1

UNIVERSITETI I GJAKOVËS „‟ FEHMI AGANI‟‟

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEGA GJUHË SHQIPE

PUNIM DIPLOME

Tema: Ndajfolja përcaktore

Mentori: Kandidatja

Prof. asoc.dr Xheladin Zymberaj Rinore Rexhepi

Gjakovë, 2018

2

Ky punim diplome u mbrojt më_______________ para Komisionit

Vlerësues në përbërje

1. ________________ Kryetari

2.________________ Anëtari

3. ________________ Anëtari

Komisioni Vlerësues e vlerësoi punimin me notën:(_________)

Nënshkrimet e anëtarëve të komisionit Vlerësues:

1.______________________

2.______________________

3.______________________

3

Shkallët e ndajfoljeve njohuri të përgjithshme __________________________________9

.

Formimi i ndajfoljeve ______________________________________________________17.

Periudha me fjali të varura përcaktore _______________________________________20.

3.6.1 Fjalia përcaktore me ngjyrim shkakor______________________________________22.

3.6.2. Fjalia përcaktore me ngjyrim qëllimor ____________________________________25.

Përfundimi__________________________________________________________________27

.

Literatura__________________________________________________________________28.

.

.

4

Abstrakt

Është knaqësi që më në fund kam arritur në këtë pikë të studimeve, dhe të kem

rastin të punoj këtë temë të studimeve përfundimtare . Duke shfrytëzuar literaturën arrita

të përmbledh disa nga elementet kryesore që duhet të ceken në lidhje me temën e këtij

punimi.

Padyshim që një ndihmesë të madhe kam marr nga literatura. Për mua nuk ka qenë

e vështirë sepse jam marr me një fushë në të cilën kisha njohuri të duhura besoj te

kemë arritur sado pak qëllimit.

Besoj që kam arritur të përfshijë pikat themelore që lidhen me temën në fjalë. Në

shkrimin e punimit kam respektuar rregullat etike të punës shkencore dhe akadamike të

Universitetit të GJakovës përkatësisht Fakultetit të Filologjisë_Dega GJakovë.

5

Hyrje

Ky punim i diplomës, i hartuar dhe i sistemuar në këtë mënyrë, është rezultat i një

pune të gjatë dhe të parreshtur shkencore që ka të bëj me ndajfoljet- me

karakteristikat, me shkallët dhe formimin e tyre..

Në këtë punim janë theksuar veçuritë dhe përkufizimet me të rendesishme mbi ndajfojen

dhe rolin e saj në të folmet e gjuhës se sotme letrare.

Motivi kryesor që më ka nxitur të merrem me hulumtimin e kësaj pjese të rëndesishme

ishte deshira për të hulmtuar lidhur me rolin e ndajfoljes në fjali, si pjesë e

pandryshueshme e ligjëratës.

Zgjedhja e kësaj teme nuk është bërë në mënyrë të rastesishme përkunder njohurive që

kisha për temën gjithnjë jam mbeshtetur në literaturen e cila përfshin elementet e duhura

lidhur me punimin. Objekti kryesor i këtij punimi është ndajfolja përcaktore si pjesë

gramatikore e rëndësishme për përdotrimin e gjuhës së sotme letrare.

Në këtë punim bëhet fjalë për ndajfoljen përcaktore si dhe për periudhat e ndajfoljes

përcaktore. Pra ndajfoljet përcaktore emërtojnë tiparin e veprimit të shprehur nga folja si

dhe shkallën e intensitetit të këtij veprimi ose një tipari.

Punimi është ndarë në disa pjesë kryesore, dhe secila pjesë paraqet një tërësi të veçantë,

të cilat kanë lidhje të ngushtë përmbajtësore në mes veti. Nga kjo që u theksua më

sipër, jemi përcaktuar që sistemi dhe struktura përmbjatsore të ketë radhitje: hyrja, pjesët

kryesore dhe shqyrtimet përfundimtare si dhe pasqyra e literaturës së shfrytezuar.

6

Në pjesën hyrëse të punimit, bëhet një vështrim i përgjithshëm mbi përmbajtjen dhe

klasifikimin e ndajfoljeve të cilat konsiderohen pjesë të rëndesishme për ndertimin e

fjalive të gjuhës standarte . Në pjesën e parë të këtij punimi trajtohen veçuritë

morfologjike dhe funksioni që kryen ndajfoljet përcaktore në fjali.

Pjesa përfundimtare përfshinë përpjekjen për të dhënë një përfundim të punës së bërë, që

është rezultat i hulumtimit të punimit të diplomës që i referohet gjendjes së tanishme.

Përkundër përkushtimit tim serioz për të shtjelluar këtë çështje të rëndesishme, jam e

ndergjegjshme për mangësitë e punimit dhe të metat eventuale të tij.

Megjithatë i mirëpres të gjitha vërejtjet profesjonale dhe sugjerimet eventuale që mund

t‟i bëhen këtij punimi, me qëllim të begatimit dhe ngritjes së cilësisë së tij. Gjithësesi,

do bëjmë përpjekje, që këto të meta dhe mangësi t‟I menjanojmë.

Në këtë rastë i shpreh falenderimet e mia mentorit të punimit, Prof,asoc,dr. Xheladin

Zymberaj, i cili me kujdes dhe përkushtim të posaçëm përcolli punen time dhe me

udhëzimet të mirëfillta bëri që puna ime të përfundoj me suskses.

Falenderime të veçanta u shprehu edhe anëtareve të Komisionit Profesional për ndihmen

e pakursyer, për sugjerimet e dhëna dhe bashkëpunmin me rastin e hartimit të këtij

punimi të diplomës.

7

Ndajfolja

8.1 Njohuri të përgjithshme

Ndajfolja është pjesë e pandryshueshme e ligjëratës, që emërton një tipar të veprimit a

të gjendjes, rrethanat në të cilat vërtetohet ky veprim, ose tregon shkallën e një cilësie a

të një rrethane ose intensitetin e veprimit.

Pandryshueshmëria është ajo ve ori morfologjike që e dallon ndajfoljen nga pjesët e

lakueshme e të zgjedhueshme. Edhe në ato raste kur vijnë prej pjesësh të ndryshueshme

të ligjëratës, ndjfoljet përdoren vetëm në formë të ngurosur. Krahaso, p.sh., fjalët vjet,

mot, rreth, rrotull, motit etj.

