puduanobi quixito istanshun dada uaid shubu
TRANSCRIPT
Istanshun dada uaid
Shubu
Puduanobi Quixito
Ministério da Justiça Fundação Nacional do Índio
Coordenação Geral de Índios Isolados
Puduanobi Quixito Istanshun dada uaid Shubu
Vale do Javari—2007
Ananda Conde Organizadora
Posto de Vigilância e Proteção do rio Quixito Frente de Proteção etno-Ambiental do Vale do Javari
O Posto de Vigilância e Proteção do rio Quixito, criado em 2000, faz parte da Frente de Proteção Etno-Ambiental do Vale do Javari, assim como a Base Ituí/Itaquaí e o Posto de Vigilância e Proteção do rio Jandiatuba. Tem por objetivo defender e proteger a cultura e o território dos índios isolados do rio Quixito. Os indígenas Mayoruna ( Matsés ) e Kanamary são colaboradores das atividades do Posto Quixito. Para saber mais sobre o Posto Quixito e o trabalho da Frente de Proteção Etno-Ambiental do Vale do Javari:
Avenida da Amizade, 789, Centro. Tabatinga – Amazonas CEP: 69.640-000 ( 9 7 ) 3412-2450
Fundação Nacional do Índio – FUNAI Coordenação Geral de Índios Isolados – CGII SRTVS Quadra 902 Bloco A – Edifício Lex Téreo Plano Piloto – Brasília – Distrito Federal CEP: 79.340-904 www.funai.gov.br
Istanshun dada uaid
Shubu
Puduanobi Quixito
Este material foi elaborado pelos indígenas colaboradores Mayoruna, do Posto de Vigilância e Proteção do rio Quixito.
Autoria dos textos e desenhos: Benê Dunu Mayoruna Gerson Binan Gomes Mayoruna Manoel Manini Mayoruna Modesto Ëpë Mayoruna Pelé Bay Mayoruna Sabino Nacua Mayoruna
Conscientizar. Basta uma palavra para explicar o objetivo deste
livro. Depois de um convívio direto com representantes da maioria das
etnias do Vale do Javari, por meio do trabalho com indígenas
colaboradores na Frente de Proteção Etno-Ambiental do Vale do
Javari (FPEVJ), percebe - se a importância de um diálogo constante
com os grupos já contatados acerca dos grupos isolados, para
ampliação do raio de proteção desses últimos. Sabe-se que as
etnias contatadas são personagens essenciais na dinâmica de
preservação dos “parentes” isolados, já que são vizinhos
territoriais e possuem uma ligação cultural histórica.
Basta que os grupos reflitam sobre as conseqüências de um
possível contato, lembrando suas próprias experiências, para se
avançar na dinâmica de proteção. Aí vem, novamente, a já citada
conscientização.
Recordar o passado, os costumes, os fatos peculiares e relatar as
atividades dos postos, são os recursos adotados por esta iniciativa.
Tudo elaborado por meio da expressão peculiar de cada grupo,
ou seja, a língua tradicional indígena. Uma ferramenta informativa e
didática de proteção de longo alcance, que tende a ultrapassar o
dia-a-dia da FPEVJ, atualmente limitado ao contexto de trabalho
nos postos, ainda desconhecido por muitos indígenas e pessoas
envolvidas com o Vale do Javari. Enfim, ampliar horizontes, propagar a proteção nas aldeias e criar
um espaço informativo, capaz de explicar o trabalho da Frente e
estimular o fortalecimento cultural dos grupos. Audacioso?! Pode
ser, mas só saberemos se tentarmos. Enquanto isso... Testemos.
Bëiuc Badiad, 26 de agosto de 2007.
Istanshun dada uaid – Quixito acte
Puduanobi Quixito Yacnoësh.
Nidobi podquiedën nidquinbi shubu istuidonbi.
Quatro( 4 ) quilometros caid tion shubu istuidombi. Curubon shubu aid
istuidshun bedcaombi. Con matsesën shububinboec quid istuidtanquin
bedcaonbi. Aden bedcabidanec nidobi udictsëc uatuidec ushë cuenbo
icnuc shubu uatuidonbi.
Aden shubu uashumbic nainshun nuëcquid ansemec nidobi adshun
ansemionbi inchishchoedtapa. Ansemeshun pionbi ëbitedishun.
