Nr. 8. Warszawa, dnia 23 Lutego 1927 r. Tom LXV.

PRZEGLD TECHNICZNYTYGODNIK POWICONY SPRAWOM TECHNIKI I PRZEMYSU.

T R E :Z t e o r j i p a s k i c h u s t r j w r a m o w y c h . D w U

g a r V i e r e n d e e l a , nap. In. M. Berdo.O b l i c z a n i e z a w o r w b e z p i e c z e s t w a , nap. Dr.

In. A, Langrod.O s p c z y n n i k u b e z p i e c z e s t w a - s a m o l o t u ,

nap. In, Zych.I K o n f e r e n c j a w a r s z t a t o w a S t o w a r z y s z e n i a

I n y n i e r w M e c h a n i k w P o l s k i c h .P r z e g l d piison t e c h n i c z n y c h .Z e S t o w a r z y s z e T e c h n i c z n y c h .K o n g r e s y i Z j a z d y .K r o n i k a ,W i a d o m o c i P o l s k i e g o K . o i m i t e i u N o r m a -

i i z a cy j

150 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

Hz oznacza zewntrzne obcienie wzw,dalsze litery w indeksie wskazuj umiejscowienie.

Z (3) i (1) wynika, eor-! 1 \

T T " T ^Mz '"

M'\

h /\ n

r-j- n

r-\-1 i

Poniewa midzywzowego obcienia niema,a na rodku wysokoci supw momenty zginajcerwne s zeru (przeguby), wic

[Kr = (J-ur IV Hr K.

O ile w wzach nie mamy z e w n t r z n y c hmomentw, to

M "o l = M"ui = M"t = \H-

Z takich samych powodw wogleM''or M'Br i M"ar M'ur, a wicM o i = M'ui == \H>

a poniewa M'oi -f- \>,2 -J- Ai"02 = 0 i

'^m + IH + ^"-2 0, wic iM"tli = M"o 2 = M " 2 == Af, = Jf, = -1>., -

_ M t = [x2 + p-!.Tak samo dalej, wogle (ob, rys. 4)

M"or = M'

or= M"

ar= M'

r^M

r i

[ (5)gdzie grny znak bierze si do i r, T2, V4it.d.,a dolny do i r 1, r 3, r 5 i t. d,

Rys 4.

A poniewa ostatnie M i ostatniezane s znw rwnaniem

wic

J

N 8 PRZEGLD TECHNICZNY 151

Utrzymujc za zasad utwierdzenia w obu wypad-kach (momenty i siy), nie osigamy wogle jakwykazuje praktyka oblicze bardziej cisych wy-nikw, co jest zrozumiae, gdy rzeczywisto leymidzy temi kracowemi stanami: prty ani nie sdoskonale utwierdzone (bo s utwierdzone w wzach,ktre mog si obraca), ani nie s osadzone na prze-gubach (bo w sztywnych wzach). Chocia nie zna-czyo te, e kosztem tej niekonsekwencji bdziemynajblisi prawdy, to jednak nieszkodiwo tej nielo-gicznoci i pewne uatwienie oblicze przemawiajza jej dopuszczalnoci w przyblionych poprawkachdo takiego obliczenia.

Przykad 1 (porwn, z prz, 1 z rozdz, II). Rys. 6,dwigar cile obliczony przy tej samej samej sumieobcie (po przeniesieniu midzywzowego obci-enia do wzw) obliczamy wyej przytoczonymsposobem przyblionym, Wyniki tych nadzwyczajprostych oblicze podajemy w nastpujcej tablicy,wraz z danemi h iHz (tabl. I),

on dodatkowe momen-ty l^ou ^

a 2 oraz {i/02 i [J/2o wartociach wzkazanychna wykresie (rys. 7).

Biorc pod uwag ta-kie poprawki, otrzymu-jemy wyniki, oznaczone naschemacie (rys. 8), gdzieprcz tego, w nawiasach,podajemy dla porwnaniacise wartoci tyche momentw z rozdz.U (przyk.l).

zn

Rys. 8,

Przykad 2, (porwn. z przyk. 2 rozdz. II)rys. 9,Wyniki obliczenia podaje tabl. II.

Uwzgldniajc za rzeczywiste obcienie pr-tw 1 i 2 (supy) skupionemi siami poziomemi (rys.9 w rozdz. II) i uwaajc te prty za doskonale utwier-dzone w wzach ol, ul i o2, U2, otrzymamy przybli-

T A B E L A

r

i

2345

mor

5

35

+ 2,50

K-Kr + y

9

13,5

15

Hur

- l . d ) 5,(185)+0,(3)

0

Hzur

3,(3)- 3,(3)

0

+ 100 .

IV

3 [-0,(5)-1,(6)] = -6,(6)6 [2,(592) + 0,(5) 1,(6)] = 22,(2)7,5 [+0,1(6)+2,(592)0] + 20,69(4)

7,5 [0 0,1(6) + 5 ] = + 36,254 . 0 = 0

S (!*) = 0

Mr

- ! x , = + 6,(6)+22.(2)-6,(6) = + 15,(5)

20,69^ 4) 15(5)'= 36,25 36,25 + 36,25 = 0

r

l

2

3

4

Wor

+ 52

+ 91

+ 75

+ 21 .

4,5

6,75

7,5

5,75

T

Hur

+11.(5)+ 13,(481)+ 10

+3,652

A B E L A II.

,r

3 (f n>25)- 5 ) ~ ~ 2,(3)

6 ( + 13,(481) H . ( 5 ) \ _ + 5 ( 7 )

7,5 . -1 f+10 13,(481)+ 3,(3))=0,(5)7,5 , - ! ( + 3,652 10 +3,(3)) = 11,305

2 v '

4 . i - (.3,652) = 7,3056

Dodatkowe |J- (po-prawki") od midzy-wzow. obcienia

1 C /C\

1 |iO = +2,(7)

152 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

Har otrzymalimy b a r d z o bliskie do rzeczy- Obliczenie 9ftOr, Hr, |x,. \Mr podajemy w tablicy

wistych (rozdz. II, prz. 2). W rezultacie otrzymujemy III, a wyniki po dodaniu poprawek--na schemacienastpujcy rozkad momentw z poprawkami:" rys. 13,(rys. 10)

0,1

Poprawki do \K (rys. 12).

h > i ~ f-os IM !J-5 == + 0,5

Rys. 12. 2,1-32

Rys. 10.

Przykad 3, Dwigar i obcienie z przykadu Rozkad momentw (po dodaniu poprawek do3, rozdz. II. Obcienie poziome supw przenosimy \h * powek poprawki do M

r) podaje rys, 13.

do wzw (rys, 11),0,91(6)

0,80-0,44S

-l, 44S

1-1,611 +1,471 +1,417 +1,501 +1,307 +1,223 +ISOS +1,445

Rys. 13.

Wyniki te s, jak na tak szybkie przyblioneobliczenie, bardzo bliskie do cisych (rozdz. II, po-rwn. przyk. 3).

r

i

2

3

4

' 5

2

+

+

+

+

mar

45,625

39,625

25,25

8,75

hr + h

r + i

2

2,25

2,75

2,75

2,25

+

+

+

+

T A ]

H ur

10,13(8)

7,20(45)

4.5(90)

1,9(4)

3 E L A III.

IV

2. Al 10,13(8) 11,25 es

2,5 X--| 7,20510,139+1,20

3 . -U 4,591 7,205 + 1,333

2,5 4-f +1,9444,591+1,200

2 . 1 [ - 1,944+1 ] = ~

- 1,111

| 2,168

= 1,920

|=1,808

0,945

+

+

+

+

Vj (-HJ-i)

1,111

1,057

0,863

0,945

[d, c. n.)

Obliczanie zaworw bezpieczestwa,Napisa Dr. In&. Adolf Lang r od.

Rozporzdzenie Ministra Przemysu i Handluz dnia 8 listopada 1921 roku w przedmiocie prze-pisw o budowie, ustawianiu i dozorze kotw pa-rowych, uywanych, na ldzie, przepisuje w 7,ustp 3, wielko zaworw bezpieczestwa. Ustpten zosta rozporzdzeniem z dnia 20 marca 1923r, cilej zredagowany, przyczem jednak wzr loobliczania wielkoci zaworw bezpieczestwa nieuleg zmianie, Wedluig nowej redakcji, przepis tenbrzmi jak nastpuje:

,^Przewit oigly zaworw ina by tak wielki, ebyparzeiz tswdboidmy 'oidipyw aiadtaiiaim ipary przez zawory, ci-nieinie w kable mae mo^io wznie si wyej, jaik o 0,1 Ao-

ni'0'ina uwaia za odipowiadaijcy powyllszemiu warunkowi,jeeli zosta otbliozcmy weduig

1000

gdtzie 'Oznacza:F oglkiy przekrj w mm*,H powierzchni agnzewan ibdEa w nr,P cimiemiie rolbacze w kgjcrn*,K ciar 1 ms ipa.ry w fe^ przy ciinliemiu P."Wizr powyszy stosowany by w Niemczech

jul pod 'koniec zeszego stulecia, jakkolwiek do-piero ipo dowiadczeniach, Wykonanych przez ' C.C a r i o ' ) , uznany zosta przez rzdy Rzeszy Nie-

: Oigltiy .naimuniefilszy przewit zaworwJ ) C, Cario; S&h-erheitsyentilie, Zeitschriit fur

Daim(pikesseil umd1 Masidhilnenbetriefo, 1906 r,, str. 107.

Ws 8 PRZEGLD TECHNICZNY 153

mieckieij, rozporzdzeniem z dnia 17 grudnia 1908 r.,za odpowiadajcy warunkowi ogLnyidh przepiswpolicyjnych o kotach parowych, wedug ktregoprno robocza pary w kotk nie moe si wizniewyej ni o 71 0 prnoci dozwolonej, Jakkolwiekwedug dowiadcze C a r i o wzr powyszy odpo-wiada wszystkim wczesnym wymaganiom .praktykikotowej, to jednak, w .zwizki z obecnemi pracamiPolskiej Komisji Kotowej nad now redakcj prze-pisw kotowych, poidanem jest ponowne spraw-dzenie tego wzoru, tak pod wzgldem jego formy,jak i. jego wynikw, W tym celu porwnajmy naj-pierw wzr powyszy z wzorem, jaki podaje teorjadla wypywu pary z otworw,

I.Oiznaczmy przezF pole otworu w m%,G ilo pary wypywajcej z otworu F

w kgfeek,p absolutn, prno pary w naczyniu

w kg!cm2,p0 absolutn prno pary zewntrz naczynia

w kg/cm2,T ciar waciwy pary o prejnoci1 p w kglm*,k wykadnik adjaibaty,g przypieszenie siy cikoci = 9,81 misek2.Nie uwzgldniajc oporw ruchu i izwejenia

strumienia pary, oraz przyjmujc, e wypywajcapara rozpra si adijaibaitycznie, mamy

i- - 1,73 Jcg/cm\Wedug Z e u n e r a dla suchej pary nasyco-

nej, l . "

je 0,94 = 1 , 7 2 3 5 '(,p pzatem

P '97 - Y Pl

Wstawiwszy za std warto Vpy w rwna-nie (1), otrzymujemy

(2)iRl n .9'

Wzr ten jest poniekd dogodniejszy od wzo-ru (1), gdyj czyni zibdnem posugiwanie si ta-blic padajc wartoci y natomiast wymagaloigiarytmicznego wyznaczania potgi pfi\ Dalekoprostszym jest przybliony wzr N a p i e r ' a, we-dug ktrego, poi przeliczeniu na miary metryczne,

F ~

Wzr Napiera jest bardzo dogodny i dla prak-tyki zupenie wystarczajcy, zwaszcza, jeeli uy-jemy go w postaci

p, i4i p IJJ

jak to wskazuje na's.tejpujce zestawieniePrno

abso-lutna

Vkg/cm*

25

1015202530405060

robo-cza

plkg/cm1

149

14192429394959

Ciar')waciwy

TUgjctn3

1,10842,61945,05137,45109,8522

12,27614,73019,76724,99430,441

vfkglcmswedug wzo-

ru

1

298724

14222114281035004204562470708548

3

282705

141021152820'35254230564070508460

Rnica w %

+ 5,3+ 2,7+ 0,850,05 0,36 0,71 ,061 0,28+0,28+ 1,04

100 dTfrdi

+ 2,65+ 1,35+ 0,43 0,03 0,18 0,35 0,30 0,14+ 0,14+ 0,52

Zestawienie powysze podaje take rnic po-la Fu (obliczonego z wzonu 3) i Fi (obliczo-nego z wzoru 1), wyraon w odsetkach pola F.Wreszcie wykazana jeslt lakste rnica reJdtiiod

a i c?i w ddsetkach irednic dt, w wypadku jeeli

otwr F jest okrgy. Jak z tego' 'zestawienia widzi-my, bd jaki popeniamy stosujc wzr (3) zamiastwizoru (1) jest Ibandzo may i praktycznie nic niezna-czcy, 'zwaszcza, e jak nastpnie pokaemy, caeobliczenie zaworw bezpieczestwa nie jest opartena cisych zaoeniach.

