przegldsi powietrznychMIESICZNIK | CZERWIEC 2011 | NR 6 (048)str. 4KONFLIKTYSIY POWIETRZNE W OPERACJACH REAGOWANIA KRYZYSOWEGO str. 23 | HUMAN FACTOR CZYNNIK NIE DO PRZECENIENIA str. 32 | ISSN 1897-8444ERY INFORMACYJNEJOd 1 wrzenia 2009 r. korespondencj do Gazety Internetowej Redakcji Wojskowej prosimy kierowa na adres: portal@redakcjawojskowa.plRedaktor prowadzcy: ppk rez. nawig. dr Roman SzustekRedaktorzy merytoryczni: pk rez. dr Jan Brzozowski,mjr Grzegorz PredelOpracowanie stylistyczne: Teresa WieszczeczyskaSkad i amanie: Jolanta MuszyskaZdjcie na okadce: PiotrysakowskiKolporta i reklamacje:TOPLOGISTIC mobile: +48 500 259 909tel.: +48 22 389 65 87fax: +48 22 301 86 61email: biuro@toplogistic.plDruk:Interak Drukarnia sp. z o.o.,CzarnkwDyrektor: Marek Sarjusz-Wolskitel.: CA MON 845 365, 845-685, faks: 845 503sekretariat@zbrojni.plAleje Jerozolimskie 97, 00-909 Warszawatel.: CA MON 845-186,e-mail: przeglad-sz@zbrojni.plPrzegld Si Powietrznych ukazuje si od listopada 1928 roku.Od 1 stycznia 2011 r. korespondencj do Gazety Internetowej Wojskowego Instytutu Wydawniczego prosimy kierowa na adres: portal@zbrojni.plstr.|53str.|4str.|42TRENDY9 Puk Lotnictwa Myliwskiego w latach 19672000Konikty ery informacyjnejRywale z USAF: C-5 kontra C-17str.|60INNE ARMIEAWACS inny punkt widzeniaSZKOLENIE I BEZPIECZESTWO LOTWstr.|36DOWIADCZENIASiy Powietrzne w operacjach reagowania kryzysowegostr.|23SZTUKA OPERACYJNA I TAKTYKA2011/06przegld si powietrznych 3CZERWIEC 2011 | NR 06 (048)przegldsi powietrznychSzanowni Czytelnicy! ppk rez. nawig. dr Roman Szustek,redaktor prowadzcyZwracamuwagna artykupowicony konfliktomeryinfor-macyjnej.Wszystkie przedstawione aspek-ty dziaa elektronicz-nych wynikaj z coraz bardziej wyrafinowanych atakw prowadzo-nychwrodowiskuelektronicznym.Autor sformuowanastpujcewnioski:naley przeanalizowafunkcjonowanieurzdze i systemw elektronicznych bdcych w wy-posaeniuSZRPpodktemintegracjiich wykorzystaniawramachprowadzonych dziaaelektronicznych,porwnarozwi-zaniaprzyjtewtejdziedzinieprzezrne pastwanawieciezarwnoprzezpo-szczeglnych sojusznikw z NATO, jak i przy-jtewewntrzSojuszu,atakeopracowa strategicznyplandziaaelektronicznych, orazewolucyjnmodyfikacjistniejcych systemw w celu ich wykorzystania.Polecamtakeartykupowiconyzagad-nieniuniemilitarnegoreagowaniakryzyso-wegowSiachPowietrznych.Siytewielo-krotnie uczestniczyy w sytuacjach kryzyso-wych. Jako przykad mona wskaza zaanga-owanie wydzielonych si i rodkw lotnictwa we wszelkiego rodzaju spotkania wysokiego szczebla,m.in.zabezpieczenieobchodw 60.rocznicywyzwoleniaobozukoncentra-cyjnegoAuschwitz-Birkenauwstyczniu 2005 roku czy zabezpieczenie nieformalne-gospotkaniaministrwobronypastw czonkowskich Organizacji Traktatu Pnoc-noatlantyckiego w lutym 2009 roku. Trans-port lotniczy w znacznym stopniu jest wyko-rzystywanypodczasakcjihumanitarnych poza granicami naszego kraju.Zachcam do czytania kolejnych artykuw. TRENDYKonflikty ery informacyjnej ppk Stanisaw Czeszejko.......................................................................... 4SZTUKA OPERACYJNA I TAKTYKASiy Powietrzne w operacjach reagowania kryzysowegokpt. Wiesaw Kibler, m. chor. sztab. Wojciech Jaszczak .......................23SZKOLENIE I BEZPIECZESTWO LOTWHuman factor czynnik nie do przecenienia (cz. I)pk w st. spocz. pil. dr Jerzy Szczygie .....................................................32AWACS inny punkt widzenia kpt. nawig. Radosaw Ciemis ...............................................................36DOWIADCZENIA9 Puk Lotnictwa Myliwskiegow latach 19672000 (cz. II)pk rez. dr in. Henryk Czyyk..................................................................42INNE ARmIEZ kabiny pilota i nawigatorapk dypl. rez. nawig. in. Jzef Maciej Brzezina.....................................54Rywale z USAF: C-5 kontra C-17 ppk w st. spocz. dr in. Jerzy Garstka ....................................................60Aleje Jerozolimskie 97, 00-909 Warszawa, tel.: CA MON 845 365, +4822 6845365, +4822 6845685, www.polska-zbrojna.pl,e-mail: sekretariat@zbrojni.pl, Treci numeru s dostpne na stronie internetowej www.polska-zbrojna.pl2011/064 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistoppk StaniSaw CzeSzejkoDowdztwo Si PowietrznychAbsolwent WOSR (1990), Uniwersytetu Bundeswehry (1995) i AON (2002, 2005). Zajmowa rne stanowiska: od oficera GAD w 1 prrel, przez zastpc dowdcy 8 brt, po dowdc 23 brt. Obecnie jest starszym specjalist Oddziau Szkolenia Szefostwa Wojsk Radiotechnicznych w Dowdztwie SP.Wrd dziaa militarnych wsferzeobejmujcej wykorzystanie urzdze i systemw elektronicz-nych wyrnia si midzy innymi takie dziaania, jak: zapewnienie dowodzenia i cznoci, zabezpieczenie informatycz-ne,prowadzeniewalkielektronicznej oraz prowadzenie rozpoznania radiolo-kacyjnego. W artykule sprbuj odpo-wiedzie na pytania, czy taki podzia nadal jest aktualny z punktu widzenia efektywnoci prowadzenia dziaa oraz czy nie naleaoby wicej uwagi powi-ci osiganiu efektu synergii przez pro-wadzenie i koordynowanie wsplnych dziaa. Mam nadziej, e moje rozwa-ania skoni do dyskusji na ten temat.era wojen informacyjnychZakoczonw2003rokuwojn w Iraku jednoznacznie okrelono wojn eryinformacyjnej.Podczasdziaa w szerokim zakresie wykorzystywano Efekty dziaa bojowych maj by osigane przez skuteczne czenie elementw przestrzeni walki w celu identyfikowania celwi niszczenia ich rodkami precyzyjnego raenia.Konfikty ery informacyjnejCDF ForCEs2011/06przegld si powietrznych osystemybroniprecyzyjnych,niejednokrotnie naprowadzanych z duych odlegoci. Aby tego rodzaju bro bya skuteczna, potrzebna jest do-kadna i aktualna informacja, dostpna na kadym poziomie dowodzenia. Wojna ery informacyjnej charakteryzuje si rwnie du manewrowoci, wysokimstopniemwspdziaaniawszystkich rodzajwsizbrojnychorazszybkimtempem prowadzenia dziaa. Take w tym wypadku in-formacja dostpna w czasie niemal rzeczywistym determinuje skuteczno dziaa. W celu zapewnienia dostpu do informacji spe-niajcej wspczesne wymagania naley uzyska i utrzymywa zdolno do cigego wykrywania, rozpoznawania oraz ledzenia obiektw na polu walki we wszystkich jego wymiarach l-dowym,powietrz-nym,wodnymiko-smicznym.Efektem prowadzeniawielo-wymiarowego rozpo-znania powinien by wsplny obraz pola walki, tworzony w czasie rzeczywistym, udostpniany w niezbdnym zakresie wszystkim poziomom do-wodzenia, a niejednokrotnie walczcym elemen-tom ugrupowania bojowego. Oczywicie kady obiekt powinien zosta zidentyfikowany.Innym przykadem dziaa ery informacyjnej moe by atak w cyberprzestrzeni1 cyberwoj-na. W przypadku konfliktu zbrojnego atak skie-rowany na wojskowe systemy informatyczne stro-ny przeciwnej bdzie wynika w gwnej mierze z dziaa crackerw2 czy hakerw3, dziaajcych w komrkach wojskowych lub instytucjach rz-dowych (fot. 1). Jak gdyby zwiastunem takich dziaa byy zdarzenia z ubiegych lat. Ju w 1994 roku grupa hakerw, indywidualistw, jednocze-nie wamaa si do systemw informatycznych: sztabu NATO w Brukseli, systemu NASA, orod-ka bada jdrowych w Seulu oraz amerykaskiej bazy lotniczej Griffits. W 1997 roku crackerzy z Chorwacji wamali si do bazy danych Penta-gonu i przejli dane o dwch bazach rakietowych oraz o centrali obsugujcej satelity wykorzysty-wane w celach wojskowych. Jako przykad takiej dziaalnocimonawskazatakeatakgrupy hakerw z Kalifornii, ktra w 1998 roku wama-a si do systemw Departamentu Obrony Stanw Zjednoczonychzaporednictwemserwerw znajdujcychsiwZjednoczonychEmiratach Arabskich. Wszystkie te przypadki naleaoby zakwalifi-kowa do dziaa w sieci zwanych wojn cyber-netyczn (Cyber War), ukierunkowanych na siy zbrojne przeciwnika i odnoszce si do operacji militarnych. Poniewa przykady te niecakowi-cie odzwierciedlaj cyberwojn, w ktrej dwie strony wzajemnie atakuj swoje wojskowe syste-my informatyczne, okrelam je jako zwiastuny tego rodzaju atakw. Znane s jeszcze inne dziaania w sieci Net War, czyli wojna w systemach sieciowych. S one skierowane gwnie przeciw spoeczestwom i ich infra-strukturzeinformacyjnej. ZarwnoCyberWar,jak i Net War4 obejmuj wszel-kie zorganizowane dziaania prowadzone w wiecie sys-temw i sieci komputerowych, dajce si zakwa-lifikowa do dziaa bojowych.Informacja dostpna w czasie niemal rzeczywistym determinuje skuteczno prowadzonych dziaa.1Cyberprzestrze okrelenie przyjte w 1984 roku przez amery-kaskiego pisarza science fiction Williama Gibsona w powieci Neu-romancer, upowszechnione na pocztku lat 90. XX wieku. obecnie oznacza ono przede wszystkim przestrze wirtualn, w ktrej komu-nikuj si komputery poczone sieci (np. Internet) lub inne media cyfrowe (np. telefonia komrkowa). W zasadzie jest to przestrze in-formatyczna. http://pl.wikipedia.org/.2 Cracker(amacz)osobazajmujcasiamaniemzabezpiecze komputerowych (crackingiem). Wedug spoecznoci hakerskiej, ha-ker to komputerowy pasjonat o duej wiedzy, ktry nie wykorzystuje jej do szkodzenia innym, natomiast cracker to osoba amica zabez-pieczenia w celu dokonania przestpstwa, np. kradziey danych oso-bowych z serwera. rnice w definicjach terminw cracker i ha-ker przyjtych w spoecznociach crackerw i hakerw polegaj na odmiennie wyznaczonej linii podziau. Dla spoecznoci crackerskiej lini podziau stanowi rodzaj celw ataku (oprogramowanie uywane lokalnie lub zdalne systemy za porednictwem sieci), a dla spoecz-noci hakerskiej moralna ocena dziaania (tzw. biae i czarne kape-lusze). http://pl.wikipedia.org/.3 Haker osoba o wysokich umiejtnociach informatycznych, szu-kajcaiewentualniewykorzystujcasabociwzabezpieczeniach systemwinformatycznych.Hakerzyuywajterminucracker w celu odrnienia si od przestpcw, z kolei dla crackerw termin haker oznacza wamywacza sieciowego. http://pl.wikipedia.org/.4 Takiego podziau dokona szwajcar Christoph Abegglen. http://www.military.ch/abegglen/.2011/066 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistoLatem i jesieni 2007 roku przeprowadzono seri atakw Net War, nazwanych przez media cyberatakami, na systemy bankowe i finanso-we Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii orazRFN.Wewrzeniu2009rokupodobny atakprzeprowadzononanaszkrajrwno- legle usiowano uderzy w serwery kilku insty-tucji rzdowych. Dziaania te udaremnia Agen-cja Bezpieczestwa Wewntrznego. W Depar-tamencie Bezpieczestwa Teleinformatycznego ABW powoano Rzdowy Zesp Reagowania na Incydenty Komputerowe, ktry na bieco pozyskuje i analizuje informacje o atakach i za-groeniach. Tylko w 2008 roku system zareje-strowa przeszo milion alarmw dotyczcych sieci rzdowych w Polsce, natomiast do koca wrzenia 2009 roku odnotowano okoo 450 tys. takich zdarze. W wikszoci byy to faszywe alarmy bd nieudane lub udaremnione prby atakw.ObecnieABWchroniwcyberprze-strzeni ponad 50 polskich instytucji rzdowych oraz samorzdowych5. Spektakularnym przykadem ataku kompute-rowego byo uderzenie cybernetyczne na Estoni wiosn 2007 roku. Skoordynowanego ataku z ta-kim rozmachem nie moga dokona grupa indy-widualistw. Uwaa si, e by to pierwszy atak o cechach charakterystycznych dla wojny cyber-netycznej (w mediach atak ten nazwano wrcz pierwszwojncybernetyczn).Zmasowane ataki cyfrowe skierowano w systemy informacyj-necentralnychorganwEstoniioraznajwik-szych bankw, mediw i partii politycznych, co spowodowao ich niewydolno.Innego rodzaju atakiem jest wprowadzenie do systemw komputerowych wirusw tzw. roba-kw. W lipcu 2010 roku pojawiy