Promocja zdrowia na tlemedycyny społecznej.

Dr Zbigniew Pierożek

Pojęcie medycyny społecznej powstało w XIX wieku,ulegając w miarę upływu czasu przemianom.

Uwaga jest koncentrowana na rozpatrywaniu zależnościstanu zdrowia populacji ludzkiej od różnych zmiennych

społecznych i wynikających stąd potrzeb.

Głównym zagadnieniem zdrowia publicznego jest organizacjaopieki zdrowotnej i zarządzanie ochroną zdrowia.

Począwszy od lat sześćdziesiątych termin „medycyna społeczna" upowszechnił się szeroko w Polsce, odpowiadając w znacznym

stopniu używanemu określeniu„zdrowie publiczne" (public health).

Zasięg tematyczny zdrowia publicznego obejmujecałą problematykę zdrowia populacji.

Dotyczy to oceny stanu zdrowia ludności i funkcjonowaniasystemu opieki zdrowotnej.

Zapobieganie chorobom i promocja zdrowia stanowi jedenz najważniejszych obszarów zainteresowań w medycynie społecznej.

Medycyna społeczna definiowana jest jako inspirowana medycznie działalność na rzecz zdrowia w szerszej skali społecznej.

Starania o dobry stan zdrowia społeczeństwa są bezpośredniolub pośrednio podejmowane w różnych sektorach

życia społecznego odpowiedzialnych zapomnażanie i dystrybucję dochodu narodowego,

edukację i wychowanie.

Medycynę społeczną charakteryzuje rozpatrywanie zagadnień zdrowotnych w makroskali:

a) badania stanu zdrowia ludności i jego uwarunkowań,

b) analiza występujących trendów sytuacji zdrowotneji jej prognozowanie,

c) ocena efektywności poszczególnych działań na rzecz zdrowia,

d) wyznaczanie kierunków ochrony zdrowia stosowniedo aktualnych potrzeb społecznych

i możliwości ich zaspokojenia.

W zadaniach medycyny społecznej zawarte jest tworzeniepodstaw teoretycznych dla działań w ochronie zdrowia.

Podstawą jest nowoczesna wiedza o człowieku, wspierająca sięna dyscyplinach medycznych i behawioralnych.

W realizacji zadań medycyny społecznej istotny jest udział różnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych:

a) epidemiologia,b) demografia,

c) higiena,d) statystyka medyczna,

e) ekonomika ochrony zdrowia,f) nauki o zarządzaniu,

g) ukierunkowane na zagadnienia ochrony zdrowiaprawodawstwo i nauki społeczne(socjologia, psychologia społeczna).

Medycyna społeczna przetwarza dorobek dyscyplin medycznychi pozamedycznych w celu lepszego poznawania

stanu zdrowia ludności, jego uwarunkowań i możliwości poprawy,co powinno służyć dokonywaniu prawidłowych wyborów

w różnego typu działaniach prozdrowotnych.

W Polsce działania w zakresie medycyny społecznej podejmowane były już w okresie przed II wojną światową.

Obecnie działalność taką prowadzą powołane odpowiednie katedryi instytuty uczelniane w akademiach medycznych

oraz innych placówkach(wydzielone działy w instytutach resortowych,

Centrum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia).

Okoliczności, które poszerzają zainteresowania społecznew dyscyplinach klinicznych:

1) problem zdrowotny staje się szczególnie istotny ze społecznego punktu widzenia (duża częstość występowania choroby, wywoływanie

znacznych strat społecznych),

2) zwalczania choroby nie jest wystarczającym działaniem o charakterze głównie leczniczym,

3) znane są metody i zasady organizacyjne służące opanowywaniu choroby o charakterze masowym poprzez działania prewencyjne.

W całokształcie działań z zakresu ochrony zdrowia dobrze prowadzone zapobieganie i promocja zdrowia

przynoszą największe korzyści.

