prosvjetiteljstvo

5/24/2018 Prosvjetiteljstvo

1/20

PROSVJETITELJSTVO

PROSVJEENOST je opi duhovni pokret u evropskim zemljama XVIII stoljea protivdogmatskog autoriteta, za pobjedu kriti#kog uma u knjievnosti, umjetnosti, filozofiji, politici i

javnom ivotu

Samosvijest ljudskog uma probudila je renesansa. Ipak je trebalo da pro%e odre%eno vrijeme

da sazriju klice novog, i da njegovi plodovi postanu pristupa#ni #ovjeku novoga vijeka.

Ideologija gra%anskog drutva, ispo#etka vie fragmentarna i preteno polemi#na, postaje u

XVII stoljeu sve potpunija i obuhvatnija, i svjetovnu afirmaciju svojih principa shvaa kao

irenje svjetlosti u mraku, kao prosvjetljivanje ili prosvjeivanje svijeta. To je temeljno uvjerenje

ovog pokreta, koji potpuno ovladava evropskim duhom u stoljeu izme%u dviju najveihgra%anskih revolucija: engleske slavne 1688. i francuske 1789. Osamnaesto stoljee se zbog toga s

pravom naziva ge des lumi&res, pri #emu ne treba smetnuti s uma #injenicu da neki njegovi

utjecajni predstavnici djeluju ve krajem XVII stoljea (Locke i Leibniz), te da s druge strane

duhovi kao Rousseau i Kant, koji u svom razvitku prelaze granice prosvjetiteljstva, polau

temelje novom pokretu (romantizam, idealizam).

Kao kulturno-politi#ki pokret prosvjeenost se temeljila na filozofiji zdravog razuma, a

odatle je postepeno prelazila na ostala podru#ja duhovnog stvaralatva. Nije samo slu#aj to

gotovo svi prosvjetiteljski filozofski spisi, od Lockeova Ogleda o ljudskom razumu (1690) pa

sve do Kantove Kritike #istoga uma (1781), ve u samom naslovu govore o umu, odnosno

razumu. )isti uvid, razumna spoznaja, usmjeravaju svoju kritiku protiv postojeih, samo

objavljenih istina: sve to se ne moe legitimisati pred zdravim razumom proglaava se

zabludom, predrasudom i praznovjerjem, pa mora biti odba#ena. Prelazei postepeno iz

filozofije u javno miljenje, prosvjeenost prodire u politi#ki ivot, naglo se iri i postaje opim

naprednim pokretom u velikim zemljama zapadne Evrope.

Knjievna i propagandna djelatnost prosvjetitelja po#inje u Engleskoj; odande prelazi u

Francusku, a zavrava u Njema#koj. Postepeno djeluje i na sve ostale evropske narode. Vodea

uloga pripada filozofiji, ali ne neposredno, kao rezultatu sistematske filozofske proizvodnje,

ve mnogo vie knjievnosti koja je proeta filozofijom (filoz. romani, satire, aforizmi i

dopisivanja).

Na prijestolju su tada sjedili prosvjetiteljski vladari kao Friedrich II, Katarina II ili Josip II.

Premo filozofije u opoj knjievnosti toga vremena tako je potpuna da se one nikakvim

naporom ne mogu jasno razgrani#iti (npr. Pope u Britaniji, Voltaire u Francuskoj, Lessing u

Njema#koj). Udio evropskog naroda u prosvjetiteljskom pokretu nije bio jednak.


2/20

Budui da je gra%ansko drutva najbre i najdjelotvornije kro#ilo naprijed u Britanijin tamo

je i niknuo sam pokret prosvjetiteljstva (Locke, Shaftesbury, Pope, Hume).

Ako je prosvjeenost u cjelini, kao pokret i kulturna epoha, danas u Evropi i svijetupoznata i cijenjena, onda to zahvaljuje u prvome redu svome francuskom obliku. Francuski

jezik i duh, ukus i obi#aji pretvorili su rimsko-latinsku Evropu u francusku Evropu, a

francuskm su geniju osigurali svjetsku slavu. Djela pisaca kao to su Montesquieu, Rousseau i

Diderot nala su svoj zajedni#ki izraz u Enciklopediji (1751-72). Prosvijeeno ili

filozofsko stoljee postalo je francusko par excellence, a ako je po #emu i danas ivo i

suvremeno, ivo je i suvremeno po svom voltaireovskom duhu.

U tom razdoblju u#injeni su i prvi vani koraci empirijskih prirodnih znanosti, u prvom redu

mehanike, fizike i njihovih primijenjenih disciplina. U isti mah javljaju se me%utim, i prvedrutvene nauke, kao to su politi#ka ekonomija i moderna politi#ka historiografija. Isti#ui mo

uma i prirodnu dobrotu #ovjekovu, prosvjeenost je prvo postavila demokratske principe

gra%anske politi#ke jednakosti. Ona podjednako vjeruje u neograni#eni politi#ki drutveni,

nau#ni, moralni i tehnoloki napredak #ovje#anstva

Od Johna Locka poti#e prosvjetiteljska koncepcija drutva. Nakon dominacije teolokih

doktrina u srednjem vijeku, novi pristup filozofiji prava zapo#inje suprostavljanjem koncepcije

prirodnog prava #ovjeka koncepciji boanske nepromjenjivosti pravnog poretka.

U svoje dvoje rasprave o upravljanju dravom Lock tvrdi kako je narod povjerio vlastupravljanja vladaru, #ime je suverenost naroda uzdigao na nivo temeljnog na#ela drave. Lock

trai da se vladari sprje#avaju u zloupotrebi vlasti i da se osigura privatnopravna sfera, da se

zakonodavstvo i sudstvo odvoje od izvrne vlasti.

Kritikovao je postojee apsolutisti#ke teorije drave, smatrajui, nasuprot Hobsu, da prirodno

stanje nije stanje rata svih protiv svih, nego stanje ope slobode i jednakosti. Smatra da je zadatak

drave da to prirodno stanje samo garantuje. Izvrio je veliki utjecaj na razvoj filozofske i

drutveno politi#ke misli. Proklamujui princip da na razumu treba da po#iva sva individualna i

drutvena aktivnost #ovjeka, Lock je postao za#etnik prosvjetiteljstva, koje e dominiratiduhovnim ivotom Evrope. Njegove liberalisti#ke politi#ke doktrine ule su u ameri#ki ustav a na

njima se u osnovi temelji britanska ustavna tradicija. I francuski i britanski prosvjetitelji razvijali

su Lockove ideje u razli#itim smjerovima.

Ideje prosvjeenosti odvijaju se izme%u dvije revolucije Slavne u Engleskoj 1688 i

Francuske r. 1789. U tom periodu djeluju 3 generacije filozofa. U prvoj su najistaknutiji

Monteskje, Volter i +ambatista Viko.


3/20

Monresque, predstavnik #inovni#kog plemstva zavrio je pravne nauke i bio predsjednik

Vrhovnog suda u Bordou. Godine 1721. pie Persijska pisma u kojima je na duhovit na#in izvrgao

ruglu intelektualnu i moralnu dekadenciju vladajue francuske klase za vrijeme FilipaOrleanskog. Od 1728. do 1733 putuje po Evropi (Austrija, Ugarska, Nizozemska, Italija,

vajcarska, V. Britanija) i 1734. objavljuje knjigu Razmatranja o uzrocima veli#ine i propasti

Rimljana u kojoj daje logi#ku interpretaciju historije, pri #emu je na primjeru Rima dokazivao da

2svijetom ne vlada slu#aj, nego da postoje opi uzroci, fizi#ki i moralni, koji djeluju u svakoj

dravi bilo da je uzdiu odravaju ili rue i da su svi slu#ajevi ovisni o tim uzrocima.

