63

Płock – miasto stanowiące w skali średniowiecz-nego Mazowsza ośrodek o dużym znaczeniu admi-nistracyjnym i gospodarczym – jest dobrym przy-kładem dla zaprezentowania możliwości zastosowa-nia źródeł archeologicznych w studiach nad prze-strzenią miejską. Wynika to zarówno z historii mia-sta, jak i ze stanu badań. Źródła pisane i wyniki ba-dań archeologicznych dokumentują wyjątkowozłożony proces kształtowania się tego ośrodka. Roz-począł się on wraz z powstaniem w XI w. osady pod-grodowej, na której miejscu w 1237 r. lokowanomiasto. Około 1300 r. dokonano kolejnej lokacji,związanej z nowym rozmierzeniem miasta w bez-pośrednim sąsiedztwie starszego ośrodka i dezurba-nizacją terenu miasta pierwszej lokacji. Wreszcie popołowie XIV w. wraz z budową murów obronnychpołączono nowe miasto i część starszego w jedenorganizm, który w tej postaci dotrwał do XVIII-i XIX-wiecznych regulacji, zacierających w znacz-nej mierze przestrzenny kształt średniowiecznegomiasta1. Zrelacjonowane tu w skrócie przekształce-nia dokonywały się na stosunkowo niewielkim te-renie, co ułatwia porównawczą analizę danych ar-cheologicznych i umożliwia śledzenie interesującychnas zjawisk w długiej perspektywie czasowej2. Sto-

sunkowo niewielka liczba zachowanych źródeł pi-sanych, zwłaszcza dla okresu przed XVI w., z jed-nej strony predestynuje archeologię do odtworzenianieutrwalonych w dokumentach dziejów miasta,z drugiej zaś ogranicza możliwości weryfikacji hi-potez konstruowanych często wyłącznie na podsta-wie źródeł „kopalnych”3.

Niniejszy tekst jest prezentacją danych dotyczą-cych wyglądu i przemian przestrzeni publicznej śre-dniowiecznego Płocka uzyskanych dzięki analiziewyników badań archeologicznych. Jest to takżepróba ukazania na konkretnym przykładzie możli-wości interpretacyjnych i ograniczeń archeologiiw studiach nad przestrzenią miejską. Z szerokiegozakresu problematyki wiążącej się z przestrzenią pu-bliczną wybrano zagadnienia, w wypadku którychznaczenie analiz archeologicznych jest największe.Omówiono dane dotyczące rekonstrukcji pierwotnejtopografii terenu i jej wpływu na kształtowanie sięsieci komunikacyjnej miasta, poddano analizie in-formacje dotyczące wyglądu placów miejskich oraztechnik budowy nawierzchni ulic. Pokrótce przed-stawiono możliwe do uzyskania dane dotyczącemiejsca cmentarzy w strukturze miasta.

MACIEJ TRZECIECKI

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKAJAKO PRZEDMIOT BADAŃ ARCHEOLOGA

1 Obecny stan badań nad dziejami miasta zob. Kallas 2000.Podsumowanie wyników badań archeologicznych i próbyrekonstrukcji przemian kształtu przestrzennego Płocka mię-dzy XI i XVIII w.: Gołembnik 2002; Gołembnik, Trzeciec-ki 2002; Polak 2000; 2001; 2008, tam dalsza literatura.

2 Katalogowe zestawienie miejsc badań wykopaliskowychprowadzonych na terenie Płocka w latach 1956–1998 – zob.Gołębnik i in. 1998. Szczegółowe omówienie wyników ba-dań stanowisk datowanych na wczesne średniowiecze –Gołembnik, Trzeciecki 2002.

3 Kwestię źródeł pisanych do dziejów miasta omawia A.M.Stogowska (2000). Spośród niewielkiej liczby zachowanychdo naszych czasów ksiąg miejskich opracowano dotąd je-den tom Księgi Ławniczej (Księga…), wybór dokumentówmiejskich opublikowała S.M. Szacherska (Zbiór…).

64

Dotychczasowe rekonstrukcje rozwoju sieci ko-munikacyjnej miasta powstawały na podstawie ana-lizy obecnej topografii terenu konfrontowanej z da-nymi zawartymi w najstarszych zachowanych pla-nach Płocka, co owocowało stosunkowo dużą do-wolnością w rekonstrukcji zasięgu miasta po kolej-nych lokacjach oraz w proponowanym przebiegupierwotnej sieci drożnej (Cieśla 1957; Szafrański1983, s. 220–222, ryc. 185; Żebrowski 2000, s. 46–53, 57–59). Analiza danych pozyskanych w wyni-ku badań archeologicznych wnosi w ten obraz istotnekorekty (ryc. 1)4. Najbardziej rzucającą się w oczycechą pierwotnej topografii jest znacznie bardziej niżobecnie urozmaicona rzeźba powierzchni plateauwysoczyzny oraz ukształtowanie krawędzi skarpy,pociętej głębokimi erozyjnymi jarami odwadniają-cymi wysoczyznę. Do dziś zachował się jedynie jar,którego dnem biegnie ul. Mostowa. Jego rozmiaryi położenie w stosunku do krawędzi skarpy czyniłyzeń naturalną bramę prowadzącą do wnętrza wyso-czyzny. Spośród nieistniejących należy zwrócićuwagę na jar otaczający od wschodu kościół domi-nikanów oraz na jar biegnący pod obecną ul. Tea-tralną. Wyodrębniały one teren, na którym zlokali-zowano gród i ukształtowało się jego zaplecze osa-dnicze. Stanowiły naturalną barierę ograniczającąrozprzestrzenianie się osadnictwa wzdłuż krawędziskarpy. Miejscem najsilniej wyodrębnionym z wy-soczyzny jest Wzgórze Tumskie, na którym u schył-ku X w. wzniesiono gród. Umieszczono go tu z uwa-gi na naturalne walory obronne miejsca i możliwośćkontroli nad znacznym odcinkiem doliny Wisły sta-nowiącej wodny szlak handlowy o ponadregional-nym znaczeniu. Osadnictwo przedkolacyjne i mia-sto lokowane w 1237 r. zajmowały dogodny do za-siedlenia teren, przylegający do grodu od północyi rozciągający się między „jarem ul. Teatralnej” i ja-rem sąsiadującym z klasztorem dominikanów (ryc.1:A-B). Nieliczne są ślady osadnictwa na zachód od„jaru ul. Teatralnej”. Teren ten był niezbyt dogodnyosadniczo ze względu na podłoże sprzyjające two-rzeniu się zastoisk wodnych i stromy stok skarpy,utrudniający komunikację ze strefą doliny rzeki.Został on w całości zasiedlony dopiero po rozmie-rzeniu tu miasta drugiej lokacji (ryc. 1:C-D).

