FfiOFJEsI5Mirjana Radojidii, istraZivai saradnikInstitut za filozofiju i druStvenu teorijuBeograd

UDK 316. .134.3:316.1Pregledni dlanak

POLITIEKA KULTURA KAO FAKTORRAZUMEVANJA DRUSTVENIH PROMENA

(na primeru raspada Jugoslavije)

Apstrakt: Kretu(i se u okvirima polititke untropologije, ovu individuulnu

terna koncentri,ie se na pojurn ,,polititke kulture" kuo.ledan od.stoiernih koncepata

ove discipline. Defini,iuti polititku kulturu kao obra?lc kognitivne, ulbktivne i vred-

rutsne orijentacije po.jetlinuca i kolektiva ka polititktl ukci.ji, isltitttlu.se lrcuri:;titki

potenci.jali ovog po.jma u ruzumevaniLt i tumuten ju raspudu Jugosluvif e. Sretli,in je

pitan je na ko.je podpro.lekr poku.f uva da odgovori glusi: k1je su to ltolititko-kulturnespecilitttosti geopolititkog prostora hivie Jugo.sluvi.je omogutile brzo i.futulno

ostvrtrivan.je polititkog progroma zasnovanog nu ettiikom redukcionizmu k1ji sLrpromovisule repttlfliike polititke elite. Rud (e se odvi.juti u tri koruka: l ) unalizu

sadriu.ia po.imovu-konstituenusu ,,ytlitiku" i ,,kulturu" , kto i srodnih pt\imova

politiikog itlentitetu i druitvenog, karaktera; 2) pregled teori.ja polititke kulture,pri

iernu te se nurotita pu|.n.1a posvetiti slede(im ulin problemimu: tipovi i ulogupolititkilt elitu, mitski elementi kolektivnog identiteta, uutoritet u politict, stereotipnu

mnenju, elitnu i ma.sovna polititku kultura, murginulne polititke kukure, promenl.li-

vost i litdhilnost politiike kulture; i 3)pokuiaj iskustvene pntvere hipotezuiarctihuprethodni,n delovima, na o.\n(tvu rciilterpretdLi.ie p1t.s1t,.jetilt istralivutkilt rudova.relevantnih zu ternu.

Kl.iudnc rc(i: lsolitiiktt kulruru, raspad Jugo.sluvije, politiiku untroytlogi.ja,vrednt r,r ne ori.jentaci.je, po liti[ ku akcija.

Osnovnu zamisao rada

lstraZivadki poduhvat koji bi pretendovao na celovitost iiscrpnost u razumevanju i tumadenju najsloZenijih dru5tveno-po-litidkih f'enomena kakav je, besumnje,raspad sistema ,,real-soci-jalizma", pa i drZava koje su ga praktikovale kao model svoje dru-Stveno-politidke egzistencije, zahtevao bi multikauzalnu analizu ikolektivno pregnuie celog tima istraZivada. Moj lidni istraZivadkinapor u tom pravcu bi6e stoga svesno parcijalistidki i zadrZaie seu disciplinarnim okvirima polititke antropologi.je. Pritom smatramvaZnim istaii da politidku antropologiju shvatam kao legitimnu

&gorka GofubovifBora KuzmanwicHiriana Vasouif

u

DRUSTvEHI

PRONilEHEU SVETLUHACIOilIATilIHSUKOBA

XI

x

alE

:=N

J

u

L

1 8 5

oblast, odnosno ,,gronu" nauke o politici koja traga za l.jutlskomdimenzijom politidkih procesa (ono anthrop.rr u grdko.i sroZenicianthropologio nato referira) pre nego kao zakasnelu speii.lalizacilusocijalne antropologije, odnosno etnologije, kako su n"ii uuto.iskloni da je defini5u (up. Tadii, 1988, 5g.)Jer, dovek je z.oort po_litikon, kako je utvrdio Aristotel, tragajuii za njegovom vrsnomdiferencijom specifikom, ari bi se bez dvoumljenji moglo dodatida stoji i vice versa - politika je par excellen ce res humuiu.

Dakle, osnovna zamisao i namera koju iu poku5ati dasprovedem u radu jeste ispitivanje heuristidkih potencijala ,,poli_tidke kulture" kao stoZernog koncepta politidki antroiologije urazumevanju i tumadenju raspada Jugoslavije. politidku tutiurushvatam kao obrazac ktgnitiwte, afektivne i vreclntsne orijentacijeka politiikoj akciji. osnovne empirijske jedinice analizeiolitidkekultiure su, dakle, stawtvi ,ose(aniai vrerhtosli, odnosno viednosneorijentacije, karakteristidne za odnos pojedinaca i kolektiva premasvetu politidkog, odnosno njihovo politidko pona5anje.

Strukturu rada, medutim, u znadajnoj meri ie odrediti din_jenica da bi on osim ovoga kriterijuma - kompatibilnosti sa kolek-tivnim projektom Instituta u narednom petogodistu - trebalo dazadovolji jos jedan - kriterijum ,,skolskoga" rada ranga doktorskedisertacije.