U svom kapitalnom djelu O duhu zakona, (eneva 1748.) razradio je teoriju dravnog

prava, po kojoj se svrstao me%u snage za predstojei otvoreni sukob sa pristalicama

apsolutisti#ke monarhije. Prihvativi anti#ku teoriju o trima osnovnim formama dravne vlasti(tiranija, monarhija, republika) Monteskje zaklju#uje da je republika idealan ali teko odriv oblik

vladavine. Stoga se zalae za konstitutivnu monarhiju britanskog tipa, kao kompromisno

rjeenje, kojim se po njegovom miljenju lake postii najvii politi#ki cilj blagostanje naroda uz

potpunu slobodu unutar granica utvr%enih zakonom. Zakonitost treba da bude vrhovni princip

u dravi, a to zna#i da zakon treba da st6oji niznad vlasti. Da se sprije#i zloupotreba vlasti i

krenje zakonitosti do #ega nuno dolazi kad se vlast nalazi u rukama jednog #ovjeka, Montesque

u Duhu zakona predlae politi#ki sistem u kojem je dravna vlast odvojena na zakonodavnu,

izvrnu i sudsku i podijeljena izme%

u tri samostalna dravna organa (zakonodavna tijela, efaizvrne vlasti i sudskih organa) od kojih svaki vri jednu od triju funkcija vlasti. Time je on dao

teoriju o podjeli vlasti koja je temelj gra%anske demokratije.

Monresque se zalagao za podjelu predstavni#kog tijela na dva doma, po ugledu na V. Britaniju.

Duh zakona je posluio gra%anstvu kao ideoloko oru%e u borbi protiv feudalnog apsolutizma.

Na#elo podjele vlasti provedeno je najprije u Ustravu SAD, od 1787 u Deklaraciji o

pravima #ovjeka i gra%anina od 1781 a u XIX stoljeu u ustavima svih gra%anskim demokracija.

+ambatista Viko (1668-1744) nastoji da uo#i na#ela evolucije civilizacije. Njegovo djelo Nova

nauka (1725) predstavlja pokupaj analize ljudskog saznanja, pri #emu polaznu ta#ku prestavljajuanti#ki Rim i rimsko pravo. On dijeli napredak civilizacije u tri etape: boansku ili teokratsku,

herojsku, doba velike epske poezije i doba u kome se uobli#ava knjievni jezik.

Sredinom XVIII stoljea djeluje nova generacija mislilaca: Benjamin Franklin, dravnik, nau#nik

i filozof, Dejvid Hjum, histori#ar i filozof, an ak Ruso, Deni Didro, Etjen Kondijak, Klod

Helvecijus, an Dalamber...

Hjum objavljuje svoju raspravu o ljudskoj prirodi u kojoj razvija ideju modernog

skepticizma. On tvrdi da ljudske akcije i uvjerenja poti#u iz navike. Pie o demografiji, politi#koj


4/20

ekonomiji, historiji, sociologiji vjere. Njegova rasprava o na#elima morala iz 1751. piotvr%uje

njegovu reputaciju, iako mnogi ne prihvataju njegov skepticizam.

an ak Ruso (eneva 1712-Pariz 1778)

Njegov uspon u karijeri po#eo je 1750. kada je na nagradnno pitanje akademije u Dionu

Da li napredak nauke i umjetnosti doprinosi poboljanju morala odgovorio negativno svojim

radom Rasprava o nauci i umjetnostima. U njoj razvijenoj intelektualnoj kulturi suprostavlja

izvorne vrline neciviliziranih ljudi.

Njegova rasprava O porijeklu nejednakosti me%u ljudima (1755.) osu%uje imovinu kao izvor

drutvene nejednakosti. U sentimentalnom romanu ili ili nova Heloiza pisanom u obliku

pisama razmatra filozofska, moralna i drutvena pitanja.

Zbog romana Emil mora napustiti Pariz i enevu. To je filozofska rasprava o djetinjstvu i

obrazovanju. U romanu provodi usamljeno dijete kroz negativni prirodno obrazovanje kojim

izbjegava izvjetaenost i njeguje prvo osjeanja a potom razum. Vaspita treba da podstie

u#enika da trai srei i vrlinu.

Emil treba da proivi otrinu ivota, da pro%e kanjavanje koje mu namee priroda. Za Rusoa

razum se razvija posljednji i sa najveim tekoama. Poto dijete provodi kroz odre%ene etape

njegovog razvoja, Ruso zaklju#uje da se obrazovanje zavrava u trenutku kad se ono eni.

Politi#ka rasprava Drutveni ugovor iz 1762. predstavlja klju#no djelo njegove politi#ke filozofije.

Knjiga po#inje sa pozivom na emancipaciju )ovjek se ra%a slobodan a svugdje je u lancima.

Ruso propovijeda pribliavanje prirodnom stanju me%uljudskih odnosa, iz #ega proisti#e njegova

koncepcija slobodne drave koja bi po#ivala na opoj volji naroda i u kojoj bi gra%anske slobode

zamijenile slobodu pojedinca. Takvoj bi zajednici najbolje odgovarao demokratski

poredak.Samome pojedincu treba omoguiti prirodan odgoj u kojem se oslanjamo na instinktem

pa djecvu ne treba podvrgavati prisili, nego treba slobodno razvijati njihova duhovna i tjelesna

svojstva.

Istaknuti #lan grupe filozofa je Deni Didro, autor mnogih spisa i Enciklopedije. U svom

romanu ak fatalista uo#ava protivrje#nosti izme%u u#enja o ljudskoj slobodi i ateizma. On

vjeruje u razum i njegovu snagu. Kao nau#nik on se odri#e mehani#ke i stati#ke filozofije i

prihvata evoluciju.

Uvaavanje filozofa za nauku svoj izraz nalazi u Enciklopediji ili promiljenom rije#niku

nauka, umjetnosti i zanata u 17 velikih tomova objavljenih izme%u 1751-1772. Njeni urednici su

Didro i D Alamber, koji piu mnogobrojne #lanke za enciklopediju, a njen cilj je da se pokae red i


5/20

povezanost ljudskog znanja. Gotovo svi filozofi piu za Enciklopediju: Volter o duhu i

knjievnosti, Bifon o prirodnim naukama, D Alamber o matematici, Ruso o muzici, ....

Enciklopedija isti#e svjetovnu moralnost a ljudska srea je cilj ovozemaljskog ivota.

Naglaava se uvjerenje da se ljudski napredak postie svjetovnim znanjem a ne teolokim

doktrinama. Time filozofi uklanjaju postepeno osnove starog reima. Sam Didro najavljuje da

dobra enciklopedija treba da promijeni opi na#in miljenja.

Zabrana ernciklopedije 1766. predstavlja znak promjene. Ona se ilegalno stampa u Francuskoj

iako nosi oznaku da je tampana u Neuchatelu. U to vrijeme na scenu stupa nova generacija

filozofa, Najistaknutije ime me%u njima je Imanuel Kant, filozof iz Koenigsberga, koji u svojim

studijama Kritika zdravog razuma i Kritika miljenja mijenja ustaljeno gledite da je struktura

ljudskog miljenja odraz strukture spoljnog svijeta. Ona odgovara ljudskom umu i #ovjek morada zna zato to je takav.

Me%u njema#kim filozofima se isti#u Mozes Mendelson, Gotold Lesing i Kristof Viland.

Lesing pie poeme, o estetici, vjeri, pozoritu.

Vilard razmatra ideje o slobodi miljenja, zalaui se za razum, toleranciju, odgovornost i

civilizaciju.

Najistaknutiji predstavnik historiografije prosvjeenosti je Edward Gibon. Njegova Historija

propadanja i pada Rimskog carstva (1776-88) opisuje postepeno opadanje Carstva sa vrhunca

snage i sjaja do po#etka modernih vremena. Poglavlje o usponu kranstva izaziva otre kritike

vjernika. Za propast Rima ne optuuje kranstvo i upade barbara nego dugotrajni mir, veli#inu

carstva i ekonomske prilike.