Uzyskujemy to przy niewspółmiernie niższych kosztachw porównaniu do nakładów ponoszonych na lecznictwo.

Myśl o umacnianiu zdrowia i zapobieganiu chorobom towarzyszyła człowiekowi od niepamiętnych czasów.

Najpierw stosowano w tym celu środki magiczne ale już czasy starożytne dostarczają wielu przykładów działań służących zdrowiu (dbałość o czystość ciała i odzieży, odpowiedni dobór produktów spożywczych,

sposobów ich przetwarzania, unikanie zakażeń).

W starożytnym Egipcie dostrzegano rolę wody, a także ludzkich wydalin w upowszechnianiu się niektórych chorób.

Stosowano oczyszczanie wody za pomocą filtracji, starano sięo sprawne usuwanie wydalin.

Istniały instytucje nadzoru nad stanem sanitarno-higienicznym siedlisk ludzkich, co świadczy o łączeniu problemów

środowiskowych z medycyną już w najdawniejszych czasach.

Przepisy higieniczne u Żydów były w dużym stopniuzapożyczone od Egipcjan.

Zostały one rozbudowane w Pięcioksięgu Mojżesza,w którym zawarto szczegółowe opisy postępowania chroniącego

jednostkę oraz społeczność przed chorobamii innymi niepomyślnymi zdarzeniami.

W starożytnej Grecji wiele spraw dotyczących zdrowia obywateli było regulowanych przepisami państwowymi.

Wodociągi doprowadzające wodę z gór, ogólnie dostępnełaźnie przyczyniały się do podniesienia stanu higieny publicznej

w miastach greckich.

Duży nacisk kładziono również na wychowanie fizycznepoprzez ćwiczenia gimnastyczne, gry i zawody sportowe.

Kultura sanitarna Grecji została odziedziczona przez Rzymian.

Istniał tam urząd edyla sprawującego nadzórnad warunkami sanitarnymi.

Budownictwo akweduktów upowszechniło sięna dużych obszarach Europy,

należących do Imperium Rzymskiego.

Zgodnie z pierwotną, kosmologiczną koncepcją człowiekauznawano, że człowiek jest naturalną częścią przyrody.

Zdrowie wynikało z harmonijnego współdziałania wszystkich składników ciała ludzkiego między sobą

i środowiskiem zewnętrznym.

Poglądy te znalazły odbicie w pismachnajznakomitszego lekarza starożytności Hipokratesa.

Według Hipokratesa zdrowie miała zapewniać równowagamiędzy czterema płynami organizmu: krew, śluz, żółć i czarna żółć.

Na stan tej równowagi wpływały również czynniki środowiskowe (traktat Hipokratesa O powietrzu, wodach i klimatach).

Platon i Arystoteles ukazali samodzielny byt intelektui pierwiastków duchowych u człowieka.

Według Platona na zdrowie wpływają nie tylkoróżne bodźce zewnętrzne, ale także

emocje i posiadana wiedza.

Arystoteles dostrzegał etyczny wymiar zdrowia łącząc je z cnotą.

Rozumny tryb życia (nazywany dietetyką), jako droga do zdrowiaznalazł wsparcie wśród wpływowych myślicieli

i lekarzy starożytnego Rzymu.

Cornelius Celsus w dziale „O sztuce lekarskiej” głosił,że obowiązkiem człowieka jest poznać samego siebie

i żyć zgodnie z tą wiedzą.

W medycynie starożytnej wyraźnie wyodrębniły się głównenurty zdrowia publicznego:

1) warunki środowiskowe z zaakcentowaniem higieny otoczenia,

2) prozdrowotny styl życia(odnaleźć można w nich wiele elementów współczesnej promocji zdrowia).

Możliwości zaspokajania potrzeb zdrowotnych w szerszej skali społecznej były jednak w Starożytnym Rzymie bardzo ograniczone, przeciętny czas trwania życia szacowany był tam na zaledwie 35 lat.