Nacrt strukture rada i planirane metodoloike procedure

U prvom, uvodnom delu rada ponudila bih temeljniju analizusadrZaja pojmova,,politika,, i,,kultura,, kao pojmova_ktnitituenasasloZenog pojma ,,politidka kultura,,. prvi railog za to vidim u neo-phodnosti iznalalenjai markiranja tadke njihovog ukrstanja u pojmupolitidke kulture. Drugi razlog nalazim u dinjenici Oa se pojamkulture, kako u Zargonu pubricistike, tako i u javnom oistuisu fi-lozofski i socioloski edukovanih aktera politidkbg zivota, vrlo destokoristi u onom uZem, neantropoloskom znadenju ,,kulturne kulture,,kako bi rekao Moren, a politidka kultura kao segment tako shvaiene,,op5te" kulture u smislu finoie, ugladenosti,,,stila., u medusobnomophodenju politidkih aktera. Time se sadrZaji pojmova ,,kultura.,,odnosno ,,politidka kultura" u drastidnoj meri iimplifikuju i redu-kuju na njihove popularne, nenaudne dimenzije ziatenji. S drugestrane, tematizovanje sadrzaja pojma politike dini mi i" ru*oiu-

zumljivim i samoopravdavajuiim polaziStem u istraZivanju svihfenomena koji imaju ,,politidko" kao svoju bliZu odrednicu, a,,poli-tidka kultura je, odigledno, fenomen toga reda.

U narednom poglavlju rada ponudila bih pregled teorija poli-tidke kulture, naznadila tadke njihove kongruencije ali i lokusediferenciranja na a) tzv .subj ektiv is ti [ke teorije koje apostrofirajuznalaj stavova, ose6anja i vrednosnih orijentacija pojedinadnih ak-tera politidkog Zivota prema politidkoj stvarnosti, odnosno pojedi-nim njenim aspektima i b) tzv. ob.iektivistiike teorije koje govoreo politidkom ponaSanju, odnosno politidkoj akciji kao objektivnoji za politidki Zivot jedino relevantnoj dimenziji politidke kulture.Zna(ajnoje istadi da su ove prve koncepcije u svojim ekstremnimvarijantama ve6 odbadene kao preterane i neodrZive subjektivizacijepojma politidke kulture. Dmge, objektivistidke koncepcije uglavn-om se oslanjaju na Parsonsovu op5tu teoriju akcije (The GeneralTheory of Action), a zastupaju ih predstavnici funkcionalistidkeorijentacije u ameridkoj dru5tvenoj nauci (T. Parsons, G. Almond,D. Easton). 'Iipolozi politidke kulture identifikuju jo5 dva njihovatipa - c) tzv.'hburistitke (Pye) i d) ruTumsvujute (comprehensive- Tucker i Fagen) koncepcije o kojima ie takode biti redi u ovomdelu rada. Zna(ajna paZnja bi6e posveiena i ,,nereprezentativnom"ali zanimljivom stanovi5tu Jirgena Gebharta koji politidku kulturushvata kao svojevrsnu civilnu religiju, odnosno skreie paZnju nanjen sakralni aspekt (politidka simbolika, politidke ceremonije irituali) koji predstavlja vaZan faktor kohezije politidkog kolektivai jedan od kljudnih elemenata njegovog identiteta. Pojam identitetau ovom kontekstu koristim u smislu politidkog identiteta, daklenadina na koji odredena zajednica sebe samorazumeva i predstavljakao p o li tit kr.r zajednicu.

,,Politidki identitet" je, inade, uz pojam nacionalnog ilidru5tvenog karaktera jedan od najbliskijih i pojmu politidke kulturenajsrodnijih pojmova u semantidkom polju (ctssociated terms withinthe semantic field * G. Patrick). Pojmovi ,,politidka kultura" i,,druStveni" ili ,,nacionalni karakter" se neretko koriste i sinonimno.Politidku kulturu kao nacionalni ili drudtveni karakter tretiraju ugla-vnom oni autori koji, poput Rohea, smatraju da se i pored svihkritidkih distanci prema psiholo5kom definisanju kulture, ipak mo-Ze s valjanim razlozima pretpostaviti da se kod politidke kulture usu5tini radi o kolektivnim predstavama, navikama i verovanjimakoji dine preteZno nerefleksivni deo Zivotne stvarnosti. Red je, dini

v

o-̂^t

z

P=

><I

><

o

al

o

=IoN

:L!

1 8 6t 8 7

oblast, odnosno ,,gronu" nauke o politici koja traga za l.jutlskomdimenzijom politidkih procesa (ono anthrop.rr u grdko.i sroZenicianthropologio nato referira) pre nego kao zakasnelu speii.lalizacilusocijalne antropologije, odnosno etnologije, kako su n"ii uuto.iskloni da je defini5u (up. Tadii, 1988, 5g.)Jer, dovek je z.oort po_litikon, kako je utvrdio Aristotel, tragajuii za njegovom vrsnomdiferencijom specifikom, ari bi se bez dvoumljenji moglo dodatida stoji i vice versa - politika je par excellen ce res humuiu.