Układ sieci komunikacyjnej determinowany byłpołożeniem zespołu osadniczego na wysokiej kra-

wędzi doliny Wisły. W okresie przedkolacyjnymgłówna oś komunikacyjna, równoległa do wodne-go szlaku Wisły, biegła wzdłuż krawędzi wysoczy-zny, omijając od północy cypel, na którym znajdo-wał się gród. Przy niej skupiało się gęste osadnic-two podgrodzia oraz niewielkie skupisko osadniczepołożone na zachód od „jaru ul. Teatralnej” (ryc.1:A). Podobne znaczenie musiał mieć ciąg komu-nikacyjny prowadzący znad brzegu rzeki „jarem ul.Mostowej” na teren podgrodzia (Gołembnik 2002,s. 49–50). Układ ten w swoich zasadniczych ramachprzetrwał reorganizację osadnictwa związanąz pierwszą lokacją miasta w 1237 r. Stosunkowo nie-wielka ilość danych dotyczących rozplanowaniaXIII-wiecznego miasta uniemożliwia pełne odtwo-rzenie jego sieci drożnej (ryc. 1:B). Wydaje się, żeprzestrzeń nowo rozmierzonego miasta organizowałaulica wyznaczająca oś komunikacyjną między gro-dem i położonym na granicy miasta klasztorem do-minikanów (Polak 2001, s. 32–37; 2008, s. 229).Topografia terenu i przebieg równoległego do kra-wędzi skarpy szlaku komunikacyjnego zdetermino-wały też kształt przestrzenny miasta lokowanego ok.1300 r. (ryc. 1:C). Rozmierzono je na słabo dotądzasiedlonym terenie położonym na północny zachódod „jaru ul. Teatralnej”; wcześniej istniały tu jedy-nie: wspomniany już szlak tranzytowy i XIII-wiecz-na kolegiata św. Michała z niewielkim skupiskiemosadniczym. Analiza schematu rozmierzenia nowegomiasta wskazuje na umiejętność znalezienia kom-promisu między zasadami limitacji mierniczej a nie-sprzyjającymi warunkami topograficznymi (Polak2000, s. 49–55; 2001, s. 37–40). W szachownicowyukład miasta szlak wkomponowano w ten sposób,że przekraczał on jar na jego północnym, najwęż-szym odcinku, dalej biegł ul. Grodzką, przecinał poprzekątnej rynek i kierował się dalej na zachód ul.Dobrzyńską. Ulica Grodzka komunikowała takżerynek nowo lokowanego miasta z zamkiem powsta-łym w miejscu grodu na Wzgórzu Tumskim. Kole-giata św. Michała znalazła się w bloku zabudowysąsiadującym z południowym narożnikiem rynku.Najważniejszą zmianą w pierwotnej topografii tegoterenu były dokonane w połowie XIV w., w momen-cie budowy murów obronnych: poszerzenie miastaw kierunku północno-zachodnim, zasypanie „jaru ul.Teatralnej” oraz regulacja połączeń komunikacyj-nych między nowym miastem i włączoną w obrębmurów częścią miasta pierwszej lokacji (ryc. 1:D).

MACIEJ TRZECIECKI

PIERWOTNA TOPOGRAFIA, JEJ WPŁYW NA PLAN MIASTA I ORGANIZACJĘ KOMUNIKACJI

4 Omówienie podstaw źródłowych i metody analizy danychwykorzystanych przy rekonstrukcji pierwotnej topografiiterenu – zob. Gołembnik 2002, s. 58 i n.

65

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ...

Ryc.

1. P

rzem

iany

prz

estrz

enne

śre

dnio

wie

czne

go Pło

cka

na tl

e pi

erw

otne

j top

ogra

fii te

renu

: A –

2. p

oł. X

II w

., B

– 2

. poł

. XII

I w.,

C –

1. p

oł. X

IV w

., D

– X

VI w

.; 1

– „j

ar u

l. Te

atra

lnej

”;2

– „j

ar u

l. M

osto

wej

”; 3

– ja

r prz

y kl

aszt

orze

dom

inik

anów

; 4 –

gró

d/za

mek

z k

ated

rą; 5

–7 –

cm

enta

rzys

ka d

atow

ane

na o

kres

prz

edlo

kacy

jny;

8 –

kol

egia

ta ś

w. M

ichała

; 9 –

koś

ciół

św. D

omin

ika;

10

– ry

nek

mia

sta

pier

wsz

ej lo

kacj

i; 11

– ry

nek

mia

sta

drug

iej l

okac

ji; 1

2 –

kośc

iół ś

w. B

artło

mie

ja; 1

3 –

kośc

iół ś

w. T

rójc

y; 1

4 –

kośc

iół ś

w. D

ucha

; 15

– kośc

iół ś

w.

Leon

arda

i K

atar

zyny

; 16

– ka

plic

a św

. Krz

yża.

Leg

enda

: a –

obs

zar z

abud

owan

y; b

– k

ości

ół i

cmen

tarz

; c –

forty

fikac

je d

rew

nian

o-zi

emne

i m

urow

ane;

d –

prz

ebie

gw

ażni

ejsz

ych

ciąg

ów k

omun

ikac

yjny

ch. O

prac

. M. T

rzec

ieck

iFi

g. 1

. Rec

onst

ruct

ion

of p

rimae

val t

opog

raph

y an

d de

velo

pmen

t of m

edie

val Pło

ck: A

– 2

nd h

alf o

f 12th

cen

tury

; B –

2nd

hal

f of 1

3th c

entu

ry; C

– 1

st h

alf o

f 14th

cen

tury

; D –

16th

cen

tury

;1–

3 er

osiv

e go

rges

; 4 –

stro

ngho

ld/c

astle

with

cat

hedr

al c

hurc

h; 5

–7 –

cem

eter

ies

date

d to

pre

-loca

tion

perio

d; 8

– S

t Mic

hael

’s c

hurc

h; 9

– S

t Dom

inic

’s c

hurc

h; 1

0 –

mai

n sq

uare

of t

hefir

st c

harte

red

tow

n; 1

1 –

mai

n sq

uare

of t

he s

econ

d ch

arte

red

tow

n; 1

2 –

St B

arth

olom

ew’s

chu

rch;

13

– H

oly

Trin

ity c

hurc

h; 1

4 –

Hol

y Sp

irit c

hurc

h; 1

5 –

St L

eona

rd a

nd C

atha

rine’

sch

urch

; 16

– H

oly

Cro

ss c

hape

l; a

– bu

ilt-u

p ar

ea; b

– c

hurc

h an

d ce

met

ery;

c –

ear

th-w

oode

n or

bric

k de

fens

ive

wal

ls; d

– m

ain

rout

es

66

Znikoma jest nasza wiedza o wyglądzie i orga-nizacji przestrzeni rynku miasta pierwszej lokacji5.Podstawowych danych dostarczyły tu badania wy-kopaliskowe prowadzone w południowej i północ-nej części pl. Narutowicza oraz nadzory nad wyko-pami instalacyjnymi w tym rejonie (Gołembnik,Trzeciecki 2002, s. 75–81, 86–93). Najważniejszymustaleniem jest stwierdzenie, że procesowi lokacjitowarzyszyła zmiana organizacji przestrzeni – wy-tyczenie nowych ciągów komunikacyjnych i całko-wita rozbiórka starszej zabudowy (por. ryc. 1:A-B).Brak jednak podstaw do rekonstrukcji kształtu i roz-miarów placu rynkowego miasta pierwszej lokacji,choć przypuszczać można, że miał on charakter sze-rokiej ulicy targowej, wzdłuż której rozmierzonodziałki miejskie (Polak 2008, s. 229)6. Nie natrafio-no dotąd na relikty zabudowy w obrębie placu anina ślady utwardzenia jego nawierzchni. Wydaje się,że w okresie istnienia miasta pierwszej lokacji placów stanowił otwartą przestrzeń. Stała nawierzchniapojawiła się tu po połowie XIV w., gdy nie pełniłon już funkcji głównego placu miasta.