Ambo ushash badiadash nidobi capuec. Adec nidshun isaquien
podquied dadpen iquec. Chështen antiaid icnubi mëdanten
poquënbenaid iccosh. Con matses tsidanbo icquidën naid.
Aid istuidshun bedcaonbi 3 tedec ushquin nibënonbi
abadiad shunbic uquë cuenadquin tsen isombi.
Adec podquënec capuaidi bedcaombi. Podquënaid dadpen icsho
aidtedi bedcaombi. Nëidtedshun naombi bedcaquin nëidic.
Ananda nëidic Egipson Nunes nëidic Raminho Kanamary nëidic ëbi
Gerson Gomes
Segunda-feira, 26 de agosto de 2007.
Eu fui ver a maloca – rio Quixito
Sai do Posto Quixito.
Eu fui andar até a maloca. Encontrei a maloca a quatro quilômetros de distância. Maloca de Korubo, igual a da foto. Também igual maloca de
Matsés. Tiramos foto, andei mais e encontrei lugar para fazer acampamento. Terminei de fazer acampamento, fui pescar e
pesquei matrinxã.
Ananda Conde
Depois de pescar, eu comi assado e cozido. Dormi e fui caçar no
outro dia. Encontrei muito caminho e quebrada junto caminho com cortado de terçado. Encontrei e tirei fotos do caminho, andei
ao redor procurando mais e passei 3 dias acampado. Depois achei lugar que só havia quebrada, sem corte de terçado, e
tiramos mais fotos.
Tiramos fotos todos juntos. Ananda, Egipson Nunes e Raminho Kanamary e eu,
Gerson Gomes Binan Mayuruna.
Ananda Conde
Ëbi chiec cuëdenaid nec...
Bëdi chiec uëdënaid nec
Dada aton chidobëd nidpanëdash
Adec nidshun shubu uatuidpanëdash.
Adash capuec nidpac cadennec
Ambo aton bacuëtac tsëc nianec nidpac
cadennec.
Adec caputanec choquinbi bëdibëta aton chido
istuidpac cadennec.Aden istuidaqui ada chaua acco mado quepac cadennec.
Chaua nibëntanombi quepondash choec matses
adoac chaua ubi ushtosh quepanëdash bëdi.
Badiadshun chaua ushtoshe aquecnid quepanëdash adanec nidquianec nid-
shobi bëdin acpanëdash.
Adash choquin aton chido pucu
menetuid panëdash aden meniac tëchicquin
isnubi aton bacuë sidquepanëdash.
Adsho tantianec auëshquiobi cuenpanëdash adec
cuenash titinquequinbi on cuëdsho chuipanëdash adash
puedpanëdash.
Sabino Nacua Mayoruna
Puduanobi Quixito Chonuartemaid, 11 de setembro de 2007
Bëiuc Badiad uëshën chonoadquin bedanonbi quixito yacno uësh chonoadquin. Nëmbo choash sëuëcnecquio
chonoadquiobi icsapanbo yacnonbo sëuënec. Aidnainshunbic
uesin tsen macuesonbi cinco icnuc ëmbudnec Quixito yacno
uësh chonoadebi. Aidnainbic tied tacuesonbi aid nainshunbic
cute cuëshcuëshaid tsen bëbëbiec chonoadobi.
Aidnashunbic motor tsadquid shubu anpanonbi aid
nainshunbcodo caquin sten bedanshun codo caunbi adoshombic
pëdato anpanquin caic nëuëshquio choanoadebi.
Adashi acte anisenidobi aden anistanec chobi aucbidi
adshunbic nuëcquid bedec dectanequid dadauanec chedo
chonoadebi Quixito yacnoësh adec dectatonec cuenshobic
anisunonbi piush icsho bednuen anisunonbi.
Tëshë nuambi buemsho bedshunnoen chedo nëshunquio
anisunquin naimbi. Dacuënquioc quin chotac anisunombi
nëshunquio Quixito yacnoshon.
Shubu anbes caquin pied putu besquin catsëqui
nëuëshquio chonoadec nebi. Adshunbic badiad budnu café
chuaquin. Adashic ëchëshën tsadec badiashic chonoadec.