Dakle, osnovna zamisao i namera koju iu poku5ati dasprovedem u radu jeste ispitivanje heuristidkih potencijala ,,poli_tidke kulture" kao stoZernog koncepta politidki antroiologije urazumevanju i tumadenju raspada Jugoslavije. politidku tutiurushvatam kao obrazac ktgnitiwte, afektivne i vreclntsne orijentacijeka politiikoj akciji. osnovne empirijske jedinice analizeiolitidkekultiure su, dakle, stawtvi ,ose(aniai vrerhtosli, odnosno viednosneorijentacije, karakteristidne za odnos pojedinaca i kolektiva premasvetu politidkog, odnosno njihovo politidko pona5anje.

Strukturu rada, medutim, u znadajnoj meri ie odrediti din_jenica da bi on osim ovoga kriterijuma - kompatibilnosti sa kolek-tivnim projektom Instituta u narednom petogodistu - trebalo dazadovolji jos jedan - kriterijum ,,skolskoga" rada ranga doktorskedisertacije.

Nacrt strukture rada i planirane metodoloike procedure

U prvom, uvodnom delu rada ponudila bih temeljniju analizusadrZaja pojmova,,politika,, i,,kultura,, kao pojmova_ktnitituenasasloZenog pojma ,,politidka kultura,,. prvi railog za to vidim u neo-phodnosti iznalalenjai markiranja tadke njihovog ukrstanja u pojmupolitidke kulture. Drugi razlog nalazim u dinjenici Oa se pojamkulture, kako u Zargonu pubricistike, tako i u javnom oistuisu fi-lozofski i socioloski edukovanih aktera politidkbg zivota, vrlo destokoristi u onom uZem, neantropoloskom znadenju ,,kulturne kulture,,kako bi rekao Moren, a politidka kultura kao segment tako shvaiene,,op5te" kulture u smislu finoie, ugladenosti,,,stila., u medusobnomophodenju politidkih aktera. Time se sadrZaji pojmova ,,kultura.,,odnosno ,,politidka kultura" u drastidnoj meri iimplifikuju i redu-kuju na njihove popularne, nenaudne dimenzije ziatenji. S drugestrane, tematizovanje sadrzaja pojma politike dini mi i" ru*oiu-

zumljivim i samoopravdavajuiim polaziStem u istraZivanju svihfenomena koji imaju ,,politidko" kao svoju bliZu odrednicu, a,,poli-tidka kultura je, odigledno, fenomen toga reda.

U narednom poglavlju rada ponudila bih pregled teorija poli-tidke kulture, naznadila tadke njihove kongruencije ali i lokusediferenciranja na a) tzv .subj ektiv is ti [ke teorije koje apostrofirajuznalaj stavova, ose6anja i vrednosnih orijentacija pojedinadnih ak-tera politidkog Zivota prema politidkoj stvarnosti, odnosno pojedi-nim njenim aspektima i b) tzv. ob.iektivistiike teorije koje govoreo politidkom ponaSanju, odnosno politidkoj akciji kao objektivnoji za politidki Zivot jedino relevantnoj dimenziji politidke kulture.Zna(ajnoje istadi da su ove prve koncepcije u svojim ekstremnimvarijantama ve6 odbadene kao preterane i neodrZive subjektivizacijepojma politidke kulture. Dmge, objektivistidke koncepcije uglavn-om se oslanjaju na Parsonsovu op5tu teoriju akcije (The GeneralTheory of Action), a zastupaju ih predstavnici funkcionalistidkeorijentacije u ameridkoj dru5tvenoj nauci (T. Parsons, G. Almond,D. Easton). 'Iipolozi politidke kulture identifikuju jo5 dva njihovatipa - c) tzv.'hburistitke (Pye) i d) ruTumsvujute (comprehensive- Tucker i Fagen) koncepcije o kojima ie takode biti redi u ovomdelu rada. Zna(ajna paZnja bi6e posveiena i ,,nereprezentativnom"ali zanimljivom stanovi5tu Jirgena Gebharta koji politidku kulturushvata kao svojevrsnu civilnu religiju, odnosno skreie paZnju nanjen sakralni aspekt (politidka simbolika, politidke ceremonije irituali) koji predstavlja vaZan faktor kohezije politidkog kolektivai jedan od kljudnih elemenata njegovog identiteta. Pojam identitetau ovom kontekstu koristim u smislu politidkog identiteta, daklenadina na koji odredena zajednica sebe samorazumeva i predstavljakao p o li tit kr.r zajednicu.

,,Politidki identitet" je, inade, uz pojam nacionalnog ilidru5tvenog karaktera jedan od najbliskijih i pojmu politidke kulturenajsrodnijih pojmova u semantidkom polju (ctssociated terms withinthe semantic field * G. Patrick). Pojmovi ,,politidka kultura" i,,druStveni" ili ,,nacionalni karakter" se neretko koriste i sinonimno.Politidku kulturu kao nacionalni ili drudtveni karakter tretiraju ugla-vnom oni autori koji, poput Rohea, smatraju da se i pored svihkritidkih distanci prema psiholo5kom definisanju kulture, ipak mo-Ze s valjanim razlozima pretpostaviti da se kod politidke kulture usu5tini radi o kolektivnim predstavama, navikama i verovanjimakoji dine preteZno nerefleksivni deo Zivotne stvarnosti. Red je, dini

v

o-̂^t

z

P=

><I

><

o

al

o

=IoN

:L!