6/20

AUSTRIJA

Podruii#je Austrije je 1278. prela u ruke Habsburgovaca. Njeno sredite postao je Be#.Habsburgovci su u toku XIV st. stekli Koruku (1335), Tirol i Vorarlberg (1363), Breisgau i

Freiburg (1368) te Trst (1382). Kad je 1437. umro igmund Luksemburki, njegov zet Albrecht V

Habsburgovac izabran je za njema#kog cara, batinivi u isto vrijeme i vlast u #ekim, hrvatskim i

ugarskim zemljama.

Nakon uspjelih ratova s Osmanlijama Austrija je stekla Karlova#kim mirom (1699) Hrvatsku do

Une, Slavoniju, Srem i Ugarsku osim temivarskog Banata, a Poareva#kim mirom (1718) dijelove

Bosne i Srbije, Malu Vlaku i Banat. Beogradskim mirom (1739) ustalila se granica Austrije prema

Osmanskom carstvu na Uni, Savi i Dunavu. Sukobi s Francuskom u drugoj pol. XVII st. uvukli suAustriju u Rat za pansku batinu (1701-14), nakon kojega je morala prepustiti Burboncima

panjolsku, ali je stekla panj. Nizozemsku, Milano, Napulj i Sardiniju, koju je 1720. zamijenila za

Siciliju. Be#kim mirom (1735), nakon Rata za poljsku batinu, ustupila je panjolskoj Napulj i

Siciliju, Kraljevini Sardiniji Novaru i Tortonu, a zadrala je Parmu, Piacenzu i Guastallu. Karlo VI

bio je posljednji muki Habsburgovac. Da bi osigurao nasljedstvo i u enskoj lozi, objavio je 1713

-> Pragmati#ku sankciju. Kad je na prijestolje stupila njegova kerka Marija Terezija, izbio je Rat

za austrijsku batinu (1740-48). U tom ratu i u kasnijem Sedmogodinjem ratu (1756-63) Austrija

je Pruskoj morala prepustiti lesku, a paniji Parmu, Piacenzu i Guastallu. Neto kasnije udiobama Poljske (1772. i 1795) stekla je Galiciju i Lodomeriju, a 1775. od Osmanskog carstva

Bukovinu. Nakon izbijanja 1rancuske revolucije A. je sudjelovala u svim protivfrancuskim

savezima. Mirom u Campo Formiju (1797) izgubila je Nizozemsku i Lombardiju, a ustupila

Francuskoj svoje posjede na lijevoj obali Rajne; u isto vrijeme stekla je Veneciju, Istru i Dalmaciju.

Habsburko carstvo obuhvata na po#etku 18. stoljea pored habsburkih nasljednih zemalja (sa

tajerskom, Korukom i Kranjskom) obuhvata kraljevine Ugarsku, )eku, Milansko vojvodstvo,

Sardiniju, austrijsku Nizozemsku, Napulj, Toskanu i Erdelj.

Svaka od pokrajina ima svoje institucije, to ometa ja#anje apsolutizma.

Ugarska je posebno osjetljivo pitanje. Ugarsko plemstvo se suprotstavlja pokuaju cara da

nametne svoju vlast o #emu svjedo#i duga borba izme%u Franje Rakocija i Josipa I, koja se

zavrava mirom u Satnaru 1712. Novi car Leopold II ( daje amnestiju i potvr%uje prava Ugarskoj i

Erdelju.

Karlo VI(1711-1740) nastavlja politiku pomirenja i potvr%uje brojne privilegije u zemlji.

U vrijeme pregovora sa ugarskim plemstvom pojavljuje se i pitanje naslje%a, glavnog

problema Karlove vladavine. On nema mukog nasljednika, pa nastoji da svojim kerkama

osigura prijesto. )eka i Austrija prihvataju pravo vladara da odredi nasljednika, dok u Ugarskoj


7/20

to nije slui#aj. Karlo odlu#uje da potvrdi pravo ugarskog Sabora da bira vladara u slu#aju

izumiranja muke linije ali 19. aprila 1713. proglaava Pragmati#ku sankciju, dokument u kojem

se povr%uje da poslije njegove smrti sve nasljedne zemlje i kraljevine pripadaju njegovommukom nasljedniku u skladu sa primogeniturom . U slu#aju da nema mukih nasljednika kruna

prelazi u ruke enskih nasljednika prema starjeinstvu. Karlo dobiva dvije k eri i time pitanje

Pragmati#ke sankcije dobiva veliki zna#aj. On upu#uje tekst svim saborima 1720. 1720 i trai

njihovu saglasnost. Stalein svih njema#kih zemalja, )eke, Moravske, talijanski posjedi i

Nizozemska prihvataju Karlov zahtjev. Ugarski sabor raspravlja o dokumentu 1722-1723. i u elji

da se osigura od Osmanskog carstva odobrava ga iste godine. Ugarska se smatra dijelom carstva,

iako car mora da povdrdi slobode i prava plemstva.

Osiguravi pristanak svojih posjeda Karlo je poduzeo korake da ton priznaju evropski vladari idvorovi.

Nju priznaju izbornici Saksonije i Bavarske, a ostali pokuaji se upo#etku zavravaju neuspjeno.

panija prihvata Sankciju 1725. a Velika Britanija 1731., pod uvjetom da Karlo zabrani rad

Ostendske kompanije i pristane na pansku okupaciju Parme i Pjaence. Nakon rata za poljsku

batinu Francuska 1735. prihvata Sankciju.

Za vrijeme Karlove vladavine ne postie se mnogo na centralizaciji dravne uprave, iako

se vre izmjene u postojeim tijelima.

Najvanije tijelo je Privatni savjet, kojem predsjedava car. Visoki ratni savjet i Visokisavjet odlu#uju o vojnim i politi#kim pitanjima. Postoje i posebna tijela koja raspravljaju i

odlu#uju om pojedinim pokrajinama.

Ugarska zadrava druk#iji poloaj od ostalih zemalja, njeni stalei mogu odlu#ivati o

mnogim pitanjima.

Marija Terezija stupa na prijesto 1740. u tekim prilikama za Austriju. Armija je poraena

i demoralisana, blagajna prazna, Ugarska i)eka nezadovoljne politikom Habsburgovaca.

Izme%u rata za austrijsku dinasti#ku batinu i Sedmogodinjeg rata (1756-1763) Marija provodi

mnoge reforme.

Stvara 1749. Upravu za javne i nov#ane poslove, koja odlu#uje o svemu to je zajedni#ko za

pokrajine. Preuzima prikupljanje poreza iz ruku lokalnih stalea, namee plemstvu i crkvi

plaanje odre%enih dabina. Visoki savjet postaje centralno finansijsko mjesto, a Dvorka i i

Dravna kancekarija odlu#uju o svim pitanjima spoljne politike. Dolazi 1749. do podjele sudske i

politi#ke administracije i stvara se Vrhovni sud. Visoki ratni savjet zadrava potpuni nadzor nad

vojnim pitanjima. Svaka pokrajina ima svoju deputaciju koja treba da brine o vojnim pitanjima ali

vremenom sti#u nove prerogative.


8/20

Nakon Sedmogodinjeg rata austrijski vladari nastavljaju sa reformama. Nakon smrti

Franje Lorenskog najstariji sin Marije Terezije Josip II postaje 1765 njema#ki car i suvladar svoje

majke.Jo u toku Sedmogodinjeg rata nastavljaju se reforme. Unapre%uje se finansijska

administracija, to omogu#ava potpuni uvid u stanje prihoda i rashoda, i odre%ivanje dravnog

budeta.

Zakonom iz 1767 poznatim kao Urbarium ugarski seljaci postaju nasljedni zakupnici sa pravom

da napuste zemlju. Zakon odre%uje radne obaveze seljaka prema feudalcu a njihovo provo%enje

nadgledaju carski #inovnici. Marija Tererzija pokazuje namjere da ukine kmetstvo i izmjeni

postojei sistem agrarnih odnosa.

