N atalia W rzeszcz

Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskichw edukacji szkolnej

Abstrakt

Autorka artykułu porusza tematykę afrykańskich motywów literackich w edukacji szkolnej. Zmiany w kanonach lektur pociągają za sobą modyfikację treści proponowanych uczniowi. Autorka przedstawia najczęściej stosowane motywy, a następnie omawia te dotyczące pre­zentacji świata afrykańskiego. Jak zauważa, tendencyjna prezentacja proponowanych tematów i zagadnień może doprowadzić do uogólnień opisywanych problemów i utrwalania się stereo­typów społecznych o Afryce.

Słowa kluczowe: motywy afrykańskie, kanon lektur, stereotypy społeczne

We współczesnej edukacji nauczyciele bardzo często lubią posługiwać się na wszystkich etapach nauczania motywami literackimi. W cyklu kształcenia prezentowane są w blokach tematycznych różne motywy literackie i kultu­rowe, których korzenie sięgają starożytności. W zależności od panujących norm, trendów wydawniczych i podstaw programowych przekazywany jest pewien zamknięty program, dostosowany do aktualnych przepisów i rozpo­rządzeń edukacyjnych.

Z okazji różnych planowanych zmian w systemie edukacyjnym toczą się co jakiś czas spory, dotyczące kanonu lektur szkolnych i treści edukacyjnych, jakie powinien poznać uczeń. Jaka tematyka jest aktualna dla współczesnego ucznia i zachęci go do lektury, a która jest całkowicie nieaktualna i zniechęca? Czy jesteśmy w stanie świadomie określić i ustalić aktualny kanon lektur, któ­ry sprosta oczekiwaniom młodych czytelników?

W rozważaniach na temat konieczności czytania oferty lekturowej istotnym tematem jest problematyka motywów literackich, które zostają zaprezentowa­ne w trakcie poszczególnych etapów kształcenia. Szkolny słownik motywów literackich podaje, że:

Część I SZKOŁA

82 Natalia Wrzeszcz

Motyw to podstawowa jednostka konstrukcji, część treści utworu, ważny element ukazanego w nim świata. Motywem literackim może być zdarzenie, sytuacja, prze­życie, uczucie, nawet przedmiot. Motywy powtarzają się w różnych epokach i lite­raturach poszczególnych narodów, zmieniają się i przekształcają, wchodzą między sobą w rozliczne związki, tworzą nieraz skomplikowane układy wyższego rzędu. Szczególnie mocno utrwalone w sztuce motywy (np. Arkadii, domu, wędrówki) no­szą nazwę toposów, są jednym ze świadectw ciągłości literatury1.

Mamy tu do czynienia z najmniejszą i najbardziej elementarną jednost­ką świata przedstawionego w prezentowanym utworze. Wszystkie motywy w utworze literackim układają się w pewnym porządku, decydują o wątkach i fabule. Dlatego motywy literackie są swoistym ułatwieniem dla uczniów przy zapamiętywaniu treści omawianych utworów oraz przyczyn postępowania głównych bohaterów. Wśród motywów występujących w utworach literackich rozróżnia się motywy spoiste, które wiążą się organicznie z zasadniczą linią tematyczną utworu i mogą sprzyjać jej krystalizacji, oraz motywy luźne, któ­re pozostają poza relacjami konstytutywnymi dla tematu. W utworach fabu­larnych rozróżnia się także motywy dynamiczne, dzięki którym świat przed­stawiony może się zmieniać i przekształcać w czasie oraz motywy statyczne, kształtujące przestrzeń świata przedstawionego. Motywy literackie mają cha­rakter mniej lub bardziej konwencjonalny, należą przez tę charakterystyczną cechę do tradycji literackiej. Najwyraźniejsze motywy, które ułatwiają czytel­nikowi rozpoznanie akcji i pojawiają się w utworach różnych epok literackich i rozmaitych gatunkach, zwane są motywami obiegowymi, zamiennie używa­ne jest również określenie motywów wędrownych1 2.

Lektura prezentowana w podstawie programowej i podręcznikach do kształcenia literackiego tworzy młodemu czytelnikowi pewne wyobrażenie0 świecie. Tematem trudnym do prezentacji i omówienia są problemy krajów Trzeciego Świata. Tendencyjna prezentacja proponowanych tematów i zagad­nień może doprowadzić do uogólnień problemów i ugruntowania stereotypów społecznych o Afryce. Problem odmienności, obcości i kultury Innego musi zostać przedstawiony w sposób obszerny, ponieważ uczeń ma nikły kontakt z omawianą kulturą, a co za tym idzie, nie jest w stanie dokonać samodzielnej analizy porównawczej omawianych problemów i sytuacji. Przedmiotem za­interesowań badawczych będzie analiza zawartości proponowanych tekstów

1 M. Chrzanowski, Szkolny słownik motywów literackich, Warszawa 2003, s. 3.2 M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów lite­

rackich, Wrocław 2000, s. 325.

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 83

i treści dotyczących motywów afrykańskich w podręcznikach do kształcenia kulturowo-literackiego Gdańskiego Wydawnictwa Oświatowego, Wydawnic­twa Kleks, WSiP, Wydawnictwa Edukacyjnego w Krakowie i wydawnictwa Stentor. W czasie, gdy niewygodne tematy są spychane na margines kultu­ralny, należy zadać pytanie, jaka kreacja Afryki zostaje zaprezentowana w li­terackim kursie szkoły podstawowej, gimnazjum i szkołach ponadgimnazjal- nych?

