MENAXHIMI I PRODHIMTARISË SË VEGLAVE PËR DEFORMIM PLASTIK NË FABRIKEN E VEGLAVE

“PLUS” APARATEVE ELELKTRIKE

1. HYRJE

Sikur edhe shumë ndërmarrje prodhuese dhe tregtare ashtu edhe fabrika e veglave në Ferizaj ka qenë një gjigant për prodhimin e pjesëve dhe detaleve të ndryshme të makinave duke filluar nga ato më të thjeshta deri te ato më të ndërlikuar (të makinave për ngasje, për ngritje të peshës, vinçave, pjesë të turbinave, boshte të ndryshme për ndërmarrje të ndryshme prodhuese, dhëmbëzor, bulona dado etj.), Pasi që Kosova po jeton dhe punon dhe vepron në kushtet kalimtare edhe kjo fabrik pati po të njejtin fatë të privatizimit dhe të menaxhimit nga personat të tjerë të cillë do ta drejtojnë dhe organizojnë tani me die të reja dhe organizim të ri.

Sot struktura organizative e kësaj fabrike ka ketë radhitje: menaxheri (Drejtori), menaxheri i financave, menaxheri i shitjes, menaxherët teknik të cili përbëhet prej tre inxhinjerëve, menaxheri i prodhimit, dhe operatorët të cilët gjithësejt ishin 22.

Fig.1. Pamja e jashtme e fabrikës së veglave në Ferizaj

1

Për marrjen e vendimeve dhe me zgjedhjen e detyrave të madhësive dhe të natyrave të ndryshme në nivelin e pjesëve të ndryshme organizative të nënsistemit të menaxhimit ose në nivel të vetë sistemit organizativ në këtë ndërmërrje merret menaxheri. Prandaj, punët ose detyrat themelore funksionale të menaxherëve janë ato veprime prej të cilave përbëhet procesi i menaxhimit.

Kurse, funksionet kryesore të nënsistemeve të menaxhimit me sistemet organizative prodhuese ose shërbyese janë:

planifikim, organizimi, kuadrimi, udhëheqja, zbatimi, rregullimi,dhe kontrolli.

Varësisht se në cilin nivel të organizimit të sistemit gjendet menaxhimi për shembull: pjesa e nënsistemit, nënsistemi ose sistemi në tërësi, bëhët me kategorizimin e e menaxherëve:

menaxherët e lartë (superior, të përgjithshëm, general), menaxherët e mesem ( të ndërmjetshëm) dhe menaxherët e ulët (operator).

Menaxherët e lartëNë nivelin e lartë organizativ të nënsistemit të caktuar menaxhimit, sipas kategorisë së punëve dhe vëllimit të detyrave që i kryejnë hyjnë këta menaxherë:

drejtori i përgjithshëm ose drejtori general, zëvendësi i drejtorit të përgjithshme, ndihmësit e drejtorit të përgjithshëm.

Këta që i cekem merren me përcaktimin e caqeve të sistemit organizativ prodhues ose shërbyes, përcaktojnë strategjinë e zhvillimit dhe taktikat e veprimit, udhëheqin politika afariste të sistemit dhe përfaqësojnë sistemin organizativ prodhues (për shembull: fabrika e veglave “Plus” e aparateve elektrike në Ferizaj).

Menaxherët e mesemNë bazë të detyrave që kryejnë këta menaxher dhe nivelit të tyre në sistemin organizativ prodhues ose joprodhues, në këtë katgori të menaxherëve hyjnë:

drejtorët e nënsistemeve organiztive të sistemit (për shembull: të njësive organizative të prodhimtarisë industriale).

2

Këta menaxher merren me zbtimin e urdhërave për zgjedhjen e detyrave të parashturuara me plan nga menaxherët e lartë.

Menaxherët e ultëKëtq menaxher marrinkëtë emrim jo pse janë më të parëndësishëm se sa menaxherët e kategorive të tjera, por pse ndodhën në një nivel më të ulët hierarkik të strukturës organizuese të nënsistemit të menaxhimit.