Znacznie więcej danych dostarczyły badania pro-wadzone w obrębie rynku miasta drugiej lokacji.Ograniczone były do nadzorów nad wykopami in-stalacyjnymi i pracami przy wymianie nawierzchnirynku prowadzonymi w latach 90. XX w. (Gołemb-nik, Polak 1997a; 1998; 1998a; Gołembnik i in.1998; Polak 2000, s. 55–58). Z wykopów biegną-cych wzdłuż pierzei rynku pozyskano dane dotyczą-ce stratygrafii warstw użytkowych placu. Bezpośre-dnio nad calcem zalegały tu grube pokłady mierz-wy charakteryzującej się szybkim tempem akumu-lacji. Na różnych poziomach natrafiano w nich narelikty konstrukcji drewnianych. Były to pojedyn-cze deski lub belki układane poziomo, orientowane

prostopadle względem pierzei. Niewielkie rozmia-ry wykopów uniemożliwiały jednoznaczną interpre-tację tych konstrukcji. Można przypuszczać, że sąto pozostałości drewnianych nawierzchni ciągów ko-munikacyjnych w obrębie placu. W południoweji centralnej części placu pokład mierzwy przykry-wały rozwleczone warstwy destrukcji zabudowydrewnianej. Omawiane warstwy i konstrukcje wy-datowano na okres między XIV i XVI w. Powyżejnich zalegała sekwencja piaszczystych niwelacjiz reliktowo zachowanymi brukami z drobnych oto-czaków, datowana na XVI–XVII w. Odmiennąsytuację odnotowano w północnej części rynku.Stwierdzono, że przed rozmierzeniem miasta znaj-dowało się tu bezodpływowe zastoisko wodne, którefunkcjonowało w obrębie placu aż do połowy XVI w.Po zasypaniu go podmokły teren ustabilizowano kil-koma rzędami pali dębowych, które stanowiły pod-stawę drewnianych budynków o bliżej nieokreślo-nej konstrukcji. Śladami tej zabudowy były warstwypożarowe z dużą ilością spalonego drewna, przepa-lonej gliny i cegieł.

W trakcie prac przy wymianie nawierzchni od-słonięto w południowej części rynku relikty rozebra-nego w XIX w. ratusza (ryc. 2:1). Ograniczony za-kres prac nie pozwolił na szczegółowe określeniechronologii kolejnych faz budowlanych (Polak 2000,s. 55–58). Udało się jedynie stwierdzić, że pierw-szym murowanym elementem ratusza była prosto-kątna budowla o wymiarach 7,25×9,4 m, wzniesio-na z cegły na kamiennym fundamencie, że sklepionąpiwnicą (ryc. 2:2). Najprawdopodobniej jest to re-likt murowanej wieży. Pośrednie dane dotyczącestratygrafii rejonu ratusza pozwalają ostrożnie da-tować wzniesienie tej budowli na okres najwcześniejpo połowie XIV w. Przed połową XVI w. rozebra-no ją do poziomu ziemi (pozostawiając częśćpodziemną) i na południe od niej wzniesiono nowybudynek murowany (ryc. 2:3). Miał on plan prosto-kąta o wymiarach 9,25×23,5 m, wzniesiono go nafundamentach wykonanych z kamieni narzutowych,mury części nadziemnej wykonano z cegły. Budy-nek był w całości podpiwniczony. Kondygnacja piw-niczna składała się z trzech pomieszczeń skomuni-kowanych przejściami pośrodku ścian działowychi przykrytych kolebkami poprzecznymi do dłuższejosi budynku. Do pomieszczenia południowo-wscho-dniego prowadziło bezpośrednie zejście z rynku,umieszczone w ścianie szczytowej. Terminus postquem budowy nowego ratusza wyznacza znalezio-ny w wypełnieniu pachy sklepienia piwnicy szeląg

MACIEJ TRZECIECKI

PLACE ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKA

5 Pominięto tu kwestię placu targowego osady przedlokacyj-nej. Wyniki badań prowadzonych w obrębie pl. Narutowi-cza wskazują, co prawda, na istnienie w centrum osady pod-grodowej niezabudowanego terenu (Gołembnik, Trzeciec-ki 2002, s. 86–93), jednak jego interpretacja nie jest jedno-znaczna.

6 Czytelny na XVIII-wiecznych planach miasta regularny,zbliżony do kwadratu plan Rynku Kanonicznego wedle czę-ści badaczy miał powstać już w momencie pierwszej loka-cji (Szacherska 1992, s. 176–177; Cędrowski 1993). Ukształ-tował się on jednak dopiero po pozbawieniu placu funkcjimiejskich. Jego północno-wschodnią granicę w połowie XIVw. wyznaczyły mury obronne dzielące na dwie części terendawnego miasta pierwszej lokacji, z kolei jego południo-wo-zachodnia granica powstała w XVI w., po włączeniuczęści placu w obręb kurii biskupiej (por. ryc. 1:B-D).

67

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ...

Ryc. 2. Ratusz płocki: 1 – relikty budynku odsłonięte w trakcie badań archeologicznych; 2 – faza I budowy (schyłekXIV–XV w.); 3 – faza II budowy (połowa XVI w.); 4 – faza III budowy (początek XVII w.); 5 – rynek i ratusz na akwareli

A. Karszowieckiego z 1813 r.; 6 – rekonstrukcja bryły ratusza wg Z. Polaka. Oprac. M. TrzecieckiFig. 2. Relics of the town hall uncovered during excavations (1) and building phases: I – end of the 14th century (2); II – half

of the 16th century (3); III – beginning of the 17th century (4); market square and town hall on aquarelle paintingby A. Karszowiecki, 1813 (5); reconstruction of the town hall by Z. Polak (6)

68

nie północno-zachodniej wykonano nowe zejście dopiwnicy (ryc. 2:4).

Pomimo ograniczonego zakresu prac dokonanew obrębie rynku rejestracje umożliwiają prześledze-nie zmian w organizacji jego przestrzeni i kształciezabudowy śródrynkowej. Rynek rozmierzono na pla-nie prostokąta o proporcji boków równej 2:17. Blokzabudowy sąsiadujący z południowym narożnikiemplacu zajmowała XIII-wieczna kolegiata św. Micha-ła, która do połowy XIV w. pełniła funkcję kościo-ła parafialnego miasta. Po 1356 r. funkcję tę przejąłnowo wybudowany kościół św. Bartłomieja (Nowo-wiejski 1930, s. 492–493), ulokowany w bloku za-budowy sąsiadującym z zachodnim narożnikiem ryn-ku. Stosunkowo szybko na wszystkich działkachw blokach przyrynkowych wzniesiono drewnianebudynki frontowe. Nie pozyskano wielu danychpozwalających określić charakter zagospodarowaniaplacu w pierwszych dekadach istnienia miasta. Wie-my, że w północnej części rynku znajdował się spo-rych rozmiarów naturalny staw utrzymywany aż doXVI w. Zbierał on wodę deszczową spływającą ul.Bielską, Grodzką i Sukienniczą z wyżej położonychczęści miasta i stanowił naturalny rezerwuar wodyw razie pożaru oraz poidło dla spędzanego na targibydła. Funkcję placu jako miejsca handlu bydłempoświadczają wspomniane wyżej pokłady mierzwyszybko przyrastające w ciągu XIV w. W 1. poł.XIV w. rynek nie miał jeszcze stałej nawierzchni.