si w Interne-cie informacje o Stuxnecie robaku odkrytym przez ekspertw biaoruskich. Wedug specjali-stw z firmy Symantec, ktra zajmuje si midzy innymi zabezpieczaniem systemw komputero-wych, okoo 60% komputerw zainfekowanych przez Stuxnet znajduje si w Iranie, niespena 20% wIndonezjiiokoo8%wIndach6.Wirusten zosta ujawniony w komputerach iraskiej elek-trowni atomowej w Buszerze, w ktrej uszkodzi systemy zarzdzajce. Skal zagroenia ukazali specjalici firmy Kaspersky Lab. Nie wyklucza-j, e atak mg by wspierany przez jakie pa-stwo, co wicej, wskazuj, e Stuxnet jest proto-typem cybernetycznej broni przyszoci.Za podobne do atakw Cyber War i Net War mona uzna dziaania WikiLeaks7. Obrazuj one problem, jaki moe ujawni si podczas konflik-tuzbrojnego.Wrozwaaniachnadaspektem militarnym tego rodzaju akcji naley uwzgldni, e w ubiegym roku w serwisie WikiLeaks dwu-krotnie opublikowano materiay wojskowe: 25 lip-caokoo77000dokumentwdotyczcych wojnywAfganistanie,obejmujcychokres odstycznia2004rokudogrudnia2009roku, a 22 padziernika 391 832 dokumenty o wojnie w Iraku. Obecnie WikiLeaks wywouje jedynie kontrowersje,alemonasobiewyobrazi,jak tragiczne mogyby by skutki przecieku wanych informacji w czasie trwania operacji.SieciocentrycznoW krgach wojskowych, ale nie tylko, jest uy-wane pojcie wojny sieciocentrycznej (Network Centric Warfare NCW). Terminem sieciocen-Podczas ataku na Estoni w 2007 roku zastosowa-no mechanizm Distributed Denial of service (DDos), polegajcy midzy innymi na bombardowaniu syste-mw komputerowych daniami dostpu, co powo-duje ich niewydolno (blokowanie funkcjonowania przez zajcie wszystkich wolnych zasobw systemw informatycznych).Uderzonowstaranniewybrane cele, czym udowodniono skuteczno tego rodzaju dziaa. Przeprowadzone ataki mona porwna do blokowania portw i lotnisk w ramach dziaa zbroj-nych. obecnie ataki cyfrowe s atwe do przeprowa-dzenia, lecz trudne do odparcia. Sposb dziaania5 http://www.rp.pl/artykul/2,375962_Cyberatak_na_Polske.html/.6http://www.polskatimes.pl/fakty/312436,iran-wirus-w-kompute-rach-w-elektrowni-atomowej,id,t.html?cookie=1/.7 WikiLeaks witryna internetowa istniejca od 2006 roku, umoli-wiajca publikowanie w sposb anonimowy dokumentw rzdowych i korporacyjnych (czsto tajnych) przez informatorw chccych zasy-gnalizowa dziaania niezgodne z prawem (tzw. whistleblowers). ope-ratorzy tej witryny zapewniaj autorom publikacji anonimowo. http://pl.wikipedia.org/.2011/06przegld si powietrznych 7trycznedziaaniabojoweokrelasitake w pewnym zakresie dziaania zbrojne prowadzo-ne w Iraku w 2003 roku. Przez NCW naley ro-zumie dziaania bojowe prowadzone w warun-kach przewagi informacyjnej, uzyskanej dziki poczeniu w jedn sie: sensorw, rodkw trans-misji informacji (cznoci, informatycznych) oraz rodkw uderzenia i obezwadniania. Wytworzonywtakiejsieciwczasierzeczy- wistym wsplny obraz pola walki zapewnia: skrcenie czasu przekazywania rozkazw, wsp-dziaanie poszczeglnych zgrupowa za-daniowych (np. ldowego, powietrzne-go, wojsk specjalnych) oraz zwikszenie tempa prowadzenia operacji. Oczekiwa-ne rezultaty dziaa bojowych maj by osiganeprzezskuteczneczenie elementwprzestrzeniwalkiwcelu identyfikowania celw i niszczenia ich rodkami precyzyjnego raenia. Naley wykorzy-stywa efekt synergii, aby zapewni wiksz sku-teczno dziaa. Efekt taki mona osign je-dyniedzikiwykorzystaniulicznychurzdze i systemw elektronicznych. Pozwalaj one na szybk wymian informacji, ta za zapewnia uzy-skanieprzewagiinformacyjnej,atymsamym stworzenie waciwych warunkw do prowadze-nia sieciocentrycznych dziaa bojowych.Synergia systemw elektronicznychW dobie konfliktw asymetrycznych dostp do nowoczesnych technologii, ktrymi nie dys-ponujestronaprzeciwna,zapewniaprzewag informacyjn. W przypadku konfliktu zbrojne-gomidzypastwamiopodobnympoziomie zaawansowania technologicznego kada infor-macja oraz kada sekunda wyprzedzenia cza-sowego w stosunku do przeciwnika bdzie wa-na, poniewa zapewni przewag informacyjn iwefekciepozwoliprzechyliszalzwyci-stwanakorzywasnychwojsk.Przykadem systemy komunikacji. W razie poraenia sys-temu informatycznego, a nastpnie obezwad-nienia lub zakcenia cznoci, zarwno prze-wodowej, jak i radiowej, w sprzyjajcych wa-runkach bdzie mona zapewni komunikacj z wykorzystaniem cywilnych sieci informatycz-nych lub telefonii komrkowej. Aby zapewni cigo dziaa w taki sposb, potrzebne jest sprawne i skuteczne kierowanie pra-c cywilnych i militarnych urzdze oraz syste-mw elektronicznych przez jeden organ wojsko-wy. Bdzie on koordynowa dziaania, a tym sa-mymzwikszyefektywnofunkcjonowania caoci si i rodkw wykorzystywanych do obro-ny pastwa. Jako przykad aktywnoci militarnej mona wskaza rozpoznanie. W razie obezwad-nienia okrelonych sensorw rozpoznawczych zo-stanwykorzystane(wczsi)innesensory, przynalene do innego rodzaju wojsk, w zale- noci od potrzeb i moliwoci ich funkcjonowania, w celu zapewnienia napywu aktualnej informacji o przeciwniku. Na przykad w przypadku zady-miania rodkw optycznych pododdziaw wojsk ldowych mog zosta uyte rodki termowizyjne znajdujce si na samolotach. Uytkownik takich systemw nawet nie powinien zauway momen-tu przeczania midzy systemami, ktre w da-nym momencie s wykorzystywane. Przynajmniej takiego dziaania oczekiwalibymy. nowy obszar dziaa militarnychOprcz dziaa militarnych na ldzie, morzu, w powietrzu i kosmosie prowadzone s dziaania z wykorzystaniem energii elektromagnetycznej promieniowania elektromagnetycznego8, pierwot-nie nazywanego falami radiowymi. S one cako-wicie rne od klasycznych dziaa. Wypromie-niowanaenergiaelektromagnetycznapodlega jedynie prawom fizyki (horyzont radiowy, ugina-nie si fal radiowych) i nie respektuje ogranicze NOTATKADziaania poszczeglnych systemw elektronicznych, m.in. sieci sensorw, rodkw transmisji informacji, dowodzenia oraz rodkw obezwad-niania i uderzenia elektronicznego, powinny zapewnia efekt synergii. Na wsp-czesnym polu walki wymienione rodki tworz grupy rnego rodzaju systemw, ktre speniaj samodzielne funkcje, nie zawsze waciwie skoordynowane pod wzgldem organizacyjnym.8 Promieniowanie elektromagnetyczne (fala elektromagnetyczna) rozchodzce si w przestrzeni zaburzenie energii w postaci pola elek-tromagnetycznego (fali). Waciwoci fal elektromagnetycznych zale- od dugoci fali. Promieniowaniem elektromagnetycznym o rnej dugoci fali s fale: radiowe, mikrofale, podczerwie, wiato, ultra-fiolet, promieniowanie rentgenowskie i promieniowanie gamma.2011/06B przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistonarzucanych przez czowieka (granic pastwo-wych, linii frontu). Za pierwsze dziaania tego typu uwaa si wykorzystanie podczas dziaa militarnych cznoci radiowej. Zjawisko rozcho-dzenia si energii elektromagnetycznej znalazo zastosowanie rwnie w wodzie, cho w ogra- niczonym zakresie gwnie do utrzymywania cznoci z okrtami podwodnymi.Aby zwikszy moliwoci wykorzystania ener-gii elektromagnetycznej, konstruuje si specjali-styczne urzdzenia oraz systemy elektroniczne. Po raz pierwszy takie urzdzenia zostay zastosowa-ne w czasie II wojny wiatowej. Byy to radary9, a uyy ich wojska brytyjskie. Te urzdzenia elek-troniczne, spite w niezaleny system, cho nie raziy przeciwnika ogniowo, niewtpliwie miay duy wpyw na przebieg i wynik dziaa bojowych prowadzonychwramachpowietrznejoperacji obronnej, znanej jako bitwa o Angli. Wostatnichdwchdziesicioleciachdyna-micznie rozwiny si sieci informatyczne. Ten nowy obszar dziaania, bdcy cakowicie wytwo-rem czowieka, oparty wycznie na urzdzeniach i systemach elektronicznych, potocznie jest nazy-wany cyberprzestrzeni, przestrzeni wirtualn lub przestrzeni informatyczn. Take w tej sfe-rzeijejpotencjaleczowiekdostrzegmoli- woci prowadzenia dziaa militarnych.nowe rodowisko dziaaWykorzystanieenergiielektromagnetycznej oraz cyberprzestrzeni wprowadzio dziaania mi-litarne w wymiar urzdze i systemw elektro-nicznych. Jest on cakowicie wytworem czowie-ka. Urzdzenia i systemy elektroniczne stanowi wsplny mianownik kolejnego rodzaju dziaa militarnych. Umoliwiaj wytworzenie uytecz-FOT. 1.HAKERZY TO ENTUZJACI INFORMATYKI, ktrzy mog by skupieni w okrelonych strukturach, by zakca funkcjonowanie systemw strony przeciwnej9 Chain Home i Chain Home Low kodowa nazwa sieci radarw wcze-snego wykrywania, zbudowanych w Wielkiej Brytanii przed IIwojn wiatow. W czasie bitwy o Angli sie bya w peni operacyjna i nie-zwykle przydatna w wykrywaniu formacji niemieckich samolotw.ArCHIWUm AUTorAprzegld si powietrznych 32011/06nego promieniowania elektromagnetycznego oraz zbudowanie sieci komputerowych funkcjonuj-cych w cyberprzestrzeni. Wanym wyrnikiem nowegowymiarujestmoliwoprowadzenia w nim samodzielnych dziaa, niezalenych od dziaa prowadzonych na ldzie, morzu, w powie-trzu i kosmosie. Samodzielnie prowadzone dziaania z wyko-rzystaniem urzdze i systemw elektronicznych przez jedn stron przeciwko takim samym urz-dzeniom i systemom strony przeciwnej oznacza-j, e powstao nowe rodowisko dziaa militar-nych.Monajenazwarodowiskiemdziaa elektronicznych. Zgodnie z definicj rodowisko to og elementw nieoywionych i oywionych, zarwno naturalnych, jak i powstaych w wyniku dziaalnoci czowieka, wystpujcych na okre-lonym obszarze oraz ich wzajemne powizania, oddziaywania i zalenoci10. Nowe rodowisko dziaaelektronicznychnaleywicrozumie jako og elementw nieoywionych, powstaych w wyniku dziaalnoci czowieka, wystpujcych w okrelonym obszarze, ktrego elementy ist- niej we wzajemnych powizaniach, pozostaj we wzajemnym oddziaywaniu oraz we wzajemnej zalenoci. Urzdzenia i systemy elektroniczne mog by umieszczanenaldzie(wozycznoci)ina wodzie (okrty), pod ziemi (stanowiska dowo-dzenia) i pod wod (okrty podwodne) oraz w po-wietrzu (samoloty) i w kosmosie (satelity). Aby prowadzi dziaania w rodowisku elektronicz-nym po obydwu stronach akcji i reakcji, potrzeb-ne s urzdzenia i systemy elektroniczne, midzy ktrymimuszzachodziwzajemnerelacje (poczenie,zakcanie,nadawanie,odbir). Wzalenociodmoliwociipotrzebrelacje te mog by realizowane za pomoc przewodw z rnych metali, wiatowodw, promieniowania elektromagnetycznego (fal radiowych) oraz pro-mieniowania laserowego. akcent historycznyHistorykMichaelHoward11opublikowa w1976rokupracWojnawdziejachEuropy. W jej rozdziale VII Wojny technikw oceni rol techniki wojskowej w przeszoci oraz okreli jej znaczenie w nadchodzcych konfliktach. Howard przewidywa, e w Europie na przeo-mie XX i XXI wieku konflikty bd prowadzo-ne przez stosunkowo nieliczne grupy technikw wojskowych,wyposaonychwsiniszczenia o niewyobraalnej skali. Jego przewidywania oka-zay si trafne. W armiach zawodowych wik-szo onierzy ma wiedz na poziomie techni-ka, a niejednokrotnie inyniera. Obecne uzbroje-nie,ocenianezperspektywyostatnich60lat (skuteczno i precyzja raenia), cechuje si si niszczenia o skali niewyobraalnej dla onierza walczcego na frontach II wojny wiatowej. Najciekawsza wydaje si jednak opinia Howar-da, e ju w okresie I wojny wiatowej powsta, a w czasie II wojny wiatowej intensywnie si roz-win czwarty wymiar walki, obejmujcy wyko-rzystanieelektronicznychurzdzecznoci, kryptografii, rozpoznania i walki radioelektro-nicznej oraz radiolokacji, bazujcych gwnie na promieniowaniu elektromagnetycznym.Skoro wic powstanie nowego rodowiska dzia-a militarnych, po ldowym, morskim i powietrz-nym, jest faktem, pozostaje kwestia aktualnoci ZnaczenieCyberprzestrze