Kanon lektur szkoły podstawowej, przedstawiający motyw afrykański, ofe­ruje książkę Henryka Sienkiewicza pt. W pustyni i w puszczy. Powieść noblisty przedstawiająca fascynującą przygodę i wielką podróż głównych bohaterów od kilku pokoleń pobudza wyobraźnię i kształtuje obraz młodych czytelników o Afryce. Staś i Nel pokonują bezkresne i pełne niebezpieczeństw przestrzenie Czarnego Lądu od Fajumu do Kilimandżaro i Mombasy. Wędrówka młodych bohaterów przez pustynię i puszczę jest głównym motywem tej powieści. Dy­namikę fabuły tworzą liczne, niebezpiecznie i niezwykłe przygody porwanych dzieci, które muszą sobie poradzić z czyhającymi na nie niebezpieczeństwa­mi groźnej afrykańskiej fauny, flory i klimatu. Tarkowski i Rawilson toczą na stronach powieści dramatyczną walką o życie w trakcie trwającego konfliktu politycznego. Uczeń podczas lektury zostaje zauroczony wielobarwną egzoty­ką kontynentu afrykańskiego. Na stronach powieści poznaje zalany słońcem Egipt, uczestniczy w budowie Kanału Sueskiego, ogląda Nil, przemierza roz­żarzoną słońcem pustynię Arabską i Libijską, odwiedza gruzy zniszczonego Chartumu i siedzibę proroka, Omdurman. Błądzi po stepach, przedziera się przez duszną i trudną do przebycia dżunglę pełną dzikich zwierząt, w trudzie pokonuje wysokie trawy puszczy. Musi stawić czoło burzy piaskowej i przeżyć tropikalny huragan, spędzić bezsenną noc, ocierając się o śmierć, gdy wygłod­niałe lwy atakują obozowisko i rozszarpują odpoczywające konie. Uważny czytelnik poznaje nowe kultury, odmienność Innego, zostaje wtajemniczony w obyczaje i religie Egipcjan, Arabów, Beduinów, Sudańczyków i Murzynów.

Zastanawiającym faktem jest, że w wybranych do analizy podręcznikach do kształcenia literackiego wydawnictw: WSiP, GWO i Wydawnictwa Eduka­cyjnego Kraków, w klasach od 4 do 6 nie zostają prezentowane żadne frag­menty z powieści Henryka Sienkiewicza. Jedynie w serii „Odkrywam świat...” Wydawnictwa Kleks pojawia się w 5 klasie szkoły podstawowej fragment W pustyni i w puszczy zatytułowany Oswobodzenie Kinga. Prezentowany fragment ukazuje problem wielowątkowości lektury, jak również jest wstę­pem do omawianej w całości książki oraz propozycją do nauki gramatyki ję­

Część I SZKOŁA

84 Natalia Wrzeszcz

zyka polskiego z zakresu zdania pojedynczego i złożonego pt. Słoń spełniał rozkazy Stasia. Najbardziej jednak kochał Nel. Wydawnictwo GWO w klasie 6 zamieszcza tekst pt. Z planu filmowego Bogdana Sobieszeka z czasopisma „Film”. Fragment artykułu jest opowieścią o trudach, jakie musiał pokonać re­żyser Gavin Hood w realizacji adaptacji filmowej powieści W pustyni i w pusz­czy. Prezentowany tekst ukazuje problem sposobu odczytania i zrozumienia powieści Sienkiewicza dla kogoś, kto nie jest Polakiem.

Seria Wydawnictwa Kleks w klasie piątej prezentuje również fragmenty powieści historycznej Bolesława Prusa pt. Faraon. Książka ta jest wpisana w kanon lektur szkoły gimnazjalnej. Czytelnicy zagłębią się w akcję powieści, która rozgrywa się w starożytnym Egipcie, znajdującym się w stanie kryzy­su państwowego. Jednym z głównych bohaterów jest Ramzes XII, namiestnik władzy państwowej z dwudziestej dynastii. Czytelnik poznaje tajemnice dwo­ru królewskiego i władzy kasty kapłańskiej. Zagłębia się w problemy państwa spowodowane niżem demograficznym i zadłużeniem finansowym u Fenicjan. Podąża za młodym następcą tronu po Egipcie, aby zrozumieć problemy pań­stwa, które pomogą mu wprowadzić konieczne reformy. Uważny czytelnik w trakcie lektury zrozumie, że działania młodego faraona skazane będą na porażkę, ponieważ nie można bezkarnie odsunąć od władzy kapłanów, którzy przyzwyczaili się do rządzenia państwem i władcą. Brak doświadczenia i lek­ceważenie wiedzy doprowadzą Ramzesa XIII do zguby, a rządy w państwie przejmie kapłan Herhor, który da początek nowej dynastii. Fragment pre­zentowany w podręczniku przedstawia piątoklasiście położenie geograficzne Egiptu i ukształtowanie terenu, współczesny wygląd państwa, mieszkańców i ich codzienne obowiązki, ukazuje miejsce faraona w systemie państwowym. Na wybranym fragmencie wprowadzone zostają powiedzenia, które w następ­nych latach kształcenia nazwane zostaną związkami frazeologicznymi (egip­skie ciemności, plagi egipskie).

Wydawnictwo Edukacyjne Kraków w serii „To lubię!”, w klasie 5 szkoły podstawowej zamieściło w podręczniku do kształcenia kulturowo-literackie- go fragment Faraona, dzięki któremu uczeń poznaje codzienne modlitwy współczesnych Egipcjan wznoszone do boga Amona. Faraon przysłuchuje się wieczornym modlitwom i składanym z czcią w szklanej, czarodziejskiej kuli, obserwuje modlitwy, które jak srebrzyste ptaki unoszą się nad ziemią, ale nie docierają do nieba. Do uszu Amona dociera tylko niepozorna modlitwa sze­ścioletniego chłopca, dzięki któremu na świat spływa promień szczęścia.

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 85

Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe w serii podręczników „Między nami” dopiero w klasie 6 szkoły podstawowej wprowadza trzy fragmenty powieści Fa­raon. Pierwszy fragment ukazuje cześć oddawaną faraonowi przez poddanych oraz spotkanie faraona Ramzesa XII ze swoim synem Ramzesem, na łodzi. Faraon w trakcie rozmowy mianuje młodego następcę tronu wodzem korpusu Menfi oraz swoim namiestnikiem w Dolnym Egipcie. Na wybranym fragmen­cie uczniowie poznają związki frazeologiczne. Drugi fragment wybrany jest, aby ukształtować w wyobraźni położenie geograficzne Egiptu, wyjaśnia, dla­czego właśnie tam rozwinęła się tak wspaniała i potężna cywilizacja, ukazuje piramidę społeczną i rządzące w niej prawa. W zadaniach do fragmentu za­mieszczony jest fragment malowidła z grobowca Meneny, przedstawiającego żniwa w starożytnym Egipcie. Trzeci fragment zatytułowany Labirynt odsłania tajemnicę labiryntu odkrytą przez arcykapłana Samentu, prowadzi czytelnika do skarbca przez tajemnicze korytarze, po których może poruszać się tylko osoba posiadająca mapę i umiejąca odczytać tajemnicze hieroglify. Dodatko­wo w podręczniku zamieszczony jest fragment książki wydanej przez Przegląd Reader’s Digest. Jak to jest pt. Odkrywanie tajemnic zapomnianych języków. Uczniowie dowiadują się z niego, że naukowcom udało się rozszyfrować hie­roglify faraonów dopiero dzięki odkryciu w 1799 roku kamienia z Rosetty.