Na wzorze N a p i e r ' a oparty jest przepis an-gielskieigo B o a r d of T r a d e " . Przepis ten po-daje dla zaworw bezpieczestwa d'la kotw o na-turalnym cigu, powietrza tabliczk, w- 'ktre1] dlarozmaitych wartoci nadprejnoci (prnoci robo-czej), p

r w kotle s zestawione wartoci stosunku

poia przewitu zaworw A do pola ruszit-u i?. Jak

jp.1 l M.i,7235.pT2) Wartoci dla y w-zlto z tablic: , ac. Knofolauch,

E, Rai1'aisoh i H1. Hansen,, Tabelleti und Diagramtoe fursendampf, 1923 r,

154 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

atwo % tej tafelilcziki obliczy, wartoci te (wynikajz nastpuj cetgo wzoru:

A 37,4R = " Pr + 14,7'

przyczem A jest wyraone w calach kwadratowycih,R w stopach kwadratowych, a p

r w funtach na cal

kwadratowy, W miarach metrycznych mamy

i? i?r +1,033 Pr + 1 p

gdzie p oznacza prno absolutn w kglcm,Rwnie norma zwizku Ani e r i can R a i 1-

w a y M a s t e r M e c h a n i c s A i s s o c i a . t i o n "z roku 1912 jest oparta na wzorze N a p i e r a ,Wedug tej normy

A,

isznem zaoeniu, e rozprenie pary podczas wy-lotu odbywa si adjabatycznie. Wzr niemiecki jestoparty na innem zaoeniu, na ktrem polega takeanaliza tego wzoru przeprowadzona przez C a r i o,a mianowicie, e spadek prnoci pairy podczas wy-loitu odbywa si przy staej Wartoci ciaru waci-wego. Zaoenie to odpowiada w przyblieniu rze-czywistoci tylko w wypadku, j eeli rnica midzyprnoci w naczyniu a zewntrzn prnoci at-mosfery 'jest bardzo maa, jeeli zatem nadpr-no w kotle ma warto fearazo ma, znacznie na-wet mniejsz od wyej podanej wartoci krytycznej(p1) sss 0,73 kglcm*. Zaoenie to przeto nie maadnego znaczenia w wypadikach normalnej prakty-ki kotowelj.

Na (podstawie powyszego zaoenia, mamygdzie d oznacza rednic zaworu w mm, 1. skokgrzyibka w mm; H powierzchni ogrzewan w m2,p prno absolutn w kgjcm'1.

Jeeli uwzgldnimy oznaczenia powye

PRZEGLD TECHNICZNY 155

Wzrost skadowej pionowej z By na By, dzikibezwadnoci samolotu, wywoa musi wzrost na-pre w konstrukcji.

Patowiec obliczony z uwzgldnieniem powy-szego wzoru, o ile tylko zaoymy dostatecznie duwielko V, bdzie posiada wytrzymao dosta-teczn dla lotw normalnych. Kady jednak samo-lot poza tem musi by zdolnym do wykonywaniapewnych ewolucyj w locie, W zalenoci od prze-znaczenia danego samolotu, wymagania pod tymwzgldem s mniej lub wicej daleko idce.

Samoloty cikie, przeznaczone do przewoeniatransportw lub bomb, nie potrzebuj by tak zwro-tne, jak samoloty myliwskie lub sportowe, ani tez takim zapasem liczone jak te ostatnie, gdy ewo-lucyj samolotw myliwskich nie powinien nalado-wa samolot niszczycielski. Suszn te jest rzecz,e inne stawiane s wymagania co do spczynnikabezpieczestwa dla jednych i drugich samolotw.Wprawdzie wzr stosowany w lotnictwie francu-skiem, a przyjty i u nas, wychodzi dla wszystkichsamolotw z jednego i tego samego zaoenia, mia-nowicie przypuszczamy, e samolot wykonywa ewo-lucj najbardziej dla wytrzymaoci konstrukcji nie-bezpieczn. Ewolucja ta polega na tem, e samolot,spadajcy pionowo a do nabrania najwikszej szyb-koci do jakiej jest zdolny, gwatownie zostaje za-darty do gry w ten sposb/ by jego paszczyznynone utworzyy z szybkoci samolotu kt, dajcynajwiksz si unoszc (rys. 2). W chwili tej samolotposiadajcy szybko V

max doznawa bdzie ze strony

powietrza oporu B, Opr ten posiada bdzie ska-dow prostopad do kierunku szybkoci:

W locie normalnym mamy:

\-tiy)maxStosunek wskazuje,ilokrotnie wzrasta obcienie sa-molotu przy tego rodzaju ewo-iucji. Oznaczmy:p = n.

Samolot spadajcy pionowo spada ruchem przy-pieszonym dopty, a wreszcie opr powietrzastanie si rwnym ciarowi samolotu. Przy takiemspadaniu, migo krci si jak mynek i stanowi po-wany opr. Zakadajc, e opr miga jest rwnyoporowi patowca, moemy napisa:

Rys. 2.

Spczynnik bezpieczestwa danego samolotumusi by wikszy ni n, aby samolot mg wytrzy-ma podobny manewr. Wrr okrelajcy wielkon dla kadego samolotu podawany jest w innej po-staci, do ktrej dochodzi si w nastpujcy sposb:

n = Rv

Ky S

n =[Ky\

y>max

Kv

V2m

2 ( K X + ^ j S ax= P.W locie za normalnym mamy:

Ky S Vz = P,

Skd: V2

Wielko Kx-\- -~- okreli moemy w przybli-

eniu z rwnania mocy w locie normalnym.

Moc potrzebna dla lotu poziomego:

Moc dostarczana przez silnik: i\ , 75 , N ,gdzie: t] sprawno miga, N moc silnika w KM,V szybko w km/h.

Std napisa moemy: 7] 75 J V = \KX + -~ . 8{-=r ]\ o I \ ,O I

: I Kx-\- nrj=zatem: 46,66.75 N ' , ,?pf?ii w locie nor-

malnym. Przy spadaniu pionowem, mamy kt natar-cia znacznie mniejszy ni w locie normalnym, wobec

czego wyraz przybierze nieco inn war-

to. Jeeli jednak zaoymy, e rnica jest bardzomaa i podstawimy otrzyman warto we wzr okre-

lajcy stosunek

" max

V max, to otrzymamy:

Ky8V*2 , 4 6 , 6 6 , 7 5 , v), JV '

a przyjmujc 7) == 0,75: ~~~ 5250 N '

Kymax EyS Fa

wobec czego: n^

Ky max dochodzi do 0,10 dla jednopatw, za do 0,07dla dwupatw. Podstawiajc te wartoci, otrzyma-libymy wzr, pozwalajcy atwo okreli wielko 11dla kadego samolotu.

Naley tu jednak zwrci uwag na to, e przej-cie z lotu pionowego do poziomego nie moe obysi bez straty szybkoci i jeliby przyj, e 20 do25/0 szybkoci traci si przy tej zmianie kierunkulotu i kta natarcia, to wzr nasz dla jednopatwprzybierze posta:

11 =0,10 8 V3

5250 N 0,8 w 15 N [J-uoo

156 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

a dla dwupatw:0,07 S F 9

n = . 0,75 10S s

5 2 5 0 N ' "'' ~ A U N \i00l

W oglnej postaci: ra = K , -^-1} .Wartoci 7f, pocztkowo przyjte we Francji, byy:

dla jednopatw pocigowych K == 15 dwupatw -ST == 10 jednopatw pozostaych K as U dwupatv/ ,i K 7,5.

W zeszym roku obniono jednak nieco wyma-gania :

Samoloty przeznaczone doalcrobacyj

Samoloty nie przeznaczonedo akrobacyj.

Jednopaty bezusztywnie ze-

wntrznych.K = 13K 9

Dwupaty i je-dnopaty z uszty-

wnieniami.K s 10A' 7,5

Obnienie to nastpio skutkiem tego, e zbytwysokie wartoci spczynnika bezpieczestwa dlajednopatw, wynikajce z powyej podanego wzo-ru, hamoway rozwj konstrukcji tego rodzaju samo-lotw, i podczas gdy na caym wiecie jednopat,posiadajc pod wzgldem aerodynamicznym formkorzystniejsz, zaczyna w ostatnich czasach corazbardziej wypiera dwupaty, we Francji jednopa-tw nie budowano prawie wcale, a te nieliczne ty-py, ktre prbowano skonstruowa, wypaday zbytcikie.

Wzr francuski, powyej otrzymany, jest dosztuczny i opiera si na caym szeregu niezbyt ci-sych zaoe; 1) przyjmujemy, e opr miga sta-nowi poow oporu cakowitego samolotu w locie

E"*-j-~g-'w l c i e pionowymutosamiamy z podobnym oporem w locie normal-nym ; 3) redukujemy szybko przy zmianie kta na-tarcia, odpowiadajcego Ky = 0 na kt, odpowiada-jcy Ky = max o 20-*-25$; 4) zakadamy wielkoKy max sta dla wszystkich dwupatw ; 5) zupe-nie dowolnie zmniejszamy o 25% otrzymane w tensposb wartoci K dla samolotw nie przeznaczonychdo wykonywania akrobacyj; 6) zupenie dowolniezmniejszamy K dla jednopatw z 15 na 13 i z 11na 9.

Dlatego te wzr ten nie jest powszechnie przy-jty i w rnych krajach rne istniej pod tymwzgldem przepisy,

Wzr francuski, bardzo wygrowane' stawia-jcy wymagania jednopatom pocigowym, okazujesi zbyt agodnym dla pocigowych dwupatw ci-kich. Dla niektrych jednopatw, wedug wymagafrancuskich, warto n dochodzi do 20, podczasgdy Amerykanie w wypadku takim wymagaj zale-dwie 12-stokrotnego spczynnika bezpieczestwa,natomiast dla niektrych dwupatw cikich wy-pada z wzoru francuskiego n~4, podczas gdy Ame-rykanie przepisuj dla tych samych samolotw n = 8 .

Podobnie widzimy znaczne rozbienoci co dospczynnika bezpieczestwa w wymaganiach nie-mieckich, angielskich, amerykaskich i francuskich.Dla tego bowiem typu samolotu we Francji wyma-

gany jest spczynnik n = 10, w Ameryce za 8,5,w Anglji 7,5, a w Niemczech 6,5.

Wobec tak znacznych rnic w przyjtych prze-pisach, tem wikszego znaczenia nabieraj prbydokonywane w locie, celem okrelenia rzeczywiste-go wzrostu napre w wizarze samolotu podczaswykonywania rnego rodzaju ewolucyj.

Prby te wykonywano pocztkowo przy zasto-sowaniu urzdzenia, pozwalajcego na okrelenienajwikszej siy, jak dane cigno w czasie lotuprzenosio. (Rys. 3).

