında fark varsa belirtiniz. Fark (Ay) Proje Süresi (Ay) (Verilen ek süre) 18 Başlangıç Tarihi 1.09.2007 Bitiş Tarihi 1.03.2012 2. Beklenen proje süresi ile gerçekleşen proje süresi farklı ise, ek süre ihtiyacı doğuran nedenlerden projenize uygun olduğunu düşündüklerinizi işaretleyiniz.

1 Alet, donanım vb. temininde gecikme 2 Proje hedeflerinde değişiklik 3 Beklenen sürede yanlışlık 4 Finansal güçlük yaşanması 5 Nitelikli eleman sıkıntısı 6 Alt yapıdaki yetersizlikler 7 Hizmet alımında aksamalar 8 Ar-Ge Yardımı sürecinde yaşanan aksamalar 9 Personel değişiklikleri 10 Diğer ( Kamu Ihale Kanunu. ) Belirtiniz)

C. MALİYET DEĞERLENDİRMESİ

1. Öngörülen ile harcanan tutarlar arasındaki farklılıkların nedenlerini işaretleyiniz.

1 Proje maliyet planlamasının yapılmaması 2 Proje süresinin uzaması 3 Proje hedeflerinde değişiklik yapılması 4 Öngörülmeyen harcamalar olması 5 Harcama öngörülerinin yanlış yapılması 6 Diğer (....Proje bütçesi yeterli idi ve biraz arttı).....Belirtiniz

D. AR-GE DESTEĞİ UYGULAMASI DEĞERLENDİRMESİ

1. Ar-Ge Yardımı için başvuru yapmanızın nedenlerini işaretleyiniz.

1 Projenin yürütülmesi için gerekli finansal kaynak olduğu için 2 Prestij kazandırdığı için 3 Diğer iç ve dış mali kaynaklara ulaşabilmek için 4 Araştırma kurumları ile işbirliği oluşturduğu için 5 Ar-Ge yönetimini kurumsallaştırmak için 6 Ar-Ge projesinin niteliğini doğrulamak için 7 Diğer (............................................................................Belirtiniz)

2. Ar-Ge Yardımı uygulamasında karşılaşılan olumsuzlukları işaretleyiniz.

1 Hiçbir olumsuzlukla karşılaşılmadı 2 Hakem/İzleyici ile iletişimsizlik 3 Proje dokümanının hazırlanmasında zorluk 4 Değerlendirme ve izleme sürecinin uzunluğu

79/82

5 Değerlendirmenin yetersizliği 6 TUBİTAK’ın çalışma anlayışı 7 Ödemelerin gecikmesi 8 Diğer (...PTİ ödemelerinin gecikmesi).............Belirtiniz)

3. Ar-Ge Yardımı olmasaydı projenizi yürütecek miydiniz? A. EVET (Lütfen aşağıdaki soruyu cevaplayınız.) B. HAYIR

3.a. Desteğin olmadığı durumda proje bütçenizin büyüklüğü ne olurdu?

A. Aynı B. Daha küçük (%..... Belirtiniz.) C. Daha Büyük (%..... Belirtiniz.)

4. Önümüzdeki üç yıl içinde yeni Ar-Ge projeleri yapmayı planlıyor musunuz? A. EVET (Lütfen Soru 4.b’yi cevaplayınız.) B. HAYIR (Lütfen Soru 4.a’yı cevaplayınız.)

4.a. Neden yeni Ar-Ge projeleri yapmayı düşünmüyorsunuz?

1 Finansal kaynaklar yetersiz olduğu için 2 Ekonomik belirsizlik fazla olduğu için 3 Ar-Ge çalışmalarından beklenen yarar sağlanmadığı için 4 Teknik eleman ve Ar-Ge altyapı yetersiz olduğu için 5 Firma üst yönetiminin Ar-Ge çalışmalarına ilgisiz olması 6 Teknik risklerin yüksek olması 7 Uygun işbirliklerinin oluşturulmasında zorluklar 8 Diğer (............................................................................Belirtiniz)

4.b. Önümüzdeki üç yıl içinde yeni Ar-Ge projelerine başlamayı planlıyorsanız, bu projeler için Ar-Ge Yardımına

başvurmayı düşünüyor musunuz?