Jako że Faraon jest lekturą z kanonu lektur gimnazjalnych, fragmenty powieści historycznej znajdują się w podręcznikach do kształcenia literacko- -kulturowego Wydawnictwa Edukacyjnego w Krakowie, GWO i Wydawnictwa Kleks. W klasie 1 gimnazjum wydawnictwo GWO proponuje uczniom lektu­rę dwóch fragmentów Faraona. Pierwszy zatytułowany Tajemniczy przybysz ukazuje labirynt uliczek i dzielnic starożytnego miasta oraz opowiada historię tajemniczego podróżnego imieniem Phut. Babiloński Mag przybył do Egip­tu w celu spotkania z Mefresem - arcykapłanem świątyni Ptah w Memfis, Herhorem - arcykapłanem Amona w Tebach i Pentuerem - drugim prorokiem w świątyni Amona i doradcą Herhora, w celu przekazania przestróg i pouczeń od najwyższego kolegium Babilonu. Chaladyjczyk udziela przestróg stanu ka­płańskiemu oraz polityce państwowej. Ostrzega kapłanów przed dziesięciolet­nim okresem niepowodzeń Egiptu, klęską wewnętrzną państwa oraz koniecz­nością zawarcia ugody z Asyryjczykami, którzy w zamian za zawarcie pokoju zajmą tereny Fenicji.

Drugi fragment, zatytułowany Świątynie w czasach faraonów, ukazuje roz­mowę Ramzesa XIII z religijnym zastępcą, w sprawie planów nowych budowli na swoją cześć. Młody faraon nie zamierza wybudować grobowca i świątyni

Część I SZKOŁA

86 Natalia Wrzeszcz

w stylu egipskim. Grób ma mieć kształt okrągłej wieży z wewnętrznymi scho­dami na wzór wieży Babel, a świątynia ma zostać wybudowana dla Jedynego Boga, któremu wszyscy oddawać będą cześć. Arcykapłan tłumaczy Ramzeso­wi różnice w kulturze egipskiej i asyryjskiej, przekonuje faraona do zmiany planów budowli.

Motyw labiryntu, prezentowany w podręcznikach GWO w szkole podsta­wowej, pojawia się w 2 klasie gimnazjum w Wydawnictwie Edukacyjnym w Krakowie w kontynuacji serii „To lubię!”. Lektura fragmentu ukazuje czy­telnikowi kraj Piom, zbudowany przez faraona Amenhemata 3500 lat p.n.e. W kraju tym znajduje się ogromne sztuczne jezioro Moeris i kanał Józefa, które zaliczane są do cudów świata, a Fayum było jednym z najszczęśliwszych zakątków Egiptu. Na wschodniej granicy kraju Piom wybudowany został słyn­ny labirynt, w którym znajdowały się skarby Egiptu. Uczeń wraz z młodym fa­raonem, przemierza korytarze i komnaty labiryntu w towarzystwie kapłanów, aby dostać się do skarbca, w którym schowane są bogactwa Egiptu.

Wydawnictwo Kleks proponuje w 3 klasie gimnazjum lekturę pt. Państwo jest to coś trwalszego od granitu. Fragment opisuje rozległą panoramę z pira­midami Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa w zachodzącym słońcu, dowiaduje­my się, że królewski cmentarz został przeniesiony do Teb, a przy piramidach chowano tylko chłopów i robotników. Największa piramida - Cheopsa, olśnie­wa swoim ogromem, najbliżej Nilu leży Sfinks, poniżej którego ciągnęła się podziemna świątynia Horusa. Zostaje przedstawiona historia budowy piramid i kosztów, jakie zostały przy niej poniesione. Młody książę Ramzes martwi się, co on zostawi po sobie w państwie, ponieważ to piramidy są symbolem wieku­istej potęgi Egiptu, natomiast zdaje sobie sprawę, że państwo to coś wspanial­szego od świątyni w Tebach i innych zjawiskowych budowli egipskich. O lek­turze Faraona przypomina w 2 klasie szkoły ponadgimnazjalnej wydawnictwo WSiP i Stentor. Seria podręczników „Pamiętajcie o ogrodach...”, w krótkim tekście pt. Nowy model powieści historycznej - Faraon Bolesława Prusa, na­kreśla główny wątek powieści, który ukazuje mechanizm władzy i tworzenie się historii w czasach starożytnego Egiptu. Seria „Przeszłość to dziś” we frag­mencie O historii inaczej, zwraca czytelnikowi uwagę, że powieść z dziejów starożytnego Egiptu trafiła do księgarń w 1896 r. Historia w powieści Prusa jest punktem wyjścia do refleksji nad tematami związanymi z ówczesną sytu­acją polityczną w Polsce. „Dzieje konfliktów młodego faraona z rządzącą ka­stą kapłanów służą analizie mechanizmów władzy o charakterze absolutnym.

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 87

Jest to także powieść o buncie i jego możliwościach”3. Prus w przeciwieństwie do Sienkiewicza nie szuka w historii krzepiących mitów, w powieści wiele uwagi poświęca jednostce uwikłanej w historię.

Analizując twórczość Bolesława Prusa, w klasie 6 seria „To lubię!” prezen­tuje nowelę pt. Z legend dawnego Egiptu. Uczniowie poznają historię surowe­go i okrutnego stuletniego faraona Ramzesa, który na łożu śmierci zamierza przekazać swoją władzę wnukowi Horusowi. Jednak ludzkie plany i nadzieje są złudne i nietrwałe w stosunku do planów i wyroków boskich. Stary faraon zostaje uleczony dzięki cudownemu lekarstwu, a młody książę umiera w wy­niku ukąszenia przez jadowitego pająka. Wszystkie plany dotyczące zreformo­wania państwa oraz dekrety mające uwolnić ciemiężony lud i Berenikę, rozkaz o przeniesieniu zwłok Zefory do królewskich katakumb, edykt o odwołaniu z wygnania Jetrona, i zawarciu pokoju z Etiopami umierają wraz z Horusem. Z nowelą Prusa zapoznaje się ponownie uczeń 3 klasy gimnazjum w podręcz­niku GWO „Między nami”. Zadania do tekstu skupiają się na porównaniu cech władców oraz ocenie podejmowanych decyzji przez młodego księcia i stosun­ku urzędników wobec Horusa.