Ata merren me zgjedhjen e detyrave nga plani dhe programi në nivel më të ultë organizativ të veprimit në kuadër të sistemit organizativ prodhgues ose joprodhues – nënsistemet ose pjesët e nensistemeve, deri në vendin e punës ku zhvillohen punët ekzakutuese për realizimin e planit në njësit organizative operative. Prandaj, këta menaxherë shpeshherë emërohen si menaxherë operativ.

1.1. FUNKSIONET E NËNSISTEMEVE TË MENAXHIMIT

Aktivitetet e përgjithshme të nënsistemeve të menxhimit në sistemet e organizative prodhuese ose shërbyese përmbledhen në funksionet vijuese:

planifikimi (Planing), organizimi (Organizing), kuadrovimi (Staffing), drejtimi (Directing), dhe kontrollimi (Controlling).

Përveç nënsistemet e menaxhimit ekzistojnë edhe nënsistemet të tjera të cilat zhvillohet puna menaxhuese, si për shembull në kuadër të funksionit të përgjithshëm të sistemit organizativ prodhues ose joprodhues, përmes funksioneve të ndryshme siç janë:

funksioni afarist: funksioni teknik, ekonomik dhe funksioni ekonomik e financiar,

funksioni i furnizimit (me lëndë të pare), funksioni i shitjes dhe i margetingut, funksioni i kontabilësisë, funksioni i logjikës, funksioni i mirëmbajtjes etj.

3

1.2. FUNKSIONI KRYESOR I MENAXHERIT

Funksioni i menaxherit në nësistemin e menaxhimit dhe të sistemeve të tjera organizative prodhuese ose joprodhuese janë:

drejtori i përgjithshëm ose drejtori general, zëvendësi i drejtorit të përgjithshëm, ndihmësi ose këshilltari i drejtorit të përgjithshëm, anëtari i këshillit drjtues, drejtori i marketingut, drejtori i hulumtimit dhe i zhvillimit, drejtori i prodhimitarisë,drejtori i financave, drejtori i punës kadrovike, drejtori i informatikës, dhe drejtori i qenrës së prifitit.

1.2.1 Menaxheri (drejtori ) i përgjithshëm Në menaxhmetin bashkëkohor menaxheri (drejtori) I përgjithshëm I fabrikës së veglave ëhtë bartës, kryetari I sistemit të prodhimtarisë ose I sistemeve të tjera të thjeshta ose të përbëra organizative (fabrikës së veglave, korporatave, institucioneve, postale etj.), ku merret me veprime kryesore afariste.

Prandaj për këtë arsye menaxheri duhet të ketë njohri të mjaftueshme për: sistemin shoqëror, traditën shoqërore, sistemin shtetor (nënsistemin politik, ekonomik, juridik etj.), qarkullimin e kapitalit, organizimin shkencor, funksionimin e bankave dhe qarkullimin e mjeteve financiare, funksionimin e tregut të vendit dhe të jashtëm, funksionimin e sistemit të drejtimit me sistemin e menaxhimit ose me sistemet

e tjera me të cilat drejton.

Prandaj në figuren 2 do të japim skemen organizative të këtyre aktiviteteve me të cilat duhet të merret menaxheri (drejtori ) i përgjithshëm.

4

Fig.1. Paraqitja skematike e lëmejëve shoqërore ekonomike nga të cilat duhet të ketë dituri drejtori i përgjithshëm

1.2.2. Zëvendës drejtori i përgjithshëm

Drejtori i përgjithshëm mund të ketë një e më shumë zëvendës, varësisht nga vëllimi i ndërlikueshëmërit e punëve menaxhuese dhe përhapjes hapësonore të njësive organizative të sistemit me të cilin drejton.

Zëvendës drejtori me drjtorin e përgjithshëm përbëjnë menaxhmentin superior të sistemit organizativ dhe e përbëjën nivelin më të lartë të menaxherëve.

Edhe pse në munges të shumë njohurive për menaxher të tjerë fabrika e veglave në Ferizaj e vazhdon veprimtarinë e vet me këtë struktur organizative.