A. EVET B. HAYIR (Lütfen Soru 4.b.1’i cevaplayınız.)

4.b.1. Ar-Ge yardımı almak istemiyorsanız nedenlerini işaretleyiniz.

1 Destek yetersiz olduğu için 2 Destek uygulamasında aksaklıklar olduğu için 3 Ticari bilgileri açıklamamak için 4 Diğer (............................................................................Belirtiniz)

80/82

TÜBİTAK MAM Enerji Enstitüsü 1. Daha önce Ar-Ge projesi yaptınız mı?

A. EVET B. HAYIR

3. Daha önce 1007 Programı kapsamında desteklenen projeniz var mı?

A. EVET (5) B. HAYIR

E. GENEL DEĞERLENDİRME

3. Projeyi, başlangıçta belirlenen hedefleri ve hedeflerin gerçekleşme durumu açısından değerlendirerek, projeniz ve proje süreci açısından uygun olan ifadeleri işaretleyiniz.

Proje Amaçları Başlangıçta

belirlenen hedef (1)

Gerçekleşme Durumu

(2) 1 Yeni ürün geliştirilmesi 2 Mevcut ürünlerin iyileştirilmesi 3 Yeni süreçlerin geliştirilmesi 4 Mevcut süreçlerde iyileştirme 5 Prototip veya pilot işletme kurulması 6 Teknik/operasyonel sorunların çözülmesi 7 Yeni lisans başvurusu 8 Yeni patent başvurusu 9 Yeni piyasalara açılma 9.1 Türkiye’de 9.2 Avrupa’da 9.3 Diğer ülkelerde 10 Bilimsel yayınlar 11 Yeni bilgi ve beceri geliştirilmesi 12 Yönetim ve iş kalitesinin artırılması 13 Diğer kuruluşlar ile stratejik sınai ittifaklar kurulması 14 Üniversiteler ve araştırma kurumları ile yeni bağlar kurmak veya

mevcut bağları güçlendirmek

15 Diğer (Türkiyede yeni bir teknoloji uygulaması yapmak ve bu teknoloji ile ilgili bilgi paketi-know how oluşturmak) .Belirtiniz)

4. Aşağıda belirtilen projenin yürütülmesinde karşılaşılan muhtemel zorluklardan projenizle ilgili olduğunu düşündüklerinizi işaretleyiniz. Bunlar dışında karşılaşılan zorlukları lütfen belirtiniz.

Yaşanan Zorluklar

1 Teknik zorluklar 2 Finansman kaynaklarının yetersizliği 3 Müşteri Kurum hedeflerinin değişmesi 4 Müşteri Kurum stratejisinin değişmesi 5 Müşteri Kurum üst yönetiminin gereken desteği vermemesi 6 Müşteri Kurum içi bürokratik işleyiş 7 Gerekli alt yapının kurulamamış olması 8 Proje iş planının iyi hazırlanmamış olması 9 Proje hedeflerinin değiştirilmesi 10 Ar-Ge Yardımı sürecinde yaşanan olumsuzluklar 11 Diğer(....Kamu Ihale Kanunu................Belirtiniz) F. PROJE SÜRESİ VE İNSAN KAYNAĞI DEĞERLENDİRMESİ 3. Proje süresi açısından, belirlenen proje süresi, başlangıç ve bitiş tarihleri ile gerçekleşen proje süresi, başlangıç ve bitiş tarihleri arasında fark varsa belirtiniz.

81/82

Fark (Ay) Proje Süresi (Ay) (Verilen ek süre) 18 Başlangıç Tarihi 1.09.2007 Bitiş Tarihi 1.03.2012 4. Beklenen proje süresi ile gerçekleşen proje süresi farklı ise, ek süre ihtiyacı doğuran nedenlerden projenize uygun olduğunu düşündüklerinizi işaretleyiniz.