W kręgu kultury egipskiej pojawia się również fragment Wieży Babel. Le­gendy starożytnego Bliskiego Wschodu w tłumaczeniu Camilli Mondral, w kla­sie 5 wydawnictwa WSiP. Historia Ozyrysa wyjaśnia czytelnikom liczbę dni w roku, opowiada historię bogini Nut, która sprzeciwiła się wszystkowidzą- cemu Bogowi - Słońce i zawarła związek małżeński z bogiem ziemi Gebem. Z tego związku małżeńskiego i przy pomocy przebiegłego boga Tota mogła urodzić swoje dzieci. Pierwszego dnia przyszedł na świat bóg Ozyrys - Pan Wszechrzeczy, który panował nad Egiptem, nauczył ludzi uprawiać ziemię, ustanowił prawa i obrzędy na cześć bogów. Jego imię obiegło cały świat, a że szerzył zamiłowanie do sztuk pięknych wszyscy głosili jego chwałę. Kolejne motywy z kręgu kultury egipskiej pojawiają się w GWO w serii „Między nami” w klasie I gimnazjum. Pierwszy fragment pt. Kanały Bolesława Orłowskiego jest częścią książki Przygody pionierów cywilizacji. Z lektury dowiadujemy się, że starożytni Egipcjanie byli jednymi z pierwszych budowniczych kanałów nawadniających pola uprawne. Była ta bardzo ważna umiejętność architekto­niczno-budowlana w kraju spalonym przez słońce. Uroczyste otwarcie kanału uwiecznione zostało na berle „Króla Skorpiona”. Nil nie tylko nawadniał pola, ale odgrywał w starożytnym Egipcie rolę arterii komunikacyjnej. Przy tekście zamieszczony jest fragment malowidła z kaplicy grobowej, przedstawiający

3 „Przeszłość to dziś”, II, s. 116.

Część I SZKOŁA

88 Natalia Wrzeszcz

uprawę roli. Drugi wątek motywu egipskiego pt. Czas i kalendarz Frydery­ka Zawielskiego pochodzi z książki Czas i jego pomiary. Lektura fragmentu dostarczy wiedzy, że już w starożytnym Egipcie zrezygnowano z kalendarza księżycowego, a mierzenie czasu zaczęto dostosowywać do wylewów Nilu, który zbiega się z ruchem Syriusza i Słońca po egipskim wschodnim niebie w początkach lipca.

Motywy egipskie w kształceniu literacko-kulturowym powiązane są ściśle z motywem wędrówki Izraelitów do Ziemi Obiecanej. W klasie 2 gimnazjum w podręcznikach serii „Świat w słowach i obrazach” znajdują się fragmen­ty Księgi Rodzaju i Księgi Wyjścia, z których uczeń dowiaduje się, że Jahwe zawarł przymierze z potomkami Abrahama, ofiarowując im ziemię Kanaan. Gdy głód zapanował w ziemi Kanaan, ród Izraela wywędrował do Egiptu, gdzie otrzymał żyzne ziemie do użytkowania od Józefa. Izraelici stali się bar­dzo liczną i bogatą grupą społeczną w państwie faraonów, których taka sytu­acja napawała lękiem. Potęga Izraelitów doprowadziła do nałożenia na nich najcięższych prac w państwie oraz licznych prześladowań. Taka sytuacja do­prowadza do żądania przez Naród Wybrany otrzymania zgody od faraona na opuszczenie „domu niewoli”. Faraon, który sprzeciwia się żądaniom, nakłada na Izraelitów coraz cięższe obowiązki pracy. Przez to posunięcie Egipt zo­staje ukarany siedmioma plagami: inwazją żab, komarów, szarańczy, plagą gradu, grzmotu i ciemności, śmiercią pierworodnego. Po doświadczeniu kata­klizmów, faraon zgadza się na opuszczenie Egiptu przez lud izraelski, który zamieszkiwał przez ponad 400 latach ziemie położone nad Nilem. Faraon, nie mogąc pogodzić się z przegraną, posłał za Mojżeszem i jego ludem wojska, które miały zawrócić ród Abrahama. Izraelitom udało się uciec, gdy z woli Jah­we rozstąpiły się wody Morza Czerwonego, w których zginęły wojska faraona.

Motyw wędrówki po ziemi egipskiej obecny jest również w biografii i twór­czości jednego z wieszczów narodowych - Juliusza Słowackiego. Mapa pt. Śla­dami Juliusza Słowackiego pojawia się w podręczniku wydawnictwa Kleks w 2 klasie gimnazjum, zaznaczone są na niej Aleksandria i Kair, które odwie­dził Słowacki w 1836 r. Miesięczna podróż po Nilu wywarła ogromny wpływ na poetę, zwiedził słynne ruiny w Tebach, piramidy Luksoru, Asuan, podróżował po pustyni arabskiej. Wrażenia z podróży opisał szczegółowo w listach do mat­ki, w wierszu pt. Rozmowa z piramidami i wspaniałych szkicach w osobistym notatniku, które pokazują nieprzeciętne zdolności artystyczne Słowackiego. Motyw podróży Słowackiego wykorzystany jest również w 2 klasie szkoły po- nadgimnazjalnej w podręczniku wydawnictwa Stentor, GWO i WSiP. W serii

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 89

„Przeszłość to dziś” zamieszczona jest, podobnie jak w gimnazjum, mapka ze szkicem podróży Słowackiego. Podręcznik „Pamiętajcie o ogrodach...” pro­ponuje lekturę fragmentu poematu dygresyjnego pt. Podróż do Ziemi Świę­tej z Neapolu. A publikacja „Między tekstami” zawiera tekst Odyseja ducha, z którego dowiadujemy się o podróży wieszcza, przeżyciach, jakie mu towa­rzyszyły i skłaniały do rozmyślań o cywilizacji i religii starożytnych Egipcjan. Tekst ten jest przygotowaniem do odczytania wiersza Słowackiego Rozmowa z piramidami. W wierszu podmiot liryczny nawiązuje do niewoli i walk naro­dowowyzwoleńczych polskiego narodu. Piramidy mają stać się schronieniem i skarbcem łez i ofiar, odpowiadają osobie mówiącej, że jej naród jest nieśmier­telny. Piramidy otrzymują prawo głosu i stają się uczestnikiem dialogu. W czę­ści czwartej podręcznika „Między tekstami” dla szkoły ponadgimnazjalnej znajdują się również fragmenty Wycieczki do Egiptu Mirona Białoszewskiego. Wiersz jest swoistą konfrontacją do wierszy Juliusza Słowackiego, pisanych w zachwycie Egiptem. Jest pewnego rodzaju rozrachunkiem przeżyć roman­tycznego podróżnika i współczesnego zwiedzającego.