Si okrelano tu. z wielkoci odcisku, jaki robikulka stalowa, wgniatana w odpowiedni podkadkprzez si dziaajc w cignie.

Pomiary dokonywane zapomoc tego przyrzduwykazay, e wzrost napicia w cignie podczaswykonywania akrobacyj przekracza moe cztero-krotn wielko napre, jakie powstaj w locienormalnym. Szereg takich dowiadcze wykonanow Anglji i we Francji,

ruba ustalajcazd do badania siy,

w locie.U"i, Z72 uszy do zamocowania cigna i okucia.

Rys, 3. Przyrzd do badania siy, rozcigajce] cignow locie.

Obecnie dokonano caego szeregu dowiadczew locie przy uyciu specjalnego przyrzdu samoza-pisujcgo (Rys. 4), ktry okrela ju nie siy dziaa-jce w tem lub innem cignie,-lecz przypieszenia,jakim ulega cay samolot (przypieszeniomierz Norto-an lub Huguenard, Magnan i Plaviol),

Pomiary te wykazay, e naley si liczy z mo-liwoci wzrostu obcienia samolotw przy wyko-nywaniu przez nie ewolucyj w nastpujcych grani-cach: samoloty pocigowe do , , 8-krotnego

wywiadowcze do 5- niszczycielskie do 3- .

Na podstawie tych dowiadcze, Amerykanieustalili jako najmniejsz dopuszczaln warto sp-czynnika bezpieczestwa, dla samolotw przezna-czonych do wykonywania akrobacyj (samoloty po-cigowe): n = 12,

Podczas dokonywania tych pomiarw w lociew Ameryce przez por, Doolittle w MacCook Fieldw marcu 1924 r., na samolocie Fokker P W-7, z sil-nikiem Curtiss D 12 420 HP (waga cakowit sa-molotu 1350 kg) przy uyciu przyrzdu samozapisu-jcego Norton'a (accelerometre), zanotowano wzrostprzypieszenia :przy wykonywaniu ptli (looping)

z szybkoci 16050 km/h przypieszenie 1,5 g25080 . 6,1

przy wykony-waniu beczki"

z szybkoci 240 160 5,4 260 7,2

gdzie g oznacza normalne przypieszenie ziemskie.W locie normalnym przy niespokojnem powie-

trzu, przypieszenie moe waha si od 0,5 gdo + 2,2 g.

Ks 8 PRZEGLD TECHNICZNY 157

Przy wykonywaniu spirali (bardzo zwartej),z silnikiem, wystpuje przypieszenie do 4,5 g, (poddziaaniem tego przypieszenia, o ile wykonaniespirali trwa czas pewien, pilot traci przytomno).

We Francji, przy zastosowaniu przyrzdu Hu-guenard, Magnan i Plaviol do prb w locie, wykona-nych przez Section Techniue de 1'Aeronautiue,

otrzymano wyniki podobne, mianowicie:

Ewolucje

Ptla (looping) .

Beczka . . . .Odwrotka (renver-

sement) , . ,Zawrt pionowy(virage a la ver-ticale) . . . .

Nurek ^ressource)

Korkocig . . .Wyjcie z korko-

cigu . . . ,Ldowanie twarde

przecitne

Lot normalny wpowietrzu nie-spokojnem ._ .

Samolot

Gourdon180 KM

,,

,,

,,

,,

,,

,,

Coudron80 KM

Courdron80 KMFarman300 KM

Pilot

Christiany

Devillers

Cristiany

Devillers,,

ChristianyDevillers

' .

Becheler

,,

Hanim

Przypie-szenie

5,5 -*- 5,7 g4,8 g

4,9 ~-5,3g

3,9 H- 4,4 g

5g5,59 -- 6,5 g

4,2-=-4,3 gr0,6-=- l,3fir

2,3 g5,2 g

3,1 -H- 4,3 g

1,13-j- 1,25 g2,1 g

rtt

r

Uyty do tych pomiarw przyrzd accelero-metre H. M, P." uwidocznia schematycznie rys. 4.

Przewd R jest wypeniony rtci. Jedno jegorami jest zakoczone po-wietrznikiem P, drugie za porednictwem rurki rpo-czone jest z manometrem M.

Rurka r, zaopatrzona wkurek K, wypeniona jest glice-ryn; powietrznik P posiadazawr wlotowy Z, przez ktrymoe by napeniany powie-trzem pod cinieniem.

Pod wpywem zmianyprzypieszenia, sup rtci liposuwa si w swym przewo-dzie, sprajc lub rozprajcpowietrze w powietrzniku P.Te zmiany cinienia powo-duj ze swej strony zmianyksztatu rurki manometru M,dziki czemu koce'tej rurkiwprawiaj w ruch wskazwk, na ktrej kocu umieszczo-

, ne pirko notuje zmiany ci-f- tonan papierze nawinitym

na bbnie B, obracajcym siz jednostajn szybkoci.

K

pieszenia samolotu,j j y

Kurek K suy do regulacji czuoci przyrzdu.Zawr Z suy do sprenia powietrza w powietrz-niku do pewnego cinienia, zabezpieczajcego suprtci przed rozerwaniem si, ewentualnie oderwa-niem si od supa gliceryny, w razie zmiany kierun-ku przypieszenia.

Przyrzd ten wzorcuje si w sposb bardzo

prosty, nie wymagajcy adnych urzdze, ani przy-rzdw pomocniczych.

Kadc przewd B poziomo, i otworzywszyuprzednio zawr Z, mamy nadcinienie w manome-trze rwne zeruj na tej podstawie oznaczamy nabbnie punkt zerowy.

Stawiamy dalej przewd E pionowo (waciwepooenie przyrzdu); wwczas sup rtci ciaremswym spowoduje wzrost cinienia w przewodzie G,wskazwka manometru przesunie si i zajmie pewnepooenie, ktre odpowiada wartoci przypieszeniaziemskiego g. Doprowadzamy znowu przewd R dopooenia poziomego i spramy przez zawr Z po-wietrze powietrznika, a wskazwka manometru zaj-mie pooenie g. Gdy teraz postawimy przewd Rpionowo, wskazwka zaznaczy nam na bbnie punkt,odpowiadajcy przypieszeniu 2

158 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

Samolotycywilne

Samoloty

wojskowe

1. Normalne(transportowe,turystyczne) . . . .

2, Specjalne ( rekordy) .3, Sportowe (akrobacje) .1. Niszczycielskie nocne i

olbrzymy oraz sani-tarne

2. Niszczycielskie dzienne.3. Myliwskie, linjowe,

szkolne, przejciowe .

P < 1000 kg

n

8612

12

zUn

64,5

9

9

n'

21,53

4

1000 kg

21,53

23

4

P > 5000 kg

n

669

67

9

54,5

7

55,5

7

W'

21,53

23

4

1l"

64,5

6

66

6

P waga cakowita samolotu.Rubryka ostatnia podaje spczynnik bezpie-

czestwa dla IV-go wypadku, ktry musi by wzity

pod uwagldowania.

I Konferencja warsztatowaStw. In. Mech. Polskich.

Jalk wiadomo j!u' naszym czytelnikom *), Stw. Irt, Me-chanikw Po'skioh< 'poistamowiio .zorganizowa szereg Kon-fareneylj, dlla omwiienia licizaiych aktualnych zaigadnie tech-niki wispozesinej, i jako pierwisz z szeregu tydh Konle-rencylj urzdzio w d.n. 19-21 gnujdnia r, ui>. Zelhranie w Ra-domiu, powicane sprawom feclhinilki wairszitaitowej.

Kioinferenclj zaigai Prioi, H, Mioraejewisk, prezes S. I,M, P., idzikuljc Sltowarzyszeioiiu Inynierw i1 Technikw7. RadoOiiiYsikiej za przyj ecie na sielbiie roli igospodarzy i czoai-ikiom kaniferencji za uczetstnitdbwo w tak wanej sprawie, ja-k Ibezwjfcpienia (fest I^aza oiglno-ipolska "konferencja war-iszltajtoiwa.

Na plrzewodiniczlceigo uczeistnicy konferencji powoaliioi, A Kuzyianowslldeigo, prezesa Stw. Ini. i Technikw.ziemii Radoimskief. Ponadto do prezydjum ipowoaiiO' iprof. E.T. Geislera, iiu, Gultowislkieigo (Wansz. Slp, Bud. Paroiwozw),n, Michaa Korolca ('dyr. Szkoy Rzem. Teicbn, w Rado-mte), ini, M, Tyszik i[>dyr, Sp, Akc, J, John w oidzi),Dr, J, Zielenieiwiskieigo (iSp. Alkc, Zielle-niewsiki Kraikw)i dyr. ini, arnorwsikieigo (Zalk. Ostroiwieckie).

Prace kontoenioji zajpocztkowa Pro'f. H, M i e r z e -j e w s k i odczytem p, t. Stosunek teorji plastycznoci do7.aigadnieri technologicznyclh walcowania, .kucia i sktawaniameiali."

Na wstpie ipirele,gent przedstawi rwnania ruchu ciaplasltyozaiych w uljiciiu Iteratrijl Treci iSit V.enanit'a, w po-staci teasoirowelj, jaik im nada Hencky. W rlwnainiachtych jest uwzgUdnioina dwoista natura ciaa plastycznego(metali ]Dlaistycznycih), jako rwaioiczeinie. materjau ispriy-stegO' i cieczy lepildielj, Uisumy z lodinoinyoh tensorw: teias.naprje, t, o>diksztace i t. prldkoici odlksatace, ,czciskalarne, odpowiadajce np, wszechstroninemu ciekaniu lulbi'ozo(ganiua). Bejdziemy mie'1'i ido czynienia wwcza- z t.zvf. dewiaJtorami2), przyczeim oikazmije sd, w myl zaoeSt, V enanfa, e wszyistlkie trzy wymienione poprzednio de-wiaitoiy Kd wzajemnie ipiroipofiojonailne, Diziejki posaci ten-

*) Prze,g l i . T e c h n . t, 64 (1926), ,S'tr, 672 i 699.u) M i is a s. Zuir Theiorie dr plastfeah-ideiiairm^blen Kor-

Ipern. G o * . Nalchr. 1913. ".'..; ,2J Wlprowaidzosnefni przez proi. Stohouten'a (politech-

nika w Detcie). . .

przy obliczeniach, mianowicie dla

Zych.

sorowej, uwypukla si doskonale fizyczne znaczeinie sip-czyniRikw proporc^omiainolci.