W trwającym około tysiąca lat okresie średniowiecza przyznawano większy prymat wartościom duchowym i skłonność do mistycyzmu,

co skłaniało do mniej uważnego traktowania ciała jako godnego zabiegów i utrzymywania w nienagannym zdrowiu,a nawet pewnym ideałem stało się jego udręczenie.

Czasy te cechuje niski na ogół poziom kultury sanitarneji stanu higieny, co przyczyniało się do częstych

epidemii chorób zakaźnych, wyludniających miasta i osiedla.

Epoka odrodzenia przyniosła zasadniczy przełom w umysłowości, najbardziej wyraźnie widoczny w XVII wieku,

co przyniosło zmiany w różnych obszarachwiedzy i życia społecznego.

Franciszek Bacon poprzez swoje prace filozoficzne(Novum Organum z 1623r.) przyczynił się do usunięcia wielu

przesądów astrologicznych, fantazji i prymitywnego pogląduna świat, co wywarło wpływ na zagadnienie ochrony zdrowia.

Zapoczątkował współczesną erę naukową opartą na bezpośredniej obserwacji, świadectwie zmysłów i eksperymencie naukowym.

Postacią, która wywarła duży wpływ na rozwój myśliprzyrodniczo-lekarskiej był również Kartezjusz (1596-1650).

Filozof-racjonalista, zwolennik determinizmu, patrzył na organizm ludzki jak na złożony mechanizm, w którym przebywa kierującai ściśle z nim zespolona dusza ludzka, a na procesy zachodzące

w organizmie, jak na zjawiska mechaniczne.

Podstawowe znaczenie dla medycyny miały praceVesaliusa (1514-1564), prekursora nowoczesnej anatomii, i Harveya (1578-1657), odkrywcy zasad krążenia krwi.

Wynalazek mikroskopu przez Leeuwenhocka (1632-1723)otworzył nowe możliwości w badaniach.

Z punktu widzenia medycyny społecznej i środowiskowejna uwagę zasługuje dzieło włoskiego lekarza

Ramazziniego (De morbis artificum diatriba z 1700 r.),w którym wnikliwie analizuje choroby związane z wykonywaniem

różnych zawodów w przemyśle metalurgicznym, szklarskim, tkactwie, garbarstwie i przy obróbce kamieni.

Okresem przełomowym była druga połowa XVIII stulecia,kiedy wraz z rozwojem fizjologii wytyczono drogi

do nauczania klinicznego.

Wtedy ujawniła się znamienna cecha nowoczesnej medycyny,a mianowicie wzajemne przenikanie się i zazębianierozmaitych nauk wchodzących w skład medycyny.

W dziedzinie profilaktyki największym osiągnięciembyło wprowadzenie szczepienia przeciwko ospie przy użyciu metody

lekarza angielskiego Edwarda Jennera (1749-1823).

W Polsce pierwsza próba popularyzacji higieny wyszła spod pióra Macieja z Miechowa (Pielęgnowanie zdrowia z 1522r.).

Pod koniec XVIII w. działa lekarz, organizator pruskiej służby zdrowia i teoretyk higieny, Christoph W. Hufeland (1769-1836).

Jego makrobiotyka, czyli sztuka przedłużenia życia z 1769r.jest traktowana jako pierwszy podręcznik higieny.

W okresie oświecenia (XVIII w.) zaczęto więcej poświęcać uwagi higienie publicznej, łączonej z medycyną sądową,

nad którą miało nadzór państwo.

Zgodnie z ideą oświeconego absolutyzmu, wskazywano,że państwo powinno wziąć na siebie troskę

o zdrowie obywateli.

W duchu polskiego oświecenia powstała rozprawaJędrzeja Śniadeckiego „O fizycznym wychowaniu dzieci" z 1805r.

znakomicie łącza wiedzę lekarską z potrzebami wychowania.

Z końcem oświecenia rozpoczyna się etap rozwoju cywilizacji,w którym do dzisiaj uczestniczymy.