Ndajfolja si pjesë e pandryshueshme ligjëratë nuk ka asnjë nga kategoritë gramatikore

karakteristike për pjesët e ndryshueshme të ligjëratës. Ajo ka vetëm kategorinë e

shkallës, e cila, ashtu si të mbiemrat, shprehet vetëm në mënyrë analitike. Veçori të tjera

morfologjike të ndajfoljeve janë: a) lidhja fjalëformuese e kuptimore me pjesë të tjera të

ligjëratës; b) sistemi i veçantë i prapashtesave, kur ndajfoljet janë të prejardhura;

c ) numri i madh i lokucioneve.

Ndajfoljet përdoren rregullisht pranë një foljeje, pranë një mbiemri e pranë një

ndajfoljeje,

Meqenëse janë fjalë emërtuese, ndajfoljet kanë kuptim të mëvetësishëm leksikor dhe në

fjali përdoren si gjymtyrë më vete.

Ndajfoljet në fjali mund të përdoren si rrethanorë, si përcaktorë dhe si pjesë emërore e

kallëzuesit.

8

Për sa i përket structurës, ndajfoljet ndahen në; ndajfolje të parme: mirë, keq, bukur, të

prejardhura: trimërisht, dorazi, fluturimthi, të përngjitura a të përbëra: kudo, kurdo,

gjithnjë dhe lokucione: sot për sot, ditë për ditë, një nga një etj.

8.2.1. KLASIFIKIMI I NDAJFOLJEVE

Sipas funksionit që kryejnë në fjali, ndajfoljet ndahen në: 1. ndajfolje përcaktore, dhe

2. ndajfolje rrethanore.

Ndajfoljet përcaktore emërtojnë tiparin e një veprimi të shprehur nga folja si dhe

shkallën e intensitetit të këtij veprimi ose të një tipari: Bilbili ia thotë bukur, lumi vete

gjithë vale.- Të ngrihemi gjithë në këmbë dhe atëhereë turku do ta ketë keq.

Brenda grupit të ndajfoljeve përcaktore dallojmë: a) ndajfoljet e mënyrës, dhe b)

ndajfoljet e sasisë.

Ndajfoljet rrethanore emërtojnë rrethanat, në të cilat kryhet veprimi i shprehur nga folja

P.sh :. Në fillim Andrea u skuq, pastaj u inatos, por më në fund, duke u përtypur, e

pranoi gabimin.

Sipas kuptimit që kanë, ndajfoljet rrethanore ndahen në a) ndajfolje kohe, b) ndajfolje

vendi dhe c) ndajfolje shkaku.

Lidhja e ndajfoljeve rrethanore me fjalët që përcaktojnë, është në përgjithësi e dobët.

Kurse ndajfoljet përcaktore kanë një lidhje më të ngushtë me fjalët që përcaktojnë. Për

ndajfoljet përcaktore rendi më i zakonshëm është folje + ndajfolje, ndërsa për ndajfoljet

rrethanore po kaq i zakonshëm është edhe rendi i ndërsjelltë ndajfolje + folje.

Edhe nga pikëpamja e formimit ndajfoljet përcaktore ndryshojnë nga ndajfoljet rrethanore.

2

9

Tipi i formimit me prapashtesë, siç do të shihet më poshtë është karakteristik vetëm për

ndajfoljet përcaktore, e, mbrenda tyre, vetëm për ndajfoljet e mënyrës, ndërsa është

mjaft i rrallë te ndajfoljet rrethanore.

8.2.2. NDAJFOLJET PËRCAKTORE

1. Ndajfoljet e mënyrës. Termi mënyrë këtu përdoret me një kuptim mjaft të gjerë,

sepse në të vertetë te ndajfoljet përcaktore të mënyrës përfshihen ndajfolje që nga ana

kuptomore janë të ndryshme. Midis kuptimeve të shumta mund të vihen në dukje

këto:

a) Ndajfoljet e mënyrës të tipit mirë, keq, që përputhen me trupin e mbiemrave

përgjegjës; i mirë, i keq, në përdorimet më të përgjithshme emërtojnë cilësnë e

veprimit, ose tregojnë thjesht si kryhet veprimi i shprehur nga folja. Të tilla janë

ndajfoljet bukur, ëmbël, lehtë etj. P,sh. Sa bukur ishte mbrëmë tha astrologu (I.Kadare-

Kështjella fq.77.).1

b) Disa ndajfolje të tjera përcaktojnë ecurinë e procesit të veprimit. Nga kuptimi këto

ndajfolje afrohen shpesh me ato të sasisë dhe të kohës. Të tilla janë: menjëherë, pak

nga pak, papritur etj P,sh. Tendat e ngritura një ditë përpara menjëherë ishin

shendërruar në kasaphane.(I.Kadare-Kështjella fq,78.)

c) Një nëngrup tjetër ndajfoljesh të mënyrës tregojnë përmasa. Të tilla janë ndajfoljet

cekët, gjerë, gjatë, thellë etj.

ç) Ndajfoljet e formuara me prapashtesën - ( i )sht kanë kuptime të veçanta. Këto

ndajfolje kanë kryesisht vlerën e togut në mënyrë + mbiemri prej të cilit formohet

1 Ismail Kadare “Kështjella” Prishtinë 2004.

10

ndajfolja, të togut parafjala me + emri prej të cilit formohet ndajfolja, ose të togut nga

pikëpamja ose ana + mbiemri prej të cilit formohet ndajfolja. Të tilla janë ndajfoljet:

artistikisht, ashpërsisht, besnikrisht, zyrtarisht etj.

Si ndajfolje mënyre merren edhe fjalët e tipit: shqip, frengjisht, anglisht d.m.th fjalët që

tregojnë se në ç‟gjuhë flet ky ose ai popull.

Si ndajfolje mënyre merren edhe ndajfoljet pyetëse si e qysh, kur përdoren nëpër fjali

pyetëse të drejta e të zhdrejta.

2. Ndajfoljet e sasisë. Këto ndajfolje përcaktojnë kryesisht foljet, duke shprehur

intensitetin a shkallën e veprimit. Ato mund të përcaktojnë edhe emra prejfoljorë,

mbiemra e ndajfolje.