Mnoge reforme odnose se na katoli#ku crkvu. kojoj se zabranjuje da sti#e nove posjede. Mora daplaa porez a ukidaju se i neki samostani.

Josip II kao suvladar nadgleda reforme vojske i odbrane.

Smrt Marije Terezije 1780 dovodi na #elo carstva Josipa II. Stalno objavljuje nove dekrete,

uklanja otpor i stare obi#aje i prava.

Centralista, preure%uje stara i stvara nova ministarstva. Uklanja samoupravne ustanove

u Ugarskoj i austrijskoj Nizozemskoj, i zamjenjuje ih centralizovanom birokratijom: ne ispunjava

svoja obeanja i provodi germanizaciju. 1784 njema#ki jezik proglaava slubenim. On 1784

nare%

uje da se popie stanovnitvo, to nailazi na veliki otpor plemstva, koje gui silom.Josip II donosi niz mjera radi poboljanja poloaja seljatva. Jo je Marija Terezija

poduzela mjere da se ograni#i radna obaveza i utvrdi granica poreskih optereenja. Josip II

poduzima zakonske mjere da se seljak od oru%a pretvori u podanika austrijske drave. Njegovi

zakoni uklanjaju li#nu pot#injenost, predvi%aju se kazne koje sud moe da nametne seljaku i kako

moe da se brani od pritiska plemia. Nakon 1785. seljak mora da plaa 18 ukupnog prihoda.

Zemljini i imovinski cezus zavrava se 1789. kad se utvr%uje da da seljak i plemitrebaju da

plaaju 12 % na godinji prihod. Od se ljaka se zahtijeva potpuno ispunjavanje njegovih obaveza

prema feudalcu.

Josip II nastoji da industriju oslobodi svih pritisaka i ograni#enja. Ukida esnafe i smanjuje

dravnu pomo krupnim preduzeima. Dravni prihodo brzo rastu. Josipova politika zavrava

se neuspjehom. U pojedinim dijelovima carstva izbijaju pobune; u njima u#estvuju seljaci,

crkvena lica, plemstvo i intelektualci. Sa njegovom smru nestaje i njegovih reformi.


9/20

Spoljna politika

Nakon Utrehtskog mira 1713. Karlo VI nastavlja rat protiv francuske do marta 1714. kadEugen Savojski potpisuje mir u Rajtatu. On utvr%uje Karlove posjede u Italiji i panskoj

Nizozemskoj.

Austrija vodi rat na Balkanu protiv Osmanskog carstva. Osmansko carstvo objavljuje

1714. rat Veneciji i osvaja njene posjede u Moreji i Kritu. Karlo VI obnavlja 1716. ugovor sa

venecijom i trai od Porte da povu#e svoje trupe. Porta odbija zahtjev to Eugen Savojski koristi

da ubijedi cara da je to prilika da se porazi Osmansko carstvo. Osmanske trupe upale su u

Ugarsku, ali im je Austrija nanijela teak poraz kod Petrovaradina 1716. Ratne operacije se

prekidaju do idue godine, kada Austrija 1717. osvaja Beograd. Poraz Osmanske vojske dovodido mira u Poarevcu 1718. dok Venecija uspijeva da zadri Krit.

Osmansko carstvo se odri#e dijela Banata, Vlake, sjeverne Srbije, sa Beogradom i dijela sjeverne

Bosne. Venecija gubi svoje posjede osim Krfa i Jonskih ostrva a dobiva male teritorije u Dalmaciji.

Za vrijeme rata za poljsku batinu, Karlo VI vodi diplomatsku borbu protiv koalicije sa

Francuskom na #elu. Preliminarni mir se zaklju#uje u Be#u 1735. Naredne godine Marija se udaje

za Franju Lorenskog, a dvije godine kasdnije zaklju#uje se mir po kome Austrija dobiva Parmu i

Pjaencu., panija Napulj, Elbu i Siciliju, a Franjo Lorenski Toskanu.

Kraj Karlove vladavine zavrava se tragi#no. Brojni ratovi iziskuju velike rashode i rtve. Nakon

smrti Eugena Savojskog 1736 armija ostaje bez sposobnog komandanta. Beogradskim mirom

1739. Austrija gubi sve teritorije dobivene Poareva#kim mirom.

Za vrijeme sedmogodinjeg rata 1756-1763 Austrija ne uspijeva da odri svoje po #etne

diplomatske uspjehe. Njena armija nije spremna, generali nesposobni stalei nezadovoljni. Nakon

sedmogodimnjeg rata spoljna politika Marije Terezije postaje suzdrana.

Rat za Bavarsko naslje%e vo%en je izme%u Austrije i Pruske oko nasljednih prava na Bavarsku. U

sporazumu sa fala#kim knezom Karlom Teodorom, Austrija je posjela Donju Bavarsku. Tom

sporazumu se suprotstavila Pruska, pa je u savezu sa Saksonijom po#ela rat protiv Austrije.

Posredstvom Rusije zaklju#en je 13. maja 1779. Tjeinski mir kojim je Austrija donila

samo oblast na desnoj obali Donjeg Ina, tzv. Insku #etvrt, dok je Pruska dobila Bejrojt i Ansbach.

Spoljna politika Josipa II upravljena je na zaklju#enje saveza sa Rusijom. U maju 1781.

Josip II i Katarina II najavljuju planove o zajedni#koj akciji prootiv Osmanskog carstva. i diobi

njegovih evropskih posjeda.

Po#etkom 1788. Austrija objavljuje rat Osmanskom carstvu. Operacije austrijske vojske se

odvijaju u dolini Save i Podunavlju i zavravaju se 1789. osvajanjem Beograda. Pruska, Saksonija

i Poljska prikupljaju snage na austrijskim granicama pa car mora ra#unati na rat na dva fronta.


10/20

1791. Svitovski mir

Kultura

U doba baroka izgraduje se gradanska satiri#na proza (Abraham a Sancta Clara, 1644-1705). U

isto vrijeme javljaju se i po#eci be#ke pu#ke drame koja vie od dva stoljea ostaje najvanija

austrijska literarna vrsta. Joseph Anton Stranitzky (1676 -1726) stvara u okviru improvizacijske

komedije tipi#nu be#ku scensku figuru Hanswursta. Na elementima improvizacijske komedije

pie Philipp Hafner (1731-1764) literarno komponirana scenska djela u koja unosi probleme iz

suvremenoga be#kog ivota.

Prosvjetiteljske ideje dolaze do izraaja u humoristi#kom #asopisu Josefa Richtera (1749-1813) Briefe eines Eipeldauers (1785-1813) i u tjedniku pravnika Josefa Sonnenfelsa (1733-1817)

Der Mann ohne Vorurteil (1765-67, 1769-1775). Isti duh ogleda se i u parodiji Aloisa Blumauera

(1755-1798) Pustolovine pobonog junaka Eneje i u pjesmama Franza Ratschkyja (1757-1810).

Probudena nacionalna svijest ekonomski oja#anoga gradanstva rada u prvoj polovini . XIX st.

vanim literarnim djelima. Klasik austr. knjievnosti Franz Grillparzer (1791-1872) oblikovao je u

svojim dramama legendarne i historijske sadraje s modernom problematikom. U humanisti#ko-

idealisti#kom i opozicionalno-liberalnom okviru one predstavljaju protest gradanskih pisaca

protiv feudalne reakcije i negativnih pojava koje donosi novi kapitalisti#ki poredak

Likovne umjetnosti

Bogatstvo dekoracije rokokoa dolo je do punog izraaja u opremi dvora Schnbrunn. Kiparstvo

toga razdoblja reprezentira G. R. Donner (1693-1741). Iluzionisti#ko zidno slikarstvo inauguriraju

talijanski majstori; od domaih je najplodniji A. F. Maulpertsch (1724-1796), autor brojnih fresaka

i oltarnih slika. Barok njeguje reprezentativni portret, a rokoko portretnu minijaturu. Proizvodi

umj. obrta (posoblje, tapete, porculan) doseu visok stupanj. Umjetnost baroka i rokokoa

podravaju prvenstveno crkva, dvor i bogata aristokracija. Tvorevine namijenjene puku nastaju u

mnogim lokalnim radionicama, napose u alpskim krajevima (drvorezbarstvo u Tirolu). - Oko

1780. zapo#inje razdoblje klasicizma koji dolazi do izraaja osobito u arhitekturi reprezentativne

namjene.