Kërkohet të ketë edhe menaxher të tjerë si për shembull ate të merketinugt, të hulumtimeve zhvillimiore etj, punon me një numer shumë të vogël të puntorëve sepse vetvetiu na tregon se në këtë gjigant prodhues tani punohet vetëm duke bërë porosi për ato pjesë që nuk kanë mundësi të gjenden në tregun Kosovar ose të punohen gjetiu.

1.2.3. Drejtori i financave

5

Aktiviteti brenda sistemit organizativ prodhues ose shërbyes është koncentuar në nënsistemin e menaxhimit me financa, përkatësisht në menaxhmntin e financave, që paraqet pjesën organizative të menaxhimit me sistemin siç janë:

planifikim, përcjellja , orientimi, dhe kontrolli i rrjedhave financiare për realizimin e caqeve të synuara të sistemit të

prodhimit ose shërbyes.

Menaxhimi me financa të fabrikës së veglave përfshinë: caktimi i politikës financiare të sistemit të prodhimtarisë së prodhimeve ose të

shërbimeve, planifikimin e aktiviteteve financiare (për shembull: bankiare), organizimin e nënsistemit të financimit, analizën e operacioneve financiare, kontrollin e aktiviteteve financiare, dhe informimin përrrjedhat financiare të sistemit të prodhimtarisë së prodhimeve

osë të shërbimeve.

Drejtori i financave të kësaj organizate, përkatësisht menaxheri i financave të sistemit të prodhimtarisë së prodhimeve, që të mund t’i zhvillojë me sukses aktivitetet e nevojshme financiare, në pajtim me normat ligjore dhe sipas kushteve të tregut, duhet të ketë dituri, veçori dhe veti të caktuara, si për, shembull:

të ketë njohuri të mjaftueshme për financa, të njoh normat ligjore të ekonomizimit me mjetet financiare, të njohë funksionin e shërbimeve bankiere, të jetë i aftë për bashkpunim me partnerët përkatës, për këtë të jetë kreaktiv,

fleksibil, inventive, komunikativ, të sinqertë, të ndershëm, të ketë autoritet dhe gadishmëri për bashkëpunim me partnerët tjerë, të jetë komunikativ, bindës dhe i matur në kontakt me partnerët afarist, për

shembull: me marrësit e shërbimeve nga sistemi iprodhimtarisë së tyre.

Për këtë qëllim, gjatë përzgjedhjes së menaxherit financiar të fabrikës sonë shfrytëzohën këto kritere themelore:

njohuria për: -rentabilësinë, -ekonomësinë, -likuidësinë e sistemit organizativ prodhues,

aftësi bashkëpunimi me : -furnizuesit e sistemit, -blerësit e prodhimeve ose me marrësit e shërbimeve,

6

-bankat, -të punësuarit, -organet e kontrollit shoqëror, -partnerët afarist konkurrent në treg, etj.

1.2.4. Menaxheri (Drejtroi) i prodhimit

Sistemi i prodhimit material duhet të sigurojë të miratë e kërkuara materiale, me sasi dhë cilësi të dëshiruara, brenda afateve të planifikuara, me shpenzime optimale të të gjitha energjive të angazhuara për realizimin e tyre (të energjisë njërzore, të energjisë ngasëse të të gjitha llojeve, të mjeteve dhe të sendeve të punës, të hapësirave teknologjike, të dokumentacionit teknik e teknologjik, të informatikës, etj). Prej këtu rrjedhin detyrat menaxhuese për sistemin e menaxhimit.

Sistemi i prodhimtarisë së shërbimeve në përgjithësi, duhet të sigurojnë shërbime të nevojshme transportues, sit ë mallrave ashtu edhe të njerëzve dhe të informatave, me sasi dhe cilësi të dëshiruar në kohën e duhur, për çmim sa më të ulët, që do të thotë me shpenzimin optimal të të gjitha energjive të angazhuara në procesin e prodhimit.

Prej këtu rrjedhin detyrat themelore për menaxherët e angazhuar në sistemin e prodhimtarisë së prodhimeve dhe të shërbimeve, për shembull, transportuese: organizimi i zhvillimit të proceseve prodhuese dhe transportuese me shpenzime sa më të vogëla të të gjitha llojeve të energjive të nevojshme ose të domosdoshme, që do të thotë ekonomësi dhe rentabilësi dhe prodhimësi të planifikuar.