Kur përdoren pranë mbiemrave dhe pranë ndajfoljeve luajnë rolin e një mjeti gramatikor

që shërben për formimin e shkallës si të mbiemrave ashtu edhe të ndajfoljeve.

Ndajfoljet përcaktore të sasisë përdoren kështu në dy funksione: së pari, si përcaktuese të

veprimit të emërtuar nga folja.

Ndajfoljet e sasisë, pra, mund të tregojnë masën e realizimit të një veprimi ose shkallën

e një cilësie a të një rrethane. Intensitetin a shkallën e realizimit të veprimit e shprehin

ndajfolje e lokucione të tilla si: fort, fort e më fort, shumë, tepër, etj. : `

Lokucionet ndajfoljore të tipit,: një herë, dy here, tri here etj, si dhe ndajfoljet e tipit:

një fish, dy fish, tre fish etj, përdoren për të shprehur intesitetin e shkallës së një

cilësie a të një rrethane. .P.sh Kjo ishte një shtëpi për dyfish më e lartë se fqinja e

11

saj,

me të cilin kishte oborr të përbashkët të ndarë me një mur të hollë. Mos, bir. dëgjomë

mua, se kam jetuar tri here më shumë se ti.

Aq, kaq, mjaft, pak, shumë përdoren edhe si ndajfolje, edhe si përemra të pacaktuar.

P.sh.: Atëherë derdhëshin të tjerët që u vinin pas, dhe mezi i ngrinin, aq qenë dobësuar

nga udha e të ftohtit. Dhe, ia fillonte, me gishtërinj të dorës, të bënte hesap kaq voza

nga aq, kaq, kaq javë nga aq kaq.

3.2.8 NDAJFOLJET RRETHANORE

1.Ndajfoljet e kohës. Ndajfoljet e kohës emërtojnë një rrethanë kohore d.m.th, kohën kur

kryhet a kohën sa zgjat veprimi ose gjendja e shprehur nga një folje ose nga një emër

prejfoljor i nyjëzuar. Pra, ndajfoljet e kohës përcaktojnë kryesisht foljet dhe emrat

prejfoljorë, por ato mund të përcaktojnë edhe mbiemrat prejfoljorë dhe pjesoret.

Ndajfoljet e kohës mund të tregojnë:

a) kohën e saktë të kryerjes së një veprimi lidhur me çastin e ligjërimit. Me këtë

kuptim përdoren ndajfoljet; dje, nesër, pardje, pasdreke etj.

b) kohë të papërcaktuar me saktësi; kjo shprehet nga disa ndajfolje e lokucione

ndajfoljore si: dikur, njëherë, njëditë prej ditësh etj.

c) kohën e zgjatjes së një veprimi a të një gjendjeje ose dendurinë e tyre, si dhe

përforcimin e përseritjen rregullisht të një veprimi pas një periudhe të caktuar kohe e

shprehin ndajfolje e lokucione ndajfoljore si; gjatë, gjithëmonë, gjithënjë kurdoherë etj.

ç) një veprim të çastit; këtë e tregojnë ndajfolje të tilla si; aty për aty, menjëherë,

12

njëherë përnjëherë etj.

d) sasinë e kohës që duhet për kryerjen e veprimit, ose kohën që ka kaluar që nga

kryerja e tij, këtë e tregojnë disa ndajfolje e lokucione ndajfoljore të tilla si; motmot, një

copëherë, pak etj.

Si ndajfolje kohe merret edhe fjala pyetëse kur e pëdorur nëpër fjali pyetëse të drejta

dhe të zhdrejta. Kur lindi Skenderbeu?

2. Ndajfoljet e vendit. Ndajfoljet e vendit tregojnë vendin ku kryhet një veprim a ku

ndodh një ngjarje, vendin për ku drejtohet një lëvizje, vendin nga i cili largohet dikush

a diçka, vendin nëpër të cilin kalohet; ato tregojnë edhe prejardhje.

Ndajfoljet e vendit qendrojnë zakonisht pranë një foljeje, pranë një emri prejfoljor të

nyjëzuar, pranë një mbiemri prejfoljor e pranë një pjesoreje. Më rrallë, ndajfoljet e

vendit në funksionin e përcaktorit mund të qendrojnë edhe pranë një emri joprejfoljor, si

dhe pranë një përemri.

Ndajfoljet e vendit mund të tregojnë vendin ku kryhet një veprim a ku ndodh një

ngjarje, duke u nisur nga një pikë oriëntuese. Këtë kuptim kanë ndajfoljet afër, atje, aty,

djathtas, këtu, larg etj Aty-këtu veshi i komandantit kapte zhurma të tjera. (I. Kadare-

Kështjella fq,78.)

Disa ndajfolje e lokucione ndajfoljore mund të tregojnë vendin e kryerjes së

veprimit në një mënyrë pak a shumë të papërcaktuar. Të tilla janë: diku, gjithkund,

gjetiu, vende-vende.

2

Gramatika e gjuhës shqipe 1, ASHSH - Instituti I Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë 2002.

13

Ashtu si të ndajfoljet e kohës, edhe të ndajfoljet e vendit ka disa fjalë si: asgjëkundi,

gjëkundi, kundë, kërrkund që përdoren nëpër fjali mohuese si pjesë e dytë përforcuese e

mohimit Astriti s‟kishte për të shkuar asgjëkundi, po u ngatrua në këtë muhabet e

s‟dinte të dilte.

Ndajfoljet përemrore të vendit, ashtu si përemrat, përdoren me një kuptim mjaft të gjerë

e herë-herë të papërcaktuar. Që të saktësohen në mënyrë më të plotë, ato mund të

ndiqen nga një ndajfolje tjetër që e kryen këtë funksion. Si ndajfolje vendi merren edhe

ndajfoljet pyetëse ku, nga kur përdoren nëpër fjali pyetëse të drejta e të zhdrejta; Ku i

duket balta më e ëmbël se mjalta? - Në Shqipëri. Nga je e pse ke ardhur? Ku dhe nga

mund të shërbejnë edhe si ndajfolje lidhore për të lidhur një fjali kryesore.