S po#ecima baroka, oko 1600, prodrli su u Austriju i doskora posve prevladali talijanski muzi #ki

utjecaji. U glavnim muz. sreditima, na dvorovima u Be#u, Salzburgu, Innsbrucku i Grazu,

angauju se tada preteno talijanski muzi#ari koji presaduju nove tekovine talijanskog baroka,

prije svega operu i oratorij.


11/20

Neprestano obnavljanje i nadogradivanje na bogatu muzi#ku tradiciju zemlje te sposobnost

presadivanja tekovina srodnih muzi#kih kultura u domaa muzi#ka strujanja bili su podloga

razvoju be#ke klasike; njeni glavni predstavnici J. Haydn (1732-1809), W. A. Mozart (1756 -1791) iL. van Beethoven (1770-1827) svojim su stvaranjem na podru#ju instrumentalne muzike

(simfonija, koncert, sonata), opere i vokalne muzike (oratorij) doveli do jedinstvenog vrhunca

cjelokupne muzi#ke tenje klasi#nog razdoblja u Austriji i njema#kim zemljama. me%utim,

specifi#no austrijske crte dole su do izraaja i u muzici J. Haydna (melodika koja odie narodnim

duhom, ritmika plesnih stavaka) i W. A. Mozarta (opere-Singspieli Otmica iz saraja i )arobna

frula protkane elementima be#ke pu#ke komedije).

S be#kom klasikom, Austrija, odnosno Be#, postaju dominantnim sreditem srednjoevropskih

muzi#kih zbivanja.


12/20

RATOVI ZA DINASTI#KO NASLJE%E

Sve do 3. decenije XX stoljea po me%unarodnom ratnom pravu rat je bio dozvoljen. Svaka

nezavisna i suverena drava je imala pravo na vo%enje rata. To pravo je bilo jedan od atributa

njene suverenosti. Pravo drave na rat je osporeno stvaranjem Drutva naroda 1919. kada je

u#injen pokuaj da se on pravno zabrani.

Prvi put u historiji rat je bio zabranjen Brijan-Kelogovim paktom 27. avgusta 1928. Drave

potpisnice tog ugovora obavezale su se da u me%usobnim odnosima nee pribjei ratu i odrekle

su se prava na rat. Ta obaveza je vaila samo za #lanice Drutva naroda, pa je rat i dalje bio

pravno dozvoljen izme%u drave #lanice i one koja nije bila #lan. Rat je bio dozvoljen i u

slu#ajevima pravi#ne samoodbrane i kolektivne akcije protiv prekrioca me%unarodnih obaveza.

Rat za pansku batinu

- Rat za pansko naslje%e vo%en je od 1701. do 1714. izme%u Francuske i njenih saveznikapanije, Bavarske, Kelna, Savojskog Vojvodstva (od 1703. Pijemont), i Portgala s jedne i

koalicije Austrije, Engleske (od 1707. V. Britanije) Nizozemske, Pruske i njema#kih kneevina

sa druge strane.- Za vrijeme vladavine Luja XIV Francuska izgra%uje snane vojne snage i vodi niz osvaja#kih

ratova: Devolucioni rat 1667-1668., Francusko- nizozemsko - panski rat 1672-1678. i Fala#ki

rat 1688. 1697.

- U tenji za daljnjom ekspanzijom, Francuska i V. Britanija su se spremale da prigrabe posjedepanije u zapadnoj i junoj Evropi.

Povod za rat bio je testament panskog kralja Karlosa II koji je svoj prijesto i panske

posjede ostavio u naslije%e Filipu Anujskom unuku Luja XIV., koji je kao Filip V proglaen 1700.

za panskog kralja. Poto je i austrijski car Leopold teio da panski prijesto osigura za svog sinaKarla, rat izme%u Francuske i Austrije je postao neizbjean.

- Dolaskom Burbona na panski prijesto uklanja se habsburka dravna struktura. Filip V i

njegovi saradnici pretvaraju savjete u ministarstva u skladu sa francuskim uzorima. Francuzi

provode i potrebne finansijske reforme.

- Strahujui da pansko naslje%e ne pripadne Francuskoj, Velika Britanija i Nizozemska su se

priklju#ile Austriji i 7. septembra 1701. u Hagu stvorile koaliciju protiv panije i Francuske, kojoj


13/20

prilaze Pruska, Danska, i Portugal, Savojsko Vojvodstvo i njema#ke kneevine osim Bavarske i

Kelna.

Ratne operacije su uglavnom vo%ene na 4 ratita, njema#kom, nizozemskom, talijanskom ipanskom.

Vojne operacije su po#ele upadom austrijskih snaga pod komandom Eugena Savojskog u

Italiju. Nakon to su 9. jula kod Kapija porazili Francuze prisilili su ih na povla#enje. Poja#anjem

francuskih snaga rat je nastavljen. I pored brojne premoi Francuzi su poraeni izgubivi 3000

vojnika. U tom sukobu dola je do izraaja premo austrijskog vatrenog oruja i slabosti

francuskog borbenog poretka.

U njema#koj i panskoj Nizozemskoj 1701. nije bilo sukoba.

Na talijanskom ratitu u zimu 1701-02 austrijske snage su po#ele opsadu Mantove. U napadu naKremonu 1. februara 1702. Austrijanci su zarobili tri francuska generala. panski kralj Filip V je

preao u ofanzivu i kod Santa Vitorije 26. jula odbacio francuske trupe. U sukobu kod Lucare 15.

avgusta 1702. Eugen Savojski je sprije#io francusku ofanzivu. Na nizozemskom ratitu francuske

i panske snage su drale utvr%enu liniju kod Antverpena i niz utvr%enja u panskoj

Nizozemskoj. Engleska je 15. maja objavila rat Francuskoj, a u Nizozemsku je upuen kao

komandant zdruenih englesko-nizozemskih snaga vojvoda Dems Molbro. Njegove trupe su

uspjele da 23. septembra osvoje tvr%avu Venlo, 2. oktobra Stevensvert a 23. oktobra Lije.

Na njema#kom ratitu francuske trupe su porazile trupe Ludviga Bavarskog u bici kod Fridlinke

ume. 14. oktobra 1702, ali nisu uspjele da se probiju preko varcvalda.

U proljee 1703. francuske snage su prodrle u bavarsku gdje su se sjedinile sa bavarskom

vojskom kneza Maksimilijana II Emanuela. Bavarske snage su upale u sjeverni Tirol ali su bile

prinu%ene na povla#enje zbog ustanka u i prelaska sSavoje na stranu koalicije.

Ludvig Badenski je preao Dunav i i 5. septembra zauzeo Augsburg a a zatim su

francusko-bavarske snage kod Hehteta 20. septembra porazile Austrijance.

Francuzi su imali uspjeha na Rajni. gdje sun porazile Austrijance kod pajera, nakon #ega je

Landau kapitulirao a 13. decembra je zauzet i Augsburg.

Poto je u toku 1702. Portugal potpisao tzv. metjuinove ugovore Portugal je u maju 1703.

pristupio koaliciji, obe#avajui da e u#ee svojih 20.000 vojnika.