1 8 6t 8 7

se, o nekoj vrsti prestabilizirane socio-psihidke datost, odnosnosistemu psihidkih dispozicionih karakteristika velikog broja pojedi-naca i grupa koji su socijalni psiholozi i antropolozi skloni daoznale ve6 pomenutim terminom ,,dru5tveni karakter". Taj terminje uglavnom potisnuo alternativni termin ,,nacionalni karakter",mada se i ovaj drugi jo5 uvek moZe sresti u literaturi. Razlozi zatosu prilidno jasni - pojam nacionalnog karaktera poseduje snaZnuorganicistidku, odnosno biologistidku, pa i rasistidku semantidku,,auru". Stoga iu se i ja u svom radu drZati pojma dru5tvenogkaraktera kao teorijski utemeljenijeg i validnijeg. U drugom korakukoji bih preduzela u ovom delu rada bavila bih se onim 5to seuobidajeno naziva mehanizmima ili instrumentima oblikovanjapolitidke kulture, u prvom redu polititkom xtci.jaliz.aci.jom i medi-.iima masovnih komunikaciiakao njenim kljudnim agensima u mod-ernom dobu koji su stekli primat nad Skolom i porodicom kaotradicionalnim,,politi ikim agenturama druStva". NajSire uzev5i,istraZivala bih politidko-socijalizacijske i politidko-mobilizatorskefunkcije javnog diskursa, Sto bi u neku ruku predstavljalo elemenatkontinuiteta sa prethodnim istraZivadkim projektom Instituta,,J eziki racionalnost"(podprojekat,,S ocijalne funkcije diskursa) na kojemsam u izvesnoj meri radila.

Iz Sireg korpusa srodnih problema koje bih tematizovalaunutar ovoga segmenta rada izdvojiiu na ovom mestu samo neke:

- tipovi politidkih elita i njihova uloga u oblikovanju politidkekulture kolektiva, a time, posredno, i njegovog optiranja za ovaj ilionaj tip politidke akcije;

- mitski elementi kolektivnog identiteta i moguinosti njihovepolitidke zloupotrebe;

- funkcija autoriteta u politici;- stereotipna mnjenja i predrasude kao socijalno-psiholo5ki

generatori politidkih konfl ikata;- politidka kultura elite i masovna politidka kultura;- marginalne ili alternativne politidke kulture i njihovo mesto

u politidkom Zivotu;- promenljivost ili stabilnost politidke kulture kao varijable.Sledeii, centralni deo rada predstavljao bi poku5aj iskustvene

provere hipoteza iznetih u prethodnim delovima, odnosno opera-cionalizacije kori5ienih pojmova, testiranje njihove empirijsko-analitidke potentnosti u tumadenju jednog konkretnog socijanog ipolitidkog fenomena - raspada Jugoslavije i meduetnidkog rata na

njenim nekada5njim prostorima. Sredi5nje pitanje na koje 6upoku5ati da odgovorim u ovom delu rada najop5tije bih formulisalana slede6i nadin - koje su to politidko-kulturne specifidnosti geo-politidkog prostora biv5e Jugoslavije koje su omoguiile brz, a posvojim posledicama fatalan ,,uspeh" programa republidkih poli-tidkih elita koji su bili bazirani na onome Sto Vesna Pe5ii nazivaetnidkim redukcionizmom kao metodom re5avanja krize identitetajugoslovenskog dru5tvana na koju jeZagorka Golubovi6 znatnoranije upozoravala, krize koja dostiZe klimaks nakon globalnogsloma sistema,,real-socij alizma" ?

Kada je red o metodolo5kim procedurama, ovaj, drugi deorarJa (e se preteZno oslanjati na nalaze ve6 obavljenih relevantnihempirijskih istraZivanja domadih autora. Sopstveno empirijsko is-tralivanje ne planiram, buduii da ve6 obavljena istraZivanja pred-stavljaju uglavnom kolektivne napore celih timova istraZivada, na-pore kojima bi individualni istraZivadki poduhvat te5ko mogao daparira. Prvi deo rada ie se, kao Sto se to iz kratke skice njegovestrukture dalo nazreti, temeljiti na hermeneutiikoj metodi - tu-madenju, raiiimevanju,,,kritidkom ditanju" domaie i strane litera-ture iz ove oblasti.