Ndajfoljet e shkakut. Këto ndajfolje nuk janë dalluar si grup më vete në gramatikat e

gjuhës shqipe. Ato janë par kryesisht vetëm në rastet kur shërbejnë si mjet lidhës i një

fjjalie të varur me një fjali tjetër. Ndajfoljet e shkakut shërbejnë për të treguar a për të

pyetur për shkakun e kryerjes së një veprimi. Këtu hyjnë përse e pse. P.sh : Unë thirra

dhe nuk e kuptova përse thirrjen time nuk e dëgjova as vetë. - Pse pushoi muzika?

Ndonjëherë ndajfoljet e shkakut mund të kenë të gërshetuar pyetjen për shkakun dhe

pyetjën për qellimin e kryerjes së veprimit.

Një vendë të veçantë brenda ndajfoljeve të shkakut zënë fjalët prandaj, andaj.

Këto ndajfolje janë të barasvlershme me togun, për këtë shkak, për këtë arsye e më

rrallë edhe për këtë qëllim.

Ato përdoren edhe në krye të një fjalie kryesore, e cila paraqitet si rrjedhojë e një fjalie

shkakore dhe kryejnë në këtë rast një rol rimarrës, ripërmendës të shkakut të paraqitur

në fjalinë e pare të periudhes.

Këto ndajfolje përdoren shpesh si korrelate me lidhëzat nënrenditëse shkakore se e sepse.

14

P.sh.: Sepse e ka përdorur kështu këtë armë të fuqishme, prandaj punën tonë nuk e ka

prekur ndryshku.

Lidhur me vendin që zënë ndajfoljet prandaj, andaj në fjali, duhet shtuar se kjo varet

nga qëllimi i thënies. Kur folësi dëshiron ta thekësojë në mënyrë të dukshme shkakun,

por të shumtën e herës, ato qëndrojnë edhe në krye të periudhës.

Këto ndajfolje përdoren për të lidhur edhe dy fjali a dy grupe fjalish të bashkërenditura

me raporte përmbyllëse.

8.3. SHKALL T E NDAJFOLJEVE

8.3.1. Njohuri të përgjithshme

Ashtu si mbiemrat edhe ndajfoljet kanë një veçori gramatikore, që nuk e kanë pjesët e

tjera të ligjeratës: aftësinë për t‟u përdorur në shkallë të ndryshme.

Këtë aftësi e kanë, në radhë të parë, ndajfoljet përcaktore e brenda tyre, kryesisht

ndajfoljet e mënyrës që afrojnë me mbiemrat. Po edhe ndajfoljet rrethanore, sidomos ato

që shprehin rrethana vendore, përdoren në shkallë të ndryshme krahasimi (mirë, më mirë,

shumë më mirë; larg. shumë larg).

Ka ndajfolje që përdoren në të dy shkallët; krahasore e sipërore, po ka edhe nga ato që

përdoren vetëm në njërën nga këto shkallë.

Ndajfoljet, ashtu si edhe mbiemrat kanë shkallën pohore si shkallë bazë, mbi të cilën

mbështetën shkallët e tjera, shkallën krahasore me nënndarjet e saj dhe shkallën sipërore.

Përdoren në shkallë të ndryshme:

1. Ndajfoljet e mënyrës:

a) Ndajfoljet e mënyrës që përputhën me trupin e mbiemrave përgjegjës dhe që përdoren

15

edhe në shkallën krahasore dhe në shkallën sipërore: ashpër, bukur, butë, hollë, keq,

shpejt. b) Disa ndajfolje mënyre të formuara me prapashtesën -(i)sht, që përdoren edhe në

shkallën krahasore edhe në sipërore: hollësisht, konkretisht, lirisht etj.

c) Ndajfoljet e mënyrës që vijnë nga pjesoret e foljeve, të cilat përdoren si në krahasore

edhe në sipërore, si: hapur, shkoqur, prerë etj.

ç) Ndajfoljet e mënyrës që përputhen me trupin e mbiemrave të formuar me prapashtesën

-shëm, të cilat përdoren edhe në krahasore edhe në sipërore: mendueshëm, gëzueshëm,

natyrshëm etj.

d) Lokucionet ndajfoljore të tipit për së afërmi, për së largu, së mbari të cilat përdoren

vetëm në shkallën krahasore, P.sh: Mori pasqyrën dhe e pa me kujdes më për së afërmi.

2. Ndajfoljet e sasisë shumë, pak, tepër, fort shumica e të cilave përdoren vetëm në

shkallën krahasore. Ndajfolja pak përdoret edhe në sipërore. P.sh.: Megjithëkëtë, mendjen

nuk e kishte më shumë në ato që po nënvizonte, sesa të shoku që kishte përpiluar

raportin. Por, me sa di une, ato nuk shfrytëzohen si duhet ose shfytëzohen shumë pak.

3. Përgjithësisht ndajfoljet e vendit, disa prej të cilave përdoren në të dy shkallët, afër,

larg, thellë, përpara, poshtë etj, disa vetëm në krahasore, anash, andej, brenda, djathtas,

këtej, sipër, majtas, tej, tutje. P.sh. Qendronte aty në këmbë pranë tyre, po i dukej se

që shumë larg.

4. Ndajfoljet e kohës para, herët, vonë, shpesh, që përdoren në të dy shkallët. P.sh; Vali

ndjeu nëpër gjumë se një gjë e ftohtë po i kalonte në kokë dhe instiktivisht ngriti dorën,

po atëherë që tepër vonë.

8.3.2 Shkalla krahasore. Shkalla krahasore ka në bazë gjithmonë një krahasim. Në

16

rastet kur gjymtyra e dytë e krahasimit nuk shprehet, është vetë situata e ligjërimit e

konteksti që e bëjnë atë të panevojshme. Ndajfolja në shkallën krahasore tregon se

gjymtyra e dytë e krahasimit është në një shkallë më të lartë a më të ulët se gjymtyra e

dytë, ose është në të njejtën shkallë me këtë gjymtyrë.

Nga kjo del që edhe të ndajfoljet kemi shkallë krahasore të barazisë e shkallë krahasore

të pabarazisë.

1. Shkalla krahasore e barazisë. Ndajfolja në shkallën krahasore të barazisë tregon që

gjymtyra e parë e krahasimit është në të njëjtën shkallë me gjymtyrën e dytë.