Pozostawienie naturalnego zbiornika wodnegow obrębie rynku wymusiło lokalizację zabudowyśródrynkowej w południowej części placu. Jej naj-ważniejszym elementem był ratusz. W źródłach pi-sanych jego istnienie poświadczone jest dla począt-ku XV w. (Zbiór…, 18), choć historycy zgodnieprzesuwają datę jego budowy na wiek XIV (Żebrow-ski 2000, s. 75–76; Sołtysiak 1981, s. 4–5; zob. tak-że Polak 2000, s. 57). Wyniki badań archeologicz-nych nie zaprzeczają temu datowaniu. Pierwsząmurowaną budowlę, być może w formie wieży,wzniesiono tu najwcześniej po połowie XIV w. Niemożna wykluczyć, że towarzyszył jej drewnianybudynek pełniący funkcję siedziby władz miejskich.Wokół ratusza umieszczono niezbędne urządzeniatargowe – wymienione w wydanym w 1435 r. po-twierdzeniu przywileju lokacyjnego jatki rzeźnickie,sukiennicze, szewskie i kramarskie (Zbiór…, 122) –oraz postrzygalnię, poświadczoną dopiero w 1495 r.(Zbiór…, 265). Jedynymi zachowanymi śladami tej

zabudowy są rozwleczone warstwy destrukcji bu-dynków drewnianych, stąd też możemy określić je-dynie jej zasięg. Najwcześniej po połowie XIV w.wykonano pierwsze nawierzchnie drewniane wyzna-czające ciągi komunikacyjne wzdłuż pierzei rynku.Od schyłku XV w. w blokach przyrynkowych za-częły pojawiać się murowane kamienice.

Znaczącym przekształceniom uległ rynek w XVI w.Wiązało się to przede wszystkim z budową nowegomurowanego ratusza. Jego plan odtworzono na pod-stawie badań wykopaliskowych, a wygląd znamy je-dynie z akwareli Andrzeja Karszowieckiego, wyko-nanej w 1813 r. (Czarnecki 1989, nr 6; Polak 2000, s.56–57, ryc. 4–5). Był to budynek trzykondygnacyj-ny (łącznie z piwnicami), murowany do wysokościparteru, z jednym piętrem w konstrukcji szkieletowej,kryty dwuspadowym dachem. Od północnego zacho-du łączyła się z nim niewysoka murowana wieża, udołu na planie prostokąta, w górnej części – ośmio-boku. W południowo-wschodniej elewacji szczytowejratusza znajdowało się wejście na parter i osobne zej-ście do piwnicy. Do północno-wschodniej ściany bu-dynku przylegała dobudówka o szkieletowej kon-strukcji przyziemia i drewnianej galeryjce tworzącejpiętro (ryc. 2:5–6). Około połowy XVI w. zreorgani-zowano zabudowę środka placu. Otoczenie nowowybudowanego ratusza wybrukowano, zasypano staww północno-wschodniej części placu, teren umocnio-no palowaniem i ulokowano tam zabudowę drew-nianą, najpewniej nowe jatki i kramy. Podobnie jak zpoprzedniego, także i z tego okresu nie zachowały siężadne czytelne ślady budynków, a ich obecność po-świadczają omówione wyżej warstwy pożarowe.Drewnianą nawierzchnię ciągów komunikacyjnychwzdłuż pierzei rynku zastąpiono brukami układany-mi z drobnych otoczaków na piaskowej podsypce.Wzniesienie nowego ratusza i reorganizacja zabudo-wy placu wiązały się zapewne z większymi możli-wościami inwestycyjnymi miasta, ale także ze zwięk-szonymi potrzebami, które pośrednio poświadczająuzyskiwane w latach 20. i 30. XVI w. królewskie zez-wolenia na budowę nowych jatek i kramów (Zbiór…,347, 372, 382). Zabudowa śródrynkowa ulegała stop-niowej destrukcji w XVII w. Już w 1616 r., po wiel-kim pożarze miasta, lustratorzy wspominali, że „pie-karze, szewcy, prasołowie płacą jateczne, chocia ja-tek nie mają” (Lustracje… s. 58; także Nowowiejski1930, s. 102). Kolejne zniszczenia przyniosły zapewnelata „potopu” oraz wojny północnej. Na najstarszymplanie Płocka widzimy pozbawiony zabudowy rynekz ratuszem w części południowo-wschodniej (Nowo-wiejski 1930, ryc. 56). Budynek ratusza został roze-brany w 1817 r. (Sołtysiak 1981, s. 7).

MACIEJ TRZECIECKI

7 Kwestie dotyczące zasad parcelacji i miar stosowanych przyrozmierzeniu miasta szczegółowo omawia Z. Polak (2000,s. 49–52; 2001, s. 37–38).

69

W odtwarzaniu technik budowy nawierzchni ulicmiasta największe znaczenie mają badania archeo-logiczne. Źródła pisane są bowiem w tym względziewyjątkowo lakoniczne. Dysponujemy jedynie kilko-ma wzmiankami o istnieniu nawierzchni brukowa-nych. Pierwsza z nich pochodzi z 1442 r., kiedy tokapituła katedry płockiej nakazała położenie brukuna Rynku Kanonicznym (Żebrowski 2000, s. 82). Zeschyłku XV w. pochodzi testament Anny, wdowy poWojciechu brukarzu, pośrednio poświadczający obe-cność w mieście specjalistów od wykonywania ka-miennych nawierzchni ulic (Zbiór..., 255). Z zapisuw kontrakcie na budowę wodociągów zawartymw 1534 r. przez miasto z rurmistrzem MikołajemŁuszczkiem możemy wnioskować, że brukowanenawierzchnie miał rynek oraz dwie główne ulice –Grodzka i Dobrzyńska (Zbiór..., 397). W sporządzo-nym w 1603 r. opisie Płocka Wawrzyniec Wszereczwspomina, że w mieście „dziedzińce, bramy, wej-ścia, ulice i place wybrukowane” (cyt. za Nowowiej-ski 1930, s. 128). Wreszcie w 1616 r. sejm zezwoliłradzie miasta pobierać od furmanów i kupców opłatępół grosza, przeznaczoną na stałą konserwację bru-kowanych nawierzchni ulic (Nowowiejski 1930,s. 102).

Dane archeologiczne pozyskano przede wszyst-kim podczas nadzorów nad wąskoprzestrzennymiwykopami instalacyjnymi w świetle głównych ulicStarego Miasta, jedynie w kilku wypadkach na-wierzchnie ulic i placów rozpoznano w toku badaństacjonarnych. Informacje te mają ograniczoną war-tość dla szczegółowych studiów, pozwalają jednakorientacyjnie określić rodzaje stosowanych na-wierzchni i ich datowanie.

Do tej pory nie stwierdzono obecności stałychnawierzchni ulic w obrębie osady przedlokacyjneji miasta pierwszej lokacji. W trakcie badań wyko-paliskowych w południowej części pl. Narutowicza,w nawarstwieniach datowanych na 1. ćwierć XIII w.,zadokumentowano ślady ciągu komunikacyjnegobiegnącego na osi wschód–zachód, manifestujące-go się odciskami kół wozów czytelnymi w stropiewarstwy spiaszczonego humusu. Sytuacja ta niezmieniła się po pierwszej lokacji miasta. Użytkowa-nie placu rynkowego w 2. poł. XIII i w początkachXIV w. poświadczają jedynie trudne do rozwarstwie-nia pokłady wolno narastającego humusu (Gołemb-nik i in. 1997; Gołembnik, Trzeciecki 2002, s. 91–92). Podobną sytuację odnotowano dla ulic i rynkumiasta rozmierzonego ok. 1300 r. Pierwsze stałenawierzchnie pojawiają się tu po połowie XIV w.

i można wśród nich wyróżnić trzy podstawowe typykonstrukcji.