Adec nëuëshquio chonoadobi Quixito yacno uësh.
Aidtedi dadauanu
Matses Tsidambocquido chiaid
Imitsipaden tantiec badedquio tsidte bunenquio = iquec nepec:
Adembidi tsidte bunenquio icsho chotaquën mitsipaden.
Tantiecpec bëdanboecquien nechitec nëmane= queashien nec = quequim
tantiendac. Adquio icquequien bëdanbo iquec. Nimëduc bëdanbo icquec
nënenquio icque nimëducciesh. Adec nënenquio iccomdaidi tsidash
comapenec nënquido = yantsiah quequin tantiec. Aden tamtiaquinbidi nidaid
tsicatiomdash aido cudasquin ma aton nidaidënbi tabadpanueshun. Aden
naomdadënbi abi tabadec curuboyec maiaiec quiec utsibotsen dadpenquio
tsidanbocquido icque nëid nidaidën.
Aido adecbidi nënenquio iccuededec aton nënaidënbi nënec. Aido
chotaquën nënaidenpenquio. Adec bidi nënsho bëdametequid icque aton
nenaid = Bëdametabi. Chotaquien nënaid bëdash bëdanenquio ictsiash.
Dacpenquio chotaquën nënaid icquec. Adebidi chotaquën nasho isash
adenbidi natebunquid ictsiash . Paënbocquid acte bunec anpodshudte
bunec. Paënbocquid acbededec damsate bunquido yantsiash ambi naid
nainquio yec bëshuntsiash anbi makun acquec cuëdënomdaidi
cuëdënenquio ictsiash chotac isash piayec cantiyec sianteyec bushcate yec
quec nibëdquio yantsiash chotac isun naimquio yantsiash quequin tantiec
chotaquën.
Atonambi ictiadquidi bëshuntsiash . Adecbidi chidotsen bëshunendac
matsu=uitsun sedquidtoshcodocaquin cainquio yantsiash
quequin tantie:
Adec chotac isash beshuntsiash. Pade aidtsëqui dada uaombi.
Nënaid tantiaquin matses tsidabicquidën chotac cuesun secaquin
naimdac.. Ambi isacmaid isenquio istebunenquioc quin naindac
matsesën. Adec cuesante bunquidi chotaquën tsinmiac. Atoda
quetequid icpec. Ambi nimëducshun naid secatequidtsen iquendac
tsidabicquidon.
Tedtambo naimquio yantequid iquec nëidted chidona naimquio
yantequid iquec. Uitsun, secte,matsu totedaëdcaid aidted chido
bëshuntequid iquendac. Adashic abi aton bënë chedo ismec
nocosh quiedo bëshuntequid iquec. Adecbidi dada ambi naid tedi
bëshuntequid iquaindac nëidted. Bushcate tsitsan neste bescate
utsi utsiec bëshuntequid dada iquendac.
Mida padec iquec nënenquio tantiadec matses iquec nepec chotac
isenquio iquec nec. Chotac isbenquiash adecbidi – chotac yacnot-
sen buncuentequid iquec adonboen isash chotacbinboec icnu
quiash – dashcute chucanbotsen datonquiante iquendac matses.
Nëidted chotoquëna buncuenendac paënbocquid anpushudte –
adashic chotaquën pete chedo buncuentequid iquendac.
Aidtedi dada uanu matses tsidabicquid chuiquin.
Matses Tsidambocquido chiaid Sobre os isolados
Não pode fazer contato com isolado porque leva doença. Ficar
isolado é bom porque não tem doença de branco. É bom ficar
no mato sem doença. Quando tem branco também tem
doença e malária. Antes quando o Mayoruna era isolado não
tinha doença, mas agora tem muita doença que é ruim.
O posto da Base e do Quixito são bons porque cuidam
da terra do isolado e da Terra Indígena. Tem muito isolado na
Terra Indígena, como Korubo e Maia. O isolado não tem
doença de branco, só tem doença deles que curam com
remédio do mato. Quando pega doença de branco o remédio
do mato não cura. O branco tem muita doença. Quando pega
malária só remédio de branco. Hoje o parente Mayoruna gosta
de beber cachaça, fumar tabaco e pega doença de branco.
Não quer fazer cultura, agora que bebe cachaça.