Teite vojnih operacija u toku 1704. godine bilo je na njema#kom ratitu. Uvi%ajui

opasnost koja je prijetila da Austrija zbog djelovanja francusko-bavarskih snaga napusti koaliciju

general Molbro je krenuo iz Nizozemske u Bavarsku da bi zaustavio ofanzivu francusko-

bavarskih snaga protiv Austrije i 22. juna kod Ulma se spojio sa trupama Eugena Savojskog i

Ludviga Badenskog. Austrijske snage E. Savojskog dobile su zadatak da sprije#e prelazak

francuskih snaga preko Rajne dok su Molbro i Ludvig Badenski preduzimali ofanzivne operacije


14/20

u podru#ju Dunava u Bavarskoj. Francuske snage koje su se nalazile u podru#ju Strazbura dobile

je nare%enje da posjednu poloaje na Rajni kod Landaua i zatite pokrajinu Elzas.

Bavarske snage su upuene na posjednu i brane vaan prelaz na Dunavu kodDonauverta. ali su tu doivjele teak poraz. Francusko-bavarske povukle su se na jug ka

Augsburgu, a zatim prele na lijevu obalu Dunava ali su 12. avgusta izme%u Lucingena i

Blindhajma pretrpjele teak poraz od udruenih snaga Molbroa i Eugena Savojskog. To je bila

najzna#ajnija bitka rata za pansku batinu koja je iz osnove izmjenila odnos snaga u korist

koalicije. Austrujanci su okupirali Bavarsku a ostatak bavarske vojske nastavio je borbu protiv

koalicije u Francuskoj i paniji. Poraene francuske snage su potisnute na Rajnu i prinu%ene na

odbranu.

Na talijanskom ratitu Francuzi su uspjeli da osvoje Pijemont i njegove tvr%ave osim jedne. Nanizozemskom ratitu je nastalo zatije zbog upuivanja engleskih snaga na njema#ko ratite.

Na panskom ratitu Francuzi su zauzeli nekoliko portugalskih tvr%ava. Najvei uspjeh

koalicije je bio prepad englesko- nizozemske flote od 24. jula i osvajanje Gibraltara, a pokuaji

Francuza i panavca da ih povrate ostali su bez uspjeha.

U toku 1705. nije bilo zna#ajnijih opracija izuzev na talijanskom ratitu. Koalicija nije

iskoristila pobjedu kod Blindhajma na protivnicima nanese odlu#ujui poraz. U bici kod Kasana

16. avgusta francusko-panske snage su nanijele poraz snagama Eugena Savojskog i zaustavilenjegov prodor u Pijemont. Na panskom ratitu englesko- nizozemske trupe su zauzele

Barselonu i pot#inile cijelu Kataloniju.

Godine 1706. glavne vojne operacije su vo%ene na nizozemskom i talijanskom ratitu.

Na talijanskom ratitu Francuzi su 19. aprila nanijeli poraz austrijskim trupama kod

Kal#inata, ali su trupe Eugena Savojskog 7. septembra 1706. kod Torina nanijele odlu#ujui poraz

francusko-panskim snagama, potiskujui ih iz Italije.

Na panskom ratitu Francuzi su imali izvjesnog uspjeha gdje su uspjeli zauzeti Madrid i

Kartahenu, tako da su Karlu ostali Katalonija i Aragon.

U toku 1707. na nizozemskom ratitu nije bilo ozbiljnijih sukoba. Na talijanskom frontu

snage koalicije su zauzele Napulj, a zatim su iz Savoje i sa mora upale u junu Francusku i

izvrile opsadu Tulona. Tu su bile poraene pa su bile prinu%ene na povla#enje u Pijemont.

Na panskom ratitu francusko-panske snage su odbile napade Britanaca, Portugalaca i

Nizozemaca, nanosei im teak poraz 25. aprila 1707. u bici kod Alamanse, nakon #ega je veliki

dio panije ostao do kraja rata pod francuskom kontrolom. Nakon spajanja austrijskih i

britanskih snaga na nizozemskom ratitu dolo je do borbe kod Audenarda 11. jula 1708. u

kojima su Francuzi pretrpjeli poraz. Koalicija je tada zauzela Lil, Gent i Bri. Iscrpljena Francuska


15/20

je povela pregovore za mir, koji su prekinuti zbog neprihvatljivih uvjeta za nju, pa su ratne

operacije nastavljene.

U toku 1709. sukobi su uglavnom vo%eni na nizozemskom ratitu. U proljee Francuzisu po#eli sa vojnim operacijama sa ciljem da koaliciju prinude na mir. Britanske i austrijske snage

su poduzele tako%er ofanzivu pa je 11. septembra 1709. dolo do borbe kod Malplakea, najvee i

najkrvavije bitke u toku rata za pansku batinu. Snage koalicije su porazile Francuze ali nisu

iskoristile tu pobjedu da im nanesu odlu#ujui poraz. Francuzi su iskoristili i krajem godine

odnos snaga je bio povoljniji za njih.

Na njema#kom i panskom ratitvu nije bilo zna#ajnijih zbivanja. Francuzi su ponudili

mir ali je koalicija ponudila tee uvjete pa je rat nastavljen.

Na panskom ratitu 1710. austrijski general tarhemberg je 27. jula pobijedio pance kodAlmenara a 20. avgusta oja#an britanskim snagama i kod Saragose. Madrid je zauzet 28.

septembra ali je francuska intervencija prisilila Austrijance da napuste Aragoniju i povuku se u

Kataloniju. Na njema#kom frontu Eugen Savojski je spre#avao prelaz Francuza preko Rajne,

titei Frankfurt. Nakon smrti austrijskog cara Jozefa I na prijesto je doao Karlo VI, dotadanji

pretendent na panski prijesto. Stupanje nadvojvode Karla VI 1711. na austrijski prijesto navodi

V. Britaniju i Nizozemsku da odustanu od rata one podravaju Filipa V pod uvjetom da

odustane od pretenzija na francuski prijesto.

Strahujui od poreme

aja ravnotee u Evropi Velika Britanija se protivila spajanju

austrijskog i panskog prijestolja pa je po#ela pregovore o miru sa Francuskom. Zbog toga je

smijenjen general Malbroa novom komandantu Demsu Ormondu je zabranjena ofanziva protiv

Francuza. Nezadovoljna Austrija je nastavila operacije protiv Francuske. Na njema#kom i

nizozemskom ratitvu nije bilo zna#ajnijih vojnih operacija.

Na nizozemskom ratitu Austrijanci su se nalazili u ofanzivi sve do 24. jula 1712. kada su

trupe Eugena Savojskog pretrpjele teak poraz kod Denona, pa je Savojski morao da pre%e u

defanzivu.

Na panskom frontu ratne operacije su zaustavljene pa je Karlo VI povukao svoje trupe u

Kataloniju a Portugal je u novembru po#eo pregovore o primirju.

Najzad izme%u Velike Britanije i Francuske zaklju#en je mir u Utrehtu 11. 04. 1713. Tom ugovoru

su pristupile i panija, Pruska, Nizozemska, Portugal i Savoja. Velika Britanija je dobila Gibraltar

i ostrvo Menorku, a Savoja Siciliju.

Nakon zaklju#enja separatnog utrehtskog mira izme%u Francuske i panije Austrija je sama

nastavila rat protiv Francuske ali je zbog iscrpljenosti bila prinu%ema na zaklju#enje Rajtatskog

mira, 7. iii 1714. Milano, Napulj, Mantova, i Sardinija, koja je 1720. zamjenjena za Siciliju.

Bavarskoj i ostalim njeema#kim kneevinama koje su u#estvovale u ratu vraene su njihove


16/20

teritorije. Francuska je Utrehtskim i Rajtatskim mirom sa#uvala panski prijesto za Filipa

Anujskog, ali bez nizozemskih i talijanskih posjeda koji su pripali Austriji.

Rat za poljsko naslije'e 1733. 1735.