Këmbet nuk i bindeshin më aq lehtë dhe lagështia i kishte depërtuar deri mbi gju.

2. Shkalla krahasore e pabarazisë.

a) Shkalla krahasore e sipërisë relative. Ndajfolja në shkallën krahasore të sipërisë

tregon që gjymtyra e parë e krahasimit është në një shkallë më të lartë. se gjymtyra e

dytë . Si gjymtyrë e dytë e krahasimit mund të jetë një gjymtyrë e ndërtuar me

lidhëzat se ose nga, por mund të jetë edhe një fjali krahasore. P,sh.: Kjo është më keq

se pritja e aq më tepër heshtja për vëllanë në mal.

Për të treguar që shkalla e cilësisë dhe intensitetit të veprimit ose të gjendjes e

gjymtyrës së parë të krahasimit është më e lartë se gjymtyrës së dytë në masa të

ndryshme, ndajfoljet në shkallën krahasore të sipërisë mund të paraprihen nga ndajfoljet

shumë e pak.

Më këtë vlerë pak a shumë përforcuese përdorët dhe pjesëza edhe: Puna do të shkojë

kaq më shpejt përpara, fronti ynë i luftës po zgjerohet shumë më shpejt, armikun do ta

mundim edhe më shpejt.

b) Shkalla krahasore e ultësisë. Ndajfolja në shkallën krahasore të ultësisë tregon që

gjymtyra e parë e krahasimit qëndron në një shkallë më të ulët se gjymtyra e dytë. Në

ndikimin e gjuhës së folur edhe gjuha e shkruar shfrytëzon të tjera mjete për të dhënë

17

idenë e kësaj shkalle; më shpesh shqipja letrare e jep idenë e krahasores së ultësisë me

mohimin e shkallës krahasore të barazisë me ndërtimet e tipit jo aq…sa, ose nuk (s) +

folje + aq + ndajfolje: Tani nuk i merrte punët aq rrëmbyer.

8.3.3. Shkalla sipërore. Ndajfolja në shkallën sipërore trgon që cilësia e intensiteti i

veprimit është në një shkallë shumë të lartë, vështuruar jashtë çdo krahasimi.

8.4. FORMIMI I NDAJFOLJEVE

Ndajfoljet mund të jenë fjalë të parme, të prejardhura, të përngjitura dhe lokucione.

8.4.1. Ndajfolje të parme. Janë fjalë të parme ato ndajfolje, që nuk kanë dalë prej

ndonjë pjese tjetër të ligjëratës, ose që nga pikëpamja e sotme janë të pazbërthyeshme,

në kuptimin që elementet përbërëse të tyre nuk janë lehtësisht të dallueshme.

Do të merren kështu si fjalë të parme ndajfoljet afër, keq, larg, mirë, poshtë, prapa.

Këtu do të përfshihen edhe ndajfoljet andej, ashtu, atje, atje, aty, kështu, këtej, etj.

8.4.2 Ndajfolje të prejardhura. Ndajfoljet janë formuar e po formohen me rrugë dhe

mjete të ndryshme. Në mënyrë të veçantë ndajfoljet janë pasuruar nëpërmjet

prapashtesimit, po edhe me anë të konversionit, me ndajfoljëzimin e pjesëve të tjera të

ligjëratës, sidomos të emrave, të mbiemrave të emërzuar, të pjesorëve të foljeve e të

formës së pashtjelluar mohore të tipit pa pushuar.

1. Ndajfolje të formuara me anë të konversionit nga pjesët e tjera të ligjëratës.

A) Ndajfoljëzimi i emrave. Disa ndajfolje janë formuar nga kategoria e emrave pa

ndihmën e ndonjë mjeti gjuhësor. Ndajfoljëzimi i një emri, d.m.th, kalimi i tij në klasën

18

e ndajfoljeve, shoqërohet jo vetëm me një ndryshim kuptimi, që e bën atë të

vështrohet si një njesi e re leksikore, por edhe me humbjen e formave të eptimit, pra,

me përdorimin e tij në një formë të ngurosur.

Sipas shkallës së ndajfoljëzimit, emrat që përdoren si ndajfolje, mund të ndahen në disa

kategori:

a) Grupin më të zakonshëm e përbëjnë fjalët në trajtën rrjedhore se të kallëzorës të tipit

motit, sheshit (r, rrjedhore) dhe të tipit rrafsh, rresht, rreth, rrotull, vjet (r, kallëzore), të

cilat përdoren rregullisht si ndajfolje. Me prejardhje emërore janë edhe fare, herët, krejt,

po lidhjet e tyre fjalëformuese të sotme janë të papërceptueshme. Në cilësinë e tyre si

ndajfolje ato janë diferencuar nga emrat përgjegjës fare, here, krye etj, si

kuptimisht edhe gramatikisht.

Nga ana kuptumore disa prej tyre kanë pësuar ndryshime rrënjesore, si fare,

krejt, herët etj, disa të tjera kanë pësuar, sipas rastit, një ngushtim ose zgjerim kuptimi,

si mot, sheshit, vjet etj.

b) Një grup të veçantë përbëjnë fjalët e tipave ditën, natën, anash, si dhe të tipave një

ditë, një natë e një kohe, një mëngjes, një moti, një mbrëmje, një vere, një viti etj. Për

këto grupe fjalësh do thënë se procesi i ndajfoljëzimit të tyre s‟është konsoliduar,

prandaj merren prej disave edhe si forma emërore.

c) Një grup më vete përbëjnë fjalët që lidhen me formën e ngurosur të rrjedhores së

mbiemrave të emërzuara asnjanës të tipit së afërmi, së andejmi, së mbrendeshmi, së

gjalli, së gjati, së jashtmi etj), që përdoren rregullisht si ndajfolje. Ndajfoljet e këtij tipi

kanë humbur çdo lidhje me klasën e mbiemrave të emërzuar, nga kanë dale.

19

ç) Një grup të veçantë përbëjn emrat që vetëm në kontekste të caktuara përdoren si

ndajfolje. Në të tilla raste flitet për ndajfoljëzim brenda kontekstit. Ata janë kryesisht

emra në rasën emërore e shumë rrallë në kallëzore.