Najbardziej charakterystyczną jego cechą jest praktycznienie gasnąca rewolucja naukowo-techniczna.

W pierwszej połowie XIX w. w najbardziej rozwiniętych krajach Europy rozpoczęto zorganizowane działania na rzecz poprawy

warunków sanitarnych w bytowaniu ludnościoraz warunków pracy zatrudnionych w przemyśle.

Wydano wiele przepisów dotyczących ochrony zdrowia,w Anglii ogłoszono (1848 r.) ustawę o zdrowiu publicznym

(Public Health Act).

W dokonującym się postępie duża była rola przedstawicielinauki i praktyki medycznej takich jak:

Max Joseph Pettenkofer (1818-1901), niemiecki lekarz i chemik, jeden z twórców nowoczesnej higieny,

w dziedzinie mikrobiologii Pasteura (1822-1895)i Roberta Ko cha (1843-1910).

Trzy postulaty, które miały bardzo dużą siłę nośną przez wiele dziesiątków lat i przyczyniły się do zmiany spojrzenia na zasady ochrony zdrowia:

1) zdrowie jednostki nie jest sprawą wyłącznie prywatną i ma znaczenie dla ogółu społeczeństwa,

2) warunki środowiskowe wywierają zasadniczy wpływ na stan zdrowia ludności,

3) muszą być podejmowane działania zmierzające do ochrony zdrowia i zwalczania chorób (działania te powinny być zarówno

natury medycznej, jak i pozamedycznej).

Rozwój medycyny społecznej w Polsce odzwierciedlałtendencje ogólnoeuropejskie, ale cechował się również

odmiennościami, wynikającymi przede wszystkimz braku własnej państwowości do 1918 r.

Do promotorów medycyny społecznejXIX-wiecznej Polski należeli:

Tytus Chałubiński,Józef Dietl,

Henryk Dobrzycki,Henryk Jordan,

Karol Marcinkowski,Stanisław Markiewicz,

Ludwik Natanson.

Przykładem zorganizowanego ruchu na rzecz ogólnej poprawy warunków zdrowotnych jest utworzone w 1898 r.,

staraniem doktora Józefa Polaka,Warszawskie Towarzystwo Higieniczne,

Pod jego auspicjami działało wielu znakomitych lekarzy-higienistów, internistów, pediatrów, okulistów, psychiatrów,

a także inżynierów i humanistów.

Działalność Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego stanowi piękną kartę w historii polskiego pozytywizmu na polu medycyny.

Stymulowała ona cywilizacyjne przemiany kraju pod zaboramii przyniosła wiele korzyści zdrowotnych.

Z inicjatywy Towarzystwa Higienicznego powstały:

a) zakłady dezynfekcyjne,

b) odpowiadające wymaganiom sanitarnym hale targowe,

c) przytułki położnicze,

d) kilka wzorcowych gmachów szkolnych.

W latach dwudziestych zaczęły się upowszechniać w Polsceośrodki zdrowia, w znacznym stopniu wzorowane na modelu

amerykańskim, nastawione na działalnośćhigieniczno-oświatowo-wychowawczą.

Istniejące potrzeby medyczne wymagały obok zapobieganiarównież działalności leczniczej, w tym szczególnieleczenia chorób wenerycznych, jaglicy i gruźlicy.

Okres II Rzeczypospolitej kończy etap rozwoju, związanyz usuwaniem największych zaniedbań i dysproporcji,

jakie pozostawiły po sobie czasy rozbiorowe.

Działalność na rzecz ochrony zdrowia mogła się poszczycić poważnymi osiągnięciami, jednak istotny skok w tej dziedzinie

został dokonany dopiero po II wojnie światowej.

Przez co najmniej 20 lat po zakończeniu II wojny światowejstan zdrowia ludności Polski ulegał dynamicznej poprawie.