jest domen fizyczn, nad ktrej waciwociamiczowiekmapenkontrol. W przypadku wyczenia, uszkodzenia lub zniszczenia cyfrowych elementw tej przestrzeni urzdze, opro-gramowania zmienia si jej topografia. mona to przyrwna do usunicia przeszkody terenowej w ro-dowisku naturalnym. Cech charakterystyczn cyber-przestrzeni, podobnie jak w przypadku wykorzystania energiielektromagnetycznej,jestbrakogranicze geograficznych i geopolitycznych.Atakwcyberprze-strzeni z uyciem sieci Internet mona przeprowadzi z kadego miejsca na globie ziemskim, niekoniecznie z lokalnego teatru dziaa wojennych.10 http://pl.wikipedia.org/.11 sir michael Howard profesor, brytyjski historyk wojskowoci. By m.in. kierownikiem orodka bada wojen na uniwersytecie oksfordz-kim, kierowa katedr historii wspczesnej. Jest czonkiem Akademii Brytyjskiej, honorowym czonkiem Amerykaskiej Akademii Nauk oraz by honorowym prezydentem midzynarodowego Instytutu Bada stra-tegicznych w Londynie. specjalista w dziedzinie ksztatowania bada strategicznych na temat obronnoci i bezpieczestwa pastwa. By konsultantem premier margaret Thatcher. http://en.wikipedia.org/.2011/0610 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistopodziau (kwalifikacji) przestrzeni, w ktrej te dziaania s prowadzone. W 1976 roku, kiedy to ukazaa si ksika Michaela Howarda, ju wy-korzystywano kosmos do celw wojskowych. Sta si on pitym wymiarem dziaa militarnych (fot. 2).Co prawda nie prowadzono w nim otwartych dziaa zbrojnych, ale byo to rodowisko, w kt-rym toczono zimn wojn. Cho ju ist-niay komputery i cz z nich wykorzy-stywanowpierwszychprymitywnych sieciachkomputerowych,todziaania militarne w cyberprzestrzeni nie byy tak oczywiste. Czy zatem cyberprzestrze jest kolejnym, ju szstym rodowiskiem dziaa militarnych, czy raczej jedynie czci czwartego wymiaru walki? Uwaam, e cyber-przestrze jedynie poszerza i wsptworzy rodo-wisko dziaa elektronicznych.Dziaania elektroniczneStanowi one, oprcz samodzielnych dziaa, swego rodzaju elektroniczne spoiwo prowadzo-nych wspczenie dziaa militarnych, podczas ktrych zaawansowanie technologiczne jest wy-korzystywane do uzyskania przewagi nad prze-ciwnikiem,midzyinnymiprzewagiinforma-cyjnej.Do dziaa elektronicznych naley zaliczy:a) Dziaania prowadzone przez systemy walki elektronicznej (Electronic Warfare EW). Zgodnie z zapisami poczonej doktryny wal-ki elektronicznej NATO z 2003 roku walka elek-troniczna (WE) jest definiowana jako dziaania militarne, polegajce na rozpoznaniu rde emi-sji elektromagnetycznych oraz dezorganizowaniu pracy rodkw i systemw elektronicznych prze-ciwnika wykorzystujcych energi elektromagne-tyczn (EM), w tym energi wizkow, przy jed-noczesnym zapewnieniu warunkw ich efektyw-NOTATKAZdaniem Michaela Howarda, ju w czasie II wojny wiatowej nastpio niezwykepoczeniemasowegouczestnictwaspoeczestwzmorderczymi, tajemnymi pojedynkami ekspertw techniki. Howard przewidywa, e w Euro-pie na przeomie XX i XXI wieku konflikty bd prowadzone gwnie przez stosun-kowo nieliczne grupy technikw wojskowych, wyposaonych w si niszczenia o niewyobraalnej skali.FOT. 2. OD NIEDAWNA KOSMOSsta si aren dziaa, na ktrej trwa intensywny wycig technologii J. HUArT2011/06przegld si powietrznych 11nego uycia przez wojska wasne12. W tym samym rdle wyrniono nastpujce elementy skado-we WE13:rozpoznanie elektroniczne (RE) wedug NATO:ESM(ElectronicWarfareSupport Measures);przeciwdziaanie elektroniczne (PE) wedug NATO: ECM (Electronic Countermeasures);obrona elektroniczna (OE) wedug NATO: EPM (Electronic Protective Measures).Rozpoznanie elektroniczne jest pasywn form zdobywania informacji o urzdzeniach i syste-mach elektronicznych przeciwnika, w tym pro-mieniujcych energi elektromagnetyczn. Przez przeciwdziaanie elektroniczne naley rozumie zesp skoordynowanych przedsiwzi sucych dezorganizowaniupracyurzdzeisystemw elektronicznychprzeciwnika,funkcjonujcych w rodowisku elektroma-gnetycznym.Zkolei obrona elektroniczna ma naceluzapewnienie stabilnej pracy wasnym urzdzeniom i systemom elektronicznym rwnie w trakcie prowadzonej przez przeciwnika walki elektronicznej.b) Dziaania prowadzone przez elektroniczne systemy dowodzenia i cznoci (Command, Con-trol and Communications System C3S). Wspczesne rodki dowodzenia i cznoci s okrelane jako urzdzenia, systemy i procedury suce do pozyskiwania, przekazywania, prze-twarzania, gromadzenia, syntetycznego zobrazo-wania informacji oraz informatycznego wsparcia procesw podejmowania decyzji. W procesie do-wodzenia systemy te speniaj dwie podstawowe funkcje14: przekazuj informacje;wspomagaj przetwarzanie informacji.c) Dziaania prowadzone przez systemy rozpo-znania radiolokacyjnego (Radar Surveillance), czyli ledzenie radiolokacyjne.Systemyte,wykorzystujcaktywnemisj sygnawelektromagnetycznych,wykrywaj, identyfikujiledzobiektynapoluwalki. W klasycznym ujciu radiolokacja dzieli si na:radiolokacj pierwotn;radiolokacj wtrn.Radiolokacja pierwotna na podstawie promie-niowania wasnego (radary aktywne) lub promie-niowania z innych rde (radary pasywne) loka-lizujeobiektynapoluwalki,natomiastradio- lokacja wtrna zapewnia identyfikacj wykrytych obiektw okrela ich przynaleno do wojsk wasnychbdkwalifikujejejakopotencjalne obiekty przeciwnika (system identyfikacji swj obcy). d) Dziaania prowadzone przez systemy elek-troniczne w cyberprzestrzeni (Computer Network Operations CNO).Oprczpodejmowaniazasadniczychdziaa koniecznoci stanie si uycie w cyberprzestrze-ni systemw identyfikacji elektronicznej w celu potwierdzenia autentycznoci przychodzcych in-formacji (np. rozkazu uycia okrelonych zgru-powa wojsk). Dziaania bd dotyczyy gwnie otwartychsystemw informatycznych (np. Internetu), ale nie jest wykluczone wamanie sidozamknitych systemw(sieci)in-formatycznych wojsk strony przeciwnej lub uzy-skanie do nich fizycznego dostpu (w wyniku dziaazbrojnych).Bdwicpotrzebnesys-temy zdolne rozwiza tego rodzaju problemy. Walczce lub sparaliowane systemy (opanowa-neprzezstronprzeciwn)powinnyposiada rwnieopcj(paszczyzn)dezinformowania przeciwnika, ktra uruchamiaaby si automa-tycznie (zmiana w bazach danych o rozmiesz-czeniu wojsk, ich skadzie oraz zdolnociach bo-jowych w sposb wiarygodny). Dziki takim rozwizaniom nie tylko nie zostaaby utracona cigo funkcjonowania wojsk wasnych, lecz moliwe byoby rwnie osignicie w krtkim czasie przewagi informacyjnej nad przeciwni-kiem. Wane jest take posiadanie alternatyw-nych systemw elektronicznych (izolowanych od zasadniczych systemw), ktre zastpi sparali-owanelubwalczcesystemyinformatyczne Cyberprzestrze jedynie poszerzai wsptworzy rodowisko dziaa elektronicznych.12m.okociejewski,W.scheffs:Walkaelektronicznawoperacji i walce. AoN, Warszawa 2005, s. 8.13 Tame, s. 9.14 J. Janczak: rodki dowodzenia. AoN, Warszawa 2003, s. 5.2011/0612 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistooraz zapewni cigo funkcjonowania wojsk prowadzcych dziaania zbrojne. e) Dziaania prowadzone przez systemy ataku-jce na przykad impulsem elektromagnetycz-nym, czyli atak elektroniczny z wykorzystaniem energii elektromagnetycznej do dziaa ofensyw-nych (Electronic Attack EA), poszerzony o wy-korzystanie energii wizkowej (Directed Energy Weapons) i mikrofalowej (High Power Microwa-ve),impulsuelektromagnetycznego(Electro- -Magnetic Pulse) oraz innych urzdze wykorzy- stujcych energi elektromagnetyczn w pamie radiowym. rodki uderzajce impulsem elektromagnetycz-nym trwale niszcz wszystkie urzdzenia i syste-my elektroniczne w okrelonym zasigu. Posia-danie takich ofensywnych systemw i ich waci-wewykorzystaniepozwalawicnafizyczne unieszkodliwianie urzdze oraz systemw elek-tronicznych przeciwnika w wybranym miejscu i czasie. Ochrona technologiczna i organizacyj-na wojsk wasnych, znajdujcych si w zasigu najskuteczniejszegooddziaywaniatego typu systemw, rwnie bdzie wanym zada-niem dla specjalistw. f) Dziaania prowadzone przez systemy okre-lania pooenia, tj. nawigacji15 (np. systemy ra-dionawigacji16, nawigacji radarowej17, nawigacji satelitarnej18), jako element dziaa elektronicz-nych (Navigation Warfare NAVWAR). Systemy radionawigacji dotychczas uytkowa-ne w dziaaniach powietrznych oraz systemy na-wigacjiradarowejwykorzystywanenamorzu zpowodzeniemmogbystosowanepodczas dziaa wojsk ldowych jako alternatywa dla na-wigacji satelitarnej (np. GPS). Zamienno do-stpnych systemw speniajcych takie same funk-FOT. 3. BOJOWE BSP zapewniaj natychmiastow reakcj na sytuacj elektroniczn przez eliminowaniew ugrupowaniu przeciwnika rde promieniowania elektronicznego15 Nawigacja dzia wiedzy zajmujcy si okrelaniem biecego po-oeniastatkw,samolotw,pojazdwiinnychprzemieszczajcych si obiektw.16 radionawigacja (nawigacja radiowa) nawigacja wykorzystujca sygnay radiowe wysyane przez specjalne nadajniki, najczciej na-ziemne.mog to by proste nadajniki (radiolatarnie) lub nadajniki zsynchronizowane w systemhiperboliczny(LorAN, Deccalub inne lokalne systemy).17 Nawigacja radarowa obserwowanie zarysw wybrzey i obiektw nawigacyjnych za pomoc radaru.18Nawigacjasatelitarna(np.GlobalPositioningsystemGPs) nawigacja wykorzystujca sygnay radiowe wysyane przez sztuczne satelity Ziemi.Us Army2011/06przegld si powietrznych 13cjezwikszaszansnapowodzenieoperacji, auzupenieniewybranychrodkwwalki(np. czogw,samolotw)inercyjnymisystemami nawigacji19 zapewni cigo okrelania ich po-oenia w czasie przerw w dostpie do systemu nawigacji satelitarnej lub radionawigacji.g) Kompleksowe dziaania prowadzone przez elektroniczne systemy przeamywania, obezwad-niania i pokonywania obrony powietrznej prze-ciwnika (Suppression of Enemy Air Defence SEAD) fot. 3.W tego rodzaju dziaania wpisuje si moja pro-pozycja usprawnienia funkcjonowania systemu powiadamiania o zagroeniu z powietrza, ktry wsposbautomatycznyalarmowabywojska, instytucje cywilne oraz obywateli w okrelonych rejonach o nalocie rodkw napadu powietrzne-go (NP) przeciwnika. Ze wzgldu na prdko wspczesnych platform powietrznych i ich tak-tyk nie bdzie moliwe skuteczne zaalarmowa-niewszystkichonierzy,np.kierowcysamo- choduciarowegozhaaliwymsilnikiem, elektromechanika noszcego nauszniki BHP, pra-cujcegoprzyagregacieprdotwrczymczy onierzy w czogu, transporterze opancerzonym lub bojowym wozie piechoty.Umieszczeniewschronach,czogachoraz samochodach systemu miniodbiornikw radio-wych,ktreautomatyczniesygnalizowayby dwikiem i wiatem stan zagroenia z powie-trzairzeczywiciealarmowaybywszystkich onierzy,pozwoliobynapodjcieprzeznich skutecznych dziaa w zalenoci od zada. Oczy-wicie taka informacja byaby dystrybuowana za pomoc nadajnika o maym zasigu (ogranicze-nie promieniowania) i pochodziaby z systemu obrony powietrznej lub rodkw radiolokacyjnych OPL. Po wykryciu obiektw powietrznych o nie-znanej przynalenoci ledzono by ich tras i in-formacjatakaautomatycznie,zodpowiednim wyprzedzeniem w zalenoci od trasy i prdko-ci NP, trafiaaby do wojsk znajdujcych si na przewidywanej trasie przelotu. Informacja taka mogaby by rwnie rozprowadzana skrycie za pomoc rodkw informatycznych, w zalenoci odmoliwociipotrzeb.Monabyobytake usprawni funkcjonowanie posterunku obserwa-cjiwzrokowej,jednegozelementwsystemu powiadamiania o zagroeniu z powietrza. Senso-rem na posterunku jest czowiek. Wykorzystuje on tradycyjne urzdzenia. Naleaoby wyposay go w stanowisko komputerowe oraz kamery, np. na hemie, za ktrych pomoc mgby sfilmowa