Ndajfoljëzimi i këtyre emrave është përfituar nëpërmjet një krahasimi. Ata marrin vlerë

ndajfoljore nëpër shprehjet ku emri përdoret me një kuptim të mbartur.

Nga emrat që në një kontekst të caktuar mund të përdoren si ndajfolje, po shënojnë këtu

cope, faqe, fluturim, grumbull, lëmsh, pale, tape tape, thikë, varg etj.

B) Ndajfoljëzimi i foljeve. Ndajfolje pa mjete fjalëformuese janë formuar edhe nga disa

forma foljore. Ndajfoljëzimi i këtyre formave shkon paralel me ndajfoljëzimin e emrave.

Edhe format foljore që përdoren në funksion ndajfoljor humbasin veçoritë leksikore dhe

gramatikore të klasës së ndajfoljeve.

Pjesoret e foljeve si ndajfolje përdoren në funksion të rrethanorëve të mënyrës, ndërsa

format e pashtjelluara të tipit papritur humbasin veçoritë gramatikore (diatezën dhe

aftësinë për të marrë kryefjalë, kundrinë dhe rrethanorë).

Të tilla janë: fshehur, hidhur, kaluar, ndyrë, prerë, rrëmyber, shtruar, etj. P.sh.: - Lumton

unë e dua që në fëmini - u përgjegj prerë Nazmiu.

2.Ndajfoljet e formuara me prapashtesa. Tipi i formimit me prapashtesë është mjaft

prodhimtar edhe te ndajfoljet. Prapashtesat karakteristike ndajfoljore më prodhimtare në

gjuhën letrare janë: ( i )sht, -as/ - azi dhe -thi. Këtyre mund t‟u shtohet edhe

prapashtesa -çe që është karakteristikë për gjuhën e folur popullore. Në gjuhën e sotme

letrare po zhvillohet gjerësisht tipi i ndajfoljeve që përmbajnë prapashtesën – shëm.

Me anë prapshtesash formohen kryesisht ndajfoljet e mënyrës. Prapashtesat ndajfoljore

bashkohën me tema emërore dhe mbiemërore e më rrallë edhe me tema ndajfoljore .

20

PERIUDHA ME FJALI TË VARUR

PËRCAKTORE

1. Periudhë me fjali të varur përcaktore quhet ajo përiudhë në të cilën fjalia e varur

tregon në përgjithësi një karakteristikë të një sendi të shprehur prej një gjymtyre

emërore, të shprehur rëndom me emër ose me përemër, zakonisht vetor, i cili është

paraprijës i saj. Fjalia e varur përcaktore kryen një funksion të ngjashëm me atë të një

gjymtyre përcaktore të shprehur me mbiemër, me emër, me ndajfolje ose luan rolin e një

ndajshtimi .

Pranë fjalisë së varur përcaktore qëndron edhe një tip fjalie që ka të bëjë me gjithë

brendinë e fjalisë kryesore, për të cilën kumtohet diçka plotësuese.

Njeriu që vetëm për vete punon, është si një dru që pemë s’leshon. i dëgjoi një copë

herë me vështrimin nga dritarja, përpara të cilës nxinin fletët e pjergullës. Mendimi

që shokët kishin marrë lajme të reja…kurse ai s‟dinte gjë, i rëndonte shumë.

2. Fjalia përcaktore lidhet me kryesoren me anën e përemrave e të ndajfoljeve lidhore,

po ashtu me anën e lidhëzave ftilluese të përemrave e ndajfoljeve pyetëse.

2.1. Si përemra lidhorë në periudhën me fjali të varur përcaktore funksjonojnë fjalët që,

i cili (e cila) etj.

21

2.1.1. Përemri lidhor qe del i pandryshueshëm, i ngurosur. Mungesa e trajtave të veçanta

për gjininë, numrin dhe rasën bën që funksioni i tij përemëror të mos dallohet aq qartë

sa të përemri lidhor i cili. Vetëm kur është kryefjalë a kundrinë e drejtë në fjalinë e

varur del qartë funksioni i tij. Me pak i qartë del funksioni i tij kur paraqitet si

kundrinë e drejt pa parafjalë, ndersa në rastet e tjera funksioni i tij përmendës zbehet,

derisa në mjaft raste zhduket krejt . Megjithatë përemri njërrokësh mbetet një mjet

lidhjeje shumë i përshtatshëm, që përdoret në të gjitha stilet e gjuhës letrare. p.sh,

Librat që më dhe, I lexova. .

Fjalia përcaktore ndajpëremrore ka të bëjë zakonsht me përemra vetorë dhe bashkohet

me kryesoren rregullisht me përemrin lidhor që: Shqiptar i vërtetë është ai, që nuk e

ndan veprën nga fjala.

2.1.2. Përemri lidhor i cili, funksionalisht i njejtë me përemrin lidhor që dallohet prej

tij nga një varg veçorish: ka trajta të veçanta për të treguar gjininë, numrin dhe

rasën, dhe mund të marrë parafjalë; shpreh lidhjen me paraprijësin jo vetëm kuptimisht,

por edhe sintaksorisht. Duke lidhur fjalinë e varur me paraprijësin, shpreh lidhje

sintaksore të dyfishtë: përshtatet në gjini dhe në numër me paraprijësin, vihet në atë

rasë që e kërkon funksioni i tij në fjalinë e varur:

Kur mesnata kish kapërcyer, ai kaloi edhe Mullirin e Ndrekës, të cilin e njohu që nga

larg.

2.2. Ndajfoljet lidhore me kuptimin e tyre kryejnë funksionin e përmendies së emrit

paraprijës. Ashtu si përemrat lidhorë, edhe ato janë gjymtyrë të fjalisë së varur, sipas

funksionit të tyre në togfjalëshat përkatës. Si ndajfolje lidhore që tregon vend me

kuptimin më të përgjithshëm statik e dinamik kemi ndajfoljen ku. Ndajfolja nga shënon

drejtim. Si ndajfolje lidhore në një fjali përcaktore përdoren edhe kur, si dhe përse.

22

Ndajfolja kur përdoret me emra paraprijës me kuptimin leksikor të një fragmenti kohor,

si ditë, natë orë, mëngjes etj.