Zachodzące w kraju przemiany dawały znaczne efekty zdrowotne (spadek umieralności niemowląt, ograniczenie chorób zakaźnych, wydłużenie

przeciętnego czasu trwania życia).

25 lat po wojnie i po dość dobrym okresie w przemianachsytuacji zdrowotnej, w Polsce rozpoczął się okres mniej pomyślny.

Postęp w dziedzinie zdrowotności został znacznie zahamowany.

Główną barierą stały się nieprawidłowe zachowania zdrowotne, wynikające z przyjętego stylu życia takie jak:

a) wady żywienia,b) niska aktywność ruchowa,

c) palenie tytoniu,d) alkoholizm,

e) stosowanie środków uzależniających.

Na przestrzeni ostatnich 50 lat przeprowadzono tysiące badań epidemiologicznych, klinicznych i eksperymentalnych

dotyczących współzależności między czynnikami wynikającymiz trybu życia a występowaniem masowych chorób współczesnych.

Wśród czynników żywieniowych najważniejsza jest ilość spożywanych tłuszczów oraz ich struktura

(tłuszcze nasycone i nienasycone).

Nałogowe palenie tytoniu stwarza co najmniej 10-krotnie większe prawdopodobieństwo roz woju raka płuc, 2-krotnie większe zawału

serca oraz 5-krotnie większe przewlekłego nieżytu oskrzelii rozedmy płuc.

Stworzenie koncepcji współczesnej promocji zdrowiai próby jej urzeczywistniania w ostatnich dwóch dekadach

stanowią nowy jakościowo etap w działaniachna rzecz podnoszenia zdrowotności.

Dbałość o zdrowie jest punktem wyjścia do uporządkowania szerszego pola w psychospołecznej przestrzeni,

w której porusza się jednostka.

W realizacji działań w dziedzinie promocji zdrowiakonieczna jest ścisła współpraca różnych sektorów

życia społecznego i gospodarczego.

Dużą rolę do odegrania ma przy tym szerokorozumiana medycyna społeczna.

Ogólna koncepcja i szczegółowe programy promocji zdrowia wynikają z rozpoznania aktualnych potrzeb zdrowotnych.

Ich miarą są wyniki badań stanu zdrowia ludności z uwzględnieniem wieku, płci czy grup społeczno-zawodowych,

Zmiana stylów życia w kierunku prozdrowotnymto zadanie niezwykle trudne, wymagające wielostronnych

i skoordynowanych działań.

Konieczne są ułatwienia dla prozdrowotnych wyborów:

a) zapewnienie dostępności miejsc dla rekreacji ruchowej,

b) dobrze przygotowanych informacji o wartości odżywczej na opakowaniu kupowanych produktów,

c) fachowych indywidualnych porad w zwalczaniunałogu palenia tytoniu.

Do szczególnie istotnych obszarów działańpromocji zdrowia należą szkoły.

Szkoła promująca zdrowie jest to społeczność obejmującauczniów, nauczycieli i innych pracowników, która:

a) podejmuje starania, aby poprawić swoje zdrowiei ogólne samopoczucie,

b) uczy jak żyć zdrowo i tworzyć środowisko sprzyjające zdrowiu,

c) zachęca innych ludzi, a zwłaszcza rodziców, do podejmowania podobnych wysiłków w swoim otoczeniu.

Promocja zdrowia na gruncie medycznym oznacza rozszerzeniei wzbogacenie dotychczasowych działań zapobiegawczych.

Zostają one powiązane z ogólną strategią i metodologiąpromocji zdrowia ukierunkowanej na style życia,

co ma szczególnie duże znaczenie dla profilaktyki pierwotnej, dotyczącej ludzi w zasadzie zdrowych.

Włączenie promocji zdrowia do programów działaniapodstawowej opieki zdrowotnej jest jednymz istotnych postulatów medycyny społecznej.

W tym celu w polskich warunkach musi być zbudowana trwałai wpływowa instytucja lekarza rodzinnego.