Oprócz powiązań z motywem wędrówki pojawia się również w podręczni­ku wydawnictwa WSiP dla klasy III gimnazjum motyw mitologiczny. W roz­dziale Mityczne świata początki jest zamieszczony fragment książki Dusze boga Re. Wśród egipskich świętych ksiąg pt. Księga o poznaniu stworzenia Re i obalenia Apopa. Uczniowie mają możliwość poznać tekst jednego z naj­starszych mitów egipskich o stworzeniu świata, który pochodzi z 3 tysiąclecia p.n.e. Dowiadują się w trakcie lektury, że Chepre to jedna z postaci boga słoń­ce Re, a Apop to bóstwo ciemności, które jest przeciwieństwem Re.

Wydawnictwo GWO wykorzystało również motywy egipskie w trakcie na­uczania gramatyki języka polskiego w klasie 5 pt. Listy z podróży z gramatyką w tle. W podręczniku pojawiają się trzy listy od Wiktora, który spędza waka­cje w Afryce. Pierwszy list wysyła swojemu przyjacielowi Pawłowi z Kairu, opowiada o świętej rzece - Nil, Egipt zawdzięcza jej życie, coroczne wylewy użyźniają pola uprawne, wspomina koledze legendę o bogu Ozyrysie i jego bracie Secie. Tekst jest wprowadzeniem do zagadnień związanych z nauką rzeczownika. Drugi list przychodzi z Gizy i opisuje uciążliwą podróż w upal­nym słońcu po piaszczystych bezkresach pustyni. Wiktor zwiedza grobowiec Cheopsa - największą piramidę z III tysiąclecia p.n.e. oraz opowiada legendę o bogu Ozyrysie i jego podstępnym bracie Secie, który pragnął go zabić. Plany zabójstwa pokrzyżowała wierna żona Ozyrysa, Izyda. Ozyrys stał się bogiem zaświatów i najwyższym sędzią zmarłych. Fragment jest wstępem do nauki

Część I SZKOŁA

90 Natalia Wrzeszcz

o przymiotniku. List trzeci przychodzi z Doliny Królów. Wiktor od 20 dni zwie­dza Egipt, jego obozowisko znajduje się w pobliżu starożytnego cmentarza faraonów, odwiedził wnętrze piramidy i przesyła przyjacielowi narysowane hieroglify z ich tłumaczeniem, które poznał w czasie wyprawy. Ostatni list jest wstępem do nauki o liczebniku. W klasie 1 szkoły ponadgimnazjalnej wy­dawnictwa WSiP w tekście pt. Pochodzenie i początki języka według różnych przekazów. Wynalazek pisma, znajduje się fragment dotyczący pisma ideo- graficznego na przykładzie staroegipskich hieroglifów i procesu przekształca­nia znaków w zapis sylab.

Podręcznik GWO z serii „Między nami” w klasie 4 zamieścił tekst Marii Terlikowskiej pt. Zaklęta Dorota. Uczniowie w trakcie lektury dowiadują się, że w Afryce rosną ogromne liściaste drzewa - baobaby i żyją lwy. Motyw ba­obabów pojawia się również w podręcznikach do klasy 5 Wydawnictwa Kleks pt. Strzeżcie się baobabów i GWO pt. Baobaby. Prezentowane fragmenty pochodzą z Małego Księcia Antoine’a de Saint-Exupery’ego, który w całości omawiany jest w gimnazjum. Oprócz typowych dla krajobrazu afrykańskie­go baobabów, które znajdują się na planecie zamieszkiwanej przez głównego bohatera, w książce pojawia się również pustynia Sahara, która położona jest w północnej części Czarnego Lądu i jest największym, gorącym, pustynnym miejscem na świecie. Właśnie w tym miejscu spotyka się Mały Książę z nar­ratorem baśniowego opowiadania, którym jest pilot-rozbitek. Przy omawia­niu motywu drzew można wykorzystać również fragment książki Złota ga­łąź, który zamieszczony jest w podręczniku „Między nami” GWO w klasie 6 pt. Kult drzewa. Uczniowie z lektury fragmentu dowiadują się, że w Afryce Środkowej mieszka plemię Basongów, którzy wierzą, że drzewa zamieszkują duchy. Aby uniknąć gniewu duchów, podczas ścinania drzewa należy uzyskać zgodę lokalnego znachora, złożyć ofiarę, a po pierwszym uderzeniu siekiery, czy toporka drwal musi przyłożyć usta do drzewa i wyssać sok, aby nawiązać braterskie połączenie z drzewem. Dopiero wtedy można ściąć drzewo. Duchy drzew również wpływają na dojrzewanie plonów. Gallowie afrykańscy tańczą wokoło świętych drzew parami, modląc się o dobre zbiory. Niektóre plemiona murzyńskie w Kongo wierzą, że święte drzewa chronią kobiety przed kompli­kacjami w trakcie porodu.

Motyw krajobrazu afrykańskiego rodem z równiny Serengeti, pełnego oka­pi, żyraf i porykujących lwów pojawia się również w tekście Raya Bradburego pt. Sierpień 2026. Nadejdą ciepłe deszcze, który został wykorzystany w klasie 6 przez wydawnictwo GWO i w klasie 3 gimnazjum przez Wydawnictwo Edu­