Vo%en je od 1733. 1735. izme%u Austrije i Rusije s jedne i Francuske, panije i Sardinije

sa druge strane.

Nakon smrti poljskog kralja Augusta II 1733. plemstvo privredno razorene i politi#ki

rascjepkane Poljske podijelilo se oko njegovog nasljednika. To je bio povod da se u borbu za

utjecaj u Poljskoj umijeaju velike europske sile, to je dovelo do rata za poljsko naslje%e.Dio poljskog plemstva proglasio je 13. septembra 1733. za kralja Stanislava Le#injskog.

koji je bio u porodinoj vezi sa Lujem XV (zet), to je zna#ilo pretvaranje Poljske u saveznicu

Francuske.

Drugi dio plemstva podravan od Austrije, #ija se vojska prikupljala u lezvigu i Rusije,

#ije su snage 3. oktobra upale u Poljsku i 5. oktobra proglasile za poljskog kralja Augusta III, sina

Augusta II. Zbog uplitanja u poljsko dinmasti#ko pitanje Francuska je u oktobru 1733. objavila rat

Austriji, a stvarni razlog je bio izbacivanje Austrije iz Italije. Francuskoj su prile panija i

Sardinija, a austrijske snage su bile poja#ane sa po 6.000 Britanaca i Rusa.

Le#injski se sklonio u Dancig, da bi nakon to su grad opsjele ruske trupe otiao u

Prusku. Francuske snage koje su pokuale izvriti desant na Dancig predali su se Rusima koji su

9. jula 1734. uli u grad.

Istovremeno, borbe su vo%ene na tri ratita:

U Njema#koj francuska vojska je prela 12. oktobra 1733. Rajnu i zauzela Kel. Francuzi su

bili sprije#eni u namjeri da zauzmu Brajzah i Majnc.

U sjevernoj Italiji francusko- pansko - sardinske snage su nakon estokih borbi kod

Milana, Mantove i Parme sredinom 1735. odbacile Austrijance u Tirol. U junoj italiji i na Siciliji

panska vojska je zauzela 10. maja 1735. Napulj a 22. augusta se iskrcala na Siciliji i osvojila je u

julu 1735.

Rat je zavren Be#kim ugovorom o miru, 3. X 1735., po kojem je se Le#inski odrekao poljskog

prijestolja u korist Augusta III. Mirovnim ugovorom Francuska je dobila Loren.


17/20

Rat za austrijsko naslje'e 1740. 1748.

Fridrih Vilhelm umire u maju, a Karlo VI u oktobru 1740. Prvi ostavlja za nasljednikasina Fridriha II, a drugi kerku, mladu i neiskusnu u dravnim poslovima Mariju Tereziju.

Rat su vodile Pruska, Bavarska, Saksonija, Francuska, panija, Napuljska kraljevina,

+enova, Fala#ka, Keln, i vedska protiv Austrije V. Britanije, Nizozemske, Hanovera, Pijemonta i

Rusije.

Pruski kralj Fridrih II Veliki odlu#io je da osvoji bogatu provinciju leziju, #ime je

pokrenuo opi sukob koji se vodio na tri kontinenta. To je ujedno po#etak borbi za dominaciju

izme%u Hoencolerna i Habsburgovaca.

U decembru 1740. pruske trupe su upale u leziju, da bi prekinule vezu izme%uSaksonije i Poljske i oja#ale geografski poloaj u odnosu na susjede.

Marija Terezija se suo#ila sa njema#kim, #ekim i ugarskim plemstvom a mnoge evropske

drave su uslovile prihvatanje Pragmati#ke sankcije davanjem raznih ustupaka.

Fridrih je nastojao da mirnim putem dobije leziju ali ne uspijeva. Nakon upada pruskih

trupa u leziju, poslanik u Be#u predlae garancije za nepovredivost austrijskih teritorija u

Njema#koj, pla#anje odtete i podrku Franji Lorenskom u izboru za cara. Fridrih se zadovoljava

podjelom lezije u naknadu za sporazum sa Austrijom, ali se to ne prihvata u Be#u. Oruani

sukob je jedini nas#in da se spor rijei.

Prvi oruani sukob u aprilu 1741. kod Molvice zavrio se pruskom pobjedom: to je bio

poziv Francuskoj da u%e u rat na strani Pruske.

Prijetnja Hanoveru navodi kralja Dorda II da potpie ugovor koji garantuje neutralnost

njegovih posjeda.

U jesen 1741. francuske i pruske snage su upale u )eku. Suo#ena sa takvom situacijom

Marija Terezija zaklju#ila tajnu konvenciju u Klajn nelendorfu, nakon #ega su austrijske trupe

protjerale Francuze i Bavarce iz )eke i Austrije. Ugovorom u Breslavi 1742, Pruska je zadrala

#itavu leziju,

Marija Terezija se nadala da e uspjeti povratiti izgubljene oblasti. Po#etkom juna 1743.

nastavljene su vojne operacije. Savezni#ka armija je nanijela poraz Francuzima kod Detingena na

Majni a Austrijanci su upali u Bavarsku i Alzas.

Naredne godine Fridrih II je poduzeo drugi rat za leziju. U ljeto 1744. njegove trupe

su zauzele Prag, a nakon toga Marija Terezija stvara savez sa Velikom Britanijom, Saksonijom i

Nizozemskom.


18/20

U maju 1745. Fridrih je nanio poraz Austriji kod Hohenfridberga, a u septembru kod

Sura. Drugi leski rat zavravio se u decembru mirom u Drezdenu. lezija je ostala u rukama

Pruske.U Nizozemskoj su se 1746. operacije odvijale nepovoljno za Austrijance i njihove

saveznike. Francuzi su 20. februara osvojili Brisel, u maju Antverpen u julu arleroa a 30.

septembra Namir. Moric Saksonski je kod Rokua 11. oktobra odsudno porazio Karla Lotarinkog.

U 1747. rat se nastavio francuskim osvajanjem Nizozemskem Flandrije.

U Italiji je maral Bel II sa francusko-panskim snagama upao u Pijemont ali je 19. jula

poraen u napadu na Asti.

Francuzi su 1748. opsjeli i zauzeli mastricht 7. maja dok su Austrijanci i Britanci bili

neaktivni u o#ekivanju ruskih snaga. Kad je Rusija na osnovu savezni#kog ugovora uputila svojetrupe na Rajnu, sklopljen je mir u Ahenu 18. oktobra 1748. kojim je zavren rat za austrijsko

naslije%e. Sankcionisano je ustupanja austrijskem lezije Pruskoj a vojvodstva Parme, Pija#ence i

Gvastale paniji.

Taj mir je u bio stvari primirje. Marija Terezija je razmiljala o novim koracima, pa su

diplomate pripremale teren a ministri provodili unutranje reforme. Me%u diplomatima posebno

se isticao grof Kaunic, #ovjek koji je vjerovao u politi#ki racionalizam i nije bio optereen

tradicionalnim shvaanjima. Njegove koncepcije o spoljnoj politici dovele su do diplomatske

revolucije, koja je otvarila put u sedmogodinji rat, 1756.-1763.

Rat za bavarsko naslje'e 1778. -1779.

Vo%en je izme%u Austrije i Pruske oko nasljednih prava na Bavarsku. Nakon smrti

bavarskog izbornog kneza Maksimilijana III Jozefa, bavarski prijesto je preao 1777. na fala#ku

liniju dinastije Vitelsbacha, koja je od tada vladala objedinjenom Kneevinom Fala#ka-Bavarska.

U sporazumu sa fala#kim knezom Karlom Teodorom, Austrija je posjela Donju Bavarsku.

Tom sporazumu se suprotstavila Pruska, pa je u savezu sa Saksonijom po#ela rat protiv Austrije.