Që të sigurohen këto rezultate të planifikuara, menaxheri i lartë i sistemit organizativo prodhues, drejtori duhet të ketë njohuri të mjaftueshmë ekonomike dhe teknike mbi degën ekonomizuese dhe sistemin politik dhe ekonomik, mjetet dhe sendet e punës sepse vetëm atëherë mund të bëjëm me sukses planifikimin, organizimin, kuadrovimin, drejtimin dhe kontrollimin e funksionimit të sistemit të prodhimit.

Për veç kësaj, për funksionmit të drejt të të gjitha pjesëve të ndërmarrjes “Plus” menaxheri duhet të sigurojë kordinim të mirë të veprimeve menaxhuese me menaxherët tjerë në pjesët e ndryshme të ndërmarries, veçanerisht me menaxherin e marketingut, me dhënjen dhe marrjen me kohë të informatave të nevojshme eventuale të funksionimit të tyre, në pajtim me atë që është planifikuar, ose që duhet ndërmarrë për t’u përshtatur kushteve të ndërruara në tregun e shërbimeve transportuese tëpaprituar.

Sipas kësaj del se, detyrat themelore menaxhese e menaxheri të prodhimit janë:

7

planifikim i mirë i funksionimit të sistemit të prodhimit, përgaditja teknike dhe ekonomike e proceseve të prodhimit, organizimi i mirë i proceseve të prodhimit, mirëmbajtja e sistemeve teknike të sistemit të prodhimtarisë, organizimi i nënsistemeve të informimit, organizimi i kontrollit të sistemeve teknike, organizimi i kontrollit shëndetësor të punëtorëve.

Të gjitha këto jane veprime të menaxhimit të menaxheri të lartë të prodhimtarisë së prodhimeve në bashkëpunim dhe bashkëveprim me strukturat përkatëse të organizimit të përgjithshëm të sistemit ekonomiktë vendit, si për shembull inspektorëtin e komunikacionit.

2.VEÇORIT E EKONOMIZIMIT BASHKËKOHORË

2.1. NJOHURTI E PËRGJITHSHME

Ekonomizimi bashkëkohorë dallohet me zbatimin e mjeteve dhe sendeve më bashkëkohore në prodhimtari në përgjithësi ë në prodhimtarinë industriale në veçanti, si dhe me ndarjen e zhvilluar të punës. Prandaj ekonomizimi bashkëkohor mund të analizohet nga aspekti shoqëror dhe nga aspekti teknik.

Nëse e shikojmë ekonomizimin botëror nga aspekti shoqëror, në të vërejmë dy sisteme:

Sistemin e onomizimit sipas kushteve të tregut (kapitalist) dhe Sistemin e ekonomizimit socialist.

Shikuar nga aspekti teknik, si ekonomizimi botëror ashtu edhe ekonomizimi i çdo vendi të zhvilluar ekonomikisht mund të ndahet në:

Pjesën e ekonomizimit me ndarje horizontale të punës, dhe Pjesën e ekonomizimit me ndarje vertikale të punës.

2.2. SISTEMI I EKONOMIZIMIT SIPAS KUSHTEVE TË TREGUT

8

Mardhënjet prodhuese ose mardhëniet shoqërorë paraqesin marëdhnjet në mes njerëzve në procesin shoqëror të prodhimitarisë. Përveç marëdhënjes në mes njerzëve, marëdhnjet prodhuese karakterizohen edhe me mënyrën se si njerëzit përvetsojnë frytet e punës. Në sistemin pronësor (kapitalisti) të ekonomizimit mjetet e prodhimtarisë jnaë pronë e individit ose e grupit, e në bazë të kësaj ata rezervojnë të drejten që t’u takojnë edhe frytet e punës me këto mjete.

Kështu që sistemi pronësorë të ekonomizimit e karakterizojnë pronësia private e mjeteve të prodhimtarisë, përkatësisht e veçojnë marëdhnjet prodhuese në mes pronarit të mjeteve të prodhimitarisë (kapitalistit) dhe mëditarit (punëtorit me mëditje, rrogëtarit ).