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 91

kacyjne i serię „To lubię!”. W podręczniku do klasy 2 gimnazjum wydawnic­two GWO w rozdziale Śladami cywilizacji - dom zamieściło fotografię ubogiej murzyńskiej chaty z małym Murzynkiem na pierwszym planie. Fotografia ta stoi w opozycji do innych fotografii domów. Uczeń ma za zadanie wyszukać różnice w budowie mieszkań, podać potrzeby ludzi w kwestii budowy domów i dokonać oceny i uzasadnienia twierdzenia, że dom jest znakiem postępu cy­wilizacji. Proponowany temat upraszcza problematykę budownictwa w Afryce i powoduje stereotypizację myślenia u ucznia o warunkach mieszkaniowych na Czarnym Lądzie. W czwartej części podręcznika wydawnictwa GWO dla szko­ły ponadgimnazjalnej, przy fragmencie tekstu Rogera Cailloisa pt. Człowiek i sacrum zatytułowanego Człowiek i święto, znajduje się fotografia przedsta­wiająca uroczysty wjazd panny młodej do wioski w Kongo. Na fotografii widać skąpo ubranych Murzynów, którzy niosą pannę młodą skąpo odzianą w liście z okazałą koroną z kwiatów i liści na głowie. W klasie 1 szkoły ponadgimna­zjalnej seria „To lubię!” zamieściła fotografię cesarza Republiki Środkowoafry­kańskiej w stroju koronacyjnym i notę biograficzną, w panelu zatytułowanym Nie oszczędza się na cesarskim stroju... Z informacji pod zdjęciem uczeń do­wiaduje się, w jaki sposób Bokassa zdobył władzę w państwie i jak wyglądały uroczystości koronacyjne po zamachu stanu, które były miażdżącym punktem dla finansów państwa. Z lektury tekstu uczeń dowie się, jakie były losy cesarza, który okazał się tyranem i został obalony przez wojska francuskie.

Będąc przy tematach mało medialnych, pojawia się w podręczniku wy­dawnictwa Kleks do 2 klasy gimnazjum fragment artykułu Eryka Mistewi- cza pt. Rzeź w raju. Autor artykułu nakreśla problem wymierania gatunków w ekosystemie w XXI w., problem ten spowodowany jest brutalną polityką i zachowaniem ludzi, którzy zabijają zwierzęta dla przyjemności i ozdoby, zanieczyszczają środowisko naturalne i zagarniają tereny, na których żyją zagrożone gatunki. Uczeń dowiaduje się, że w Afryce żyje już tylko około 3 milionów antylop gnu, których do niedawna było na Czarnym Lądzie kilka­dziesiąt milionów. Zagrożone wyginięciem są słonie, których dziś nie sposób spotkać na Wybrzeżu Kości Słoniowej, a jedynie w ściśle strzeżonych rezer­watach Tanzanii i Kenii, jak również koty afrykańskie, na które poluje się dla pozyskania naturalnych skór.

W klasie 3 gimnazjum wydawnictwo WSiP i GWO proponuje uczniom lek­turę reportaży literackich Ryszarda Kapuścińskiego, mistrza polskiego repor­tażu, który był korespondentem Polskiej Agencji Prasowej w Afryce i bezpo­średnim świadkiem wojen, rewolucji, przewrotów i zamachów stanu. Autor

Część 1 SZKOŁA

92 Natalia Wrzeszcz

Hebanu docierał tam, gdzie biały nie miał prawa postawić nogi. Seria „Świat w słowach i obrazach” zamieściła w podręczniku fragment Wojny futbolowej pt. Płonące bariery. Uczeń przy lekturze tego fragmentu może odbyć podróż po Nigerii z 1966 r., kiedy toczyła się w niej wojna domowa pomiędzy partia­mi UPGA i NNDP. Wyprawa po ziemi Jorubów, która stoi w płomieniach jest pełna niebezpieczeństw i płonących barier na drogach, utrudniających prze­jazd. Reportażysta dwukrotnie zostaje zatrzymany przez aktywistów UPGA. Oprócz opłacenia haraczu, zostaje pobity, chcąc przeżyć decyduje się na de­speracki krok staranowania kolejnej płonącej bariery na drodze. Kapuściński tłumaczy, że biały w Afryce do tej pory jest kojarzony z kolonistą, plantatorem, który wykorzystywał i poniżał niewolników, budzi strach i czarny zawsze szu­ka słabych miejsc, aby uderzyć w niego z zaskoczenia. Fragment obrazuje spe­cyfikę pracy reportera, który jest poszukiwaczem i badaczem świata obcego, przedstawia zagrożenia, z jakimi musi się liczyć dziennikarz.

Drugi fragment prozy Ryszarda Kapuścińskiego zamieszczony w podręcz­niku z serii „Między nami” pochodzi z Cesarza, prezentuje sposób sprawowa­nia władzy w państwie przez Hajle Sellasje. Ukazany zostaje stosunek cesarza do podwładnych, najbliższych współpracowników i zwierząt. Polityka pań­stwa oparta jest na donosach urzędników, którzy rywalizują między sobą o po­parcie i zaufanie Sellasje. Cesarz jest osobą niepiśmienną, która nie ukończyła żadnej szkoły, wszystkie jego dekrety i decyzje zostają spisywane przez mini­stra pióra. W pałacu trwa nieustanna walka o pozycje, a podwładni żyją w lęku o swoją przyszłość. Fragmenty Cesarza Kapuścińskiego zostały również za­mieszczone w podręczniku do klasy 1 szkoły ponadgimnazjalnej wydawnic­twa „To lubię!”. Pierwszy fragment zatytułowany Cesarz i stugębna magma w początkowej części zawiera fragment prezentowany przez serię „Między nami” w klasie 2 gimnazjum. Następne części opowiadają w jaki sposób można było otrzymać na dworze cesarskim nominację i zdobyć przychylność władcy. W jaki sposób Hajle Sellasje zdobył tron i dzięki jakim poczynaniom utrzymy­wał swoją władzę. Hierarchia stanowisk opierała się na wewnątrzpałacowych intrygach. Wszystkie układy w państwie opierały się na silnie rozbudowanej sieci donosicieli i siatkach wywiadowczych. Każdy żył w strachu o swój los, nikt nikomu nie parzył w oczy z obawy o posądzenie spiskowania i zdrady państwa. Drugi fragment pt. Osobliwe nieszczęście naświetla problem, jaki wy­nika z faktu myślenia i posiadania w państwie ludzi wykształconych. Myślenie doprowadza ludzi do smutku i frustracji. Cesarz był gorliwym przeciwnikiem edukacji, środowisko uniwersyteckie stało się swoistym antypałacem, walka

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 93

między pałacem a uniwersytetem trwała czternaście lat i pochłonęła dziesiątki ofiar. Wykazując się ogromną intuicją, w przeczuciu nastrojów społecznych, nakazał w całym cesarstwie rozrywki, zabawy i tańce, aby odciągnąć ludzi od myślenia. Uczeń w trakcie lektury dowiaduje się, w jaki sposób postrzegany był Sellasje na arenie międzynarodowej i w opinii rodzimej. Jakimi metodami były pacyfikowane demonstracje i manifesty. W klasie 3 szkoły ponadgimna- zjalnej podręcznika „To lubię” przedrukowany jest fragment Lapidarium III Kapuścińskiego pt. Kultura ubóstwa. Tekst ten uświadamia młodemu czytel­nikowi, że jedna trzecia ludzkości żyje w dostatku, a dwie trzecie w ubóstwie. Kultura ubóstwa dotyczy w głównej mierze społeczeństw Trzeciego Świata, a co za tym idzie - Afryki. Wydawnictwo Stentor również w klasie 3 szkoły po- nadgimnazjalnej zamieszcza na stronach podręcznika krótką notę biograficz­ną Ryszarda Kapuścińskiego i zdawkową informację o reportażu literackim pt. Cesarz, który proponowany jest w kanonie lektur szkolnych.