Na przykadach elementarnych, 'jakie zawdziczamyBotwsinesq'owi i Hencky'eimu, prelegent ilustrowa wartotych zaoe teoretycznych dla zrozumienia przebiegu pew-nych iproceisw technologicznych, Omwi te wytyczne teo-rji walcowania, daae przez pirof. Karman'a (Akwiagran)i prnf Miei&zczorskieigo (eninigiraid),

W!skazu:jc na pikno mietod imatema^ycznych zastoiso-wanyoh W plastyikodynamice, ktre to metody zawdzicza-my 'oizweljowi teorji wzglidtaoci, pielegent zwrci uwagma liabey.pieczeriistwa, wynikajce z przenoszenia metod ma-teimatyc22r..ych z jeidnelj dziedziny zaistosowa do drugiej, Ibez^}ibi.zego wejrzen-ia w fizyczne podstawy zjawisk. Obser-wujc w.runki, w jakich zachodzi stopniowy zgniot metaliplasiycznyioh, prelegent oirawi wlipliwoici, .jalkie mu siinasuwaj przy rozwaaniu podlstaw iplastyikoidynaimiiki, pra-pon^vvanych pirzez HencSky^go,

Odczyt by uzuipeiniony filmom, wykonanym przez pre-legenta w jego lab orator jium politechncneim, a olbrazujcymprzelbieig skrawamia niieitaliu w ipowikszemiu imilktiOisikopowem,

O!do;yl prof. Mierzeijewskieigo wywoa pltoTaigodzin-n dy.sfausj, Gw.nym .jej tematem Ibyta inteirpireitacja (prze-bieig'1 .skrawania, ktry dziki zastosowaniu filmu ikinema-toignficzneigo, otrzyma naleiyt wyrazisto, Najwicej za-ciekawienia oibuidizi uporzdkowany iprzelbicg skrawania, ja-Iki zachodzi w t, w, aioiu iKlop'sto'Cik'a idiziiki duiemu kto-wi niaftaincia. Ini, F, O.sltrowisiki (Wilno) zwrci uwag nabezporedni z^ y^ zelli; pomidzy dziaaniem noia Rlopstock'aa ,,)Ktry sianiem'-' krawdzi tnajceij w dowiadiczieniach Tay-lor-a. Wyraz.i te przyipiuiszczenie, ie zaisitoisowanie cz.uijnika,odgrywa;ceigo rol efostensoimetru, moigoby by zuytko-wane do okrelenia szyibkoizmieniaijcego si oporu skra-wania w jplblliu ij.eigo wairtoi-oi eiksitremailinycsh. Im. Hcrodeoki(Radoni) proponowa w tym celu dokonanie pomKrw przy-peisiziemia, ma wzir meitiady nazywanej przy jpoimiiairach Ibali-stycznych, In, Otfmow.sik i Moszysiki (iPoizinia) uwaaj, iezmniejszenie (porw skrawania przy uyciu noia Kiopisto.'.k'analey

:')rzynsyv.a wycznie dnietmi 'ktowi natarcia iif-

a, a nie powstawaniu; dwch pkni naraz.

''Zastanawiano si tei nad wysuwaniein :si przy no'uKlojsstocl^a zaolbsierwowanego przez prel&genta gwodzia"wponTzek prasuwaijcej si prlbki, z obszaru nnaiksymialnegocinienia. PTele.genrt zwirci twag przyteim na ziwiz^k te-igio mieioiczelkiwanieigo z.jawisika z t.

>J 8 PRZEGLD TECHNICZNY 159

wielkich cinieniach. In:. Aippel '(Watiszawa1) zwrci uwagna ziawtska przy przecinaniu elaza przecinakiem, przy kt-rerni z dbu stron wysuwa si matrjfci w ksztacie wyej o-maw.anyeh .jgwozdzi",

Jn'. Sz a n i a w s k i .(Radom} wygosi odczyt p. i.Technika masowego Ikuicia na motach spadowych". P're-leigeiif poda przykad faibiryikacfi czci maszynowych. Poszczegowym opjsie motw spad owych, itywanych ratfflczttieigo przy wytwrniach, ktreidla-j zafoezjpieiozenie przeciw niiesolUdniOici 'hult i dostawcwmateriaw.

IJU, oaisfoi lamawia wykomywaine mi^ tiryic przesz wy-gnialnie w niej gotowego przedimiotu, poczem matryce wy-kacza si tylko szlifowanieta.

fo, Appel radzi stosowa podkadki -sprlynowe podnfiirubki rub fundajneinltoiwyicli motw sipadowych, W esiaposb uzyska si ela&tyczraoi uimocowata mota, co za-beapiecz-y rulby oid zrywania. Co do (pkania imaterjau, towynika ono ze stosowania zlbyt salbych motw,' wskutekLzeigo ulenzenie wytwarza zbyt ma ilo ciepa, materiastygr.ie na powierzchni zetknicia z matryc i wslkuitek po-nowienia uderze p'ka.

Nastpnie dyr. St, P u i a k i wygosi odczyto tiohniee przecigania i toczenia. Na wstpie prelegentzaznaczy, e ten sposb olbrlbki dotychczas jest tralktowa-ny pi> -maco-szemu, Jest ion -olbecnie raczelj sztuk ni nauk,co wynika z tego, e powysza metoida olbrlbki 'meta'k le>yna granicy zakresu pracy in^chamilka i hutnika, wskuekczego olbaj nie wiele si troszcz o niego. Pi-elegent przy-pomnia charakterystyczn rnic pracy motw spado-wych i toczni, zaznaczajc, e pierwsze odksztaca)) ma-terija odkuwany w Ikierunlkti rachu baby i na powierzchnimaifjalu, drugie' odkkiaywulj na w -^ntrize i w kierunkuprostopadym do ruchu toczyska,

Tot zini hydraulicznych ulywa si do przedmiotw odlluigim slkcfou i wielfciej wadze (idio 6000 t, w pociskaicih do2000 i), toicztti hydraiullitazwo-iparowych do pracy o maymu'kok'% a szyskier uderzenialch- (do den kotowych i t p,),

Pireleigent zoibirazowal cztery zasadnicze spOioiby to-czsni.:

a) materlja icwzomy poidnosd si w kierunku przeciw-nym dlo ruichiu itoczyslka,

ib) nasuwanie materjau na trzpie nieruelhomy (sposb_uywany we Fraincji do wyrolbu pociskw),

./ P) szecian materlfau uimieszcomy w okrigej matry-

cy; poid wpywem iwcilstoaniia tnzjpieniia, mlaiterjai wypeniacztery odcinibi ikoa,, ale isli nie podmasiii, p,rzy,czem poile prz,e-ikrioiju trzpienia rwina si .polu tych czterech oidcinkw (me-toda Eriandita],

d) sposlb zlbliiony do metody c), z t r'flic, e ,ma-terpjial poidnosi rsi, czyli pole przeikroju wciskaneigo trzpie-iniila 'jeslt wiksze od icEiteirech ladcidkiw (koa.

Praktyczne -naiozenie maj jedynie sposoby c i d.Oharafeteirystyoznyim przykaidem aastasiowamia toczie-

raia i przeaiiganiia ijeisrt wy-rb Icaidulbw pociskw staillo-wych i .t. p,

iRraaa -zieima ijesit iod przetltinoijiu, .dla ispioisiabu c wy-pada niajmmilejlsza, /Prelegemlt iprzelds

160 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

danego przadmiotu, leioz przeciwnie podzieli si tsn czasna dwie rzjci; 1) czas potrzebny na przygotowainie maszy-ny, ustawienie przedmiotu i przygotowanie narzdzi i t, p,,i 2) czao, ktry zuywa sama imaszyna ma tojbritak iprzed-miotn, to z' Ibaczyray, e pierwszy czas czsto kilkakrotnieprziewyisza aza>s ipriaicy isamej lolbrabiairki; oznacza to, epirze-< ten czas oibralblarka stoi i nie jest wyzyskana.

Ot zadanie kierownictwa technicznego polega na tem,aby ten czas przygotowawicz ' skrci do miinimuim, zaczas praicy maszyny ipodinici do inaxiimnm. Prelegent przy-toczy przykad cylindra paroweij maszyny, wydanego doobrbki tak, jak to najczicicij si roibi; rysunek z przed-miotem idizie do trasera, nastpnie na wytaczark, to'karzraasl sam isofoie radzi iprzy olbrlbce i zuywa na wykonanie36 godzin. Gdy za tokarz otrzyma szczegow instrukcj,odpowiednie uchwyty i wszystkie narzdzia skompletowanew skrzynce, czas obrbki obnila si d'o 15 godzin, z kl-rydh 5 i pl godz, przyipada na roboty przygotowawcze,9 i pl godz, na prac olforaibiarlki; w pierwszym wypad-ku czas przygotowawczy za'j okoo 15 .godzin. Std 'jestwidoczne, jak. due znaczenie ma wistipne opracowaniesposobu lolhrbki i przygotowanie, kiart obrbkowych, Oczy-wicie, taim, .gdzie maiszyna skada si z kilku tysicy cz-ci, analiza nie moie by przeprowadzona szczegowo, o ileito nie chodai o prodiiilkcij masow; jednakowo gwne cz-ci, ktre wymagaj 'ba^dzi^j islkoaniplikowaneij roboty, po-winny .biy traktowane w ten sposlb,

Droga' korzy, jalk osiga iabryika, polega na lein, eobrbk 'skoimplikowanelj czci bez odpowiedniego przygo-lowania nmA wykonywa roiotnik majcy wielkie dowiad-czenie, a wic dro.gi, w drugim zai wypadku lepiej' nadatjsi rr>odi,i, jakkolwiek mniej dowiadczeni robotnicy.

Karty obrbkowe tworzy si w spiosb nastlpujicy. Dokairt roiboczych 'ktre s ikairtanri mainiipulacyjn'emi dla biurarozdi/Mczeigo, docza si wtkie ws'kazwlki co d:o po-suww, iiicnoii lobnotw d isitioisowiamych 'przyrzdowi masitp.nie,fjdy dziay pomiocnioze, jalk narzdziarnia, wydawanie przy-rzdw i t, d.i s dioistateozniie roziwiiniite, karty te sbaijs'i baldzie1) sannodzieilnemii i oldidzie'liai si je ad nianipullacyj-nych. Kcailoowe staidljiuim roziwoju jesit, e insltrucija sposiotn\roibrbkii, sto^oiwanycih toarzdzi i przyrzdw docza sido rysiuniku itecliniicznego, jaiko jeigo CK' skadowa.

Dr J, Z i e ^ l e n i e w s k i wygosi odczyt o ikairtach ro-iboozych w iiumie Zielenitwslu i Ska w Krakowie, ktrippzyroczy jako przytkad aibrylka'Ciji jednostkowej, W po-wylEzetj firmie przyjto', dla czici znoirm^lizowanycli, wy-ikonywanie kart roiboczyci z .aikordan, dla nowych czcifoez akordu, Ze wzigildiu na 'ko'sz'ta oiglne, wprowadzonorne kolofy kart na jeden okres patniczy, Karty roboczeo>dtd:'ije si //.raz z roibot, z kart tych zeatawia si raporty'tyijjio'.liniowe,

Dyr, M, T y s z k a ipinzyiloozy wzory kalrl obi.lbkowych'Uywamyich w fa:bryce J, J-owia w odzi, iako -w fabryce ma-

proclu!kc]j se^jow i iina.sow,P. S c!z s r a o w i c z ^iRadcm) przedstaw1! bardzo

owo' wzory kart olbtlbfcowycb przy falbrykaWji na-rzdzi i iprzyrzidiw, ziai lilnt, G u t i k o w s i k i ' (Radom) kartyoibfbkowe .przy fabrykacji (maBowej,

IPlo iwy'gosz'onyidh odiozytach (rozwina si oywioln'idylstlcusija,

liat. G u t o >w siki '(Wairszawaj krytyOiowa spos-b, pra-ktylkowany w wytwiLniaicn, rwnolegego1 stosowania kartroboczych z podaniem czasu i bez iczastt, igdy WWCZTS niema isd gwarancji, e rzemielnik nie pirzeniesie czasu z je-dnej roboity na druig, cellem zwikszenia

Iru C, o ziiski i (Warszawa) zwraca uwag na ko-nieczno posiadania w wytwrni cha!ra

8 PRZEGLD TECHNICZNY 161

PRZEGLD PISM TECHNICZNYCH.BADANIA TECHNICZNE.

Badania B, P, Haigh'a nad pkaniemwskutek zmczenia '),

Z plord liciznycih prac dowiadczalnych nad zim-czeniam metali, jialkie is dokonywane w ostatnich czasach,gl owinie w zwizlkiu z potrzebami lakuicltiwa, na uwaghltez zaisktgu|j badania tal. B. Parker Hig!h'a z RoyalNawali College w Greeniwioh, Mona 'je d!o pewnego isitoipn'auwaa za dafay cig prac pirzeidrwicteienie zmarego prof.Hoipkiini&ona, ktir-y w Caimlbridlge przy wspudziale gcu-py mHoldlszych badaczy zaibiajioiwai ibrtlzieij sy.sfcetmaityciznsbadania nad ajawiislkaimi hyisltere'zy wyltitzymialiaciowe1)-).Metody dwwiiadiciaJme, pcllogajjce na zastosowaniu steyb-koipuaemiieninyoh olboiie i na ipoimiaracih kalorymetryc^-nyclh, dka-zaly si celowa, stajjc si puinlkte-m wyjcia dlazlbiudcwainia przez Haigh^ imaiszyiny 'wytrzymaociowelj, znaj-dujcej dzi szerokie zastosowanie w laibclratiorjach na-u-kowydh i ip-rzemysowyclh,

Rys. 1. Schemat dziaania maszyny wytrzymao-ciowej Haicjh'a,

P Prbka. MM eletromagnesy. C cewkina armaturze A, przez ktre przechodzi prdwzbudzany, mierzony nastpnie zapomocwoltomierza. SSspryny regulowane, sfu-ce do kompensowania bezwadnoci armatury.Zapomoc nich mona osign rezonans ukadudrgajcego, bez prbki, z polem magnetycznem.