1 Alet, donanım vb. temininde gecikme 2 Proje hedeflerinde değişiklik 3 Beklenen sürede yanlışlık 4 Finansal güçlük yaşanması 5 Nitelikli eleman sıkıntısı 6 Alt yapıdaki yetersizlikler 7 Hizmet alımında aksamalar 8 Ar-Ge Yardımı sürecinde yaşanan aksamalar 9 Personel değişiklikleri 10 Diğer ( Kamu Ihale Kanunu. ) Belirtiniz)

G. MALİYET DEĞERLENDİRMESİ

1. Öngörülen ile harcanan tutarlar arasındaki farklılıkların nedenlerini işaretleyiniz.

1 Proje maliyet planlamasının yapılmaması 2 Proje süresinin uzaması 3 Proje hedeflerinde değişiklik yapılması 4 Öngörülmeyen harcamalar olması 5 Harcama öngörülerinin yanlış yapılması 6 Diğer (....Proje bütçesi yeterli idi ve biraz arttı).....Belirtiniz

H. AR-GE DESTEĞİ UYGULAMASI DEĞERLENDİRMESİ

2. Ar-Ge Yardımı için başvuru yapmanızın nedenlerini işaretleyiniz.

1 Projenin yürütülmesi için gerekli finansal kaynak olduğu için 2 Prestij kazandırdığı için 3 Diğer iç ve dış mali kaynaklara ulaşabilmek için 4 Araştırma kurumları ile işbirliği oluşturduğu için 5 Ar-Ge yönetimini kurumsallaştırmak için 6 Ar-Ge projesinin niteliğini doğrulamak için 7 Diğer (............................................................................Belirtiniz)

3. Ar-Ge Yardımı uygulamasında karşılaşılan olumsuzlukları işaretleyiniz.

1 Hiçbir olumsuzlukla karşılaşılmadı 2 Hakem/İzleyici ile iletişimsizlik 3 Proje dokümanının hazırlanmasında zorluk 4 Değerlendirme ve izleme sürecinin uzunluğu

82/82

5 Değerlendirmenin yetersizliği 6 TUBİTAK’ın çalışma anlayışı 7 Ödemelerin gecikmesi 8 Diğer (...PTİ ödemelerinin gecikmesi).............Belirtiniz)

4. Ar-Ge Yardımı olmasaydı projenizi yürütecek miydiniz?

A. EVET (Lütfen aşağıdaki soruyu cevaplayınız.) B. HAYIR

3.a. Desteğin olmadığı durumda proje bütçenizin büyüklüğü ne olurdu?

A. Aynı B. Daha küçük (%..... Belirtiniz.) C. Daha Büyük (%..... Belirtiniz.)

5. Önümüzdeki üç yıl içinde yeni Ar-Ge projeleri yapmayı planlıyor musunuz? A. EVET (Lütfen Soru 4.b’yi cevaplayınız.) B. HAYIR (Lütfen Soru 4.a’yı cevaplayınız.)

4.a. Neden yeni Ar-Ge projeleri yapmayı düşünmüyorsunuz?

1 Finansal kaynaklar yetersiz olduğu için 2 Ekonomik belirsizlik fazla olduğu için 3 Ar-Ge çalışmalarından beklenen yarar sağlanmadığı için 4 Teknik eleman ve Ar-Ge altyapı yetersiz olduğu için 5 Firma üst yönetiminin Ar-Ge çalışmalarına ilgisiz olması 6 Teknik risklerin yüksek olması 7 Uygun işbirliklerinin oluşturulmasında zorluklar 8 Diğer (............................................................................Belirtiniz)

4.b. Önümüzdeki üç yıl içinde yeni Ar-Ge projelerine başlamayı planlıyorsanız, bu projeler için Ar-Ge Yardımına

başvurmayı düşünüyor musunuz?

A. EVET B. HAYIR (Lütfen Soru 4.b.1’i cevaplayınız.)

4.b.1. Ar-Ge yardımı almak istemiyorsanız nedenlerini işaretleyiniz.

1 Destek yetersiz olduğu için 2 Destek uygulamasında aksaklıklar olduğu için 3 Ticari bilgileri açıklamamak için 4 Diğer (............................................................................Belirtiniz)

proje sonuÇ raporu 105g023 alt proje noları: 107g049, … · 2012-06-13 · güçler ve daha...

Documents