Wydawnictwo Edukacyjne w Krakowie proponuje w 5 klasie lekturę baśni Buszmenów pt. Dziewczyna i gwiazdy. Uczeń poznaje historię afrykańskiej dziewczyny imieniem Mbi, która była najpiękniejsza w Afryce, ale również była dobra dla ludzi i zwierząt. Martwiła się, że noce nad ziemią Afryki były ciemne i nie rozjaśniło ich żadne światło. Prosiła Słońce i Księżyc, aby chciały świecić również w nocy, ale jej prośby nie zostały wysłuchane. Aby chronić ludzi i zwierzęta, pewnej nocy rozpaliła ogromny stos, który rozświetlił nocne ciemności, jednak nie mogąc podtrzymywać go w nieskończoność, zapłakała nad daremnością czynu i poprosiła Ziemię o pomoc. Gdy ognisko dogasało, Mbi zgarnęła rozpalony popiół i rzuciła nim w niebo. Iskry rozsypały się po ciemnym niebie i rozjaśniły je swoim blaskiem, zostają tam aż po dzień dzi­siejszy. Mbi za swój czyn zapłaciła osmoloną skórą, która przybrała czarny kolor i opalonymi włosami. Baśń ta tłumaczy w sposób legendarny, dlaczego Buszmeni mają ciemną skórę i krótkie, kręcone włosy.

W kanonie lektur szkoły podstawowej znajduje się powieść Daniela Defoe Przypadki Robinsona Cruzoe. W powieści przygodowej Defoe możemy znaleźć wątki afrykańskie. Poznajemy przygody Robinsona, który ucieka z domu jako 17-latek do Londynu i tam podejmuje decyzję, że będzie pracować na statku jako marynarz. Pierwsza wyprawa młodego bohatera odbywa się do Gwinei, gdzie handluje z Murzynami. Podróż do wybrzeża afrykańskiego przebiegła pomyślnie i rozbudziła chęć podróży w Cruzoe. Kolejna przygoda doprowadzi­ła bohatera do niewoli mauretańskiej, w której spędza dwa lata. Po uwolnieniu Robinson udaje się do Brazylii, w której wiedzie życie plantatora. Brak rąk

Część I SZKOŁA

94 Natalia Wrzeszcz

do pracy zmusza go do ponownego wypłynięcia na ocean i przybycia do wy­brzeży Czarnego Lądu, aby zakupić niewolników. Podróż zostaje przerwana przez ogromną morską nawałnicę, z całej załogi przeżywa tylko Cruzoe, który będzie musiał spędzić wiele lat na bezludnej wyspie.

W podręcznikach Wydawnictwa Edukacyjnego w Krakowie do klasy 1 i 2 szkoły ponadgimnazjalnej zamieszczone są fragmenty opowiadań Anto- ine 'a de Saint-Exupery’ego, pochodzące z tomu Ziemia, planeta ludzi. Utwór stanowi cykl opowiadań bez jednolitej fabuły, łączy je osoba narratora, który jest pilotem francuskim zajmującym się przewozem poczty między różnymi kontynentami. W trakcie podróży powietrznych doświadcza niezliczonych i niebezpiecznych przygód. W klasie 1 uczniowie mogą przeczytać tekst pt. Twarz wszystkich ludzi, który jest fragmentem opowiadania W sercu pusty­ni. W czasie lektury czytelnik poznaje dramatyczną sytuację lotników-rozbit- ków na saharyjskiej pustyni. Pustynia przedstawiona jest jako żywioł, który na każdym kroku grozi ludziom śmiercią. Sahara raz jest światem mineral­nym, pełnym kamieni i pagórków, innym - bezkresem piaskowych wydm, pełnych fatamorgan i miraży. Człowiek staje się bezradny wobec jej ogromu, z wyczerpania i odwodnienia popada w szaleństwo. Największym skarbem i wartością na pustyni jest woda, której główny bohater w rozpaczliwy sposób poszukuje wraz ze swoim przyjacielem Prevotem. Kilkudniowe poszukiwanie wody i osad ludzkich doprowadza do skrajnego wyczerpania pilota i mecha­nika. Bliscy śmierci znajdują na piasku świeże ślady, które doprowadzają ich do karawany. W klasie 2 znajduje się w podręczniku fragment opowiadania pt. Na pustyni, które przedstawia historię niedoli niewolników mauretańskich. Antoine de Saint-Exupery, jako pilot, mianowany jest na kilka miesięcy kie­rownikiem portu lotniczego w Cup Juby. W czasie sprawowania swojego urzę­du poznaje losy niewolnika Barka, który został porwany i sprzedany w nie­wolę, prosi on pilota o pomoc w powrocie do ojczyzny. Pisarzowi z pomocą przyjaciół we Francji udaje się wykupić Mohamed’a Ben Lhausin’a, któremu zwraca wolność i wysyła samolotem do Agadiru, skąd autobusem ma dojechać do Marakeszu. W opowiadaniu poruszony zostaje problem porywania ludzi, z plantacji w Senegalu lub Maroka. Ukazany zostaje codzienny los niewolnika, traktowanie go przez właścicieli i jego zatracenie człowieczeństwa, które bar­dzo ciężko odzyskać, ponieważ wolność jest wartością, którą każdy człowiek musi odnaleźć w sobie.