W masizymie Haijgh'a prbka P (iryis, I), p ywa;na na stale do girtnej palpirzecziki, jeelt poidldawana na-

l) B. P. Haigh. The SLraiin-Enerigy FtMietion and tlieBlais!t:o Liimilt. Briitisih Ajsistoidiaton for the Advancement ofScience, Relport oi the Canumiittee for Comiplex Stress Di-staihiutiicm in En.gLneeirimig Malteirials, 1919, 488; 1921, 324.Thewnodynamic T.heory ai Meidhalnical Faifig.ue and Hy-slteire'sis im Mltals, 1923, 358, Theory of Riu|ptu,re n Fati-gue. Proc, Ccinigr, Mcdh, Deli, 326, O sitoisunkiu bada Haiigh'ad'O calooi 'nciWBizyicih iprao w tej dlziedz:;nie, z, -uwzgldlnie-niem wsteaik-e gtiwnlie rdtet anigieilsikich i atmarykasyrcii,znalle mtoiiia cie;kaiwe dane w iimomiog.ra-fjii; H, J. Gotiigh,The Fatigue oi Metate. 'Lolndyn. 1924.

-) 'B, Hapikin-san. The EHeot of Momentary Stres-sesm Me'tafe, Pircc. Roy,, Swa 74, 1905, A. High Sipeed Fali-igue Teslter a:nd the Bndluranice of Meltalls uinder Alienna-ting Strasses1 of Hilgh Fireqiuenicy, Prloic. Roy. Soc, 86, 1911.

przemian rozci.ganiiu i ciislkaniu za porednictwem dwufa-zowych elleldtromagne^sw MM, dzialajcyeih na armatur A.Prdu dostarcza specjalna paridinieai sil elefefcrornoto-rycz-

Rys. 2. Widok maszyny Haigh'a, znajdujcej siw National Physical Laboratory.

na zmienia si pirzyiteim cale wediuig siatfsioidy.wa prdnicy m.oua zimiienia w granicach od 500 do 5000okresw/OTW. Zwykej wynosi ona 2000 okr/min. Maszynmiotana inastawi talk, ;by dawaa tnapriewta przemijemneW prlbce pri.y 'rwiny.ch wadtociadh rozcigania i ci"s!lo-

Rys. 3. Powierzchnia rozerwania prbki, poddanejobcieniom przemiennym przy rwnych

wartociach rozcigania i ciskania.

nia. Moaia j nastawi rwnie na obcianiasprow&ldlzajc olsikaoiie do zera, Zaipioimoc iprzyrzjdu Coil-tin^a3) ido mlierze-nia sizybkich 'Oidlssizltace isiprystyh,

3) W przyrzdzie (Strain Recondsr) Collins'a mjin-jatiuroiwy wykres wybrzyimaitoicioiwy kreli iigla g.ramoforio;-wa na filmie celniloiidoiwyimi. Bezwadno (mas aparai-u te-je itnuijcego jest nieamiernie maa. Wyikres intterpreituje siprzy 60-krotnern pow.itkszeiniiu mrJkroskolpoiweim,

162 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

na. si przekona, e wykres aihcie jest cile sniusoi-datay.

Noiimd.ne oiciein,fe wykosi 1500 kg. Maszyna pru.-ciiijc cicho, bez jakichkolwiek wistrznie. 'Pomiia-ry obciti-ania mona wykonywa bairdizo dokadnie. W stosunku doinmyoh maszyn posiada otna t zaleit, e matenjal prbuijeslb rpodidaiwany naipreiniiioim w caej masie, a nie lokal-nymi tylko.

Rys. 4. Powierzchnia prbki, poddanej obcieniompulsujcym, czyli zmieniajcym si od zerado pewnej wartoci naprenia rozcigajcego.

Maszyna Iiai'gh'a daije mono wyikoinywaTnia wielubada etksiperymenitailnych, zwizanych z. zagadnietam'zimczemia wieitaili. Tak wic uwoima ^aiponnoc wiej ustaliMleniW pomidzy 'obszarem napre a trwaoci pirb-fei w po-slaci liczby olksresiw niiezbdinycth do wywalania pk-nicia, przeprowadzi (badania nad grainic zmczenia w za-lenoci od przebiegu cyklu eleunetnitairneigo napre, dlarlnych metali, przy rne; 'oforibce termicznej i t. p, Na-daje si te ana -dobrze do obserwowania odfcsatafce, oriazzfawisk hystefezy w rnych lazach zmczeriia matenjalti,

Bajdania fHaiigi'a 'dolyoz igtwiiie diwch za'gaid,me;1 Zmian Jiysterazy adlk&zitacemiorweij jpodczias prby na zm-caenie, 2, Zaobserwowanie chjacaWteryslLy{3znych plcmi, po-'wstaljicyoh wstotelk .zroiczenia, ibez zauwaietnia uprzediiierfo"wydatniejszego odksztacenia pla'silyic:zintgro m^tailw, Pieinw- e z nich posiaida bez. poirwnania wiksz doiaiioiso na-u-ikow od driugie-go1, -ktre ozaltoi jeist tralkrtioiwaiiie te w 2wlz-llflu ze istaiwianiem iiyipotLez, inaijcyah aa celu objanienie

hysterezy. 'Przedsa-wiiajc wyniki bada Haiigh'a,ad drugiego zagajdnienia.

-Rys, 3, 4 i 5 pr.zedstaiwiaij ipcwir;zhinie roze!nwiii'a>triedi j>r!belk, wsfctatek lofociije pirziemieMinyoh, puilisaicyj-jiydh i aiaisa-staityczineigo, Jallnkaliwieik (pioiwiearzchnie te r-ni si pomidzy sofo, to jednak nie atanloiwii !oine oidrb-rycli tylpw, a tylko odradany tego- saimeigo typu. Monajedinak s,twiend'z-i np,, e pawierziohnia razeirwania, odpo-wiadajcego' 'olbcieniom -pulsaicy^aym., stanw1! odtoiam po-redni w sttlcisu'n]ku dlo oibale pirzemieninyoh luib powoiliwzraisaiicydi, jak przy ziwyktelj p.r6bie a roizetrwanue,Przy tej osltatnielj mamy do czynienia z; (diwoma charalk-'teryisitycznemi otezaorami, Jedein. z niah w ,p(0!s>taci piercie-nia posiada ks-ztat misecziki1 i stoljca", wyttiikajcej, jakto jeisit poiwszecbnic przyjte, z odlkslzaicinia ioinajcegnijWewintrz tego p-iercienia ley obszar miniej wicej pa-ski, w nielktirych metailaich ppislzairipaiiy (rys, 6). Nallei/y

przypuszcza, e pknilcie w olbszarze wewntrznym prze-rywa sitaly ruch piotfagoiwy, ktry w przeciwnym razietrwaliby .W dalszym eifyjju, aaalloigicznie do ipollcrewnelgo ru-chu, z jakim mamy do czynienia przy wyciganiu drutw.Waglidna wieilltfoi abu obszaTw jest rna dla tych czyinnych anetall i zasu^iije taa Iblksze rozwaieinie, gdy cha-ralkiteryzuje ich wasnoci mecha'in,voz:ne, Kiszitalt miseczkii stoka" moina tiwa'a za cech- plastycznoici, za ob-szar wewntrzny za cech kruichoici danego imaterja-tu,

Haigh (przyipuisz^cza, e 'w olkszarze wewintezaym pa-nuije specjalny ulkad nalprie, a mianowicie rozciganie,w trzech prostopadych kienur.ikach, zbliajce si bardzodc t, zw. wszechstronnego rozciginia, ze wizgldu na jedna-kowe --wiaiPtoci naipr:e rozcigajcych. Naprenia stycz-ne s w tym wyjpadlku rwae zeru i pkanie mtasi mle

rozerwania, znamionitujcego inat&uja 'knuoliy,napirjetnia, wywokujjci pozornie nieSostrze-

gal'ne zmiany w sfauklku-ze miiterjallu, poltgnij jego kru-cho i tem si tomiaczy wiksizy dbiszar wewnitrzny w p o

z innetni prfbkaimpowyisze piozoisitaij w cisym zwiTJkiU ze

zjawiskami hysitereizy, zimienia-jcaj si w oiigu dltuigoibrwti-iych prb na zoiiozemiic, Hysderez mona bada mecha-mczinie zapomoc extensometrr swe badania na po-miarach kalorymetrycznych, W tym -celu prbk ihadam zao-(patey. om w Tnicolw temmoipair, i;lkrelaijc dokaidniiemadiwylk temperatury prdbikj W7iglqideim terniperakiry oito-czenia,

Rys. 5. Powierzchnia prbki rozerwanej pod powolizwikszajcem si obcieniem (zwyka prbana rozerwanie). Na prbce tej atwo rozpoznaksztat miseczki i stoka", wyjaniany przez

cinanie rnaterjafu plastycznego,

Zmiany hysiterezy podczas parb n.a zimczeniie rnisi ziaacKnie d/la rnych metaili i dla sltqpnia obcie. Naj-waniejsze wynilki 'Olsiigniite Haigh sitresizioza w naistpiu-,cy sposb:

1, W wie'1'u metalach, zwiaszoza padldaBych wyiaarza-Oitti jwyldaltoa hysitreza, lofosenwictwlaina przy iprbach sita-tycznych, spada raptownie w cigu kilku mliim-t, lub go-

prby na zlrpiozenie, Hyslterez 'powysz, mlaiy

PRZEGLD TECHNICZNY 163

uwaa za .pierwcrfln, aJlIbo przejidiaw. Jej 'istnienie nale-y przypisa ipolagoim krystalicznym li .zwizanym z temzjawiskom utlwardiniaaiia, iPierwotaa hysterezia zanika pod-czas prby przy olbciajemiiadi ul niatikowaiiych.

| / 'Zwyke. / nopr rozcig

|Rys. 6. Ukad napre, panujcych w prbce

na rozerwanie w pobliu pknicia.

2, W Iprlblkaoh, inie ipoidUeigaijcycih plkniciu w da-nych watfunlkach lofcoiajeinia, hyisltercza male/je, ale nie za-nika. Ten iroldzaj hysterezy imiaina nazwa 'cigym lulbwtrnym". Wyikiazuje ona przebieg termodynamiczmae nie-odwracailny 4 ) ,

3. |W prbkach, podlegajcych pkniciu, hysterezawzrasta stopniowo, po .przejciu przez- peiwttie minimum,uwaimnlkowane za

164 PRZEGLD TECHNICZNY 1927

dzenie paszcza jedinego tyillko z .cylindrw w skutkach od-bija si na wszystkich. Nadto, pr^y powszechnej dzi (budo-wie sikiiikw, isto!jce|j czenie cyitomdrw w grupybilokiusWk,a,dze'nie jednego z cyilindrrw powoduje zmian caegobldkru,

'Przy sifeszeij 'temperaturze, silniki o chodzeniu wod-nemi wymagaj dktiszego okresu rozgrzewania (wanaiprzeszlkoda paizy wzlloaah inaglycli alarmach), trudniai;-sze s cda rozrudhiu:, po'za lewi ifjrozi fim, z(ws'ze zamarznie-cie, a w lecie lub n i duych wyisolkociach przegrza-nie wody i isanaim, Silniki chloidzcne wod s. bardziej w.ra-Irwe na zmiany 'teinpeiraltury. Silniki o chodzeniu powie-trzem t sklonni&jsze raczeij do przecbodzenia, ni prze-grzania, ;

Na samym paltawcu isillnik chodzony powieirzemijeslt, i naltiury rzeczy, dcstipniejsizy, 'kolnllirola i obsugaznacznie d'0,godnie!jsze i szybsze. Rzadko zachodzi potrze-ba zidcljmowania oacigo silnika, co jest szczeglnie wanena iytdroiplanaah.