NPlubwskazawkomputerowejbazie danych obiekt przeciwnika, wprowadzi informa-cjeonim,anastpnieautomatycznieprzesa danedowojskorazdosystemuobronypo- wietrznej.Koniecznewydajesirwnieposzerzenie targetingu o targeting czasu rzeczywistego. Ma on nieco inne znaczenie ni targeting polegajcy na typowaniu okrelonych obiektw w procesie planowania jako celw, ktrym na zasadzie selek-tywnej oceny w stosunku do pozostaych przy-znawane s priorytety w ich zwalczaniu. Targe-ting czasu rzeczywistego obejmowaby szybk korelacj obiektw przeciwnika (NP, artylerii, czogw, rodkw przeciwpancernych) w zale-noci od ich wanoci (priorytetu zwalczania). Do niszczenia natychmiast przydzielano by stosow-ne rodki w okrelonym obszarze. Taki targeting bybywypracowywanyprzezelektroniczne rodki korelacji analitycznej, natomiast czowiek jedynie zatwierdzaby ostateczn decyzj o wy-borze metody i rodkw zwalczania, przy czym nie towarzyszyby temu proces planowania. Wy-korzystanie targetingu czasu rzeczywistego wy-magaoby,jeszczeprzedwalk,gromadzenia w bazach danych informacji o wszystkich moli-wych rodkach walki wykorzystywanych przez potencjalnegoprzeciwnika.Wzwizkuztym naleaobyprzygotowarodkielektroniczne, ktre w czasie dziaa pozwalayby na porwny-wanie wszystkich obiektw przeciwnika usta-Lista elementw skadowych dziaa elektronicznych jest otwarta. Prawdopodobnie bdzie powikszaa si w miar konstruowania nowych urzdze i syste-mw, zdolnych do samodzielnego oddziaywania na przebieg dziaa bojowych.Tendencje19 Inercyjny system nawigacji stosowany gwnie w okrtach pod-wodnych. Wykorzystuje zespolone systemy yroskopowe.2011/0614 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistolenie ich znaczenia. Trzeba byoby rwnie wa-ciwie dobra wasne siy i rodki zwalczania. W efekcie nastpioby skorelowanie obiektu prze-ciwnika o okrelonym priorytecie ze rodkami do ich zwalczania, posiadajcymi w danym momen-cie optymalne moliwoci (zajmujcymi najlep-sz pozycj, bdcymi we waciwej odlegoci, zapewniajcymi najwiksze prawdopodobiestwo trafienia, dysponujcymi najlepiej wyszkolonymi obsugami).Sposoby kwalifikacjiCzy wszystkie urzdzenia i systemy elektro-niczne kwalifikuj si do prowadzenia dziaa elektronicznych? Z pewnoci nie bd prowa-dzi dziaa elektronicznych systemy montowa-ne bezporednio na rodkach walki (np. systemy termicznego naprowadzania pocisku rakietowe-go na cel), poniewa speniaj one jedynie funk-cje na rzecz konkretnego rodka, majcego fizycz-nie zniszczy cel (obiekt przeciwnika). Podobnie naley ocenia i kwalifikowa poszczeglne wy-posaenieelektronicznernychrodkw,np. czogu lub samolotu, ktre wspomagaj kierow-c lub pilota w kierowaniu lub sterowaniu rod-kiem, czyli jedynie wzmacniaj si fizyczn czo-wieka dziki elektronicznym ukadom wykonaw-czym. Odpowiednio naley oceni rwnie po- zostae systemy, ktre automatycznie speniaj bardziej skomplikowane funkcje, np. przekazuj informacje z wybranego fragmentu obrazu pola walki do czogu lub samolotu, i odwrotnie, z sen-sorw zainstalowanych na tych rodkach.Wsplne, zorganizowane dziaania elektronicz-ne w rodowisku elektronicznym (elektromagne-tycznym i cyberprzestrzeni) bd miay na celu:prowadzenierozpoznaniaelektronicznego pasywnego(radioelektronicznego,radioloka- cjapasywna)orazaktywnego(radiolokacja aktywna), a take obserwacji w sieci;prowadzenieidentyfikacjielektronicznej (obiektw pola walki oraz cyberprzestrzeni); przeciwdziaanie elektroniczne (atak elektro-niczny); obron elektroniczn, w tym zachowanie pe-nej kompatybilnoci elektromagnetycznej20 wojsk wasnych; elektroniczne okrelanie pozycji lub wspoma-ganie tego procesu;elektronicznetransmitowanieinformacji (czno); wspomaganie przetwarzania informacji (ma-gazynowanie, analizowanie, korelowanie, zobra-zowanie); elektroniczne wsparcie procesw podejmo-waniadecyzji(zastosowanieoprogramowania wytwarzajcego, czciowo lub cakowicie, wa-rianty dziaa lub przynajmniej ukazujce wyst- pujce ograniczenia automatycznie lub pau-tomatycznie, ale zawsze po zaakceptowaniu przez czowieka).elektroniczna korelacja dziaaDziaania elektroniczne bd obejmoway za-rwno wykrywanie, identyfikowanie i ledzenie wszystkich obiektw pola walki (ldowych, mor-skich, powietrznych i kosmicznych), jak i wykry-wanie, identyfikowane i ledzenie obiektw w ro-dowisku elektronicznym. Rwnie elektroniczna korelacjadziaaobiektwprzeciwnikawe wszystkich rodowiskach oraz korelacja obiektw wasnych pozwoli na uzyskanie przewagi infor-macyjnej nad przeciwnikiem. We wspczesnych dziaaniach bojowych wa-nejesttakewielopoziomowekorelowaniesi Wskazane jest wsplne projektowanie i tworzenie urzdzeoraz systemw elektronicznych wykorzy-stywanych podczas dziaa elektronicznych (kompa-tybilno),atakepozostaegowyposaeniaelek-tronicznego (np. montowanego na uzbrojeniu, wspo-magajcego si fizyczn czowieka kierujcego czo-giem lub samolotem). moliwo uzyskania wymier-nego efektu wpywajcego na prowadzenie dziaa bojowych przez urzdzenia lub systemy elektronicz-nedecydujeoichwczeniulubniewczeniudo grupy prowadzcej dziaania elektroniczne.Potrzeba20 Kompatybilno elektromagnetyczna zdolno urzdzenia elek-trycznegolubelektronicznegodowaciwejpracywokrelonym rodowisku elektromagnetycznym. Nieemitowanie zaburze pola elek-tromagnetycznego zakcajcych poprawn prac innych urzdze pracujcych w tym rodowisku. http://pl.wikipedia.org/.2011/06przegld si powietrznych 1oobydwu stron konfliktu. Na poziomie strategicz-nym trzeba bdzie oszacowa informacje o po-tencjalemilitarnym:liczbwojsk,ichjako, zdolnoci intelektualne oraz sytuacj ogln i lo-kaln.Informacjetakiepozwolpodejmowa decyzje osobom na najwyszych szczeblach pa-stwowych i militarnych. Na poziomie operacyj-nym, na ktrym znajd si poszczeglne rodzaje si zbrojnych, naley oszacowa ich moliwoci, podobnie jak na poziomie strategicznym. Naj- niszym poziomem korelowania si i rodkw b-dzie poziom taktyczny, prowadzcy bezporedni walk. Korelacja jest wana, zwaszcza podczas podziau si i rodkw do zwalczania okrelonych obiektw przeciwnika na polu walki pojawie-niesinowychobiektw,zniszczenielubwy- cofanie innych wymaga na nowo przydzielenia celw wasnym siom i rodkom (np. przydzia zestawu rakietowego OPL do niszczenia kolej- nego NP).Korelowaniewzajemnychdziaa w czasie konfliktu militarnego ma istot-ne znaczenie, poniewa pozwala, zwasz-cza gdy s wykorzystywane precyzyjne rodki raenia, na wychwycenie z pola walkirodkwukierunkowanychna zniszczenie lub obezwadnienie wane-go obiektu wojsk wasnych, ktrego wy-eliminowanie moe przesdzi o wyni-ku operacji (np. stwierdzenie w pobliu okrelo-negoceluobecnocigrupspecjalnychoraz samolotw bojowych wykonujcych lot w jego kierunku). Wczesna korelacja umoliwi skutecz-ne przeciwdziaanie, pozwoli w krtkim czasie przekierowa oddziaywanie wasnych rodkw z mniej wanych zada na zadania obrony wa-nego obiektu, a w efekcie uniemoliwi przeciw-nikowi uzyskanie przewagi.Korelacja dziaa na polu walki powinna doty-czy rwnie bardziej skomplikowanych relacji midzy rnymi rodkami oddziaywania prze-ciwnika. Warto przeanalizowa pod tym ktem sterowanie rodkami bojowymi. Sterowanie w kla-sycznym ujciu z bliskiego ssiedztwa, z SD umieszczonego w pobliu odchodzi w prze-szo. Czciej bowiem rodki napadu powietrz-negossterowanezduejodlegoci,nawet setek kilometrw. Pozwalaj na to dostpne tech-nologie (rodki techniczne). Jako przykad rozpa-trzmy dwa obiekty wykonujce w tym samym czasie zadanie zniszczenia obiektu naszych wojsk: obiektpowietrznyBSP(bezzaogowystatek powietrzny, czsto nazywany rwnie bezzaogo-wym statkiem latajcym BSL) oraz cyberobiekt (komputer w sieci).Dziaania BSP obejmuj lot po zaplanowanej trasie do okrelonego celu (w czasie lotu nast-puje przepyw danych z komputera przez nadaj-nikiradiowedoBSPorazprzekazywanajest zwrotna informacja z sensorw umieszczonych w kadubie platformy). Szybka elektroniczna ko-relacja i ocena ich zada moe pozwoli na uda-remnienie ataku przez zniszczenie tylko jednego z obiektw (BSP, nadajnika radiowego lub kom-putera w sieci) Jedyniewykrycieelektronicznewszystkich obiektw (BSP przez radary, nadajnika radio-wegoprzezrozpoznanieradioelektroniczne, komputera w sieci przez hakerw) oraz korela-cjaelektronicznaichdziaapozwalajna efektywne gospodarowanie siami i rodkami, a tym samym na szybkie i skuteczne przeciw-dziaaniezamiaromprzeciwnika.Uwolnienie mocyprzerobowejwasnychwojskprzez zniszczenie tylko jednego obiektu pozwala na przejciedoniszczeniakolejnego,juinnego obiektu. Jeli komputer pracowaby w sieci niedostp-nej(zamknitej),towalkazBSPograniczy- aby si do zwalczania go lub zneutralizowania nadajnika radiowego (jego zniszczenia lub za-kceniasygnawradiowychodbieranych NOTATKAW przyszoci korelowanie wykorzystania obiektw militarnych i cywilnych stanie si koniecznoci. Wynika to z faktu, e przeciwnik moe wykorzystywa do sterowania rodkami militarnymi, alternatywnie, wojskowe lub cywilne urz-dzenia i systemy elektroniczne (ktrych nie chcemy niszczy). Przykadem utrzy-mujcy si w powietrzu BSP prowadzcy rozpoznanie, ktry po zakceniu ste-rowania wojskowego moe by dalej sterowany za pomoc SMS-w21 i ktry ostatecznie po otrzymaniu SMS-em wsprzdnych geograficznych dokona sa-mobjczego ataku na, na przykad, SD. Bez korelowania nie bdzie mona na-wet rozpozna takich dziaa, a co dopiero unikn ich skutkw w przyszoci. 21sms(shortmessageservice)usugaprzesyaniakrtkich wiadomoci tekstowych w cyfrowych sieciach telefonii komrkowej. obecnie wprowadzana take do sieci telefonii stacjonarnej.2011/0616 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistoprzezBSP).Oczywicieniejestwykluczone poczenie dziaa przez zakcanie w pierw-szej fazie, a nastpnie fizyczne zniszczenie BSP oraz nadajnika radiowego.Na wspczesnym polu walki due znacze-nie ma rwnie szybka elektroniczna korela-cjaprzyczynowo-skutkowa,czylizalenoci i powizania midzy zaobserwowanymi efek-tami dziaa przeciwnika (skutkami) a anali-z jego dziaa oraz odnajdywanie na tej pod-stawie rzeczywistych przyczyn efektw, ktre chwilowo nie bd znane. Tego rodzaju kore-lacj przeprowadza si, gdy przeciwnik wyko-rzystujenowerodkiwalkilubstosujenow taktyk, czyli dziaa w sposb dotychczas nie-znany, ktry trzeba szybko pozna, by wypra-cowametodyskutecznegoneutralizowania jegooddziaywania(fot.4).Wanejestrw-nieto,bywrazietrudnocizwykryciem przyczyn zaobserwowanych efektw mc przy-najmniej przewidzie przebieg toczcego si konfliktu rozmiar przyszych strat spowodo-wanych przez nowe rodki walki lub now tak-tyk, a tym samym oceni szanse na pokona-nie przeciwnika (zbyt wolna ocena przez Ja-poczykwfaktuuyciapierwszejbomby atomowej podczas wojny skutkowaa uyciem drugiej).interoperacyjno dziki dziaaniom elektronicznym?Wanym elementem przygotowania i prowa-dzeniadziaabojowychjestwypracowanie waciwych,skutecznychsposobwdziaania si zbrojnych oraz procedur z nimi zwizanych. Kadyrodzajsizbrojnychtworzyinadal tworzy takie sposoby na wasny uytek. Jest to uzasadnione, poniewa wynika ze specyfiki ich samodzielnegodziaania.Niemniejjednak opracowywanieprocedurpozwalajcychna sprawne zastosowanie rnych sposobw dzia-aniawkadymrodzajuwojsknadalodbywa si na podstawie wczeniej podanych wzorcw (dokumentw). Proces ten, cho ukierunkowany na tworze-nie procedur najbardziej zblionych do obowi-zujcego wzorca, w praktyce nadal jest niedo-skonay. Nie osiga si bowiem penej synergii dziaa,aniekiedywystpujduetrudnoci z wypracowaniem skutecznego sposobu