Omawiając lektury, które pozostają w kręgu kultury afrykańskiej nie moż­na pominąć opowiadania napisanego przez Josepha Conrada w 1899 r. Jądro

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 95

ciemności. Ta niewielkich rozmiarów książka została stworzona pod wpły­wem przeżyć pisarza w czasie podróży po afrykańskim Wolnym Kongo, któ­re było belgijską kolonią. W czasie lektury uczeń poznaje opowieść Charlesa Marlowa, wspominającego czasy młodości, kiedy jako kapitan małego statku parowego pływał pomiędzy belgijskimi placówkami handlowymi przewożąc kość słoniową. Odkrywał białe plamy na mapie, przepłyną rzeką Kongo w głąb afrykańskiej dżungli w poszukiwaniu agenta Kurtza, który pracował na zle­cenie francuskiej spółki handlowej. Marlow słyszy dziwne legendy o młodym agencie, gdy do niego dociera, znajduje go w stanie szaleństwa i bliskiego śmierci. W murzyńskiej wiosce, która znajdowała się w górnym biegu rzeki Kongo, młody agent stworzył namiastkę totalitarnego państwa zła. Wszystko tam należało do niego, zgromadził ogromne zapasy kości słoniowej, stał się miejscowym, okrutnym władcą, który podległe mu tereny przemienił w pie­kło, w skrajnie nieludzkiej rzeczywistości. Podróż, którą odbył kapitan parow­ca w głąb lądu, była podróżą do „jądra ciemności” - cywilizacji, moralności i ludzkiej duszy. W 2 klasie szkoły ponadgimnazjalnej, wydawnictwo Stentor zamieszcza zwarte treści na temat Jądra ciemności, które jest przykładem po­wieści otwartej. Uczeń znajduje w podręczniku informacje, że opowiadanie Conrada było inspiracją dla amerykańskiego reżysera Francisa Forda Coppoli, który nakręcił w 1979 r. film pt. Czas Apokalipsy. Przy lekturze fragmentu książki Sztuka i wierność. Szkice o twórczości Josepha Conrada pt. Conrad - pisarz nowoczesny autorstwa Zdzisława Najdera wyłania się obraz pisarza, który skupia się na problemach moralnych i filozoficznych. Porusza tematy pracy i wynagrodzenia jednostki ludzkiej i jej miejsca w świecie, niszczenia kultur kolonizowanych, żądzy władzy i zła.

W kanonie lektur szkoły ponadgimnazjalnej znajduje się również Dżuma Alberta Camusa. Akcja powieści rozgrywa się Oranie, algierskim mieście, po­łożonym nad Zatoką Orańską, na północnym wybrzeżu Czarnego Lądu. Czas akcji przypada na lata 40. XX wieku. Algieria w tym okresie jest kolonią fran­cuską. Oran jest miastem portowym, w którym ludzie nieustannie pochłonięci są interesami, handlem, pracą i weekendową rozrywką. Miasto jest nijakie, brzydkie i przeciętne, pozbawione duszy i zieleni, przydomowych ogrodów i ptaków, pomimo że położone jest nad Morzem Śródziemnym, cała architek­tura miejska zwrócona jest w kierunku lądu. Pory roku rozróżnia się po ko­szach kwiatów na targu, spalonych od słońca domach, wszechpanującym pyle czy tonących w błocie ulicach. Ludzie zamieszkujący prefekturę francuską są bezbarwną i bezmyślną masą, która zostaje zaskoczona wybuchającą zarazą.

Część I SZKOŁA

96 Natalia Wrzeszcz

Mieszkańcy stają się zakładnikami miasta, odciętego od świata na czas pano­wania epidemii. Budynki zamieniają się w szpitale, stadiony są miejscem kwa­rantanny dla rodzin zmarłych osób, w mieście zaczyna brakować pożywienia i benzyny. Wydawnictwo Edukacyjne w Krakowie w podręczniku do klasy 1 szkoły ponadgimnazjalnej zamieściło fragment Dżumy pt. Bracia moi, chwila nadeszła. Proponowany tekst prezentuje nastrój panujący w Oranie w czasie zarazy. Ludzie w początkowym okresie epidemii nie przyjmują do wiadomości, że zaraza będzie trwać przez nieokreślony czas, w późniejszym okresie starają się zrozumieć przyczynę plagi i odnaleźć jak najwięcej informacji w przeka­zach historycznych o chorobie. Szukają pocieszenia i wytłumaczenia w koście­le, uczeń odczytuje kazanie ojca Paneloux, które zakrawa w oczach doktora Rieux na herezję. W klasie 3 szkoły ponadgimnazjalnej odwołania do Dżumy znajdują się w podręcznikach Wydawnictwa Edukacyjnego w Krakowie, WSiP oraz Stentor. Seria „Pamiętajcie o ogrodach...” oprócz biografii francuskiego prozaika, w tekście pt. Zło nigdy nie umiera - egzystencjalna proza Alberta Camusa mówi o motywie egzystencjalnym w literaturze europejskiej, który podkreślał tragizm ludzkiego istnienia. Przypomina o różnych modelach od­czytania i interpretacji powieści paraboli, prezentuje postawę głównych boha­terów wobec epidemii, cierpienia, zła, śmierci i kwestii istnienia Boga. Seria „Przeszłość to dziś” w rozdziale Wielka proza światowa przedstawia uczniowi w formie krótkich notatek ogólny cel i próbę wytłumaczenia istoty napisania Dżumy przez Alberta Camusa.

Bibliografia

Camus A., Dżuma, Warszawa 1976.Conrad J., Jądro ciemności, Kraków 2004.Defoe D., Przypadki Robinsona Cruzoe, Warszawa 1990. Kapuściński R., Cesarz, Kraków 1994.Prus B., Faraon, Warszawa 1982.Prus B., Z legend dawnego Egiptu, Rzeszów 1986. de Saint-Exupery A., Mały Książę, Toruń 1997. Sienkiewicz H., W pustyni i w puszczy, Łódź 1990.

SZKOŁAWSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Przetrwanie i przemijanie motywów afrykańskich w edukacji szkolnej 97

Bibliografia przedmiotowa

Chrzanowski M., Szkolny słownik motywów literackich, Warszawa 2003.Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J., Słownik termi­

nów literackich, Wrocław 2000.

African themes coming and going in school education

Abstract

The article deals with african themes in literature used in schools. Changes in obligatory reading lists entail modification of educational content proposed. The author presents the themes that are used most often and discusses those connected with portraying the African world. She observes that partial presentation of topics may lead to generalization of prob­lems in question and supporting social stereotypes treating about Africa.

Key words: African themes, obligatory reading, social stereotypes

Część I SZKOŁA