Uiwzigldniiaijc dhiodiiic, opr czolclwy jesL nie wik-szy ni silinilka, chodzonego wod, naitoimiiast zyskujemy du-o na wad!ze silnika, Zyislk :ten jadnaik maleje ze wzrostemmocy i przy 450 KiM >olbia rodzalfe silnikw s ipod tymwztgledem rwnowane.

MocKM

220350450

Chodzeniepowietrzem

Wright 1 - 4R1200P 2

s

1,151,091,04

Chodzeniewod

Wright E 4Curtirs D12Packard 1 A1500

1,71,41,09

Zyskna

wadzekg.

12011022

Ac-zlkoliw'ieik konistriitkitorzy nie ograniczaj si tyllko d'>typw 'gwiazdowyoh '(przykadem1 Liberty 12"-cylin..dro'wy),ielslt to jedmaik dzi ityip pirzewtuajcy. Ze wzgldu na bu-doiw knrbowictdw, ilo obratlw jieslt tu bardziej ograni-czona, ni pii"zy typie rzdowym, V lub W. Silniki chodzonewod wyitrzyimiiiij ponad 300 godzin bigu, chodzone po-wieifzeim 150 200 goidziin, poczerni musz nasiipi zwy-kle zabiegi, aczyis^iczerne, zlmiiana ipierciemi itakowych

i i [p.Zulycie paiiwa dla obu typw waha &i okoo 230

rv,ze 'marynarki 'Stainw ,Z'jedino!czo:nychw-ymagaij 300 igodiziininejj 'prlby (rzy razy po sto godzinpenego obcienia),

W pr.ze,wa(ajcyim idzi tyipie .gwiiazdiowyiin poczyna s:iinilka doityohczaisaweigo systeimlu c'zein!a igowic z cylin-dreim, sltcteiuijc poczenie 'Ziaponioc dihigioh -ruib (ipowd pjkranie 'konierzy gowicy, wykomanej z metalu o znacznierdnScelf 'si rozszerzalnoci cieplnej,, 'ni metal cylindrw),Starannie wtoczone igwiazda zaiworoiwe robi is z bronzuakimilnijoweigo, dawniejsize 'sprzy azsteij zwmani& wiec.

Zawory wtlidtaiwe wylko&ywaiie .s iziwylkle z ceanentowi!.-ne'j stali wolfraiinioiwelj, wyil'0'towe 'ze stali chrom-o-krzemo-Wej, ktra olkazaa si iwytozyunalsz na prac w wy-teztjtemperaturze i 'ma 'wyeranie. 'Gand'k'pojedynczy, przez coi; ikniito niejedinaikoiwelj reigiuiliaclji gainiksw wielokrotnych.

naldlto dodania wenityilaltor, ktry dosya do-skonale przemie-rzan mieszank do zarwtiriw, osigajc mniejsze oparyzasysania i leipsze jrilpenieniie cylindrw. Naley zazna-czy, e konsitrulkcija ita nie ma nic wsplnego ze spraniemdodialtlkidwem iprzy silnilkadh na wieiliWie wysokoci.

Czci r,uhu, wa korbowy i kodbawody wyikonywa s:dzi srniejjsze, nie baczc na pewne zwikszenie wagi.Dowiadczenia z tokan.i zz istopu &T& Mu i 13% Al do-tychczas nie day wynikw zadawalajcych.

i&iilniki chodzone pcwieilrzem maij imao czci r.-noriodinych, przeje co madaj 'si szczeglnie do wyrobu SM*-iowego. Z dniilgiej s tony, .sfflniiki te wymagaj szeregu ulep-sze, ja/k: choJzenie igniazd izaworowych, ksztat koimoryspalinoweij i wmiszczenie wiec, lepsze odprowaldzanie cie-pa m tiflei cylindrw 'przy silnikadi o paszczacli cylin-droiwych Iz ldkikch stcpww i A. p,

BweaiU ol Aeronauitice przcwudiulja zaispokcjenie wszyst-kich potrzeb 'inknnii 'Wuijlifa: dla platowcw obserwa-cyijnyoh J--4 (220 KM, 800 cm*), idila myliwskich R 1200 (350 KM, 1200 cm :1) i p 2 (450 KM, 1600 cm 3) dlaipozositaiydh. ( J o u r ; n a l of t h e S, A. E, Vel 18, Nr, 5str. 509513, H, Schmidt).

W.

Kongresy i Zjazdy.Pierwszy Polski Zjazd Matematyczny,

Z inicjatywy Walnego Zebrania iPolsikiego Towarzyis-twa Maiemal.yczne'gici, (odbytego w Krakioiwie z wiosn r. 1926,nawiza si w loniic Oddziau Lwowiskiiego P. T, M, KomitetOrganizacyjny Pierwszego Piolsk'ego Zjazdu Matematyczne-go1, try wybra 12 czonkw KcnmMetu Homiororweigio i tistali'terniiin Zjazdu na 7 'da1 10 wraenia 1927, Zjazd 'odbdzie siWS Lwowie i bdzie ioibcijunoiwa jiasitpiujce Sekcje:

A) Sekcja logiki matematycznej ii podstawmatematyki.

B) ,, algebry i teorji liczb, .C) ,, tec.irji TOinoigooii i iwrkcji

rzeczywistej.D)EF)G)II)I)

yanalizy,geoimetrjl.niate.mla]lyki

h M i i fijzyflciast.romoanjii,'dydaiktyki, hjstoaiji i filazoi.ji ' unatamatykl.

Pioinaditn bd si cdbyiwaly jposiedzenia ogime (O).Na 'Mcie ozenikw Koiniitetu Horaioraweg widniej na-

zwisika nastpujce; B a n a d v i e w i c z Tadeusz (Kraikw),B a r t e l Kazimiierz (L-ww^Wariszawa), D i c k s ' te in iSa-miue (Warszawa), H u t ) e r Maksymiljain (Lww), K r y -gorwslki Zdzisaw (iPozna), L i a h i t e n ist e i n Leon(Lipsk), u k a, s i e iw i c z Jan (Warszawa), N a i a n s o nWadysaw (Krakw), S i e r p i . s k i Wacaw (Warazaiwa),S t a ,n ii e w i, c z Wiktor (Wiltao), Z a r e a n b a Stanisaw(Krakw) i o r a w s k i Kazimieirz ifWlair.sizawa), (AdresKuiinRetu Organiizacyijneigo: Ptiof, Huber, LwwP-olJtech-nJlka).

Midzynarodowy Kongres Medycyny w Warszawie.Tegoroczny rV-'ty Kjanigres Midzyniarodiowy Medy-

cyny Wojskowej oidbldz.le ii w WiaTszawie w dn, od 30maja do 4-igo- czeiriwca. Obrady rozpoczn si w gimaenoiPaiMtecWilki, prowadzone za bid w Szlkole PodchoiryCh,Jednioazenie urzdac/na bd'zie wystawa liandlowo-higje-

K r o n i k a.Nowe pierwiastki chemiczne.

W cigu r, ut, udao si 'wykry drog roentgen'0-.g-raficzai 3 nowe pieiriwis.t'ki ehenciiczine, lo. liczibach atomo-wych: 43 (imazunjuim), 75 (renjum) i 61 (mazwa niausta-lona). IP.oaostaje zatem w ukadze periodycznym tylko2 niewykryte jeszcze ipierwiastki.

Wykrycie rudy elaznej we Woszech.Na zboczach wz.grza Passo delia Tamibura (midzy

prowincjami Lassa i Lucca) icdikryto na wyslclkoci 1600 tnobfite pokady boigatej rudy alaznej, o zawiairtoci elazaok, 68'", Rozmiary odkrytych pokiaidw maga 'uczyni Wfl-cky niezaleinemi od przywozu 'rudy z zagranicy.

M.... >>.. >. >> 1 , . . > a I t

a

Ks 58WIADOMOCI TOM III

POLSKIEGO KOMITETU NORMALIZACYJNEGOBtILLETIN DE Lft COMMISSION POLONHISE DE STflNDARDlSRTION

T R E :W s p r a w i e p r o j e k t u u k a d u

p a s o w a .

i

WARSZAW23 L U T E G O

1927 r, "

S O M M H I R E :

S u r l e s p r o j e t p o l o n a i s du s y s t e m ed ' a j u s t a g e e t d e s t o l e r a n c e s .

Ia

W sprawie projektu ukadu pasowa i tolerancyj.Komisja Ukadu Pasowa i Tolerancyj jeszcze

w grudniu 1924 r. uchwalia wytyczne, jakiem! na-ley si kierowa iprzy opracowywaniu p o l s k i e -g o ukadu pasowa. Uchwalono wic, e ukad maby jednokierunkowy. Jatko 'temperatur porwna-nia przyjto 20. Przy doborze pasowali postano-wiono wzorowa si na ukadzie niemieckim,

W zwizku z powytiszemi uchwaami, zgoszo-no kilka projektw polskiego- ukadu pasowa: War-szawskiej Sp, Budwwy Parowozw; Sp, Aikc. Ursus;Sp, Akc, Budowy Lokomotyw w ChrzaJnawie. Za-znaczy naley, ie wBzystttcie te (projekty przyjyza podstaw niemieckie normy pasowa, ze wzglduna wprowadzenie ich w przemyle polskim, Zmianydotyczyy przewanie sprawy znakowania, ktrew ukadzie niemieckim pozostawiao wiele do 'ycze-nia i nie miao najmniejszych danych do utrzyma-nia si w postaci no-rmy midzynarodowej. Na tletych projektw zjawia si powaniejsza rnicazda, ktra wywoaa tez ywsze zainteresowanieprojektami ukadu pasowa, opracowanemi w in-nych, po'za Niemcami, krajach.

W zwizku z rnic zda, polegajc gwniena stosunku do jednostki pasowania, ktra w p-ro-jetkcie Warsz. Sp. Budowy Parowozw staa sipodstaw nomenklatury pasowa i 0'znacze na ry-sunkach technicznych, na posiedzeniu w dniu ,24marca 1925 r, uchwalono powierzy opracowaniejednolitego ukadu pasowa niej podpisanemu,przy wspudziale personelu Laboratorium Obrb-ki Metali Politechniki Warszawskiej,

Wydanie w tym czasie szeregu norm pasowa:holenderskich, szwajcarskich, a potem szwedzkichi wreszcie rosyjskich, ktre wykazay mniej lubwicej znaczne odchylenia od niemieckiego ukadupasowa, uniemoliwio dorane zaatwienie tejsprawy. Na przeszkodzie stan rwnie zupenybrak rodkw, Dopiero w maju 1926 r, wykonanona kalce 70 arkuszy norm, obejmujcych caopolskiego ukadu pasowa.

Niestety, brak rodkw maiterjalnych uniemo

166 14 N WIADOMOCI P. K.

graniczne midzy ktremi znajdowa si winienwymiar rzeczywicie wylkonamy.

IL

zw. luz L. Luzy mog zdarzy si od najmniejszegoL [!'{ do najwikszego L

max, ale w przyjtych

warunkach istnie bd zawsze. Istniejc wojnprzestrze (luz) moe zaj warstewka smaru

'/k/A\~^ frrrn- iJ

_ t _W9

Rys. 1.

Wymiary graniczne (rys, 1):najwikszy wy-Wymiar najwikszy D

miar dopuszczalny.Wymiar najmniejszy D,; najmniejszy wy-

miar dopuszczalny,Np. D 59,97 mm.