Pierwszy z nich to lekka nawierzchnia wykona-na z faszyny, drobnych gałęzi, kawałków desek.W trakcie nadzorów na ul. Bielskiej zadokumento-wano kilka poziomów tego rodzaju nawierzchni, kła-dzionych między połową XIV a połową XV w. Każ-dorazowo moszczenie układane było na piaskowejpodsypce i składało się z trzech warstw, także prze-sypanych piaskiem. Najniższą tworzyły pęki faszy-ny, powyżej układano faszynę i gałęzie, na wierz-chu płaty kory drzewnej i wióry (Gołembnik, Polak1998b; Polak 2000, s. 74). Analogiczne nawierzch-nie, słabo czytelne w profilach wykopów, zarejestro-wano także w ul. Synagogalnej (dawnej Żydowskiej)i Piekarskiej, gdzie datować je możemy ogólnie naokres między połową XIV a połową XV w. (Gołemb-nik 1994; Gołembnik i in. 2000). Najprawdopodob-niej tak też można interpretować skupiska gałęzii niewielkich kawałków drewna w najstarszych war-stwach użytkowych ul. Grodzkiej, datowanych przedpołową XIV w. (Cędrowski 1994).

Kolejny typ to moszczenie z desek układanychna legarach. Najlepiej rozpoznano je podczas badańwykopaliskowych w bloku zabudowy między ul.Grodzką i Małachowskiego (Gołembnik, Polak2000; Polak 2000, s. 74). W ich trakcie ustalonoprzebieg ulicy zatylnej wytyczonej po połowieXV w. na zapleczu południowo-wschodniego blokuzabudowy przyrynkowej. Nawierzchnię ulicy odsło-nięto na długości ok. 10 m. Miała ona szerokość ok.6 m. Równolegle do osi ulicy, bezpośrednio na po-ziomie gruntu, ułożono cztery rzędy kantówek – le-garów – zależnie od ukształtowania terenu stabili-zowanych krótkimi poprzecznymi podkładami. Prze-strzeń między legarami wypełniono warstwą wiórówi kory drzewnej. Właściwą nawierzchnię stanowiłydwa rzędy starannie dopasowanych desek sosno-wych, układanych prostopadle do przebiegu legarów,bez dodatkowych mocowań. Ulica funkcjonowaław tym miejscu do połowy XVI w., po czym zostałaprzesunięta w kierunku południowo-wschodnim,w rejon dzisiejszej ul. Koziej. Identyczną nawierzch-nią nakryto nieistniejącą dziś uliczkę poprzeczną,biegnącą na zapleczu północno-zachodniego blokuzabudowy przyrynkowej, również wytyczoną w XVw. Analogiczną technikę zastosowano podczas bu-dowy drewnianej nawierzchni ul. Grodzkiej, przyczym tu deski zastąpiono sosnowymi półokrąglaka-mi układanymi na dębowych legarach – kantówkachlub okrąglakach. W trakcie nadzorów na ul. Grodz-

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ...

NAWIERZCHNIE ULIC I PLACÓW

70

kiej w profilach odkryto dwa poziomy tak wykona-nej nawierzchni, datowane na 2. poł. XIV i 2. poł.XV w. Starszy z nich zachowany był reliktowo.Młodszy poziom moszczenia zarejestrowano w pro-filach na odcinku o łącznej długości prawie 100 m,w kilku miejscach możliwe było też zadokumento-wanie go w planie i rozpoznanie szczegółów kon-strukcji (Cędrowski 1994). Słabo zachowane relik-ty podobnego moszczenia znaleziono też w ul. Biel-skiej, w pobliżu jej wylotu na rynek. Zostało onowykonane po połowie XV w. i zastąpiło omówionewyżej moszczenie z faszyny (Gołembnik, Polak1998b). Czytelne ślady moszczeń z desek, prawdo-podobnie kładzionych na legarach, zarejestrowanow profilach wykopów instalacyjnych w ul. Piekarskieji Jerozolimskiej. Datować je możemy ogólnie na 2.poł. XV w. (Gołembnik 1994; Gołembnik, Kołodziej-ski 2000). Powyżej wspomniano już o trudnych dojednoznacznej interpretacji i precyzyjnego datowaniaśladach drewnianych nawierzchni odsłanianychwzdłuż frontowych pierzei bloków przyrynkowych.

Ostatnim typem nawierzchni stosowanym w śred-niowiecznym Płocku był bruk kamienny. Najstarszebruki odsłonięto w trakcie badań w południowejczęści pl. Narutowicza, w obrębie dawnego RynkuKanonicznego. Datować je można na okres po po-łowie XIV w. Bruk wykonano z drobnych i średnichotoczaków granitowych układanych luźno na war-stwie podsypki piasku (Gołembnik i in. 1997; Go-łembnik, Trzeciecki 2002, s. 92–93). Analogiczniekonstruowane były bruki odkrywane w innych czę-ściach miasta, przy czym zaznaczyć trzeba, że po-jawiły się tam one dopiero w XVI w. Tak datowanajest brukowana nawierzchnia ul. Grodzkiej, wyko-nana z drobnych otoczaków układanych częściowona podsypce piasku, częściowo bezpośrednio nawarstwie użytkowej ulicy. W wykopach instalacyj-nych na rynku rejestrowano głównie sekwencjęwarstw piaszczystych podsypek z zachowanymi po-jedynczymi kamieniami lub niewielkimi skupiska-mi otoczaków. Podobnie manifestowały się śladybrukowanych nawierzchni ul. Synagogalnej i Piekar-skiej (Gołembnik 1994; Gołembnik i in. 2000). Ob-serwacje te wskazują, że podczas kolejnych naprawulic w ciągu XVI i XVII w. stare bruki przekładanona nowe warstwy podsypek.

Porównanie datowania sekwencji stratygraficz-nych i konstrukcji odsłanianych w obrębie ulic poz-wala odtworzyć chronologię przemian wyglądu na-wierzchni ulic i placów miasta w okresie od XIV dopoczątków XVII w. (ryc. 3). Obecnie wydaje siępewne, że do połowy XIV w. na większości ulic niefunkcjonowały ciągi komunikacyjne o stałych na-

wierzchniach. Wyjątek mogą stanowić jedynie śladyfaszyny rejestrowane w najstarszej warstwie użyt-kowej ul. Grodzkiej, o ile ich interpretacja jest po-prawna. Pierwsze stałe nawierzchnie rejestrujemydopiero w poziomach stratygraficznych datowanychna okres po połowie XIV w. (ryc. 3:A). W tym okre-sie solidną nawierzchnię drewnianą zyskała jedynieulica Grodzka. Wynikało to zapewne z jej znacze-nia – wraz z ul. Dobrzyńską stanowiła wewnątrz-miejski odcinek tranzytowego szlaku wschód–za-chód, ponadto łączyła rynek miasta z Rynkiem Ka-nonicznym, a za jego pośrednictwem z zamkiem. Nieprowadzono dotąd badań w obrębie ul. Dobrzyń-skiej, pod względem znaczenia tranzytowego porów-nywalnej z Grodzką, nie możemy więc stwierdzić,czy zyskała ona równie solidną nawierzchnię. Ostat-nia ulica „bramna” – Bielska – otrzymała lekką na-wierzchnię z faszyny, podobnie jak drugorzędne ul.Piekarska i Żydowska. Brak informacji dotyczącychul. Sukienniczej i św. Michała. Nie do końca czy-telny jest moment pojawienia się i przebieg drew-nianych nawierzchni na rynku. Można przyjąć, żeułożono je w tym samym czasie, co na ul. Grodz-kiej, i że wyznaczały ciągi komunikacyjne wzdłużpierzei zabudowy. Po połowie XIV w. brukowanąnawierzchnię zyskał Rynek Kanoniczny, przy czymnależy zaznaczyć, że była to najpewniej inwestycjakapituły katedry płockiej.