Pronarët e mjeteve të prodhimtarisë e kanë kapitalin. Për kapital merret çdo vlerë , e cila sjell tepëricën e vlerës pa marrë parasysh formën në të cilën ajo paraqitet. Tepërica e vlerës lajmërohet si dallim në mes kapitalit të deponuar dhe vlerës së realizuar të mallit. Kjo tepëricë arrihet më angazhimin e punës së mëditarit (rrogëtarit).

Në prodhimtari shpenzohen mjetet e prodhimtarisë dhe puna. Prodhimtaria sipas kushteve të tregut paraqet së pari, prodhimtarinë e vlerës së shpenzuar të mjeteve e pastaj edhe prodhimtarinë e tepëricës së vlerës. Kjo vlerë paraqet materializimin e punës. Mirëpo për këto, siç pamë nevojiten mjetet e prodhimtarisë. Këto mjete kanë vlerën e tyre, e cila është e krijuar më parë me punën e kaluar të mëparëshme, të cilën e kemi quajtur puna e sendërtuar.

Në sistemin e ekonomizimit pronësor këto mjete i takojnë poseduesit (posedues individual ose grupor), i cili për blerje ose prodhimin e tyre ka shpenzuar mjetet e veta ose të huazuara. Këto mjete (ndërtesa, makina, vegla , paralëndë, repromaterial, lënda ngasëse e tjerë) gjatë procesit të prodhimtarisë shpenzohen ose gradualisht, ose përnjëherë.

Kjo do të thotë se vlera e tyre ose zvogëlohet ose ndryshon. Pjesa e prodhimtarisë me të cilën kompensohet vlera e mjeteve të shpenzuara të punës quhet prodhimtaris e vlerës.

Pjesa e prodhimtarisë mbi prodhimtarinë e vlerës quhet prodhimtaria e tepëricës së vlerës. Siç shifet vlera e ndërtesave, makinave, paralëndëve e lëndëve ngasëse ( e energjisë ) dhe e mjeteve të tjera materiale të nevojshme për prodhimtari kalon në prodhimet e reja ose thjeshtë shpenzohet proporcionalisht me shtimin e prodhimtarisë, por jo të gjitha në masë të njejtë.

Në të vërtet elementet e ndryshme shpenzohen në mënyrë të llojllojshme. Për shembull: ndërtesa edhe mjetet e tjera të prodhimit të gjatë pjesërisht barten në

9

prodhime të reja me pjesën e tyre, kurse vlera e paralëndëve përnjëherë barete në prodhimin e ri.

Në rastin e parë në prodhimin e ri gjendet vetëm një pjesë e mjeteve të prodhimtarisë, ndërsa në rastin e dytë në prodhimin e e ri gjendet e tërë vlera e përparshme e paralëndës. Mirëpo në të dy rastet bartja e vlerave të përparshme është bërë me ndërmjetësimin e punës së gjallë, të punës së njeriut. Kjo punë ndërmjetësuese paraqet punën konkrete.

Nga kjo shohim se rezultati i punës së konkretizuar është bartja e vlerave të vjetra dhe prodhimi i vlerës së re. Pjesët e pronës sillen ndryshueshëm dhe kanë pjesëmarrje të ndryshme në krijimin e vlerës të mallit të prodhuar mbi baza pronësore, përkatësisht në sistemin e prodhimtarisë sipas kushteve të tregut. Në sistemin pronësor të ekonomizimit, siç pamë mënyra e pjesëmarrjës së mjeteve të prodhimtarisë në prodhimtari dallohet nga mënyra e pjesëmarrjes së fuqisë punonjëse.

Vlera mjeteve të prodhimtarisë vetëm bartet në prodhimet e reja, ose pjesërisht apo tërësisht. Veti e përbashkët e të gjitha elementeve materiale të prodhimtarisë është se vlera e tyre bartet në prodhime, duke mos ndërruar vlerën e vet. Për këtë arsye pjesën e pasurisë të cilën pronari e angazhon për blerjen e mjeteve të prodhimtarisë quhet kapitali i përhershëm ose konstant. Kjo vlerë përbën vlerën e bartur të vlerës së prodhimit të ri .