Dmin 59,94 mm.Rnica midzy wymiarami najwikszym i naj-

mniejszym nazywa si tolerancj T = D ma

x D ,;;np. T = 59,97 59,94 = 0,03 mm.

Dwie 'stykajce si ze sob powierzchnie posia-daj jeden i ten sam wymiar nominalny N (np.N = 60 mm). RMni-oe midzy wymiarem nominal-nym i wymiarami granicznemi nazywamy niedo-miarami (rys. 2),

Rys. 2.

Niedomiar grny ng jest rnic midzy wy-miarem najwikszym i nominalnym n g = D

m M N,np, ng = 59,97 60 = 0,03 mm.

Niedomiar dolny nd jest rnic midzy wy-miarem najmniejszym i nominalnym n d = D

min N,

np, nd 59,96 60 = 0,06 mm.Wymiarem rzeczywistym nazywamy wymiar

wykonany i odmierzony istotnie na dianym przed-miocie, np. 59,96 mm.

Niedomiarem rzeczywistym nazywamy rni-c midzy wymiarem rzeczywistym i nominalnym,np, ijeeli wymiar rzeczywrsity wynosi 59,96 mm,a rednica nominalna wynosi 60 inm niedomiarrzeczywisty = 59,96 60 = 0,04 mm.

Rodzaje pasowa, luz, wcisk,"' W zoeniu dwch stykajcych si ze sob

p^zedkrnoitw (np. wlalu i oyska) mog zaj- na-stpujce wypadki (rys, 3):

I, Najwiksza 'dopuszczalna rednica waujest mniejsza od najmniejszej dopuszczal-nej rednicy otworu. Midzy powierzchni waui otworu pozostanie zawsze pewna przestrze, t,

Ul

czci bd mogy obraca si lub przesuwa wzgl-dem siebie, tworzc t, zw. pasowanie ruchowe,

Lraas: jest rnic midzy wymiarem naj-wikszym otworu i najmniejszym waka, np,60.03 - 59,94 = 0,09 mm.

Lmto jeslt rnic midzy wymiarem naj-mniejszym Oliwom i najwikszym wau, np,60,00 59,97 = 0,03 mm.

U, Najwiksza dopuszczalna rednica waiujest wiksza od najwikszej dopuszczalnej redni-cy otworu. Wa i otwr moig by zoone tylkoz wysikiem, dlziejki poddawaniu si materjaw;porusza si swobodnie nie mog, tworzc t, zw.pasowanie spoczynkowe. Mwimy, e w tym wy-padku wa jest wykonany z nadmiarem W, przy-czem nadmiar ten moe si zdarzy od pewnegonajmniejszego W min do najwikszego W max. Nad-miar ten nazywamy wciskiem, czyli ujemnym lu-zem,

W M I jest rnic midzy wymiarem naj-wikszym waka i najmniejszym otworu, np,60,06 60,00 = 0,06 mm.

W mm jest rnic midzy wymiarem naj-mniejszym waka i najwikszym otworu, np,60.04 60,03 = 0,01 mm.

III, Wreszcie w. trzecim wypadku naj-grubszy dopuszczalny wa moe by wikszy odnajnTnie|sizeg'o 'dopuszczalnego otworu, nie jest je-dtaak wykluczone, by pewien wa o rednicy le-cej jeszcze w granicach tolerancji, nie by mniejszy(d pewnych otworw, ktrych rednice te jeszczele w granicach tolerancji, W .ten sposb otrzy-muje si pasowanie mieszane, przyczem rodzaj pa-sowania (ruchowe, spoczynkowe) bdzie zalea odprzypadku,

Poddziay ukadu, linja zerowa,Powysze 3 przypadki mog Iby osignite

dwoma sposobami: wobec staej rednicy otworu zmieniajc odpowiednio rednic waw, lub wobecstaej rednicy wau zmieniajc rednice otwo-rw. Pierwszy sposb daje zasad staego otworu,drugi zasad staego wau.

Zasada staego otworu. Rys. 4. W ukadzie pa-sowa wedug zasady staego otworu wymiarnominalny otworu rwny jest wymiarowi naj-mniejszemu otworu (N = D

m,n); wymiar naj-

wikszy otworu Dmax jest o tolerancj otworu T"wikszy od wymiaru nominalnego. Grny niedomiarrwny jest zatem tolerancji otworu, a dolny nie-domiar rwmy jest ssera. Dla wakw za grny nie-domiar jest rwny najmniejszemu luzowi (najwik-

Mj 5 WIADOMOCI iP, K. E . 167 15 N

szemu wciskowi), a dolny niedomiar jest o tole-rancj wau (T

w) wikszy (mniejszy przy wcisku)

od grnego.

Rys. 4.

Zasada staego wau. Rys 5, W ukadzie pa-sowa wedug zasady staego wau, wymiar nomi-nalny wau jest wymiarem najwikszym .tego.Wymiar najmniejszy waka jest o tolerancjwaka mniej.s>z.y od wymiaru nominalnego. Grnyniedomiar jest zatem rwny zeru, a niedomiar dol-ny jest rwny tolerancji watu. Dla otworw za dolny niedomiar jest rwny najmniejszemu luzo-wi (najwikszemu wciskowi), Grny niedomiar jesto toleranoj otworu wikszy (mniejszy przy wci-sku) od dolnego.

i Rys.] 5,

Linja zerowa. Rys, 4 i 5, W powyszych pod-dziaach ukadu, tolerancje i niedomiary staegootworu i staego wau odkada si w jedn stronod danej rednicy podstawowej N (ukad asyme-tryczny lub jednokierunkowy) i poniewa D

m ; n dlastaego otworu i D

m M dla staego wau posiadajniedomiary = 0, dilatego nazywamy linj odpowia-dajc wymiarowi nominalnemu linj zerow.

Klasy pasowa.Pooeniu obszarw (pl) tolerancyj "wzgl-

dem wymiaru nominalnego odpowiadaj, jakwidzielimy, pasowania .spoczynkowe, rucho-we i mieszane, W zalenoci od w i e l k o c i lu-zw, wzgldnie wciskw, otrzymujemy pasowaniao rnych waciwociach. Im mniejsze s toleran-cje (t. j . im ianiejsze granice, w ktrych znajdu-je si wymiar rzeczywisty, im zatem wiksza dto-kadino wykonania.) tem altwieij jest osign -dany charakter pasowania. Ale im wykonanie do-kadniejsze 'tem droej ono kosztuje. Nie naleytedy stosowa zfbytniej dokadnoci tam, .gdlzie onajest zbdna,

Polski ukad pasowa odrnia ze wzgldu naw i e l k o p r z e p i s a n e j t o l e r a n c j i 3klasy dokadnoci.

Pierwsza klasa odpowiada b, w y s o k i m w . y -m a g a n i o m dokadnoci. Obejmuje ona rwno-czenie pasowanie oysk kulkowych.

Druga klasa odpowiada w y s o k i m w y m a -g a n i o m dokadno ci.

Trzecia klasa odpowiada d o w y s o k i mw y m a g a n i om dokadnoci, odpowiadajcejmniejszym kosztom wytwarzania.

Ptfzy uiyciu cignionych .dokadnie (kalibro-wanych) wakw naley stosowa czwart klaspasowa.

Kada klasa ipasowa przewiduje pewn licz-b (max. 11) rnych pasowa normalnych. Klasydokadnoci, pasowania oraz ich skrcone oznacze-nia podane s w tabeli na str. 168.

W ukadzie tym przyjto oznaczenia litero-we, mian. uyto wielkich liter dla sprawdzianwtrzpieniowych, maych dla sprawdzianw szcz-kowych, przyczem te same litery odpowiadaj tymsamym pasowaiom w obydwch poddziaach uka-du: stay 'Otwr" i stay wa". Podstawowyotwr i odpowiadajcy mu sprawdzian trzpieniowyodznaczono liter H z dodaniem cyfr 1, 2 luib 3, za-lenie od' klasy dokadnoci; podstawowy waeki odpowiadajcy mu sprawdzian szczkowy ozna-czono liter h,

Jakiekolwiekibd pasowanie monaby ozna-czy tylko jednym symbolem, zoonym z literyi cyfry,, gdybymy zawsze uywali podstawowegootworu lub .podstawowego wau, i to tej samejklasy dokadnoci co wa, wzgldnie otwr przy-jty; dla uniknicia jednak wszelkich nieporozu-mie i uczynienia symbolistyki zupenie uniwer-saln, stosuje si symbole podwjne, przyczemsymbol otworu podaje si na pierwszem miejscu,Np, pasowanie, wciskane przy staym otworzeoznaczamy H2im2, przy .staym waku za M2h2, jeeli chodzi o drug klas dokadnoci.

Polski ukad pasowa przewiduje swobodk o m b i n o w a n i a dowolnych wakw z dowoii-nemi otworami tej samej lub innej klasy, Ma to nacelu uzyskanie nowych luzw, wzgl. wciskw,bez koniecznoci .zakupywania nowych narzdzii sprawdzianw1.

Obliczenie tolerancyj i luzw.Wielko tolerancyj, niedomiarw i luzw,

wzgldnie wciskw, w polskim ukadzie pasowao b l i c z a s i i p o d a j e w m i k r o n a c h .

1 mikron = 1 (J- = 1/i000 rnm.I. Tolerancje T

m dla wau i T

o dla otworu otrzy-

3 8__niujemy z wzorw t

w = T

m Vd lub T

o = t0 V d,

gdzie tw i 0 s to spczynniki stae, podane w ta-

blicach pasowa, za rednica d jest redni cha-rakteryzujc pewn grup redinic dla odstpu^i y &2< ktr to rednic wyliczamy z wzoru

{Vdtlub, co jest atwiejsze, bierzemy z nastpujcej ta-blicy (str. 169);

168 16 N WIADOMOCI P. K. N. 1927

P o l s k i e N o r m y

U k a d p a s o w a r e d n i cSkrcone oznaczenia pasowa.

PNProjekt

Z a s a d a s t a e g o o t w o r u .

Nazwa pasowania

Pasowanie obrotowe b. lune . . .Pasowanie obrotowe lune . . ,Pasowanie obrotowe . . , , . .Pasowanie ciasne obrotowe . . ,Pasowanie suwliwePasowanie przylgowePosowanie lekko wciskane . . . .Pasowanie wciskane . . .. .Pasowanie lekko wtaczane . . .Rasowanie wtaczanePasowanie mocno wtaczane . . .

kiasa 1

Otwr

I

II !

--

--

- I

I

Waek

h 1J 1k1m1n1

klasa 2

Otwr

H2H2H2H2H2H2H2H2H2H2'H2

Waek

d2e2f 2g2h2J2k2m2n2p2r2

klasa 3

Otwr

H 3H3H3H 3H3H3H3H 3H 3H 3H 3

Waek

d3e3f393h3J3k3

m 3n3p3r3

Z a s a d a s t a e g o w a u .

N a z w a p a s o w a n i a

P a s o w a n i e o b r o t o w e b. l u n e , . .P a s o w a n i e o b r o t o w e l u n e , .P a s o w a n i e o b r o t o w e . . . . . .P a s o w a n i a c i a s n e o b r o t o w e . . .P a s o w a n i e s u w l i w e . . . . . .P a s o w a n i e p r z y l g o w e . , . , . .P a s o w a n i e l e k k o w c i s k a n e . . . .P a s o w a n i e w c i s k a n e . . . . . .P a s o w a n i e l e k k o w t a c z a n e . . .P a s o w a n i e w t a c z a n e . . . . .P a s o w a n i e m o c n o w t a c z a n e . . .

k l a s a 1

O t w r

H 1J 1

K 1M 1 1

W a e k

h 1nihinihi

klasa 2

Otwr

D2E2F 2G2H2J2K2M2N2P2R2

Waek

h2h2h2h2h2h2h2h 2h2h2h2

klasa 3

Otwr

D3E3F363 H 3J3K 3M3N3P3R3

Waek

h3h3h3h3h3h3h3K3h 3h3h3

Przykad oznaczenia pasowaniaPasowanie wciskane, 2 klasa, Zasada staego otworu: H2-m2Pasowanie wtaczane, 3 klasa, Zasada staego wau; P3-h3:

WEDUG SMS169

'Ks 5 8 WIADOMOCI P. K. N. 16917 N

grupadt

1361018305080120180260360

rednicd.