Kolejna akcja budowlana nastąpiła po połowieXV w. (ryc. 3:B). Jej zakres i zastosowanie jednejtechniki konstrukcji nawierzchni wskazują na inicja-tywę władz miasta. W trakcie prac położono drew-niane nawierzchnie na ul. Grodzkiej (wtórnie wy-korzystując elementy starszego moszczenia), Biel-skiej, Piekarskiej, zapewne także św. Michała orazna trzech bezimiennych uliczkach, z których jednałączyła rynek z ul. Żydowską, a dwie pozostałe zo-stały dopiero w tym czasie wytyczone na zapleczuparcel położonych w krótszych bokach rynku. Na ul.Żydowskiej pozostała dotychczasowa nawierzchniaz faszyny. W obrębie rynku nadal funkcjonowałydrewniane moszczenia, a jedynym placem wybru-kowanym pozostawał Rynek Kanoniczny. Przepro-wadzone prace niewątpliwie przyczyniły się dousprawnienia komunikacji, a co ważniejsze – nada-ły publicznej przestrzeni miasta jednolity wygląd.

Najszerzej zakrojone prace mające na celu po-prawę stanu ulic przeprowadzono około połowy XVIw. (ryc. 3:C). Po budowie murowanego ratusza za-gospodarowano pustą dotąd północno-zachodniączęść rynku, przenosząc tam większość urządzeńtargowych, i położono bruki wokół ratusza i wzdłużpierzei bloków przyrynkowych. Brukowane na-

MACIEJ TRZECIECKI

71

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ...

Ryc. 3. Przemiany nawierzchni ulic i placów średniowiecznego Płocka: A – 2. poł. XIV w.; B – 2. poł. XV w.;C – 2. poł. XVI w.; a – faszyna; b – nawierzchnie drewniane; c – bruki; d – obszary nierozpoznane. Oprac. M. TrzecieckiFig. 3. Changes of streets and squares surfaces in medieval Płock: A – 2nd half of the 14th century; B – 2nd half of the 15th

century; C – 2nd half of the 16th century; a – fascine; b – planks; c – stone pavements; d – areas uninvestigated

72

wierzchnie zyskały ulice: Grodzka, Bielska, św.Michała, Piekarska i Żydowska, a można też zało-żyć, że również nieprzebadane dotąd ul. Dobrzyń-ska i Sukiennicza. Drewniane nawierzchnie pozo-stały jedynie na podrzędnej uliczce na zapleczu pół-nocno-zachodniej pierzei rynku i na uliczce łączą-cej rynek z ul. Żydowską. Sekwencje warstw pia-skowych podsypek dokumentowane na przebada-

nych ulicach wskazują, że przynajmniej do połowyXVII w. dbano o jakość nawierzchni, sukcesywnieprzekładając bruki. Starania władz miasta o jakośćnawierzchni dokumentują także źródła pisane – zo-bowiązanie do naprawy na koszt miasta bruków zni-szczonych przy budowie wodociągów oraz staraniao uzyskanie stałych dochodów przeznaczonych nabieżące naprawy bruków.

Cmentarze średniowiecznego Płocka nie były do-tąd przedmiotem szerzej zakrojonych badań. Miejscate pozostają bądź nieprzebadane, bądź rozpoznawa-ne wyrywkowo, przede wszystkim w trakcie nadzo-rów nad wykopami kanalizacyjnymi. Nieliczne prze-badano podczas stacjonarnych badań wykopalisko-wych. Wyniki tych prac nie zostały dotąd opubliko-wane, dostępne są w maszynopisach lub w formiekrótkich komunikatów. Jedynie incydentalnie wyko-nywano analizy antropologiczne. Niemniej wyniki do-tychczasowych badań wydłużają listę miejsc pochów-ku znanych ze źródeł pisanych i pozwalają na przy-najmniej ramowe określenie ich chronologii.

Na XI w. datowane są początki cmentarza funk-cjonującego na terenie osady podgrodowej (por. ryc.1:A). Zlokalizowany był on w jej północnej części,u zbiegu dzisiejszych ul. Tumskiej i Kościuszki,a rozpoznawano go w trakcie nadzorów nad kolej-nymi wykopami instalacyjnymi. Wyrywkowy cha-rakter dokonywanych rejestracji utrudnia wiarygod-ne określenie datowania. Pierwsze groby pojawiłysię tu przed końcem XI w., cmentarz zlikwidowanonajwcześniej podczas prac poprzedzających lokacjęmiasta w 1237 r., najpóźniej zaś – podczas budowymurów obronnych w połowie XIV w. (Gołembnik2002, s. 58–59; Gołembnik, Trzeciecki 2002, s. 68–70). Układ pochówków i brak wyposażenia wska-zuje na przykościelny charakter cmentarza, nie wie-my jednak, z którą z fundacji kościelnych odnoszo-nych do okresu przedkolacyjnego należy go łączyć8.Kolejny cmentarz znajdował się w południowej czę-ści podgrodzia. Na podstawie dokonanych rejestra-cji można jedynie stwierdzić, że funkcjonował onw XII w. i prawdopodobnie został zlikwidowanyw czasie pierwszej lokacji miasta (Gołembnik, Trze-

ciecki 2002, s. 98). Także i on był związany z nie-znaną budowlą sakralną9. Z okresem przedkolacyj-nym można wiązać także cmentarzysko położone napołudnie od kolegiaty św. Michała, wstępnie dato-wane na XII–XIII w. Cmentarz ten również ma cha-rakter przykościelny, jednak jego związek z wznie-sioną na początku XIII w. kolegiatą nie jest jasny(Gołembnik 2002, s. 42–43). Badania prowadzonew bezpośrednim otoczeniu kościoła św. Michaławskazują bowiem, że najstarsze pochówki możnadatować tam na okres już po budowie kolegiaty(Szafrański 1966, s. 12–13; Makowski 1985; 1986,s. 172). Z istnieniem miasta pierwszej lokacji zwią-zany jest cmentarz przy fundowanym w latach 30.XIII w. kościele dominikanów. Został on rozpozna-ny w toku badań wykopaliskowych w 1957 r.Z wstępnych sprawozdań wiemy jedynie, że użyt-kowanie cmentarza datować można na okres od XIIIdo XVI w. (Gąssowski 1958, s. 15–16).