Oiekivani rezultati

Najkrupniji eventualni rezultat ovoga rada bio bi u oprav-danju , odnosno dvrstom utemeljenju podetne pretpostavke ili, pre-ciznije i iskrenije redeno-stanovi5ta autora ovih redova da se poli-tidki fenomeni ne mogu redukovati na njihove politidko-kulturneaspekte, ali da se apsolutnim \ztzeeem upravo tih aspekata, oni nemogu u potpunosti ni razumeti. Stoga 6e moj rad na ovoj temipredstavljati neku vrstu permanentne polemike sa onim autorima(Rogowski, Popkin) koji sa stanovi5ta teorije ,,racionalnog izbora"(,,rational-choise") poridu bilo kakav zna(aj kulturnoj dimenzijipolitidkog pona5anja, tvrde6i da se ono moZe objasniti iskljudivokalkulacijom kratkorodnih interesa politidkih aktera. Analiza poli-tidke kulture ne moZe, dakako, zameniti analizu interesa kao gla-vnog spiritus movens-a politidke akcije, odnosno centralne katego-rije nauke o politici, ali je ona, kako je s pravom isticao Karl Rohe

,,skica koja markira vaZnu perspektivu analize koje se (perspektive)politikolo5ko istraZivanje ne moZe odredi ukoliko Leli da proSiri

{J!2-ocr

z-cr

)<

*

FalEo

=I

N

L

1 8 8

\

1 8 9

se, o nekoj vrsti prestabilizirane socio-psihidke datost, odnosnosistemu psihidkih dispozicionih karakteristika velikog broja pojedi-naca i grupa koji su socijalni psiholozi i antropolozi skloni daoznale ve6 pomenutim terminom ,,dru5tveni karakter". Taj terminje uglavnom potisnuo alternativni termin ,,nacionalni karakter",mada se i ovaj drugi jo5 uvek moZe sresti u literaturi. Razlozi zatosu prilidno jasni - pojam nacionalnog karaktera poseduje snaZnuorganicistidku, odnosno biologistidku, pa i rasistidku semantidku,,auru". Stoga iu se i ja u svom radu drZati pojma dru5tvenogkaraktera kao teorijski utemeljenijeg i validnijeg. U drugom korakukoji bih preduzela u ovom delu rada bavila bih se onim 5to seuobidajeno naziva mehanizmima ili instrumentima oblikovanjapolitidke kulture, u prvom redu polititkom xtci.jaliz.aci.jom i medi-.iima masovnih komunikaciiakao njenim kljudnim agensima u mod-ernom dobu koji su stekli primat nad Skolom i porodicom kaotradicionalnim,,politi ikim agenturama druStva". NajSire uzev5i,istraZivala bih politidko-socijalizacijske i politidko-mobilizatorskefunkcije javnog diskursa, Sto bi u neku ruku predstavljalo elemenatkontinuiteta sa prethodnim istraZivadkim projektom Instituta,,J eziki racionalnost"(podprojekat,,S ocijalne funkcije diskursa) na kojemsam u izvesnoj meri radila.

Iz Sireg korpusa srodnih problema koje bih tematizovalaunutar ovoga segmenta rada izdvojiiu na ovom mestu samo neke:

- tipovi politidkih elita i njihova uloga u oblikovanju politidkekulture kolektiva, a time, posredno, i njegovog optiranja za ovaj ilionaj tip politidke akcije;

- mitski elementi kolektivnog identiteta i moguinosti njihovepolitidke zloupotrebe;

- funkcija autoriteta u politici;- stereotipna mnjenja i predrasude kao socijalno-psiholo5ki

generatori politidkih konfl ikata;- politidka kultura elite i masovna politidka kultura;- marginalne ili alternativne politidke kulture i njihovo mesto

u politidkom Zivotu;- promenljivost ili stabilnost politidke kulture kao varijable.Sledeii, centralni deo rada predstavljao bi poku5aj iskustvene

provere hipoteza iznetih u prethodnim delovima, odnosno opera-cionalizacije kori5ienih pojmova, testiranje njihove empirijsko-analitidke potentnosti u tumadenju jednog konkretnog socijanog ipolitidkog fenomena - raspada Jugoslavije i meduetnidkog rata na

njenim nekada5njim prostorima. Sredi5nje pitanje na koje 6upoku5ati da odgovorim u ovom delu rada najop5tije bih formulisalana slede6i nadin - koje su to politidko-kulturne specifidnosti geo-politidkog prostora biv5e Jugoslavije koje su omoguiile brz, a posvojim posledicama fatalan ,,uspeh" programa republidkih poli-tidkih elita koji su bili bazirani na onome Sto Vesna Pe5ii nazivaetnidkim redukcionizmom kao metodom re5avanja krize identitetajugoslovenskog dru5tvana na koju jeZagorka Golubovi6 znatnoranije upozoravala, krize koja dostiZe klimaks nakon globalnogsloma sistema,,real-socij alizma" ?

Kada je red o metodolo5kim procedurama, ovaj, drugi deorarJa (e se preteZno oslanjati na nalaze ve6 obavljenih relevantnihempirijskih istraZivanja domadih autora. Sopstveno empirijsko is-tralivanje ne planiram, buduii da ve6 obavljena istraZivanja pred-stavljaju uglavnom kolektivne napore celih timova istraZivada, na-pore kojima bi individualni istraZivadki poduhvat te5ko mogao daparira. Prvi deo rada ie se, kao Sto se to iz kratke skice njegovestrukture dalo nazreti, temeljiti na hermeneutiikoj metodi - tu-madenju, raiiimevanju,,,kritidkom ditanju" domaie i strane litera-ture iz ove oblasti.