Esqueceu cultura. Não quer fazer lança e flecha. Todo mundo
quer ficar como branco. Bom ficar no mato como isolado. Fu-
nai e a Frente cuidando da Terra Indígena.
O índio isolado não conhece o branco e mata o branco porque
não quer doença, não quer morrer.
Antigamente o índio queria matar e agora está bom. Antes,
quando o matsés era isolado tinha muita cultura, fazia cultura
e agora todo mundo esqueceu.
Quando matsés era isolado no mato, a mulher fazia panela,
pulseira, muita cultura e agora esqueceu.
O homem também tinha muita cultura quando estava isolado.
Agora o jovem não faz. Só o mais velho que sabe remédio do
mato, a cultura, panela, vassoura.
Todo jovem esqueceu, só quer andar na cidade e não quer
fazer cultura. Antes estava sem doença, lá no mato, sem
conhecer cidade. Agora quer ficar na cidade pega doença. Vai
morrer todo mundo de doença que pega na cidade.
Os brancos ensinaram coisas e os matsés querem ser igual
branco, com roupa nova e sapato. Não quer mais
fazer cultura. Quer tabaco, quer só comer arroz, comida de
branco. Todo mundo quer açúcar e bolacha, só comida de
branco. Assim pega doença e fica fraco.
Terça-feira uëshën soles yacnouësh puduanobi adash unbo ushtuidobi.
Ushanec ëndën puduanec nidec 5 ted ushobi adec ushane choqiun
uëshëbuctsan istuidonbi. Istuicshun isnunacac dacuëdosh dacuëdsho
isun uan noshon isac aton shubu ëctash quiosh matses utsi aton
shëcuë ëctash quesho isonbi isbidanec ushtuidobi ushtuid shun
flechera tanbude choquin Curuçá buctuidobi buctuic shun niste acconbi
aid acanec badiadanec pudua nobi curuçan dectatobi adash mananuc
pudundo quin niste nebidanec nide abentsec ushobi ushcuidan shon
Terrinha iacno três hora icnuc istuicshon ubinec nid caunbi Terrinha
yacno istuidobi choson matsés ubi nec nid caunbi.
Nëid tedshun isonbi ubibi.
Saímos do Soles Terça- feira. Andamos muito longe. Saímos seis horas
e andamos cinco dias até o igarapé Flecheira. Fui procurar índio, a
casa do matsés isolado. Todo mundo ficou escondido e viu a casa
deles. Todo mundo andou cinco horas da tarde para ver o índio isolado.
Ficamos escondidos para ver os isolados e depois saímos para terra
firme para dormir. Acordamos cinco horas e descemos o igarapé
Flecheira e encontraram o rio Curuçá. Achamos paxiúba grande e
Shinin derrubou para subir o Curuçá. Subiu o rio achou terra firme e foi
andar. Andamos muito e achamos caminho de Mayoruna que vai para
a comunidade Terrinha. Chegamos no Terrinha três horas e as pessoas
da comunidade levaram todo a gente para a comunidade Nova
Esperança de péc-péc. Nós vimos índio isolado.
Nós vimos índio isolado
Nëid tedshun isonbi ubibi
ACTE QUIXITO ANISTANAID
Badiad Namëdquid, 6 de setembro de 2007
Seis uëshën puduanobi quixito yacnoësh
dëbiatemi dectatobi. Três tedquio motorën
nidobi nëidtedniobi Raminho Kanamary.
Utsi Adilson Kanamary bidi aidtedshun
dëbiatemi istanombi. Matsesën nidaidën cute
tequido puduedacsho istan cac niobi.
Badiadnuc seis icnuc puduanobi adec
nidquimbi moco choquequid tapa istuidombi
aid istuidshum cano abuc buamquin
maninaccombi. Aden maninacbidanec
nidquimbi chotac nuadsho istuidombi aton
nidaidëmbi niosh matsesën nidaidënpenquio.
Aid datanbidanec dëbiatemi nidobi acte nua
icnuebi . Badedquio nidtsenoc bëdiactsëcquio
nidobi acte pistsëcquio icnuc.
Adec nidnubi uedapa chosh nuambo abi
nidnubi abi mëduqui nidobi adec nidequi.