Równie skromna jest nasza wiedza o cmentarzachfunkcjonujących w XIV-XVI w. w obrębie miastalokowanego ok. 1300 r. (por. ryc. 1:C-D). W począt-kowym okresie po lokacji miasta nadal istniał cmen-tarz przy kolegiacie św. Michała, pełniącej funkcjękościoła parafialnego. Po połowie XIV w. wrazz budową nowego kościoła farnego założono tamtakże cmentarz. Wiadomości o nim czerpiemy jedy-nie ze źródeł pisanych (Zbiór..., 411; Nowowiejski1930, s. 503, 507), rejon kościoła św. Bartłomiejabowiem nie był dotąd przedmiotem badań. Cmen-tarz przy kolegiacie św. Michała funkcjonował jed-nak nadal, choć badania archeologiczne wskazują nastopniowe ograniczanie jego zasięgu, zwłaszczaw części sąsiadującej z kościołem od południa, gdziepo połowie XIV w. rozmierzono działki miejskie,które w ciągu XV i XVI w. przechodziły na własnośćkanoników katedry płockiej (Cędrowski 1993). Naj-młodsze, prawdopodobnie już XVIII-wieczne po-

CMENTARZE

8 Zdaniem A. Gołembnika cmentarz ów funkcjonował przykościele św. Leonarda, którego fundacja odnoszona jestprzez historyków do schyłku XI w. (Gołembnik 2002, s. 59).Z kolei Z. Polak wskazuje na możliwość lokalizacji tuwzmiankowanej m.in. w dokumencie lokacyjnym kolegia-ty NMP (Polak 2008, s. 227–228). Na obecnym etapie ba-dań kwestia ta musi pozostać nierozstrzygnięta.

9 A. Gołembnik w tym rejonie lokalizuje wspomnianą wyżejkolegiatę NMP, do tej hipotezy przychylał się także począt-kowo Z. Polak (Gołembnik 2002, s. 58; Polak 2001, s. 32).

MACIEJ TRZECIECKI

73

chówki odkryto jedynie przy północnej ścianie ko-legiaty (Szafrański 1966, s. s. 12–13). Niewiele wie-my o cmentarzu funkcjonującym przy sąsiadującymz kolegiatą kościele św. Trójcy (Nowowiejski 1930,s. 573–574). Dysponujemy jedynie informacjamio znacznych ilościach szczątków ludzkich znajdo-wanych podczas prowadzonych na tym terenie pracrozbiórkowych (Bereźnicki 1959). Jedynym w miarędobrze rozpoznanym miejscem pochówku pozosta-je cmentarz przy kościele szpitalnym św. Ducha,położonym przy Bramie Bielskiej. W trakcie badańwykopaliskowych prowadzonych tam w 1996 r. prze-

badano niewielki wycinek cmentarza przykościelne-go datowanego na XVI–XVIII w., silnie zniszczone-go XIX-wiecznymi pracami budowlanymi (Gołemb-nik, Polak 1997; Polak 2000, s. 78–80). Źródła pisa-ne informują nas ponadto o istnieniu cmentarzy przypołożonych na przedmieściach kościołach św. Leo-narda i Katarzyny, św. Filipa i Jakuba oraz św. Krzy-ża (Nowowiejski 1930, s. 597, 608–609). Nie udałosię dotąd zlokalizować istniejącego w XVI w. cmen-tarza żydowskiego, założonego w specjalnie nabytymprzez gminę ogrodzie na jednym z przedmieść Płoc-ka (Zbiór..., 677, 688, 705, 726).

LITERATURA

ŹRÓDŁAKsięga…

Księga Ławnicza miasta Płocka 1489–1517, wyd.D. Poppe, Płock 1995.

Lustracje…Lustracje województwa płockiego, wyd. S.M. Sza-cherska, A. Sucheni-Grabowska, Warszawa 1984.

Zbiór...Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka, wyd.S.M. Szacherska, t. 1: 1065–1495, Warszawa 1975,t. 2: 1495–1586, Warszawa 1987.

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ...

PODSUMOWANIE

Skrótowo z konieczności przedstawione źródłaarcheologiczne i próby interpretacji faktów ustala-nych w trakcie badań pozwalają oszacować rolę ar-cheologii w rekonstruowaniu przestrzeni publicznejśredniowiecznego miasta. Z pozoru wydaje się onatrudna do przecenienia. Specyfika miasta jako sta-nowiska wielowarstwowego i wypracowane przezarcheologię metody analiz przestrzennych w połą-czeniu z możliwościami uzyskiwania dat tzw. bez-względnych otwierają przed archeologią miast polabadań niedostępne dla studiów stricte historycznych,zwłaszcza w sytuacji braku lub niewielkiego zaso-bu źródeł pisanych. Pamiętać jednak należy o kilkupodstawowych ograniczeniach.

Charakter badań w miastach sprawia, że z regu-ły dysponujemy informacjami zebranymi z niewiel-kich w skali ośrodka wycinków, a proces pozyski-wania i opracowywania danych mierzyć należyw dekadach. Sytuacja, w której archeolog ma moż-liwość systematycznego przebadania całej infra-struktury średniowiecznego miasta, jest zjawiskiemwyjątkowym. Duże znaczenie ma też sposób prowa-dzenia badań. W omawianych powyżej zagadnie-niach dotyczących przestrzeni placów miejskich czyrodzajów nawierzchni ulic podstawowego zasobu in-formacji dostarczyły rejestracje dokonywane pod-czas nadzorów nad wykopami liniowymi. W trak-cie tego rodzaju prac możliwości badawcze archeo-

loga ograniczone są zwykle do niezbędnego mini-mum. Jedynie od determinacji i merytorycznegoprzygotowania badacza zależy ilość i jakość pozy-skanych w ten sposób danych. Osobnym zagadnie-niem jest kwestia opracowania i opublikowaniawyników badań, a także konsekwentnej politykikonserwatorskiej, która winna być ukierunkowanana archiwizowanie danych oraz określanie i egze-kwowanie przestrzegania odpowiednich standardówprowadzenia prac.

Równie istotne są ograniczenia wynikające z sa-mej metodyki archeologii miast. Poza zasięgiemmożliwości interpretacyjnych archeologii pozosta-je historia „wydarzeniowa”, czytelna w dokumen-tach. Większość dziedzin aktywności mieszkańcówśredniowiecznego miasta pozostaje dla archeologiinieuchwytna i tu źródła pisane są nie do zastąpie-nia. Wyniki analiz archeologicznych pozwalająprzede wszystkim osadzić ową aktywność w dobrzezdefiniowanej przestrzeni, stanowiąc niezbędne uzu-pełnienie informacji zawartych w dokumentach.Miasto średniowieczne winno być więc przedmio-tem badań interdyscyplinarnych. Jest to z pozoruoczywiste, w praktyce jednak trudne do realizacji,wymaga bowiem współpracy historyka i archeolo-ga przede wszystkim na etapie formułowania pytań,konfrontowania wyników badań, a wreszcie próbbudowania obrazu miasta uwzględniającego różnekategorie źródeł i metody analiz.

74

MACIEJ TRZECIECKI

OPRACOWANIA

Bereźnicki J.1959 Sprawozdanie dotyczące rozeznania i pomiarów re-

liktów murów fundamentowych ujawnionych w cza-sie prac budowlanych przy ulicy Piekarskiej w Płoc-ku, maszynopis w Archiwum Wojewódzkiego Urzę-du Ochrony Zabytków (dalej WUOZ) w Płocku.

Cędrowski R.1993 Badania archeologiczne Starego Miasta w Płocku

w latach 1985 – 1990. Katalog stanowisk, maszy-nopis w Archiwum WUOZ w Płocku.

1994 Nadzór archeologiczny nad wykopami wodociągo-wymi i kanalizacyjnymi przeprowadzony w XI 1993– V 1994 r. Płock – plac G. Narutowicza, ulicaGrodzka, Stary Rynek. P.S.M. stanowisko 39, ma-szynopis w Archiwum WUOZ w Płocku.

Cieśla R.1957 Płock – powstanie i rozwój miasta, Notatki Płoc-

kie, nr 3–4, s. 3–14.Czarnecki B.

1989 Ikonografia Płocka w malarstwie, rysunku i grafi-ce do roku 1939, t. 1: Katalog zbiorów Muzeum Ma-zowieckiego w Płocku, Płock.