Oiekivani rezultati

Najkrupniji eventualni rezultat ovoga rada bio bi u oprav-danju , odnosno dvrstom utemeljenju podetne pretpostavke ili, pre-ciznije i iskrenije redeno-stanovi5ta autora ovih redova da se poli-tidki fenomeni ne mogu redukovati na njihove politidko-kulturneaspekte, ali da se apsolutnim \ztzeeem upravo tih aspekata, oni nemogu u potpunosti ni razumeti. Stoga 6e moj rad na ovoj temipredstavljati neku vrstu permanentne polemike sa onim autorima(Rogowski, Popkin) koji sa stanovi5ta teorije ,,racionalnog izbora"(,,rational-choise") poridu bilo kakav zna(aj kulturnoj dimenzijipolitidkog pona5anja, tvrde6i da se ono moZe objasniti iskljudivokalkulacijom kratkorodnih interesa politidkih aktera. Analiza poli-tidke kulture ne moZe, dakako, zameniti analizu interesa kao gla-vnog spiritus movens-a politidke akcije, odnosno centralne katego-rije nauke o politici, ali je ona, kako je s pravom isticao Karl Rohe

,,skica koja markira vaZnu perspektivu analize koje se (perspektive)politikolo5ko istraZivanje ne moZe odredi ukoliko Leli da proSiri

{J!2-ocr

z-cr

)<

*

FalEo

=I

N

L

1 8 8

\

1 8 9

I

moi turnadenja i prognoziranja politiikonaudrrih analiza, ili, skro-mnije, ukoliko Leli da pro5iri razumevanje poliridkih fenomena isvest o problemu, kao i politidku senzibilnost politidkih analitidara.Ne vi5e od toga. Ali ni manje."(Rohe, 199o, 85.)

Reii da je namera autora da sintetizuje rezultate vei pos-tojedih analiza i istraZivanja problema kojima se bavi, pa i da impruZi vlastiti doprinos, dini mi se suvi5nim, jer je to fakt koji biradovi ove vrste trebalo da podrazumevaju.

Primarna literanta

Almond, G. (199o) ,,Politidko istraZivanje kulture - osvrr i prikaz.,,t:Treti proS;ram, br III, IV.

Almond, G. A. (1977) ,,The intellectual history of the political cul-ture concept", Presented at the International Political ScienceAssociation, Round Table on Political Culture and politicalDevelopment, Cracow, Poland, August 29-September 3.

Almond, G. A. and S. Verba (eds.) (1980) Ihe Civic CultureRev is ite tl, Boston: Little, Brown.

Aristotel ( 1988), Politi ku,Zagreb: Globus.Bluhm, W. T. (1974), [tleobgies und Attindes: Modern political

Culture, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.Brown, A.and J. Gray (eds.) (1979), PtiliticulCulture unt! politic.al

Chunge itr Crmtmuttist Stutes,London, Macmillan.eolovii,I. (1994) Borclel retnike, Beograd, XX vek.Devine, D. (1972) The Politicul Culture oJ the IJnited States,Bosron:

I-ittle, Brown..Easton, D. (1965), A F r um ew r t rk Jb r P o I it i c. ul Analy,s i s,Engl ewoocl

Cliffs, NJ: Prentice-Hall.Friedrich,C. J . and Z.K. B rzezinski (19 6 5 )'k t a I i t u r i an D i t: t at o r,r h i p

uncl Autocra6'1', New York: Praeger.Gebhart, J. (1990) ,,Politidka kultura i civilna religija" u: Treti

prlgrum, br. III JVGolubovi6, Z.,Ktszmanovii, B., Vasovii, M. (1995) DruiNeni kuru-

kter i tlruinene pr()mene u svetlu nuc:ionulnih sukobu,Beo-grad: Institut za filozofiju i dru5rvenu reoriju,,,Filip Viinjii.,.

Golubovii. Z. (19'73), Covek i njegn,sver, Beograd: Prosveta.

Honigmann, J. J.0967) Personulity anel Culture,New York: Harper

and Row'Kroeber,A.L.andC.Kluckhohn(1969)Culture:ACri t icalReview

of Concepts and Definition.s . New York: Random House'

Matii, M. 0984) Mit i poliika, Beograd, Radniika Stampa'

Mead, M. (1965) ,,The study of national character"' in: The Policlt

Sciences, Stanford, CA: Stanford University Press'

ParsonsT.andE'Shi ls(eds.)(1962)TowurdaGeneralTheoryttJ.Actirtrt, New York: HarPer and Row'

Patrick, G. (1984) ,,Political Culture", in: Sartori, G' (ed') Sociul

Science Concepts. London-New Delhi, Sage Publications'

Pye,L :W.(1972) , ,Cu l tu reandPol i t i ca lsc ience:Prob lems in theeva lua t ionof theconcepto fpo l i t i ca lcu l tu re . . in :Soc ia lSc inc e Quarterlt, 53 (Septemb er) 2: 285-296'

Rohe, K. (1990) ,,Politidka kultura i kulturni aspekti politidke stvar-

nosti", u: Treti progrum,br' IIIJV'

Rosenbaum,W.A'(1975)Pol i t iculCulture,NewYork:Praeger 'Tadii, L|.r (1988), Nauka o politici, Beograd: Rad'

Tucker, R. C. Qqf tl ,,Communism and political culture" in: New's-

Ietter ut Compurutive Studies in Communi'sra ' IV (May) 3:

3-12.