Iquiendoectsen yanobi adec
iquiendosh natianbonoc mëmuntianbo
yansho isash shubumpin tsadquidën.
Manuatsëcombi pistsëcquio adcuidanec
uditsëc dëbidiadnu que nidobi: cheshemquio
yec capobi matsesën nidaidën cudasnuque
com adecbidi com matses. Tsidambo icquid
cudasecbidi niobi adash anbobi.
Nidtuidobi doze icnuc dëbidiadobi adash
Quixito yacno. Quatro icnuc chobi: com
chuiquid Ananda icosh.
Aidtedtsëqui chuiquin dada uaonbi padi
ACTE QUIXITO ANISTANAID
Chonuartemaid, 11 de agosto de 2007
Bëiuc Badiad uëshën chonoadquin bedanonbi quixito yacno
uësh chonoadquin. Nëmbo choash sëuëcnecquio
chonoadquiobi icsapanbo yacnonbo sëuënec. Aidnainshunbic
uesin tsen macuesonbi cinco icnuc ëmbudnec Quixito yacno
uësh chonoadebi. Aidnainbic tied tacuesonbi aid nainshunbic
cute cuëshcuëshaid tsen bëbëbiec chonoadobi. Aidnashunbic
motor tsadquid shubu anpanonbi aid nainshunbcodo caquin
sten bedanshun codo caunbi adoshombic pëdato anpanquin
caic nëuëshquio choanoadebi. Adashi acte anisenidobi aden
anistanec chobi aucbidi adshunbic nuëcquid bedec
dectanequid dadauanec chedo chonoadebi
Quixito yacnoësh adec dectatonec cuenshobic anisunonbi
piush icsho bednuen anisunonbi. Tëshë nuambi buemsho
bedshunnoen chedo nëshunquio anisunquin naimbi.
Dacuënquioc quin chotac anisunombi nëshunquio Quixito
yacnoshon. Shubu anbes caquin pied putu besquin catsëqui
nëuëshquio chonoadec nebi. Adshunbic badiad budnu café
chuaquin. Adashic ëchëshën tsadec badiashic chonoadec.
Adec nëuëshquio chonoadobi Quixito yacno uësh.
Aidtedi dadauanu.
Unbi isbued chuiquin dada uanu.
Ënden isucunshun cunta iuca dashuimeshun pianec 6 horas
icnuc puduanec nicshun flechedon isonbi. Uesnid insho
tantiatidonbi chuaunbi chuabidanec nidec pudundobi
pudundoshon matsesën tsescaic istuidonbi aden istuidash
matsesën da naque isnu quec cuenadobi cuenad quin shuinte
cuesash badecquio chobi uëshë cuenbo icnuc.
Choshon isac cunta iuca chiquec nidacsho istuidonbi adec iuca
chictanec chosho cunta bundoquiobi caunbi.
Adoac cunta chita codocanu queshun badecquio codocac
cosh adoshon pequin cunta unbi isbuec chionbi aden chiac
cunta matses utsin nash quiosh aidënben naccosh caunbi.
Manoel Manini Mayoruna anbi isaid chuisho dada
uashun nobi Benë Mayoruna.
Eu Vi e vou contar
Eu vi e vou contar. Minha mãe acordou e fez macaxeira e
comi. Escutei Mutum cantando cedo e fui caçar. Não acertei o
Mutum. Andei mais, vi quebrada e segui. Achei quebrada e
pensei que fosse “ outros índios” e queria achar eles, mas
tinha só caminho. Fui mais longe e meu tio achou preguiça e
voltamos meio-dia. Eu voltei para a minha casa( t apiri) e
minha mãe não estava, porque foi buscar macaxeira na roça.
Esperei e ela voltou com macaxeira. Voltei escondido para ver
caminho da quebrada. Minha mãe disse para voltar rápido
porque a comida ia cozinhar rápido. Voltei e fiquei na rede e
contei à minha mãe que vi caminho de outro índio e minha
mãe disse que é outro índio mesmo, isolado. Minha mãe disse
que tem gente lá. Comi e meu pai chegou e queria ver
quebrada, mas eu estava com febre, à noite, não queria ir. Eu
achei que era malária.
Manoel Manini Mayoruna falou e Benê Mayoruna escreveu