wsp-dziaaniawsytuacjachwczeniejniespoty- kanych. Wypracowanie skutecznych procedur jest istot-ne,gdywprowadzanesdynamicznezmiany w sposobach dziaania rodzajw wojsk. Wwczas pozostaje niewiele czasu na ujednolicenie proce-dur oraz wypracowanie wsplnego, uniwersal- nego wzorca i wykorzystanie go w walce. Proce-dury wypracowane podczas realnych dziaa by-yby wdraane w caych siach zbrojnych oraz w Sojuszu. Wprzyszociproblemtenmonarozwi-za w ramach prowadzonych dziaa elektro-nicznychprzezstosowaniewcaychsiach zbrojnychkompatybilnej22technologiiinfor-matycznejiwykorzystaniejejdoscalania wypracowywanychprocedur.Wykorzystanie technologii informatycznej w sposb komplek-sowy przyspieszy wdraanie nowej, jednolitej i zrozumiaej procedury dziaania, co zwik-szyzdolnociposzczeglnychrodzajwsi zbrojnych i zapewni efekt synergii. Doprowa-dzi take do utrzymywania wysokiej wiado-moci sytuacyjnej pola walki oraz do uspraw-nienia zarwno dowodzenia, jak i procesu zdo-bywania przewagi informacyjnej i jej zamiany 22 Kompatybilno (compatibility) cecha oprogramowania oraz sprz-tu, umoliwiajca bezproblemow wspprac systemw komputero-wych, zwaszcza wymian danych. http://pl.wikipedia.org/.FOT. 4. DO ROZPOZNANIA DZIAA przeciwnikaniezbdne s satelity, ktre mog ledzi jego poczynaniaNAsA2011/06przegld si powietrznych 17wsukceswosiganiuokrelonychcelw dziaa.efekty dziaa elektronicznychKada strona konfliktu dy do uzyskania prze-wagi. O ile w dziaaniach wojsk ldowych wane jest panowanie w powietrzu, o tyle dla caoci si zbrojnychwanajestprzewagainformacyjna. Zapewniaj j urzdzenia i systemy prowadzce dziaania elektroniczne. Przykadem dziaania zwizane z wywalczeniem przewagi w dowodze-niu (Counter Command Activity). W odniesieniu do dziaa si powietrznych uywa si pojcia ca-kowitej lub lokalnej przewagi powietrznej. Podob-nienaleyujmowatkwestiwprzypadku dziaa elektronicznych. Wrd dziaa elektro-nicznych,jakprzypuszczam,bdziemona wyrni: samodzielne dziaania elektroniczne zapew-niajce wczeniej okrelony, niezbdny poziom funkcjonowania wojsk wasnych w czasie poko-ju,kryzysuiwojny(elektronicznedziaania ofensywne i defensywne); elektroniczne dziaania przygotowawcze majcenaceluwaciweprzygotowanie(pla-nowanieiorganizowanie)dziaazbrojnych wojskwasnych,np.skupieniewysikuroz- poznania w okrelonym rejonie oraz organizo-wanie systemu dowodzenia, w tym wspomaga-nieprzetwarzaniainformacjiorazwsparcie proceswdowodzenia,narzeczplanowanej operacji,atakeuzyskanieprzewagiinfor- macyjnej; elektroniczne dziaania potgujce dziaa-nia nakadajce si na oddziaywanie ogniowe wojsk wasnych w rnych fazach prowadzonej operacji.Zpraktycznychzastosowaorazzdobytych dowiadczewynika,ewarunkiemsukcesu wspczesnych i przyszych dziaa zbrojnych s technologie. Ich spoiwem bd dziaania elektro-niczne. Zoczekiwanychefektwdziaaelektro- nicznych mona wymieni:a) w zakresie rodowiska walki:prowadzeniedziaawwarunkachbraku cigej linii frontu (rozproszone starcie zbrojne si, nawet znacznie oddalonych od siebie);cigozabezpieczeniazgrupowawojsk wasnych dziaajcych samodzielnie; zdobywanie, utrzymanie i pogbianie prze-wagi nad przeciwnikiem we wszystkich rodowi-skach dziki przeksztaceniu zdobytych informa-cjiwoptymalnsibojow,dodatkowoczer- pan z synergii odmiennych potencjaw rnych rodzajw si zbrojnych; generowaniewikszejsiyoddziaywania bojowegowewszystkichrodowiskachprzez prowadzenie dziaa elektronicznych uzyska-niepenejwiedzyosytuacjiwprzestrzeni walki (utworzenie wsplnego obrazu pola wal-kilubwsplnegoobrazucaejprzestrzeni walki),przewagiinformacyjnejorazpot- gowanie raenia ogniowego dziaaniami elek-tronicznymi;b) w zakresie integrowania dziaania rnego rodzaju systemw:penezintegrowaniemoliwocioddzia- ywania wojsk wasnych we wszystkich istnie-jcychrodowiskachpolawalki(ldowego, wodnego, powietrznego, elektronicznego i ko-smicznego); budowanie jakociowo nowych struktur orga-nizacyjnych si zadaniowych, bazujcych na do-wolnych komponentach rodzajw wojsk (zdol-nych do prowadzenia samodzielnej operacji) dzi-ki szybkiemu sprzeniu (zintegrowaniu) w jeden system sensorw, elementw systemu dowodze-nia oraz raenia i obezwadniania, pozwalajce-go na sprawne planowanie, organizowanie, pro-wadzenie oraz kontrolowanie dziaa; wspieranie sprawnego wypracowywania no-wychkompleksowychsposobwprowadzenia dziaa we wszystkich rodowiskach; maksymalne spaszczenie struktur organi-zacyjnych w celu prowadzenia operacji z zapew-nieniem penej analizy i korelacji informacji na rzeczywistoProblemem dowdcw wszystkich poziomw dowo-dzenia wci s rnice w przyjtych procedurach dziaania rnych rodzajw si zbrojnych jednej armii oraz midzy wojskami rnych armii, nawet w ramach sojuszu Pnocnoatlantyckiego. 2011/061B przegld si powietrznychposzczeglnych poziomach dowodzenia (z roz-poznaniaorazowojskachwasnych),adziki temuzapewnienienajlepszychwarunkwdo podejmowania decyzji; szybkie wykorzystanie w wyjtkowych sy- tuacjach cywilnych urzdze i systemw elektro-nicznych na potrzeby militarne;osignicieiutrzymywaniepenejintero- peracyjnoci23wojskdzikiwprowadzeniu spoiwa elektronicznego na podstawie w peni kompatybilnego systemu dowodzenia wojskami (wsplnedziaaniezorientowanenajedencel, a nie wspdziaanie rodzajw wojsk);c) w zakresie czasu: reagowaniewewaciwymczasienaist- niejceiprzyszezagroeniawystpujce w rodowiskach walki zdolno do efektyw-negozaadaptowaniasi,szybkieitwrcze implementowanieinnowacyjnychrozwiza, wynikajcychzdynamicznychzmianwoto- czeniu; wytworzenie cigu (algorytmu) dziaa ery informacyjnej: skrcenie czasu reakcji na dziaa-nia przeciwnika (w tym wyprzedzanie), uzyska-nie zaskoczenia, szybkiego inicjatywy, zwiksze-nie tempa dziaa oraz uzyskanie przewagi nad przeciwnikiem; ograniczenie czasu trwania konfliktw zbroj-nych przez zachowanie szybkiego tempa dziaa i doprowadzenie do szybkiego rozstrzygnicia mi-litarnego (ograniczenie strat stron konfliktu do minimum); utworzenie elastycznego systemu si zbroj-nych, zdolnego reagowa w krtkim czasie na wszelkiego rodzaju zagroenia;Przedsiwzicia natoW niektrych pastwach NATO trwaj pra-cekoncepcyjneibadawczo-rozwojowe,ktre odzwierciedlajnowepotrzebypolawalki, wynikajce z dowiadcze zdobytych w opera-cjachmidzynarodowych.Rwniezmienna sytuacja polityczno-militarna w wiecie i wy-nikajce z niej zagroenia sfery bezpieczestwa midzynarodowegozmuszajdonowego spojrzenianaproblemyrodowiskawalki. OrganizacjaTraktatuPnocnoatlantyckiego zaakceptowaa nowe kierunki rozwoju. Wskazano na konieczno rozwijania nowych zdolnoci w zakresie walki elektronicznej oraz koordynowania jej z innymi rodzajami dziaalno-ci militarnej. Problem ten ujto w dokumencie MC 0064/10 NATO Electronic Warfare Policy, opracowanym przez Komitet Doradczy NATO ds. Walki Elektronicznej (NATO Electronic Warfare Advisory Committee NEWAC) i zatwierdzo-nym przez Komitet Wojskowy NATO (Military Committee MC). W dokumencie zawarto pod-stawowedefinicjeorazzaoeniapolityczne Sojuszu dotyczce walki elektronicznej, a take okrelonozakresyodpowiedzialnociwtej dziedzinie najwaniejszych instytucji i komrek paktu. Rozwijanie nowych zdolnoci w zakresie walki elektronicznej ma polega na wykorzystaniu ener-gii elektromagnetycznej do prowadzenia dziaa mi-litarnych w celu zapewnienia wiadomoci sytuacyj-nej oraz uzyskania efektw ofensywnych i defen-sywnych (fot. 5). Wprowadzono termin operacja elektromagnetyczna (Electromagnetic Operations EMO), ktry odnosi si do wszelkiej aktywnoci militarnej z wykorzystaniem energii elektromagne-tycznej, w tym do cznoci i nawigacji. Zmiany dotycz gwnie nazewnictwa elementw skado-wych walki elektronicznej: termin ESM zastpiono pojciem ES (Electronic Surveillance), oznaczaj-cym rozpoznanie elektroniczne zapewniajce wia-domo sytuacyjn oraz dziaalno wywiadowcz zwykorzystaniemenergiielektromagnetycznej, zamiast terminu ECM wprowadzono pojcie EA (Electronic Attack) ataku elektronicznego z wy-korzystaniem energii elektromagnetycznej do dzia-a ofensywnych, poszerzonego o wykorzystanie energii wizkowej (Directed Energy Weapons) i mi-krofalowej (High Power Microwave) oraz impulsu elektromagnetycznego, a take innych urzdze wy-korzystujcych energi elektromagnetyczn w pa-mieradiowym,terminEPMzazastpiono pojciem ED (Electronic Defence), oznaczajcym obron elektroniczn z wykorzystaniem energii elek-tromagnetycznej przez wojska wasne. W NATO s tworzone komrki odpowiedzial-ne za koordynowanie dziaa w spektrum elek-TRENDY Nowa rzeczywisto 23Interoperacyjnouzyskaniepenejzdolnocidowspdzia- ania.2011/06przegld si powietrznych 13tromagnetycznym zgodnie z koncepcj EMO. Organizowanyjestsztabwalkielektromagne-tycznej EMBS (Elektromagnetic Battle Staff). Jego zakres odpowiedzialnoci przedstawiono juw2007roku,alejeszczeznajdujesion w fazie koncepcyjnej. EMBS ma wspiera do-wdc si poczonych (Joint Force Comman-der)podczasoperacji.Powoanotakesztab poczonychdziaawalkielektronicznej JEWCS (Joint Electronic Warfare Core Staff). Pen gotowo operacyjn osign on w 2008 roku,ajegogwnym zadaniemjest specjali-stycznewsparciedowdztwisztabwNATO w zakresie opracowywania koncepcji i doktryn walki elektronicznej oraz jej planowania i prak-tycznego prowadzenia. Obecnie JEWCS wsp-pracujezNEWACorazpozostaymidowdz-twami i komrkami NATO. Natomiast koordy-nowaniem i planowaniem walki elektronicznej podczas operacji zajmuje si komrka koordy-nacjiwalkielektronicznejEWCC(Electronic WarfareCoordinationCell)lubcentrumope-racji rozpoznania radioelektronicznego i walki elektronicznejSEWOC(SIGINT24/Electronic WarfareOperationsCentre).Zakresyodpo- wiedzialnoci pozostaych komrek NATO wy-konujcychzadaniabezporedniozwizane z walk elektroniczn nie zostay zmienione. WdokumencieMC0064/10wskazanona konieczno koordynowania walki elektronicznej i innych rodzajw dziaalnoci militarnej. Wza-jemna koordynacja powinna obejmowa m.in.:zarzdzaniewidmemczstotliwocina obszarze operacji; prowadzenie dziaa zwizanych z wywalcze-niem przewagi w dowodzeniu (Counter Command Activity); dziaania w zakresie sieci komputerowych (Computer Network Operations CNO);zwalczanieimprowizowanychurzdze wybuchowych (Improvised Explosive Device IED); wywiad, monitorowanie i rozpoznanie (Intel-ligence,SurveillanceandReconnaissance ISR); operacje sieciocentryczne zgodnie z zaoe-niami NNEC (NATO Network Enabled Capa- bility);W NATO prowadzenie walki elektronicznej nie obejmuje dziaa w zakresie sieci komputerowych 24 sIGINT (signal Intelligence) rozpoznanie systemw cznoci.FOT. 5. PRZEDSTAWIENIE AKTUALNEJ sytuacji z pola walki wpywa na wiadomo jej uczestnikwUs Army2011/0620 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywisto(CNO).TegorodzajudziaaniaswSojuszu rozrniane i prowadzone oddzielnie. wiadcz o tym podejmowane przez Sojusz operacje, w kt-rych niezalenie od opracowania nowej wykad-ni polityki NATO w zakresie walki elektronicz-nej(dokumentMC0064/10)organizowano dziaania majce na celu ochron Sojuszu w ob-szarze cyberprzestrzeni. W 2008 roku po szczy-cie paktu w Rumunii powoano Centrum Obrony Komputerowej (Cyber Defence Centre of Excel-lence). Dziaalno operacyjn rozpoczo ono w nastpnym roku, a do jego gwnych zada na-ley:zwikszenieinteroperacyjnoci wramachNATO,zdynamizowanie wsppracy midzynarodowej, tworze-nie odpowiednich rozwiza prawnych, a take stworzenie doktryny obronnej do-tyczcej Internetu. Obecnie atak cyber-netyczny na pastwa Sojuszu moe by rwnie niebezpieczny jak operacja za-czepna