XIx

o{t)l

;-t!

N

Jtr

r-\-

zl

=

Mirjana Radojidi6

POLITICAL CULTURE AS A FACTOR IN

UNDERSTANDINC SOCIAL CHANGE

(Thc Examptc ol thc Disintcgration of Yugoslavia)

Smnmurl'

Lo,catcdwithinpol i t icalanthropology,thisindividualtopicconccntratcson thc ctlnccpt of,,political culturc,.' as trnc tll.thc ctlrc conccpts ol.thc disciplinc'

Dclining political culture as a pattcrn.l cognitivc, aftbctivc and valuc oricntati.n

of indivir.luals antl collcctivcs iowar4s political acti.n' hcuristic potcntials .f thc

conccptsarccxaminc<]asappliccl inunc|cntan<]ingan<lcxplainingthccl isintcgrationni Vuiu.truia. The central qucstion thc subproicct is. attcmpting to arlswcr is: what

teaturls ol. thc pol i t ical cuirurc ol ' thc gco-pol i t ical spacc () l ' lbnncr Yugoslavia

i 1 9 0

\

l 9 l

I

moi turnadenja i prognoziranja politiikonaudrrih analiza, ili, skro-mnije, ukoliko Leli da pro5iri razumevanje poliridkih fenomena isvest o problemu, kao i politidku senzibilnost politidkih analitidara.Ne vi5e od toga. Ali ni manje."(Rohe, 199o, 85.)

Reii da je namera autora da sintetizuje rezultate vei pos-tojedih analiza i istraZivanja problema kojima se bavi, pa i da impruZi vlastiti doprinos, dini mi se suvi5nim, jer je to fakt koji biradovi ove vrste trebalo da podrazumevaju.

Primarna literanta

Almond, G. (199o) ,,Politidko istraZivanje kulture - osvrr i prikaz.,,t:Treti proS;ram, br III, IV.

Almond, G. A. (1977) ,,The intellectual history of the political cul-ture concept", Presented at the International Political ScienceAssociation, Round Table on Political Culture and politicalDevelopment, Cracow, Poland, August 29-September 3.

Almond, G. A. and S. Verba (eds.) (1980) Ihe Civic CultureRev is ite tl, Boston: Little, Brown.

Aristotel ( 1988), Politi ku,Zagreb: Globus.Bluhm, W. T. (1974), [tleobgies und Attindes: Modern political

Culture, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.Brown, A.and J. Gray (eds.) (1979), PtiliticulCulture unt! politic.al

Chunge itr Crmtmuttist Stutes,London, Macmillan.eolovii,I. (1994) Borclel retnike, Beograd, XX vek.Devine, D. (1972) The Politicul Culture oJ the IJnited States,Bosron:

I-ittle, Brown..Easton, D. (1965), A F r um ew r t rk Jb r P o I it i c. ul Analy,s i s,Engl ewoocl

Cliffs, NJ: Prentice-Hall.Friedrich,C. J . and Z.K. B rzezinski (19 6 5 )'k t a I i t u r i an D i t: t at o r,r h i p

uncl Autocra6'1', New York: Praeger.Gebhart, J. (1990) ,,Politidka kultura i civilna religija" u: Treti

prlgrum, br. III JVGolubovi6, Z.,Ktszmanovii, B., Vasovii, M. (1995) DruiNeni kuru-

kter i tlruinene pr()mene u svetlu nuc:ionulnih sukobu,Beo-grad: Institut za filozofiju i dru5rvenu reoriju,,,Filip Viinjii.,.

Golubovii. Z. (19'73), Covek i njegn,sver, Beograd: Prosveta.

Honigmann, J. J.0967) Personulity anel Culture,New York: Harper

and Row'Kroeber,A.L.andC.Kluckhohn(1969)Culture:ACri t icalReview

of Concepts and Definition.s . New York: Random House'

Matii, M. 0984) Mit i poliika, Beograd, Radniika Stampa'

Mead, M. (1965) ,,The study of national character"' in: The Policlt

Sciences, Stanford, CA: Stanford University Press'

ParsonsT.andE'Shi ls(eds.)(1962)TowurdaGeneralTheoryttJ.Actirtrt, New York: HarPer and Row'

Patrick, G. (1984) ,,Political Culture", in: Sartori, G' (ed') Sociul

Science Concepts. London-New Delhi, Sage Publications'

Pye,L :W.(1972) , ,Cu l tu reandPol i t i ca lsc ience:Prob lems in theeva lua t ionof theconcepto fpo l i t i ca lcu l tu re . . in :Soc ia lSc inc e Quarterlt, 53 (Septemb er) 2: 285-296'

Rohe, K. (1990) ,,Politidka kultura i kulturni aspekti politidke stvar-

nosti", u: Treti progrum,br' IIIJV'

Rosenbaum,W.A'(1975)Pol i t iculCulture,NewYork:Praeger 'Tadii, L|.r (1988), Nauka o politici, Beograd: Rad'

Tucker, R. C. Qqf tl ,,Communism and political culture" in: New's-

Ietter ut Compurutive Studies in Communi'sra ' IV (May) 3:

3-12.