Prusi i Saksonci su 5. jula 1778. upali u )eku sa oko 160.000 vojnika i posjeli poloaje na

Labi i Jizeri , gdje su Austrijanci imali vojne snage od oko 170.000 osoba. Izbjegavajui odsudnu

bitku, obe strane su se ograni#ile na manje akcije.

U akcijama malog rata do izraaja su dole lake trupe, obrazovane od konjice i husarskih

jedinica Vojne krajine. Te snage su koritene za izvi%anje i napade na pruske komunikacije i

prepade na njihove transporte i osiguranje. U jesen 1778. Pruska je povukla svoje snage iz )eke.

Posredstvom Rusije zaklju#en je 13. maja 1779. Tjeinski mir kojim je Austrija donila samo oblast

na desnoj obali Donjeg Ina, tzv. Insku #etvrt, dok je Pruska dobila Bejrojt i Ansbach.


19/20

Veliki sjeverni rat 1700-1721.

Rat je vo%en izme%u vedske, i koalicije koju su #inile Rusija, Saksonija, Poljska i Danska. Uzrok

rata je bila tenja Rusije da dobije izlaz na Balti#ko more. i povrati oblasti koje su joj ve%ani

osvojili u 17. stoljeu.

U jesen 1699. Rusija, Saksonija, Poljska i Danska su sklopile savez

ali je Rusija vedskoj objavila rat tek 30. avgusta 1700, nakon sklapanja mira sa Osmanskim

carstvom. Poljski kralj Avgust II je elio da se domogne Livonije, a danski ktalj Federik da povrati

oblasti koje je izgubio u toku vedsko-danskim ratovima.

Prema razvoju operacija jeverni rat se dijeli na tri perioda (prvi 1700-1706., drugi 1706-1709 i trei 1709-1721.

Nakon zaklju#enja saveza danska vojska je upala u lezvig a Avgust II je krenuo ka

Livoniji. Uz pomoenglesko-nizozemske flote Karlo XII je u julu 1700. izvrio napad na Dansku i

18. avgusta je prinudio na sklapanje separatnog mira. #ime je iz koalicionih snaga ispala jedna

pomorska sila.

Karlo XII je zatim krenuo protiv ruske vojske i pobjedio je 19. novembra kod Narve. Nakon te

pobjede Karlo XII upada u Kurlandiju i Poljacima upuuje ultimatum da svrgnu kralja Avgusta

II. Poto su Poljaci to odbili Karlo XII je u proljee 1702. upao u Poljsku i zauzeo Varavu. nakon

toga u Poljskoj se stvaraju dva tabora- u Varavi su poljski magnati i plemii pomogli svrgavanju

Avgusta i 12. juna 1704. izabrali Stanislava Le#injskog tienika Karla XII. Istovremeno su

Avgustove pristalice obrazovale Sandomirsku konfederaciju za daljnju borbu protiv ve%ana.

Nakon toga upada u Saksoniju Karlo XII nanosi Avgustu II odlu#ujui poraz. Altrantetskim

mirom 24. septembra 1706. Avgust se morao odrei poljske krune i saveza sa Rusijom, a Stanislav

Leinski postaje zakoniti poljski kralj.

Na ratnom savjetovanju koje je odrano krajem 1706. odlu#eno je da se neprijatelj u

Poljskoj iscrpljuje aktivnim odbrambenim dejstvima a da se odlu#ujua bitka prihvati na

sopstvenim granicama i da se stvore uvjeti za prelazak u protivofanzivu. Istovremeno je trebalo

poduzeti obimne mjere za odbranu #itave zemlje.

Karlo XII je stvorio plan da najkraim putem zauzme Moskvu ali je morao da ga mijenja. Do

sukoba je dolo kod sela Dobroja 9. septembra 1708. na putu prema Smolensku. Iako rezultat

bitke nije utjecao na rat u cjelinit, to je bio prvi pokuaj Rusa da poduzmu ofanzivu. U bici koja

se odigrala mjesec kasnije, 9. oktobra 1708. kod Lesne vedske snage su pretrpjele poraz.

Udaljena od svoje zemlje, izloena aktivnim gerilskim djelovanjima i hladnoj ruskoj zimi vedska

vojska je stalno slabila. Uprrkos tome Karlo XII nije odustao od namjere da prodre do Moskve.


20/20

U proljee 1709. Karlo XII je odlu#io da nastavi pokret prema Moskvi. Da bi stvorio

povoljne uvjete za prodor odlu#io je da prvo ovlada Poltavom koju je branilo oko 4000 vojnika i

2500 stanovnika. Branioci Poltave, vezujui vedske snage vie od tri mjeseca omogu#ili su da seu tom periodu ruska vojska pripremi za odlu#ujuu bitku, a ve%anima su naneseni znatni

gubici. Do kraja juna odnos snaga se toliko izmjenio da je Petar I u odlu #ujuoj bici kod Poltave 8.

jula 1709. potpuno potukao ve%ane, a Karlo XII jedva se spasio. Sa nekoliko stotina vojnika li#ne

zatite je preao Dnjepar i prebjegao u Osmansko carstvo dok se glavnina njegove vojske predala.

To je donijelo kona#ni prelom u Sjevernom ratu u korist Rusije, podiglo njen me%unarodni ugled

i odlu#ujue utjecalo na sudbinu Poljske na #iji je prijestom ponovo doao Avgust II, koji je

zaklju#io savez sa Sanskom protiv vedske.

Teite operacija u III periodu Sjevernog rata se prenijelo na Baltik, odakle je Petar Inastojao da potisne ve%ane. , da prenese sukobe na njen teritorij i tako je prisili na prihvatanje

zaklju#enja mira.

U 1710. Rusi su zauzeli Rigu, i prodiru u pravcu Vibiorga. ve%ani su se tu branili do 13.

juna 1710. i onda su se predali. Te godine ruska vojska je zauzela 8 jakih tvr%ava i tako ovladala

Estonijom, Livonijom i Maksholmskim okrugom. Nakon toga ruska flota je mogla slobodno da

plovi i bez tekoa ulazi u Balti#ko more.

Uspjeno djelovanje ruskih snaga u Pribaltiku je prekinuto nakon to je Osmansko

carstvo u novembru 1710., podrano Austrijom i Francuskom, odjavilo Rusiji rat. Rusku vojskusa 338.000 vojnika na Prutu su okruile osmanske snage sa oko 200.000 vojnika pa je Petar I

morao da zaklju#i mir. Zaklju#enje mira sa Osmanskim carsztvom omoguilo e Rusiji da nastavi

operacije u Pribaltiku. U 1713. Rusi su zauzeli obalu Finskog zaljeva, izme%u Viborga i

Helsingforsa (Helsinki), a nakon nanoenja poraza ve%ani su izba#eni iz Finske.

Rat je nastavljen preteno na moru. Ruska flota je odnijela pobjedu u Gangutskoj bici

1714., bici kod Ezela 1719 i Grengamskom boju 17120. Nakon to je ruska flota 1719. opustoila

vedske obale, izvrila vei broj desanta i razorila vedske centre brodogradnje i fabrika oruja i

neposredno po#ela ugroavati tokholm, vedska je zaklju#ila sa Velikom Britanijom savez

protiv Rusije. Pod pritiskom Britanija Danska i Poljska su zaklju#ile separatni mir sa vedskom.

Mirom u Nistadu 30. avgusta 1721. Rusija je dobila Ingriju, Estoniju, Livoniju, i isto #ni

dio Finske sa Viborgom i Keksholmom, dok je njen ostali dio vraen vedskoj. Cijela obala

Rikog zaljeva s ostrvima je pripala Rusiji.

Izlaskom na Balti#ko more Rusija je dobila vane luke i povoljne uvjete za trgovinu sa

zapanom Evropom. Sjeverozapadne granice Rusije su pomjerene daleko na zapad a na Balti#kom

moru se pojavila mona ruska flota. vedska je izgubila prednost na Baltiku postajui

drugorazredna sila.

prosvjetiteljstvo

Documents