sprzed 50 lat w wymiarze ldowym lub morskim.W ubiegym roku Organizacja Traktatu Pnoc-noatlantyckiego rozpocza prace nad now stra-tegi, w myl ktrej NATO ma by midzy inny-mi przygotowane do obrony przed atakami cyber-netycznymi.Wprzyszociatakizapored- nictwem Internetu take bd zobowizyway do akcji sojuszniczej (zastosowania artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, ktry mwi o solidar-nej obronie w przypadku ataku na jedno z pastw czonkowskich). W razie zagroenia Sojusz po-dejmie walk w Internecie przestrzeni, w ktrej cyberwojna bdzie najbardziej prawdopodobn form konfliktu militarnego. Nowelizacja strate-gii Sojuszu w tym obszarze jest wymuszona za-awansowanym i cigym procesem informatyza-cji pastw czonkowskich. Internet jako podstawowe narzdzie dystrybu-cji informacji oraz komunikacji zyska znaczenie strategiczne bezpieczestwo w tym obszarze jest priorytetem. Jedn z propozycji ma by stwo-rzenie wsplnego systemu obrony informatycz-nej swoistej tarczy cybernetycznej. NATO nie jest nowatorem w tej dziedzinie. Do podjcia dzia-a militarnych w Internecie ju od pewnego cza-su przygotowuj si Stany Zjednoczone i Chiny. Amerykanierozwijajzdolnociofensywne, oprcz mechanizmw obronnych, od 2008 roku, czyli od czasu, gdy komputery Pentagonu zosta-y zainfekowane niebezpiecznym wirusem. Takie prace prowadzi rwnie Rosja.W NATO powstaa koncepcja NCCT (Network Centric Collaborative Targeting), oparta na idei stworzenia moliwoci niemal natychmiastowe-go ustalenia rodzaju zagroenia, zlokalizowania go w przestrzeni pola walki oraz okrelenia jego charakterystyki wielospektralnej, sucej gw-nie do prowadzenia prawidowego procesu targe-tingu (m.in. dla Time Sensitive Targeting TST). Koncepcja NCCT ma bazowa na sieci, w ktrej zestawiono poszczeglne sensory rozpoznawcze mogcewzajemnieprzekazywasobiedane wczasierzeczywistym.Sietakastanowidla uytkownikajedenwirtualnysensorrozpoz- nawczy. W NATO jest rwnie opracowywana koncep-cja lokalizowania celw, wykorzystujca synchro-nizowanie informacji pochodzcych z sensorw rozpoznawczych. Niestety jest ona ograniczona jedynie do sensorw rozpoznania elektroniczne-go CESMO (Common ESM Operations), aczkol-wiek trwaj rwnolege prace w celu zintegrowa-nia koncepcji NCCT z koncepcj CESMO.Trwaj take prace badawcze w ramach kon-cepcji wykorzystania energii wizkowej na po-trzeby ochrony wojsk. Badania te obejmuj wy-korzystanietechnologiiHPEM(HighPower Electromagnetic) do zwalczania IED w ramach walki elektronicznej. W najbliszej przyszoci monaoczekiwakonkretnychprogramw w tym obszarze, co niewtpliwie bdzie dobr wiadomocidlaonierzyNATObiorcych udzia w operacjach w rnych zaktkach na-szego globu.Cho w NATO podjto wiele dziaa organi- zacyjnych, to w strategicznych rozwizaniach koncepcyjnych nie poczyniono adnych stara, NOTATKAProjekt Centrum Obrony Komputerowej zapocztkowao osiem pastw StanyZjednoczone,RFN,Wochy,Hiszpania,Litwa,otwa,Sowacjaoraz Estonia.PrzedsiwziciekoordynujeEstonia,anasiedzibnowejinstytucji wybrano Tallin. W centrum pracuje okoo 30 osb gwnie s to informatycy. Z dostpnych informacji wynika, e pracuj oni jedynie w godzinach urzdo- wychizajmujsiwycznieanalizowaniemjuwykonanychatakwcyber- netycznych. 2011/06przegld si powietrznych 21ktresprawiyby,edziaaniaelektroniczne w obszarze militarnym bd prowadzone kom-pleksowo i w sposb systematyzujcy wszyst-kie obszary wykorzystania urzdze oraz sys-temwelektronicznych,czylisferwykorzy-staniaenergiielektromagnetycznejoraz cyberprzestrze. Brakuje rwnie komplekso-wej elektronicznej korelacji dziaa prowadzo-nych w obszarach rodowiska elektronicznego (energiielektromagnetycznejorazcyberprze-strzeni) oraz midzy dziaaniami prowadzony-mi w poszczeglnych rodowiskach: na ldzie, namorzuipodjegopowierzchni,wpo- wietrzu,wrodowiskuelektronicznymoraz w kosmosie.Bezpieczestwo narodowea dziaania elektroniczneadne pastwo nie postrzega swojego systemu bezpieczestwa jedynie przez pryzmat systemu militarnego, dlatego tworzeniu i rozbudowywa-niuurzdzeorazsystemwelektronicznych wszystkichorganizacjipastwowych,ktrych funkcjonowanie wpisuje si w szeroko pojmowa-ne bezpieczestwo narodowe, powinno towarzy-szy denie do ich wzajemnego zintegrowania i kompatybilnoci. Urzdzenia i systemy elektroniczne skonstru-owane na uytek militarny mog i powinny sta-nowi baz wyjciow do projektowania podob-nychsystemwprzezpozostaeorganizacje pastwowe. Dotychczas wykorzystywane sys-temy (niemilitarne) rni si od siebie, s bo-wiemprzystosowanedofunkcjonowania wkonkretnychiodmiennychuwarunkowa-niachrodowiskowych.Podwielomawzgl-damiorganizacjepastwowepozostajwic autonomiczneiniekompatybilnezinnymi. Jakoprzykadmonawskazafunkcjonowa-niecywilnejczcisystemuantykryzysowe-go.Informacjeostrzegajceozagroeniu powodziowymw2009rokuniejednokrotnie docieray do urzdw gmin po godzinach urz-dowania, gdy ju nie byo urzdnikw mog-cych odebra ostrzeenia czy osb kompetent-nychdopodejmowaniadecyzji.Zaskoczone kataklizmem spoecznoci najczciej traciy caydorobek,wwieluwypadkachniebyo moliwoci wczeniejszego ewakuowania osb i mienia. W tym czasie we wszystkich jednost-kach wojskowych peniono caodobowe dyu-ry,podczasktrychonierzemoglipodj dziaania.Elektronicznysystemostrzegania ozagroeniachzpowietrza,oktrymju wspomniaem, na razie w fazie pomysu, mg-bybyzbudowanyjakouniwersalnyipeni funkcjostrzeganiaozagroeniachzpowie-trza (wojska oraz ludnoci cywilnej) w czasie pokoju,kryzysulubwojny.Mgbytake przekazywa informacje o zagroeniu powo-dziowym.Oczywiciesystemmonabyoby rozbudowa przez dodanie innych funkcji.Rozwj oraz powszechna dostpno technolo-gii informatycznych i elektronicznych pozwalaj na zwielokrotnienie ich efektywnoci w porw-naniu z efektywnoci konwencjonalnego uzbro-jenia czy niektrych rodkw masowego raenia. Terroryci nie musz inwestowa w drogie uzbro-jenie i wyposaenie, wystarczy, e perfekcyjnie bd uywali oglnie dostpnych rodkw elek-tronicznych do wywierania nacisku i osigania zaoonychcelw(politycznych,ekonomicz-nych). Cay zoony proces konfrontacji bdzie odbywasiwedugregunarzuconychprzez stron, ktra lepiej si do tego przygotuje. Zatem podejmowaniedziaawceluzapobieenia utraciemoliwociobronynaszychinteresw narodowych staje si obowizkiem. Koszty nie-przygotowaniasidozagroepowstajcych w rodowisku elektronicznym mog by znacz-ne. Naley wic czyni starania w tej dziedzinie, Kierunek dziaaniaLiczne zagroenia, jakie ujawniaj si w wymiarze lokalnym, regionalnym i globalnym, zmuszaj do rozwijaniaiadaptowaniaskutecznychrozwiza systemowych w sferze bezpieczestwa. Efektywnymi narzdziami czowieka bd pozostaway urzdzenia i systemy elektroniczne. By moe zdoano by urato-wa wicej osb z wie World Trade Center w Nowym yorkupo pierwszym ataku 11 wrzenia 2001 roku, gdybyistniawaciwysystemostrzeganiaiwjego ramachogoszonobynatychmiastowewakuacj obydwu budynkw.2011/0622 przegld si powietrznychTRENDY Nowa rzeczywistotak by nady z projektowaniem i budow sys-temw mogcych kompleksowo prowadzi dzia-ania elektroniczne. Przyszo dziaa elektronicznychZdefiniowanie nowego, elektronicznego rodo-wiska walki oraz ujawnienie moliwoci prowa-dzenia w nim kompleksowych dziaa militarnych nie powinno jednak oznacza dziaa hurraopty-mistycznych. Byoby to powieleniem bdw teo-retykw, ktrzy w okresie tworzenia lotnictwa bo-jowego gosili pogldy, e lotnictwo bdzie zdol-nesamodzielniewygrywawojny,operujc z powietrza (bez udziau wojsk ldowych). Oka-zao si, e nie mieli racji. Dziaania elektronicz-ne maj na celu jedynie wzmocnienie funkcjono-wania caoci si zbrojnych. Dlaczego wyodrbnienie dziaa elektronicz-nych na wspczesnym polu (przestrzeni) wal-ki wydaje si tak wane? Skomplikowane, wie-lopaszczyznowezalenocinapoluwalki w przestrzeni, a cilej, w rodowisku midzy wojskamiwasnymiaprzeciwnikiemoraz midzy elementami wojsk wasnych zmuszaj docigychzmianwpojmowaniubiecej sytuacji,atymsamymdodostosowywania strukturyorganizacyjnejifunkcjonalnejdo aktualnych potrzeb.Nowepodejciedoproblematykidziaa elektronicznychmanacelugwnieefektyw-niejsze wykorzystanie posiadanego potencjau wtejdziedzinieorazwaciwetworzeniepo-tencjau potrzebnego w przyszoci. Niezbd-ne dziaania naley podejmowa niezwocznie. Przekonuje o tym przykad brytyjskiego syste-muradarowegozokresuIIwojnywiatowej. Jego twrca, inynier Robert Watson-Watt, pod-krela, e system nie musi by najlepszy, ale musi osiga zdolnoci operacyjne w dostatecz-nie krtkim czasie. System, mimo prostoty (by mniej zaawansowany technologicznie i bardziej podatny na zakcenia w porwnaniu z radara-miniemieckimi),charakteryzowasizadzi-wiajco dobrymi wasnociami operacyjnymi. By w peni operacyjny i zapewnia duo wik-sze pokrycie stref wykrywania radiolokacyj-negoniniemieckisystem,wykorzystujcy osiem radarw typu Freya25. W efekcie zdecy-dowaowygranejBrytyjczykwwczasiebi-twy o Angli. Racjonalne byoby wic rozpo-czcie w Siach Zbrojnych RP dziaa w celu utworzenia systemu prowadzcego zorganizo-wane i kompleksowe dziaania elektroniczne.Naleaoby podj odpowiednie dziaania w kil-ku etapach: przygotowawczym, organizacyjnym oraz penego funkcjonowania. W etapie przygo-towawczym naleaoby uwiadomi wszystkim onierzom cel dziaa elektronicznych i zwiza-ne z tym korzyci. W pionach i komrkach ope-racyjnych trzeba byoby umieci na stae (w eta-cie) specjalistw od dziaa elektronicznych, by zbierali dowiadczenia oraz przygotowywali kon-cepcj kompleksowego prowadzenia dziaa elek-tronicznych. W drugim etapie (organizacyjnym) naleaoby w ramach posiadanych si i rodkw stworzy warunki do rozpoczcia i prowadzenia dziaa elektronicznych, a w trzecim etapie (pe-nego funkcjonowania) prowadzi zamierzon dziaalno,udoskonalajorazprognozowa waciwie kierunki dziaa.wnioski Przedstawione aspekty dziaa elektronicznych wynikaj z coraz wikszego wyrafinowania ope-racji prowadzonych w rodowisku elektronicznym (energii elektromagnetycznej i cyberprzestrzeni). Wynikaj z nich nastpujce przesania: naley przeanalizowa funkcjonowanie ist-niejcych w wyposaeniu si zbrojnych urzdze i systemw elektronicznych pod ktem zintegro-wania ich dziaania w ramach prowadzenia dzia-a elektronicznych; naley porwna rozwizania przyjte przez rne pastwa na wiecie, w tym przez poszcze-glnych sojusznikw z NATO oraz przyjte w So-juszu; naley opracowa strategiczny plan (koncep-cj)prowadzeniadziaaelektronicznych i uwzgldni w nim przysze systemy oraz ewo-lucyjn modyfikacj dotychczas wykorzystywa-nych systemw.g25 radar typu Freya niemiecki radar wczesnego ostrzegania z cza-sw II wojny wiatowej (rozwijany od 1937 roku), sucy do wykrywa-niasamolotw. Podobne radary systemu brytyjskiego Chain Home miay wikszy zasig, ale radary Freya byy czciowo mobilne.2011/06przegld si powietrznych 23kpt.wieSaw kiBlerCentrum operacji PowietrznychAbsolwent WAT (1999), Politechniki Warszawskiej (2002) i AON (2009). Penic zawodow sub wojskow zajmowa rne stanowiska od szefa suby samocho- dowej, po szefa sekcji S-3. Suy w Centrum Meteorologii SP. Obecnie suy w Wydziale Operacyjnym COP.m. chor. sztab. wojCieCH jaSzCzakCentrum operacji PowietrznychAbsolwent WOSS (1991), Wyszej Szkoy Humanis- tycznej w Putusku (2005 i 2007). Obecnie jest doktorantem na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UMCS. Sub wojskow rozpocz w 9 War- sztatach Technicznych. Obecnie od 2008 r. jest specjalist w COP.Skutecznie przeciwdziaa SZTUKA OPERACYJNA I TAKTYKAKryzys jest zjawiskiem wyst-pujcym w ramach