XIx

o{t)l

;-t!

N

Jtr

r-\-

zl

=

Mirjana Radojidi6

POLITICAL CULTURE AS A FACTOR IN

UNDERSTANDINC SOCIAL CHANGE

(Thc Examptc ol thc Disintcgration of Yugoslavia)

Smnmurl'

Lo,catcdwithinpol i t icalanthropology,thisindividualtopicconccntratcson thc ctlnccpt of,,political culturc,.' as trnc tll.thc ctlrc conccpts ol.thc disciplinc'

Dclining political culture as a pattcrn.l cognitivc, aftbctivc and valuc oricntati.n

of indivir.luals antl collcctivcs iowar4s political acti.n' hcuristic potcntials .f thc

conccptsarccxaminc<]asappliccl inunc|cntan<]ingan<lcxplainingthccl isintcgrationni Vuiu.truia. The central qucstion thc subproicct is. attcmpting to arlswcr is: what

teaturls ol. thc pol i t ical cuirurc ol ' thc gco-pol i t ical spacc () l ' lbnncr Yugoslavia

i 1 9 0

\

l 9 l

cnabled a rapid and fatal implemcntation ol'thc political program bascd on cthnicrcductionism which was promotcd by thc rcpublican political clitcs.The work willunfold through three stages: I ) an analysis of thc contonts of tho constitucnt concepts,,politics" and ,,culture", along with relatcd conccpts such as political identity andsocial character; 2) a rcview oftheorics ofpolitical culturc; hcre spccial attcntionwill bc dcvotcd to thc following issues: types and rolc of political elitcs, mythicalelcments ol collectivc identity, authority iir politics, stcreotypic vicws, elite andmass political culturc, changeability and stability ol political culture; and 3) empiricaltesting of hypothescs prcsented in the above segments, on thc basis of a rcinterpre-tation of thc existing research works relcvant lirr the topic.

Key words: political culturc, disintcgration of Yugoslavia, political anthrt>pology, value oricntations, political action.

Ivana Spasi6, istraZivad saradnik UDK 316.014:316.728(497.11)Institut zafiozoflju i dru5tvenu teoriju Pregledni dlanakBeosrad

SVAKODNEVNI aIVOT U SRBIJI DEVEDESETIH:POSTOJANOST I PROMENE

Apstrakt: SpeciJiini prostor u koji se smelta ovaj podproiekt moZe se odreditina sledeti natin: a) izrazito .je socioktiki, b) bavi se tzv. ,,malim tovekom" -

uslovima Zivota, delanjem i sveitu anonimnih druitvenih aktera, c) podrazumeva

mikrosocioloiki nivo analize, d) polazi od teorijskog okvira otlredenog interpreta-tivnom sociologiiom, poglavito Jbnomenoloike proveni.jencije, On ie nasto.jati dana materijal savremene Srhiie primeni uvide novije drttitvene teorije u svetu kojupriznaje izuzetan znataj koji procesi i odnosi u okrilju prividno hanalnog, oiiglednogi nezanim.l,iivog ,,svakodnevnog iivota" imaiu u globalnoj proclukciji i reprodukciji,kao i tran,sjbrmaci.ji svakog druitva, a pogotovo onog koje se nailo u vrtlog..istori.jskih zbivct4jqi n jima uslovlienih korenitih promena. Istrai.ivanje se pri tomnete ogranititi nai poTitivistitki opis aktuelnog sadrZaja svakotlnevice tlanuinjeSrbije, nego te ukljuiiti i analizu nasledenih i novonastalih elemenata tzv. ,,dokse" ,odnosno ,,zdravog razuma" - kolektivno usvojenih pre6.,tnih pretpostavki ko.ieoblikuju poglecl na svet i druitvo, a time i daju pravac po.iedirutinom i kolektivnomdruifuenom delanju. Posehna painja bite posveiena mogutnostima koje ova per-spektiva nudi u rasvetliavanju.joi uvek gorudh pitanja naie dru\tvene stvarnosti(pojava nacionalizma, raspad Jugoslaviie i reakcije na nj, rat, socio-ekorusmskakriza i pitanie sociialnih nem.ira,.fenomen ,,podrike neuspelno.i vlasti" i polititkupasivnost, odnos patrijarhata i militarizma, itcl.).

Kljudnc rcti: svakodnevni iivot, anonimni akter, interakci.ia, z.natenje,dr uitve na p ro me na, kuh ur no nas lede, mi kr oxsciolo gij a.

Mesto u opYtem projektu

S obzirom narazgranatost aspekata iz kojih 6e se, u skladus raznovrsnim intelektualnim orijentacijama i interesovanjima sa-radnika na zajednidkom projektu Individualni i kolektivni identitetu postkomunizmu,ova izuzetno Siroka iizazovna tema obradivatiu okviru rada na projektu, potrebno je najpre sa nekoliko stranaomediti specifidni prostor u koji je zami5ljeno da se smesti ovajpojedinadni podprojekt.

Tx

Falcco

=uN

Jtr

g?o

E

z1E.=i

I

It92

L

1 9 3