Vlera e tërë e prodhimit të ri përbëhet , përveç se nga vlera e bartur edhe nga vlera e rikrijuar e cila është krijuar me punë. Këtë punë e jep punëtori . Puna e punëtorit përbëhet prej dy pjesëve.

Prej punës me të cilën kompenson vlerën e fuqisë së vet punonjëse dhe pjesës së punës me të cilën krijon tepricën e punës , përkatësisht tepricën e vlerës . Në këtë mënyrë vlera e kapitalit e angazhuar për fuqinë punonjëse shtohet . Për shkak se madhësia e vlerës së kësaj pjese të kapitalit ndryshon – rritet për tepricën e vlerës ,- kjo pjesë e kapitalit quhet kapital i ndryshueshëm ose variabil.

Në bazë të asaj që u shënua lidhur me përbërjen e kapitalit, mund ta shënojmë relacionin për kapitalin:

K= c+v +m

K- kapitali i tërë ,c- pjesa konstante e kapitalit të tërë,v- pjesa variabile e kapitalit të tërë dhe m- pjesa variabile e kapitalit të përmbajtur në tepricën e vlerës.

10

Në bazë të relacionit të tartëshënuar mund të konkludojmë se vlera e mallit të prodhuar në sistemin e ekonomizimit sipas kushteve të tregut, përkatësisht të mallit të prodhuar në mënyrë pronësore përbëhet nga kaitali i shfrytëzuar constant (c-konstant) dhe kapitali i ndryshueshëm (v-variabla) si dhe nga teprica e vlerës (m).

Që t’i kuptojmë më mirë veçorit e sistemit të ekonomizimit sipas kushteve të tregut duhet të njihemi edhe me disa kategori siç janë :

Akumulimi ose koncentrimi i kapitalit, Shkalle e tepricës së punës, Shkalle e profitit, Përtërirja e kapitalit të përhershëm, Kriza ose hiperproduksioni, dhe Depresioni dhe vrulli,

Akumilimi ose koncentrimi i kapitalit. Me këtë nacion shprehet akumulimi i tepricës së vlerës. Në shqërinë pronësore procesi i riprodhimtarisë (I reprodukimit) është riprodhimtaria e kapitalit (riprodukimi i kapitalit), përkatësisht paraqet riprodhimtarinë (reprodukimin) e elementeve materiale dhe procesin e riprodhimtarisë (reprodukimit) të vetë marëdhënive prodhuese pronësore.

Kjo do të thotë përtrihen jo vetëm mjetet e shpenzuara të prodhimtarisë, por prej çdo procesi të prodhimtarisë rrogëtari përsëri po del si rrogëtar. Kurse pronari si pronarë.

Pronari i mjeteve të prodhimtarisë pjesën e tepricës së vlerës (m) e shpenzon për shpenzimin personal, ndërsa pjesën tjetër e shëndrron në pronë. Në këtë mënyrë formohet akumulimin. Vëllimi i akumulimit varet prej disa faktorëve, prej të cilëve me i rëndësishmi është përpjesa me të cilën tepërica e vlerës ndahet në fond për akumulim dhe fond për shpenzim.

Fondi për akumulim ose kapitali pastaj ndahet në kapitalin e përhershëm (c-konstant) dhe kapitalin e ndryshueshëm (v- variabil). Marëdhënia në mes të kapitalit të përhershëm dhe të ndryshueshëm paraqet përbërjen organike të kapitalit.

Shkalla e tepëricës së vlerës. Me këtë shkallë paraqitet marëdhënja ne mes tepricës së vlerës dhe kapitalit të ndryshueshëm.

, -shkalla e tepricës së vlerës.

Këtu janë : m- teprica e vlerës, v-kapitali i ndryshueshëm (pjesa variabile e kapitalit të tërë).

Shkalla e tepricës së vlerës mund të paraqitet edhe me shkallën e tepricës së punës:

, - paraqet shkallën e tepricës së punës.