2.3. Lidhëzat se, që, sikur, kanë nuancën e supozimit e të hamendjes si lidhëza ftilluese,

nga të cilat thjesht funksionale janë lidhëzat se e që; sikur, ka nuancën e supozimit e të

hamendjes, ndërsa se mos, në, nëse, a, atë të pasigurisë, të dyshimit, e të druajtjes.

2.4. Me vlerën e një fjalie të varur përcaktore ose të një ndertimi sinonimik me të,

mund të dalë edhe një paskajore e zgjeruar; Ilegalin ai e dëgjoi me vëmendje e

mendimin e tij për të formuar një çetë partizanësh… e priti me gëzim. Rasti, për të

sprovuar ushtrinë e re dhe zotësinë e kumandarit të saj, nuk vonoi për të ardhur.

3.Kuptimi i përgjithshëm i përcaktimit realizohet te periudha me fjali të varur përcaktore

në mënyra të ndryshme. Disa fjali përcaktore shërbejnë për të dalluar një send , të

shprehur me emër, për ta individulizuar atë nëpërmjet karakteristikës që i jepet atij sendi.

3.1. Fjalia përcaktore dalluese shërben për të dalluar një send ( a sendet ) nëpërmjet një

karakteristike individualizuese, duke treguar një veprim, një ngjarje a diçka që ka të bëjë

me sendin e shprehur me emër të përgjithshëm.

3.1.1. Një togfjalësh të përbërë nga një emër dhe nga një përemër dëftor ( ai, ajo etj) me

funksion paralajmërues: Skënderbeu pasoi atë taktikë që kishte mbajtur motin e kaluar

në Sfetigrad.

3.1.2. një togfjalësh emëror me mbiemrin i vetëm, e - vetme: E vetmja rrugë që na

mbetet është të çajmë rrethimin e armikut dhe të bashkohemi më shokët.

3.1.3. një togfjalësh emëror me mbiemrat prejnumërorë ( i parë, i dytë…i fundit ):

Ishte e para betejë që bëhej pa komandantin.

3.1.4 një togfjalësh emëror me një mbiemër në shkallën krahasore të sipërisë: Këmbën e

Sulltan Muratit II e zuri Mehmeti II, sulltani më i pabesë, më shpirtlig edhe më

23

dinak, që ka pasur Turqia.

3.1.5. një ndërtim krahasues i shprehur me një emër të shoqëruar ose jo nga përemrat

deftorë ai, ajo të prirë nga lidhëzat si, pasi: Beu kish dy kokërdhokë të dale, si dy

arra të mëdha që mezi mbahen pas lëvozhgës së tyre të krimbur, dy kokërdhokë të

turbullt rakie.

3.1.6. një emër të pashquar në funksionin e një kallëzuesori: Ajo është një vajzë që s’e

ka shoqen. Kjo është punë që s’bëhet. Fjalia e varur përcaktore dalluese nuk ndahet

me presje nga fjala kryesore, kur vjen pas saj, ose vihet një presje pas saj, kur hyn në

mes.

3.2. Fjalia e varur përcaktore përshkruese është qartësisht përshkruese sa here që;

3.2.1. emri paraprijës tregon një send të vetëm në përgjithësi, si: dielli, hëna, pikat e

horizontit, si: lindja, përendimi, veriu, jugu, llojet e erërave sipas pikave kardinale: veriu,

jugu, stinet e motit, emrat e muajve, ditët e javës etj:

Degët e zbardhura të plepave merrnin tone të kuqërremta nën rrezet e fundit të diellit

që ishin gati më të përenduar.

3.3. Fjalia e varur përcaktore e ndajshtimore. Funksioni sitaksor i kësaj fjalie është

të shërbejë si një ndajshtim i veçuar ndaj përemrit vetor që karakterizon, d.m.th. ajo

shërben si një emërtim i ri përshkrues, nëpërmjet një fjalie, i sendit që përfaqëson

përemri vetor në një situate konkrete ose kontekstuale.

3.4. Fjalia e varur përcaktore ftilluese ftillon kuptimin leksikor të një emri me

semantikë të caktuar duke shpjeguar brendinë reale të atij emri, duke e individualizuar

në atë rast konkret. Ajo ka të bëjë vetëm më një pjesë emrash pikërisht me ata emra që

24

nga kuptimi i tyre leksikor kanë nevojë për paraqitjen e brendisë së tyre.

Fjalia e varur ftilluese bashkohet me anën e lidhëzave ftilluese se, që, sikur, të lidhëzës

në (nëse) , të pjesëzave lidhësë (se) mos, a etj, dhe dhe drejtpërdrejt, me anën e trajtës

së lidhorës të foljes-kallëzues. Përdorimi i mjeteve të lidhjes kushtëzohet nga vetë

funksioni i fjalisë, ajo përcakton emrin nëpërmjet shpjegimit, fillimit.

Fjalia ftilluese shpjeguëse afrohet me fjalinë dalluese, sepse edhe ajo e dallom sendin e

shprehur nga emri, ndonëse këtë e bën, ndryshe nga fjalia dalluese, nëpërmjet shpjegimit

të brendisë reale individuale në një rrethan të caktuar.

3.5. Fjalia përcaktore shtesore lidhet me kryesoren me lokucionin përemëror gjë që ose

me anë të përemërit çka.

3.5.1. Vetitë leksikore – gramatikore të lokucionit gjë që kushtëzojnë edhe shkallën e

lidhjes të së varurës me kryesoren; fjalia e varur është bashkuar shumë çlirët me

kryesoren ; midis fjalive bëhet një pauzë e ndjeshme, e cila në të shkruar shkruhet me

presje. Lidhja e dobët e fjalisë përcaktore shtesore me kryesore, vlera dëftore

përmendëse e fjalës gj, karakteri shtesor i thënies të së varurës e ofrojnë këtë tip fjalie

me fjalitë e bashkërenditura këpujore shtesore; prandaj për këtë tip mund të thuhet se

qëndron në cakun që ndan nënrenditjen nga bashkëenditja. Le të krrahasojmë: Enderronte

që një ditë të ngrinte në shtepinë e kultures një orkester simfonike gjë që s’e kish bërë

asnjë shtepi tjetër kulture.

Nga ana kuptimore kemi paralelizëm midis fjalisë me gjë që dhe asaj me dhe këtë gjë,

por nga ana gramatikore të shembullii (1) kemi peridhë me fjali të varur përcaktore

shtesore.