Gąssowski J.1958 Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych

w Płocku w roku 1957, Notatki Płockie, nr 7, s. 9–16.

Gołembnik A.1994 Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzo-

nych przez Zespół Archeologiczno-Konserwatorskina stanowiskach: PSM 40, 42, 43, maszynopisw Archiwum WUOZ w Płocku.

2002 Rozwój przestrzenny wczesnośredniowiecznegoPłocka – gród, osada, miasto, w: A. Gołembnik(red.), Wczesnośredniowieczny Płock, Warszawa,s. 7–66.

Gołembnik A., Kołodziejski D.2000 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przepro-

wadzonego wiosną 2000 r. na stanowisku PSM 89– Płock, ul. Jerozolimska, maszynopis w ArchiwumWUOZ w Płocku.

Gołembnik A., Kołodziejski D., Trzeciecki M.2000 Wstępne sprawozdanie z nadzoru archeologiczne-

go nad pracami ziemnymi na stanowisku PSM 91– Płock, ul. Synagogalna – przeprowadzonego la-tem 2000 r., maszynopis w Archiwum WUOZw Płocku.

Gołembnik A., Polak Z.1997 PSM 52. Wyniki archeologicznych prac wykopali-

skowych na Placu Trzynastu Straconych w Płocku,czerwiec – październik 1996, maszynopis w Archi-wum WUOZ w Płocku.

1997a PSM 54, 59. Sprawozdanie z nadzoru archeologicz-nego przy instalacji wodno-kanalizacyjnej na Sta-rym Rynku w Płocku, wrzesień 1996 – maj 1997,maszynopis w Archiwum WUOZ w Płocku.

1998 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego prowa-dzonego przy zmianie nawierzchni Starego Rynkuw Płocku. PSM 67, maszynopis w Archiwum WUOZw Płocku.

1998a PSM 67A. Nadzór nad pracami ziemnymi przy zmia-nie nawierzchni Starego Rynku w Płocku. Aneks,maszynopis w Archiwum WUOZ w Płocku.

1998b PSM 71. Opracowanie wyników archeologicznychprac wykopaliskowych prowadzonych w rejonieBramy Bielskiej w Płocku, czerwiec – lipiec 1998,maszynopis w Archiwum WUOZ w Płocku.

2000 PSM 81. Badania archeologiczne u zbiegu ulicyMałachowskiego i Koziej w Płocku – 1999, maszy-nopis w Archiwum WUOZ w Płocku.

Gołembnik A., Polak Z., Trzeciecki M.1998 Katalog miejsc znalezisk i badań archeologicznych

dokonanych w Płocku, Warszawa maszynopis w Ar-chiwum WUOZ w Płocku.

Gołembnik A., Trzeciecki M.2002 Wyniki badań archeologicznych prowadzonych

w latach 1993–2000 na terenie wczesnośrednio-wiecznego kompleksu osadniczego w Płocku – ka-talog stanowisk, w: A. Gołembnik (red.), Wczesno-średniowieczny Płock, Warszawa, s. 67–110.

Gołembnik A., Trzeciecki M., Wąsik M.1997 PSM 53. Ratownicze badania archeologiczne na

Placu Narutowicza w 1996 r., maszynopis w Ar-chiwum WUOZ w Płocku.

Kallas M. (red.)2000 Dzieje Płocka, Płock.

Makowski D.1985 Sprawozdanie wstępne z badań Starego Miasta

w Płocku w 1984 r., maszynopis w ArchiwumWUOZ w Płocku.

1986 Płock, Zespół Staromiejski, Informator Archeolo-giczny. Badania rok 1985, Warszawa, s. 171–173.

Nowowiejski A.J.1930 Płock. Monografia historyczna, Płock.

Polak Z.2000 Architektura i urbanistyka średniowiecznego Płoc-

ka, w: A. Gołembnik (red.), Historia Płocka w zie-mi zapisana, Płock, s. 49–86.

2001 Lokacje płockie w świetle archeologii, Rocznik Ma-zowiecki, t. 13, s. 25–41.

2008 Raz jeszcze o trzynastowiecznej lokacji Płocka, w:A. Buko, W. Duczko (red.), Przez granice czasu.Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Je-rzemu Gąssowskiemu, Pułtusk, s. 221–232.

Sołtysiak M.1981 Ratusz w Płocku, Płock.

Stogowska A.M.2000 Źródła do dziejów Płocka, w: M. Kallas (red.), Dzie-

je Płocka, Płock, s. 1–14.Szacherska S.M.

1992 Płock – civitas vetus czy civitas cathedralis?, w:S.K. Kuczyński (red.) Społeczeństwo Polski Śre-dniowiecznej, t. 5, Warszawa, s. 175–188.

Szafrański W.1966 Archeologiczne badania wykopaliskowe w Płocku

w roku 1965, Notatki Płockie, nr 35, s. 7–13.1983 Płock we wczesnym średniowieczu, Wrocław.

Żebrowski T.2000 Stolica książąt mazowieckich i płockich (1138–

1495), w: M. Kallas (red.), Dzieje Płocka, Płock,s. 43–98.

75

MACIEJ TRZECIECKI

PŁOCK MEDIEVAL PUBLIC SPACE AS AN OBJECT OF ARCHAEOLOGICAL RESEARCH

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA ŚREDNIOWIECZNEGO PŁOCKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ...

The examination of medieval Płock provides a goodexample of the possibilities and limitations of archaeo-logy as a way of studying the organisation and functionsof the town’s public space in the Middle Ages. Most ofthe archaeological activity in the streets and the squaresis limited to supervision of construction works connec-ted with the installation or changing of the surfaces ofstreets. It follows that the information available is oftenvery limited. What can be investigated is the topography,development and changes of street networks – and va-rious building techniques of streets’ surfaces.

In the case of Płock, the reconstruction of the prima-eval topography shows the towns’ spatial development,limited by the edge of Vistula river valley and other bar-riers like erosive gorges cutting the plain, streams andsmall natural ponds. Archaeological excavations haverevealed the scale of gradual changes in the communica-tion system network started in the 11th century, re-orga-nised during following locations of chartered towns – firstin the year 1237, another one around the year 1300.

The most thouroughly investigated public place inPłock is the main square. It was created around the year1300, during the second town foundation. The square wasrectangular, in the south-eastern part and it is possible tosee the location of the market stalls and the first townhall (built in the end of the 14th century). In the north-

western part there was a natural pond, which served as areservoir. In the 16th century the area was re-organised.A new town hall was built on the site of the former one,the pond was filled with earth, most of the stalls and othercommercial buildings were moved to the north-westernpart of the square. With the exception of the town hall,all the buildings in the main square were made of wood.

The most important result of investigation has beenthe identification of the building techniques used to bu-ild the various streets’ surfaces – and the changes to the-se techniques over time. Three main types of street sur-face were found: fascine, planks and paving stones. Du-ring the 14th century most of streets had surface made withfascine or had no artificial surface at all. In the 2nd halfof the 15th century, probably during one building project,streets’ surfaces were changed into more solid plank con-structions. The same construction appeared on the mostimportant traffic arteries on the main square. In the 16th

century planks were replaced with stone pavements.The investigation of cemeteries, especially the study

of their function in the towns’ public space has been verylimited. We can establish the location and basic chrono-logy of the cemeteries has been established, which wereconnected with church foundations dated to the 13–16th

centuries.

mgr Maciej TrzecieckiInstytut Archeologii i Etnologii PANWarszawa