oglne-go, niekiedy dugotrwaego procesu przeobrae zacho-dzcych w otoczeniu. Wymaga od spo-eczestwa zmian oraz podejmowania nowych wyzwa i zada. Do specyficz-nych zdarze krytycznych naley zali-czy katastrofy cywilizacyjne i klski y-wioowe.Rneobliczatychzdarze niszcz bezcenne zasoby przyrodnicze, kulturalne, materialne i psychologiczne, niezbdne do utrzymania zdrowego, spo-kojnego bezpiecznego funkcjonowania czowieka1.Pod koniec XX wieku w rodowisku bezpieczestwa w Europie i na wiecie dokonano istotnych zmian, w zwizku Siy Powietrzne w operacjach reagowania kryzysowego1 Z. Kowalczyk: Zarzdzanie kryzysowe zesp reago-waniakryzysowego. http://www.ugpiekuty.bip.podla-skie.pl/.Aktywny udzia Polski w koalicji antyterrorystycznej stanowi obecnie przyczyn wzrostu zagroenia atakami terrorystycznymiw naszym kraju.KAroLINA PrymLEWICZ2011/0624 przegld si powietrznych 24 przegld si powietrznychSZTUKA OPERACYJNA I TAKTYKASkutecznie przeciwdziaaz czym zmniejszyo si prawdopodobiestwo wy-stpienia konfliktu globalnego. Nie mona jed-nak wykluczy moliwoci wystpienia zagroe niemilitarnych. Ich skala i zasig s coraz wik-sze obejmuj regiony, a nawet kontynenty. Do najgroniejszych tego rodzaju zagroe zalicza si: terroryzm, proliferacj broni masowego rae-niaorazinnychmateriawniebezpiecznych, a take zorganizowan przestpczo midzyna-rodow. Zagroeniom tym sprzyjaj transgranicz-ne migracje ludnoci.Wszelkie akty terroru postrzegane s jako za-groenie dla bezpieczestwa Rzeczypospolitej Pol-skiej o duym prawdopodobiestwie wystpienia2. Wdziaalnociantyterrorystycznejwanejest zaangaowanie wszystkich struktur i agencji pa-stwowych odpowiedzialnych za bezpieczestwo pastwa, w tym rwnie wydzielonych si i rod-kw resortu obrony narodowej.Ryzyko zagroe moe wynika z niekorzyst-nychzjawiskatmosferycznych.Wystpieniu w Polsce sytuacji kryzysowych sprzyjaj midzy innymi rozlege powodzie, powodowane topnie-niem niegu lub gwatownymi ulewami, poary powstae w wyniku dugotrwaej suszy, a take silnewiatry,powodujceznacznezniszczenia infrastruktury oraz rodowiska naturalnego.Fakt, e zagroenia niemilitarne oraz zagroe-nia terrorystyczne mog wpyn na bezpiecze-stwo i rozwj Polski, skoni parlament do uchwa-lenia w 2002 roku ustaw o stanie klski ywioo-wej3 oraz o stanie wyjtkowym4. Ze wzgldu na potencja ludzki, struktury kierowania, wyposa-enia oraz wyszkolenia Siy Zbrojne RP, w tym Siy Powietrzne, mog wspiera dziaania admi-nistracji pastwowej w akcjach przeciwdziaania tym zagroeniom, a take w likwidowaniu skut-kw ich wystpienia na terenie kraju.Uycie si zbrojnychw sytuacjach kryzysowychZasadniczym dokumentem normujcym mo-liwoci wprowadzenia w Polsce stanw nadzwy-czajnych jest Konstytucja Rzeczypospolitej Pol-skiej5. Kady ze stanw nadzwyczajnych moe bywprowadzonytylkonapodstawieustawy, w drodze rozporzdzenia, ktre dodatkowo na- ley poda do publicznej wiadomoci.Jeeli w czasie stanu klski ywioowej uycie innych si i rodkw jest niemoliwe lub niewy-starczajce, Minister Obrony Narodowej moe przekaza do dyspozycji wojewody, na ktrego obszarze dziaania wystpuje klska ywioowa, oddziay lub pododdziay Si Zbrojnych RP, wraz ze skierowaniem ich do wykonywania zada zwi-zanych z zapobieeniem skutkom klski ywioo-wejlubichusuniciem.Pozostajonepod dowdztwem przeoonych subowych i wykonu-j zadania okrelone przez wojewod6.W grudniu 2002 roku w Siach Zbrojnych RP na podstawie rozkazu szefa Sztabu Generalnego WP zosta wprowadzony do uytku subowego Plan uycia oddziaw i pododdziaw Si Zbroj-nychRPwprzypadkuwystpieniasytuacji kryzysowych7.Dokumentskadasizczci gwnej Rejestru zagroe, stanowicego za-cznik nr 1, oraz omiu planw szczegowych, bdcych kolejnymi zacznikami. Istot kadego zacznika byo dostosowanie posiadanychsiirodkworazichoptymalne iefektywnewykorzystaniewczasiesytuacji kryzysowej lub likwidowania jej skutkw. W tej formie Plan uycia oddziaw i pododdziaw Si Zbrojnych RP w przypadku wystpienia sytuacji Na przeomie czerwca i lipca 2009 roku w sztabie Generalnym WP opracowano i wydano rozkaz szefa sztabu Generalnego WP dotyczcy opracowania pla-nu uycia si Zbrojnych rP w sytuacjach kryzysowych oraz wytyczne zastpcy szefa sztabu Generalnego WPcodoopracowaniaplanuuyciasizbrojnych w sytuacjach kryzysowych. Dokumenty wykonawcze2 Z. Pitek: Procedury i przedsiwzicia systemu reagowania kryzy-sowego. AoN, Warszawa 2006, s. 109.3 DzU nr 62, poz. 558 z pn. zm.4 DzU nr 113, poz. 985 z pn. zm.5 rozdzia XI stany nadzwyczajne (DzU nr 78, poz. 483 z 1997 r.).6Art.18ustawyz18kwietnia2002rokuostanieklskiywio- owej.7 rozkaz nr 508/oper/P3 sztabu Generalnego WP z 21 grudnia 2002 roku w sprawie wprowadzenia do uytku subowego w siach Zbroj-nychWPplanuuyciaoddziawipododdziaw siZbrojnychrP w przypadku wystpienia sytuacji kryzysowych.2011/06przegld si powietrznych 2okryzysowych obowizywa w siach zbrojnych do 30 listopada 2009 roku. Na mocy rozkazu szefa Sztabu Generalnego WP do 30 listopada 2009 roku zosta wdroony nowy Plan uycia Si Zbrojnych RP w sytuacjach kry-zysowych. Zawarto w nim Rejestr zagroe oraz nastpujce zaczniki:nr 1 Uycie Si Zbrojnych RPw dziaaniach antyterrorystycznych i utrzymaniu porzdku pu-blicznego;nr 2 Uycie Si Zbrojnych RP w izolowaniu zagroonego obszaru oraz w dziaaniach zabez-pieczajcych, ratowniczych i ewakuacyjnych przy zagroonychobiektach budowlanychizabyt-kach;nr 3 Uycie Si Zbroj-nych RP w akcjach poszu-kiwawczo-ratowniczych;nr 4 Uycie Si Zbroj-nych RP w sytuacjach wy-magajcychuyciaspe-cjalistycznegosprztu, a take oczyszczania terenu z przedmiotw wybu-chowych i niebezpiecznych pochodzenia wojsko-wego oraz ich unieszkodliwianie; nr 5 Uycie Si Zbrojnych RP w monitorowa-niu i ocenie skutkw zagroe niemilitarnych;nr6UycieSiZbrojnychRPwlikwidacji skae chemicznych i promieniotwrczych;nr 7 Uycie Si Zbrojnych RP w naprawie i odbudowie zniszczonej infrastruktury technicz-nej oraz zapewnieniu przejezdnoci szlakw ko-munikacyjnych;nr 8 Uycie Si Zbrojnych RP w dziaaniach przeciwepidemicznych,sanitarno-higienicznych, udzielaniupomocymedycznejorazlikwidowaniu skae i zakae biologicznych;nr 9 Uycie Si Zbrojnych RP w ewakuacji ludnoci i mienia oraz ochronie terenu podczas zagroe niemilitarnych.zapobieganie zagroeniom oraz likwidowanie ich skutkw przez Siy PowietrzneW zwizku z pojawianiem si nowych zagro-e mogcych wpyn na rozwj sytuacji kryzy-sowej w pastwie oraz moliwoci zaangaowania wichrozwizywaniewydzielonychoddziaw i pododdziaw Si Zbrojnych RP, w tym zwaszcza Si Powietrznych, niezbdne jest waciwe sklasy- fikowanie zagroe, w ktrych onierze mog nie pomoc oraz uczestniczy w likwidowaniu skutkw zaistniaej sytuacji kryzysowej.Wyrnionogrupyzagroe,ktremog wszybkimtempiedoprowadzidopowstania sytuacji kryzysowych majcych wpyw na bez-pieczestwo i funkcjonowanie caego pastwa lub jego poszczeglnych regionw. Nale do nich terroryzm, klski ywioowe, zagroenia wywoy-wane przez niekorzystne zjawiska polityczne, spo-eczne i ekonomiczne oraz zagroenia przedmio-tamiwybuchowymi i niebezpiecznymi8. Z dotychczasowych dowiadczewynika, eterrorycinajcz-ciej stosuj takie me-tody dziaania, jak:zamachysamo-bjcze; podkadaniea-dunkw wybuchowych;uprowadzenia rodkw komunikacji (samo-lot, autobus);porwania zakadnikw.Uwzgldniajcwymienionemetodydziaa terrorystycznych, mona zaoy, e ewentualny akt terroru na obszarze Polski moe by przepro-wadzony przez ugrupowania terrorystyczne jedy-nie przy pomocy si zewntrznych. Wceluprzeciwdziaaniaaktomterrorupo-wietrznego niezbdne jest kompleksowe ujcie problemu od przystosowania prawa i zaangao-wania w rozpoznanie zagroe tego typu central-nych i resortowych agencji oraz komrek wywia-dowczych, przez cige podwyszanie poziomu bezpieczestwa na lotniskach i w samolotach, a po zwalczanie terroryzmu z wykorzystaniem jed-nostek antyterrorystycznych oraz dyurnych si i rodkw systemu obrony powietrznej pastwa.Czas reakcji odpowiednich sub na zaistnia sytuacjodotrzymaniapierwszejinformacji 8 Rejestr zagroe. Zacznik nr 1 do Planu uycia oddziaw i pod-oddziaw SP w przypadkuwystpienia sytuacji kryzysowych. War-szawa 2009, s. 11.Zagroenia i wyzwania XXI wieku s rne od tych, w ktrych wyrolimy w czasach zimnej wojny []. Dzisiejszy wiat ju tak nie dziaa. J. Solana2011/0626 przegld si powietrznychSZTUKA OPERACYJNA I TAKTYKA Skutecznie przeciwdziaapo start samolotw myliwskich bdcych w dy-urowaniu wynosi okoo 30 min9 (fot. 1). Rozpa-trujc sposb przeciwdziaania, naley uwzgld-ni moliwe intencje porywaczy oraz odlego, jak porwany samolot mgby pokona do czasu osignicia przez pilotw samolotw wojskowych gotowoci do praktycznego przeciwdziaania.Funkcjonowanie systemu obrony powietrznej pastwawczasiepokojuikryzysuzapewnia warunki do reagowania na powstae zagroenia w przestrzeni powietrznej. System ten zachowu-je zdolno do zwikszenia swoich moliwoci, odpowiednio do zagroenia, dziki stopniowemu wczaniu do dziaa kolejnych si i rodkw Si Powietrznych, Wojsk Ldowych oraz Marynarki Wojennej.Do przeciwdziaania zagroeniom terrorystycz-nym Siy Powietrzne wydzielaj elementy syste-mu obrony powietrznej z dyurnymi rodkami lotnictwa myliwskiego oraz rodki transportu po-wietrznego do przerzutu wojsk specjalnych.Zgodnie z obowizujcymi aktami prawnymi Siy Zbrojne RP s przygotowane do przeciwdzia-ania naruszeniom integralnoci przestrzeni po-wietrznej oraz zagroeniom terroryzmu powietrz-nego typu Renegade10. Zadanie to wykonuje si przez utrzymanie w Siach Powietrznych dyu-rw bojowych wydzielonych si i rodkw, ktre obejmuj obsady stanowisk dowodzenia, rodki rozpoznania radiolokacyjnego oraz samoloty my-liwskie. Siy te peni dyur bojowy w ramach zintegrowanegosystemuobronypowietrznej NATO (NATINADS).rdami informacji o zaistnieniu zagroenia polegajcego na wykorzystaniu cywilnego stat-kupowietrznegodowykonaniaatakuterrory-stycznego typu Renegade mog by:pastwowy organ zarzdzania ruchem lotni-czym, czyli Polska Agencja eglugi Powietrznej (PAP), ktra, zgodnie z porozumieniem zawar-tym midzy dowdc Si Powietrznych a dyrek-torem PAP, jest zobligowana do niezwocznego informowania dyurnej suby operacyjnej COP (DSO COP) o takich zdarzeniach;cywilne i wojskowe lotniskowe organy su-by ruchu lotniczego;stanowiskadowodzeniasystemuNATO (NATINADS);organy ruchu lotniczego pastw ssiednich.Zagroenie obiektami typu Renegade spowo-dowao, e minister obrony narodowej wyda de-cyzj o przeciwdziaaniu zagroeniom terrory-stycznym z powietrza11. ObiektytypuRenegadepodzielononatrzy kategorie:podejrzanyRenegade(SuspectedRene- gade);prawdopodobny Renegade (Probable Rene-gade);potwierdzony Renegade (Confirmed Rene-gade)12.Z propozycj przyporzdkowania statku powietrz-nego do kategorii Renegade wystpuje starszy dyur-ny operacyjny COP we wspdziaaniu z dyurnym operacyjnymPoczonegoCentrumOperacji Powietrznych, natomiast decyzj o nadaniu statkowi powietrznemu odpowiedniej kategorii Renegade po-dejmuje dyurny dowdca Obrony Powietrznej.W sytuacjach zagroenia atakami terrorystycz-nymi z powietrza z uyciem cywilnych statkw powietrznych lub w sytuacji wymagajcej wzmoc-nienia ochrony przestrzeni powietrznej dowdca operacyjny si zbrojnych skada wniosek do sze-fa Sztabu Generalnego WP o wprowadzenie do-datkowychsiirodkwdodyurubojowego w systemie obrony powietrznej RP13. Przyjmuje si, e istnieje wiksze ryzyko ata-ku terrorystycznego w przypadku:moliwociWykorzystanie rnego rodzaju statkw powietrz-nych zarwno wojskowych,jaki cywilnych jakorodkwuderzeniowychnaobiektynaziemne