3.6. Peiudha me fjali të varur përcaktore me ngjyrime rrethanore. Karakteristikat qe

25

i jep fjalia përcaktore për sendin, frymorin e shprehur me paraprijësin emëror e

përemëror, mund të gërshetohet njëkohësisht edhe me ngjyrime rrethanore, të shkakut, të

qëllimit, të rrjedhimit, të lejimit e ndonjëherë edhe të kushtit.

3

3.6.1. Fjalia përcaktore me ngjyrim shkakor. Fjalia e varur nëpërmjet karakteristikës që

jep për sendin, frymorin e shprehur me emrat paraprijës tregon njëkohësisht shkakun ose

motivin, arsyen e asaj që thuhet në kryesorën

Fjalia përcaktore me ngjyrim shkakor është gjithmonë fjali përshkruese.

3.6.2. Fjalia përcaktore me ngjyrim qëllimor. Fjalia përcaktore jep sendit, frymorit të

shprehur me paraprijësin emër një karakteristikë që është diçka e dëshiruar e synuar.

3.6.3. Fjalia përcaktore me ngjyrim rrjedhimor. Bashkëlidhja e brendive reale

konkrete të fjalive të peridhes mund t‟i jape fjalisë së varur përcaktore një ngjyrim

rrjedhimor. Për këtë ka edhe disa tregues formalë gramatikorë në fjalinë kryesore..

4. Rendi i fjalive dhe i mjeteve të lidhjes në përiudhen me fjali të varur

përcaktore. Poziconi i fjalisë së varur pamja përcaktore ndaj kryesores është përcaktuar

nga vendi që zë paraprijësi në fjalinë kryesore.

4.1. Kur paraprijësi ndodhet në fund të fjalisë kryesoe, fjalia e varur vjen pas saj.

Është gjithmonë e prapavendosur fjalia përcaktore shtesore, sepse kjo nuk mund të vihet

3Gramatika e gjuhës shqipe 2, ASHSH - Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë 2002.

26

veçse mbas gjithë fjalisë kryesore, e cila është paraprijës për të:

S‟është e re, as e papritur pamja që kam para syve .

Mjetet e lidhjes së fjalisë së varur përcaktore lidhorë, nndajfolje lidhore, lokucionet

lidhore si dhe lidhëzat) vihen rregullisht në fillim të fjalisë së varur, me përjashtim të

rastit kur përemri lidhor i cili është përdorur në rasë gjinore, për arsye të funksionit të

tij përcaktues në togëfjalshin përkatës emëror: në këtë rast fjalia e varur me një emër,

vazhdon me fjalët përcaktore të emrit (kur ka të tilla) dhe fill pas tyre vjen trajta

përkatëse e përemrit lidhor i cili, në gjithë rastet e tjera mjetet e lidhjes qëndron në

krye të fjalisë së varur:

Po ajo qe e shtangu Stavarin në vend ishte fetyra e një djali të ri, faqja e të cilit ishte

sikur pothuaj krejt më faqën e Rinës. Shtriu dorën në drejtim të kodrave, faqet e të

cilave ishin tarracuar.

4.2.Kur paraprijësi ndodhet në krye a në mes të fjalisë kryesore ,fjalia e varur hyn në

mes të saj.

Partizani që po luftonte atje, është yt vëllai! Vëllain më të vogël që sapo kishte

mbushur të tetëmbedhjetat, e thoshin Fatri.

27

PËRFUNDIMI

Rezultatet përfundimtare të këtij punimi na çojnë në keto rezultate:

Ndajfoljet si pjesë e pandryshueshme të ligjëratës karakterizohen gjithandej në strukturën

e tyre formale. Kjo lidhet me faktin se ato përcaktojnë në cilësi anë raporte rrethanore

jo në mënyrë të drejtëpërdrejtë por në mënyrë të tërthurtë.

Ndajfoljet kanë shërbyer si gjendje e ndërmjetme për kalimin e pjesëve të ndryshueshme

në pjesë ligjërate të pandryshueshme. Në fushën e formimit vihen re ndërtime me

struktura të ndryshme: a) përbërja e tyre morfologjike dëshmon për ndajfoljëzimin e

emrave. b) mënyra fjalëformuese e kompozimit nuk është aq produktive tek kategoria e

ndajfoljeve në krahasim me pjesët e tjera të ligjëratës sidomos të emrat dhe mbiemrat

c) kemi një mënyrë tjetër siç është prapashtesimi, i cili është produktiv në formimin e

ndajfoljeve, ku dallohen prapashtesat - (i)sht, po dhe -as (azi).

Në mënyrë të veçantë afrohen me mbiemrat ndajfoljet e sasisë, sidomos në kuptim.

Mbrenda ndajfoljeve të sasisë duhet bërë një dallim esencial që ka të bëj me karakterin

e tyre. Këtu kemi ndajfolje që shprehin intensitetin e veprimit dhe ndajfolje si mjet

gramatikor për shprehje e kategorisë

28

Literatura

1 Gramatika e gjuhës shqipe 1, ASHSH-Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë 2002.

2. Gramatika e gjuhës shqipe 2, ASHSH-Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë 2002.

3.Ismail Kadare “Kështjella” Prishtinë 2004.

.

29

Autobiografia

Unë quhem Rinore Rexhepi e lindur me 16.10.1991. në

Bardhaniq. Mësimin fillor e

përfundova në vendlindje, në shkollën „‟Fehrat Binishi‟‟ me

sukses të shkelqyshëm. Më

pas, u regjistova në shkollën e mesme të lartë „‟Kadri

Kusari‟‟ në Gjakovë, në

drejtimin: Banka dhe financa, gjithashtu edhe aty tregova

sukses shumë të mirë.

Si çdo i ri edhe une kisha synime të mëtutjeshme, qëllimi

kyesor ishte që unë të

përkushtohesha akoma edhe me shumë në edukimin dhe arsimimin e vetevetes Ëndrra

ime u realizua në momentin kur une u regjistrova në Fakultetin e Filologjisë qendra në

Gjakovë, në degën Programi gjuhë shqipe.

Rugëtimii im për këto katër vjet ishte shumë i suksesshëm sepse çdo synim i imi

është realizuar në moment dhe kohë. të caktuar.