361018305080120180260360500

0 charak-tery st.

a

1,614,127,62

13,1322,8638,1062,3896,98145,472n,5i303,92421,41

1,272,032,763,624,786,177,909,85

12,0614,6517,4320,53

3

y.tt

1,171,601,972,362,843,373,974,595,265,996,727,50

Alby okreli tolerancj .dla danej rednicy no-minalnej, wyszukujemy w tablicy dwie rednice di c?s, pomidzy ktremi zawarta jest dana rednicanominalna. Te rednice di i c/2 okrelaj znowuredni d charakteryzujc pewn grup rednicdla odstpu dt > d2.

Znalezion rednic d i spczynniki w i h

wzite z tablic pasowa wprowadzamy we wzorydla 7w i TQ i obliczamy tolerancj.

Niedomiary zaokrglamy, (biorc najbliszewartoci z tabeli nastpujcej:

12345

678910

1214161820

2225303540

4550556065

7075808590

95100110120130

Dalsze wartoci stopniowane s tak, e liczbakoczy si zawsze zerem.

I Luzy obliczamy z nastpujcych wzorw:a) Pasowanie ruchowe. Najmniejszy luz

otrzymujemy z wzoru Im,-

n = J

r V d,

uz moe by + lulb 0,b) Pasowanie spoczynkowe. Luz najwikszy

Lmax

= I, V~d,

'////AI

IRys. 8.

Luz 'bywa 0 lulb ,c) Pasowanie mieszane. Luz redni otrzymu-

jemy z wzoru L^. = Im V dLuz bywa -f- lulb ,

We wzorach powyszych ln l

m, I, s sp-

czynnikami luzu, ktre bierzemy z tablic pasowa,za d jest rednic charakteryzujc pewn gruprednic dla odstpu di*d2, ktr to rednic wy-liczamy ? wzoru lub bierzemy z tabeli podanej wy-ej. (Patrz wziory dla obliczenia tolerancji 7 w iT0).

Wykresy,

Rne rodzaje pasoiwa mana przedstawiwykrelnie, podajc rozmieszczanie i wielko to-lerancyj.

Rys. 9-a. Rys. 9-c.

Rys. 9a przedstawia przekrj tulei, w ktrejspoczywa wa. Rys. 90b przekrj poduny tegopasowania, a. ma rys. 9c pdkaizane s tylko tole-rancje wau i otworu oraz skala w mikronach, Je-eli narysujemy szereg1 takich rysunkw iak Rys. 9-cdlla wszystkich pasowa pewnej klasy i uoymy terysunki obok siebie, otrzymamy wykresy toleran-cyj podobne ,do podanych na poniszych tabli-cach (str. 172 i n.)i.cc

"c

-cA

a s O Wsprawdzianw

od

do

dolnygrnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnydolnygrnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnydolnygrnygrnydolnygrny

dolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrny

dolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolny

i

3

0+ 91430

20~""" 014 2

0 6+ 5

0+ 8+ 2+10+ 4+16+ 9+22+16+30+20

0+ 14 12' 40 8 25

18 1 12

0

+ 9 1+ 12+ 2+ 14+ 5+ 22+ 14+ 30+ 18+ 35+ 25

3

6

0+ 6

0c

+ 4 1

+ 6+ 1XlVI

0+12 2 2451430 820 312

0 8+ 7 1+10+ 2+14+ 5+20+12+30+22+40+30

0+ 20 20 55 12 40 6 25 2 16

0 12+ 10 2+ 16+ 3+ 20+ 7+ 30+ 20+ 40+ 25+ 50+ 35

a przy

6

10

0+ 8

0 6

+ 42

+ 7+ i.+ 10+ 4+16+ 8

0+16 3 0 5 52040 1225

160

10+ 8

2

+12+ 3+16+ 7+25+16+40+30+55+40

0+ 25 30 70 16 50 8 30

o 20

0 16+ 12 3+ 20+ 4+ 25+ 9+ 40*- 25+ 50+ 35+ bb+ 45

r ed n i cstaym otworze.

10

18

0+ 9

0 7+ 5

2

-i+12+ 5+18+ 9

0+ 18407025501430 520

012+ 9 3+16+ 4+20+ 9+30+18+50+35+70+50

0+ 30 35 90 22 60 10 40 3 25

0 18+ 14 4+ 25+ 5+ 30+ 12+ 45+ 30+ 60+ 40+ 80+ 55

18

30

0+12

0o

+ 5 3+10+ 1+ 14+ 6+22+12

0+225590- 3 5602040 725

0- 1 4+10~ 4+ 18+ 4.+25+12+35+22+60+45+85+65

0+ 35 50110 30 75 14 50

300

22+ 16 6+ 30+.. 6+ 40+ 16+ 55+ 35+ 75+ 50+100+ 70

30

50

0+ 14

010+ 6 4+ 12+ 2+18+ 8+25+14

0+25

.70110 45 75 25 50

Q 30

0 16+ 12 5+ 22+ 5+ 30+ 14+ 45+ 25+ 75+ 55+110+ 80

0+ 40 60 140 35 90 18 60

350

25+ 18 9+ 35H 7+ 45+ 20+ 65+ 40+ 90+ 60+120+ 70

50

80

0+ 16

0 1 2+ 6 6+ 14+ 2+22+10+30+16

0+30

85140 55 95 30 65 12 35

0 20+ 12 7+ 25+ 6+ 40+ 18+ 50+ 30+ 90+ 65+130+100

0+ 50 80170 45 110 25 70 6 40

0 30+ 20 12+ 40+ 8+ 55+ 25+ 80+ 50+110+ 75+150+110

80

120

0+18

0 14+ 6 8+16+ 2+25+12+35+18

0+ 35 110 170 70110 40 75 14 40

0 22+ 14 10+ 30+ 7+ 454- 22+ 60+ 35+110+ 80+ 160+130

0+ 55100200 60130 30 85 8 50

0 35+ 22 16+ 45+ 9+ 65+ 30+ 90+ 55+ 130+ 90+180+130

120

180

0+22

0 16+ 6

+18+ 3+30+14+40+22

0+ 40130200 85 140 50 90 18 50

0 25+ 14- 12+ 35+ 8+- 50+ 25+ 70-t- 401-130

+ 95+190+150

0+ 65120240 75 160 35 100 10 55

0 40+ 22 20+ 55+- 10+ 75+ 35+110+ 65+ 1504 110+210+160

PN.Projekt

180

260

0+25

0 18+ 612+20+ 3+35+18+50+ 2 5

0+ 50160240100160 60110 22 60

0 30+ 14 16+ 40+ 9+ 60+ 30+ 80+ 50+150+110+220+180

0+ 70150280 90180 45120 12 65

0 50+ 22 25+ 60+ 12+ 90+ 40+120+ 70+180+ 120+ 250+ 190

260

360

0+25

020

+ 614+22+ 3+40+20+55+25

0+ 55

1 on280120190 70- 1 2 0 25- 65 ;

0 35^+ 14 20+ 45+ 10+ 70t- 35

+ 90+ 55+170+130+260+ 210

0+ 80170+320100210 50130 14 75

0 55+ 25 30-t- 65+ 14+ 100+ 50-+ 130+ 80+200+140+290+220

-

360

5 0 0

0+30

022

+ 6 16+25+ 4+45+25+60+30

0+ 60

320140220 80140 30 75

0 40+ 14 25+ 50+ 12+ 80+ 40+100+ 60+200+150+300+240

0+ 90210370120240 60150 16

0 60+ 25 35+ 75+ 16+120+ 55+150+ 90+230+160+330+250

17220 N

maga, naodwrt, wielupasowa, nalecychniejednokrotnie do r-nych klas, jak rw-nie wprowadzeniaobu poddziaw.

Zasad staego o-tworu" stosuje siprzewanie w obra-biarkach, budowie sa-mochodw i w oglnejbudowie maszyn.

Zasad staego wa-u", stosuje si prze-wanie w pdniach,maszynach tkackich,maszynach rolniczychitp., zwaszcza w tychwypadkach, gdy ma-my do czynienia z ka-librowanemi waamicignionemi.

SPROSTOWANIE:W projekcie normy G-

470 (Przegl. Techn.", 1926,Nr. 3738) w tablicy, wrubryce rednicy 2 mm

naley doda ieszczedugo 26 \ 18,

W projekcie normyo 501 (Przegl. Techn.",1926, Nr. 46) w grnejtablicy formatw papierw,w rubryce Ao podany jestwymiar papieru 860X1230-

powinno by: 880 XX Z250.

W teje tablicy, w ru-bryce A5 podany jestwymiar 165 X 340

powinno by 16SX,240.W projekcie normy o

503 (Przegl. Techn.",1926, Nr. 47) brak litery i N.

W projekcie normy o 505 (Przegl. Techn.",1926, Nr. 47) tytu 2 podanyjest Rodzaje Hnji stosunekich gruboci"

powinno by: Rodzajlinji i stosunek ichgruboci.

W projekcie normy o 509 (Przegl. Techn.",1926, Nr. 48) na rysunku 5pionowy wymiar kwadratujest 20,

winno by 28.W 2-gim wierszu od do-

u zamiast wyrazu poza"winno by przed.

W rysunku 8 na skraj-nym prawym prostokciewinny by narysowaneprzektne, za przed wy-miarem 12 tego prostok-ta winno by , a nie 0

PRZEGLD TECHNICZNY 1927

Ukad pasowa rednic. Zasada staego otworu. Klasa 1 (Projekt).

s

Wykres tolerancyjdla grupy rednicod 30 do 50 mm .

Oznaczenia:

tolerancje dla otworw' n wakw

+ 25

+ 20

+ 15

Oznaczenie otworw J sprawdzia-nw dla otworw

Niedomiaryotworw

Hlcjotny grny

O

O

+ 8

+ 9

+ 12

+ 14-

+ 16

+ 18

+ 22

25

+ 25

+ 30

to* 4

rednicanomina.

od

10

183050

80

120

180260

360

do

1018

30

50

80

120

180260

360500

Stae

+ 5

- s

-10

Niedomiary wakww mikronach (u)

grnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnyoinygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolnygrnydolny

,Jm,I w =

PasowaniaOznaczenie wakw i sprawdzia-

nw dla wakw

o5

- 6

- 7

- 9

- 10

- 12O

14

- 16

- 18O

20

- 22O3

IHi

- I+ 4- 2

- 2

- 3

- 4

- 6

- 8

- 9

- 12

- 14

~ 16

+ 10I122

142

162

183

203

+ 223+ 25

4

ki

+ 10+ 4+ 12+ S+ 14+ 6

18S

+ 22+ 10+ 25+ 12

30 14

+ 35+ 18+ 40+ 20+ 45

25/

35JI

ml

+ 12+ 6+ 16+ 8+ 18+ 9+ 22+ 12+ 254- 14+ 30-f 16+ 35+ 18+ 40+ 22+ 50+ 25+ 55+ 25+ 60+ 30

O

ni

pt1927 - 0186pt1927 - 0187pt1927 - 0188pt1927 - 0189pt1927 - 0190pt1927 - 0191pt1927 - 0192pt1927 - 0193pt1927 - 0194pt1927 - 0195pt1927 - 0196pt1927 - 0197pt1927 - 0198pt1927 - 0199pt1927 - 0200pt1927 - 0201pt1927 - 0202pt1927 - 0203pt1927 - 0204pt1927 - 0205pt1927 - 0206pt1927 - 0207pt1927 - 0208pt1927 - 0209