bd nawodne moe spowodowa due straty, prowa-dzce do powstania w kraju sytuacji kryzysowej.9 Tame, s. 15.10 Termin renegade oznacza cywilny statek powietrzny, ktry nie zastosowa si do wezwa, okrelonych w artykule 18b ust. 1 ustawy z 12 padziernika 1990 roku o ochronie granicy pastwowej, i moe byuytyjakorodekatakuterrorystycznegozpowietrza.Zob.: Instrukcja organizacji i penienia dyurw bojowych w systemie obro-ny powietrznej. Warszawa 2008, s. 14.11 DzU moN nr 18 z 2008 r., poz. 178 z pn. zm.12 Instrukcja organizacji i penienia dyurw, s. 14.13 Tame, s. 33.2011/06przegld si powietrznych 27zakadw posiadajcych materiay promie-niotwrcze oraz toksyczne rodki przemysowe;skadw paliw pynnych, gazu oraz materia-w wybuchowych i amunicji, rafinerii, ruroci-gw i gazocigw;duych zapr wodnych oraz elektrowni;lotnisk midzynarodowych i krajowych;uj wody pitnej;duych dworcw kolejowych oraz metra;teatrw i kin;supermarketw oraz duych domw towaro-wych;imprez masowych (o charakterze religijnym, patriotycznym i sportowym)14.System poszukiwawczo-ratowniczyDziedzin, w ktrej Siy Powietrzne take od-grywaj wan rol, jest system poszukiwawczo- -ratowniczy (SAR). Siy i rodki poszukiwawczo- -ratownicze wydzielone z Ministerstwa Obrony Narodowej funkcjonuj samodzielnie jako pod-system, ale na mocy odrbnych przepisw15 mo-g stanowi rwnie element skadowy krajowe-go systemu ratownictwa lotniczego. Dowdca Si Powietrznych odpowiada za sprawne funkcjono-wanie systemu SAR w obszarze ldowym Rze-czypospolitej Polskiej oraz za utrzymanie staej gotowoci si i rodkw wydzielonych z Si Po-wietrznych. Zadania poszukiwawczo-ratownicze s wykonywane przez specjalistyczne siy, przy-gotowane do dziaa w ramach Systemu Poszu-kiwania i Ratownictwa Lotniczego. System ten wchodzi w skad Midzynarodowego Systemu Poszukiwania i Ratownictwa Lotniczego i swoim dziaaniem obejmuje obszar ldowy, ograniczo-ny granic pastwow Rzeczypospolitej Polskiej, oraz cz wd terytorialnych Morza Batyckie-go,wgranicachpolskiegorejonuinformacji powietrznej (fot. 2).System SAR jest przeznaczony do:prowadzenia poszukiwa i organizowania akcjiratowniczychwprzypadkuzagroenia bezpieczestwastatkupowietrznego,jego zaginicia, przymusowego ldowania lub wy-FOT. 1. PARA DYURNA w trakcie wykonywania zadania typu renegade14 Rejestr zagroe. Zacznik nr 1, s. 19.15 Instrukcja ratownictwa lotniczego w obszarze ldowym Rzeczy-pospolitej Polskiej. sygn. WLoP 390/2008, s. 21.KrZysZToF WALCZAK2011/062B przegld si powietrznychSZTUKA OPERACYJNA I TAKTYKA Skutecznie przeciwdziaapadkupozalotniskiemwrejonieFIRWar- szawa;prowadzenia poszukiwa i organizowania akcjiratowniczychwrejonieprzygranicznym pastwassiedniegozgodniezzaleceniami aneksu12dokonwencjiICAOoraznamocy odrbnych porozumie o wzajemnej wsppra-cy w zakresie SAR midzy Polsk a pastwa-mi ssiednimi. W systemie SAR zadania s wykonywane na podstawie analizy informacji o zagroeniu bez-pieczestwalotustatkwpowietrznychiobej- mujprowadzenieposzukiwaorazorganizo- wanie akcji ratowania rozbitkw lotniczych w sy-tuacjach:zaginicia statku powietrznego;wypadku lotniczego poza lotniskiem;przymusowegoldowaniastatkupo- wietrznego poza lotniskiem, ldowiskiem i dro-gowym odcinkiem lotniskowym w rejonie FIR Warszawa;niesienia pomocy zaogom i pasaerom stat-kw powietrznych, ktre ulegy awarii (odnale-zienie miejsca wypadku, udzielenie rozbitkom pierwszej pomocy, przetransportowanie rannych doszpitaliorazzapewnienieochronysprztu lotniczego,dokumentwiadunkustatkupo-wietrznego)16.Dziaaniem systemu SAR s objte wszystkie statki powietrzne poruszajce si w polskiej prze-strzeni powietrznej. Dziaania te obejmuj rw-nie udzielanie pomocy:rozbitkomwszystkichstatkwpowietrz-nychcywilnychiwojskowychniezalenieod przynalenocipastwowejstatku,obywatel-stwa i narodowoci osb na jego pokadzie;innym osobom, ktre zostay poszkodowa-ne w wyniku wypadku statku powietrznego.Systemratownictwalotniczegofunkcjonuje wsposbcigyw24-godzinnychdyurach. Atutamisiirodkwwydzielanychdotego systemuzSiPowietrznychswysokistopie gotowociorazkrtkiczaswprowadzeniado dziaania. W obszarze ldowym Polski siami wy-dzielonymi do systemu dowodzi i ich dziaania koordynujeOrodekKoordynacjiPoszukiwa i Ratownictwa Lotniczego.Orodek Koordynacji Poszukiwa i Ratownic-twa Lotniczego wsppracuje w ramach Midzy-narodowego Systemu Ratownictwa Lotniczego FOT. 2. MIgOWIEC RATOWNICZY W-3RM ANAKONDA z Brygady Lotnictwa mW16 Tame, s. 31.mArIAN KLUCZysKI2011/06przegld si powietrznych 23z orodkami pastw ssiednich na podstawie dwu-stronnych umw midzypastwowych. Pastwa wzajemnie przekazuj sobie informacje o wypad-kach lotniczych i prowadz wsplne akcje poszu-kiwawczo-ratowniczewrejonachprzygranicz-nych oraz na wodach midzynarodowych Morza Batyckiego.Siy Powietrzne s zdolne do udzielenia znacz-nego wsparcia subom cywilnym w akcjach po-szukiwawczo-ratowniczychmogwydzieli specjalistyczny sprzt oraz 30 grup naziemnego poszukiwania17.transport powietrznyInn dziedzin, w ktrej Siy Powietrzne od- grywajistotnrol,jesttransportpowietrzny (fot. 3). Ze wzgldu na zakres jego uycia w ope-racjach reagowania kryzysowego, zarwno mili-tarnych, jak i pozamilitarnych, jest traktowany ja-ko samodzielny, odrbny rodzaj dziaa. Umo-liwiadrogpowietrznniesieniepomocy humanitarnej, szybkie dostarczenie niezbdnego zaopatrzeniaisprztu,ewakuowanierannych, chorych oraz uchodcw. Jest wykorzystywany rwnie podczas ewakuowania ludnoci cywilnej z rejonw objtych klsk ywioow lub kata-strof ekologiczn.W uwarunkowaniach Polski klski ywioo-we oraz nadzwyczajne zagroenia rodowiska s wywoywane siami natury oraz niepoda-nymi skutkami rozwoju cywilizacyjnego. Wrd rde zagroe spowodowanych przez siy na-turynaleywymieni:dugotrwaeintensyw-ne opady, nage roztopy i zjawiska lodowe, brak opadwatmosferycznychprzezdugiokres, silne mrozy, wyadowania atmosferyczne, sil-ne wiatry oraz masowe wystpowanie szkodni-kw lub chorb rolin i zwierzt. Zjawiska te mogwywoapowodzie,poary,suszeoraz epidemiechorbzakanychludzi,zwierzt i rolin. Natomiast zagroenia wynikajce z roz-woju cywilizacyjnego to katastrofy i awarie za-kadwprzemysowych,urzdzetechnicz-nych, instalacji technologicznych oraz rodkw transportu.Pomoc i ochrona w sytuacji wystpienia klski ywioowej mog by skuteczne tylko wwczas, gdy zostan zastosowane nadzwyczajne rodki podczas wspdziaania rnych organw i insty-tucjiorazspecjalistycznychsubiformacji dziaajcychpodjednolitymkierownictwem. W celu zapobieenia skutkom katastrof natural-nych lub awarii technicznych noszcych znamio-na klski ywioowej, a take w celu usunicia zaistniaych skutkw moe by wprowadzony stan klski ywioowej18.Wybranejednostkiorganizacyjnesizbroj-nychmogbyuywanewograniczonym zakresie, tylko wwczas, gdy uycie innych si i rodkw jest niewystarczajce lub niemoli-we.Wsytuacjizagroeniemilitarnychsiy zbrojneswykorzystywanejedyniewskraj-nychprzypadkach,niestanowipodstawo- wegorodkadziaaniawadzkrajowychlub wojewdzkich. kierowanie reagowaniem kryzysowymw Siach Powietrznych GrupaReagowaniaKryzysowegoDowdz-twa Si Powietrznych (GRK DSP) jest elemen-tem Systemu Zarzdzania Kryzysowego resor-tu obrony narodowej, utrzymywanym w goto-wocidodziaaniawDowdztwieSi Powietrznych,podlegymSztabowiKryzyso-wemu MON. W sytuacjach kryzysowych koor-dynujedziaaniazaangaowanychwichroz-wizaniejednostekorganizacyjnychSiPo-wietrznychorazelementwzarzdzania Za zorganizowanie Systemu Poszukiwania i Ratow-nictwa Lotniczego jest odpowiedzialny resort infra-struktury, natomiast za kierowanie akcj ratownicz w polskiej przestrzeni powietrznej oraz koordynowa-nie dziaalnoci si biorcych w niej udzia dyurny operacyjny Centrum operacji Powietrznych. Podczas prowadzenia akcji poszukiwawczo-ratowniczych siy i rodki si zbrojnych wspdziaaj z cywilnymi siami, wydzielonymizministerstw:sprawWewntrznych i Administracji, Zdrowia oraz Transportu.Kompetencje17 Na dzie 1 stycznia 2011 roku.18 Art. 2 ustawy z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klski ywioowej.30 przegld si powietrznych2011/06SZTUKA OPERACYJNA I TAKTYKA Skutecznie przeciwdziaakryzysowego resortu obrony narodowej wydzie-lonych przez Siy Powietrzne. Grupa Reagowania Kryzysowego Dowdztwa Si Powietrznych jest organem wykonawczym Do-wdcy Si Powietrznych, powoywanym do oceny zagroe, analizy zaistniaych sytuacji kryzyso-wych oraz przygotowania propozycji wariantw ichrozwizaniawzakresiedotyczcym Si Powietrznych, w celu wsparcia Dowdcy Si Powietrznych w zakresie zarzdzania i podejmo-waniadecyzji,zgodniezobowizujcymi wRzeczypospolitejPolskiejaktamiformalno-prawnymi19.GRK DSP koordynuje dziaania wydzielonych si i rodkw Si Powietrznych, majce na celu wspieranie struktur cywilnych w reagowaniu na pojawiajce si kryzysy pozamilitarne (wewntrz-ne) zgodnie z decyzj MON, a take reagowa-nie pastwa na zewntrzne kryzysy polityczno- -militarne.WSiachPowietrznychsorganizowane rwniegrupyoperacyjne(GO)orazzespoy operacyjne (ZO). Grupa Reagowania Kryzyso-wegoDowdztwaSiPowietrznychmaza zadanie:informowadowdcSiPowietrznych o zagroeniach mogcych prowadzi do powsta-nia sytuacji kryzysowych, a take wystpowa z wnioskiem o uruchomienie Grupy Reagowania Kryzysowego Dowdztwa Si Powietrznych, grup operacyjnych,zespowoperacyjnychoraz kierowniczejkadrypozostaychjednostekSi Powietrznych;zbiera i analizowa informacje o zagroe-niach i rozwoju sytuacji kryzysowej oraz warun-kach geograficznych i meteorologicznych w ob-szarze zainteresowania;planowa uycie wydzielonych si i rodkw Si Powietrznych zaangaowanych w rozwizy-wanie sytuacji kryzysowych zarwno w kraju, jak i za granic (fot. 4);planowa i koordynowa logistyczne wspar-cie jednostek wojskowych Si Powietrznych zaan-gaowanych do dziaa w procesie reagowania kryzysowego;planowa uycie wydzielonych si i rod-kw wojsk chemicznych oraz wojsk inynieryj-19InstrukcjafunkcjonowaniaGrupyReagowaniaKryzysowego Dowdztwa Si Powietrznych. sygn. DWLoP wew. 49/2007, s. 4.FOT. 3. JEDEN ZE RODKW TRANSPORTU POWIETRZNEgO samolot transportowy CAsA C-295mmArEK KoZyrAprzegld si powietrznych 312011/06nych, koordynowa dziaania w zakresie ochro-nyiobronyobiektwSiPowietrznychoraz opracowywakalkulacjefinansowewydzie- lanychsiirodkwSiPowietrznychzaan- gaowanychwrozwizywaniesytuacjikry- zysowych; przedstawia dowdcy SP wariantowe propo-zycje rozwiza sytuacji kryzysowych; ocenia sytuacj w rejonach objtych kryzy-semorazdokonywakalkulacjiczasowo- -przestrzennychifinansowych,zwizanych z przygotowaniem wydzielonych si i rodkw jed-nostek Si Powietrznych do dziaa w sytuacjach kryzysowych;opracowywa dokumenty decyzyjno-wyko-nawcze oraz meldunki sytuacyjne;realizowa inne przedsiwzicia, wynikaj-ce z biecej sytuacji kryzysowej20.PodsumowanieSiy Powietrzne wydzielay podlege siy i rodki do udziau w rnego rodzaju sytuacjach kryzyso-wych. Siy i rodki te byy zaangaowane we wszel-kiego rodzaju spotkania wysokiego szczebla, m.in. zabezpieczay obchody 60. rocznicy wyzwolenia obozukoncentracyjnegoAuschwitz-Birkenau w styczniu 2005 roku, nieformalne spotkanie mini-strw obrony pastw stron Organizacji Traktatu P-nocnoatlantyckiego w lutym 2009 roku oraz cen-tralne obchody 600. rocznicy bitwy pod Grunwal-dem w lipcu 2010 roku. Ze wzgldu na moliwo szybkiego i sprawne-go przerzucenia ludzi, sprztu oraz adunkw z po-moc humanitarn w dowolny obszar wiata Siy Powietrzne s najlepiej przygotowane i wyposao-ne do prowadzenia takich dziaa. Transport po-wietrzn