11

Kërtu janë: p-puna e tepërt me të cilën prodhohet teprica e vlerës, p’-puna e nevojshme me të cilën krijohet prodhimi i nevojshëm për punëtorin.

Shkalla e tepricës së vlerës tregon shkallën e eksploatimit të fuqisë punonjëse nga kapitali, përkatësisht paraqet shkallën e eksplatimit të punëtorit nga kapitalisti.

Shkalla e profitit. Kjo paraqet mardhënien në mes tepricës së vlerës dhe kapitalit të tërë të angazhuar.

, - shkalla e profitit.

Këtu janë : m-teprica e vlerës, c+v=K-kapitali i tërë, c - pjesa konstante e kapitalit të tërë, v - pjesa variabile e kapitalit të tërë.

Shkalla e profitit njëkohsisht paraqet edhe rentabilësinë (rentabilitetin) e kapitalit të angazhuar, Kjo shkallë varet prej shkallës së tepricës së vlerës, përbërjes organike të kapitalit si dhe nga shpejtësia e qarkullimit të kapitalit. Shpejtësia e qarkullimit raraqet kohën ë nevojshme për prodhimtarinë dhe qarkullimin e prodhimeve.

Përtrirja e kapitalit. Me këtë kategori paraqitet përtrirja e mjeteve të prodhimtarisë. Problemi i përtrirjes së kapitalit të përhershëm rrjedh nga menyra e formimit dhe e shpenzimit të fondeve të amortizimit. Çështja e kompenzimit të kapitalit të përhershëm rrjedh nga riprodhimtaria shoqërore (reprodukimi shoqëror) i kapitalit .

Te riprodhimtaria e thjeshtë shoqërore e kapitalit , mund të ndosh që për shkak të mospajtimit në mes shpenzimit-kërkesës së mjeteve të prodhimtarisë dhe ofrimit të tyre, të vije deri te mungesa e mundësisë për përtritjen e kapitalit të përhershëm. Me që mjetet e prodhimtarisë duhet të prodhohen pandërprerë, sepse riprodhimtaria shoqërore është proces continuel, ishte dashur që me masë të njejtë të paraqitet edhe kërkesa për këto mjete, në formë të shpënzimit të fondeve të amortizimit.

Mirëpo për shkak të zgjatjes –qëndrimit jot ë njëkohëm të mjeteve të përhershme në punë, kërkesa nuk mund të jetë e njënjëshme.Kur kërkesa është e vogël, përkatësisht e mjaftueshme , mjetet e prodhimitarisë nuk mund të realizohen dhe grumbullohen , kur kërkesa është e madhe atëherë këto mjete mungojnë , parqitet mungesa e mjeteve të prodhimtarisë.

Grumbullimi i mjeteve të prodhimtarisë , të cilat formohen kur ekziston kërkesa e vogël për to , quhen grumbulli i bartshme. Kurt të rritet kërkesa për mjetet e prodhimtarisë , atëherë këto mjete shërbejnë (barten), për plotësimin e nevojave për

12

përtrirjen e mjeteve të prodhimtarisë , përkatësishtë për përtrirjen e kapitalit të përhershëm.

Në riprodhimtarinë (reproduksionin) e zgjedhur shoqëror përveç përtrirjes sëkapitalit të përhershëm akziston edhe angazhimi i kapitalit të ri. Deponimet e kapitalit të ri quhen investime të reja. . Kompenzimi i kapitalit të përhershëm të shpezuar dhe deponimi i kapitalit të ri, gjatë riprodhimtarisë së zgjedhur të njënjëshëm duhet të jenë në harmoni me prodhimtarinë e mjeteve të prodhimtarisë.

Kjo do të thotë se duhet të egzistojë pajtushëmria në mes kërkesës së mjeteve të prodhimtarisëdhe ofertës (prodhimtarisë) së tyre.

Shkaku kryesor për lajmërimin e këtij disproporcionalitetit qëndron në rastin e mungesës së mjeteve të shpenzimit të përbashkët , të përgjithshem shoqëror, përkatësisht në rast të mungesës së sendeve të shpenzimit personal. Shpenzimi i pamjaftuemshëm është përcjellës i përherëshme i zhvillimit sipas kushteve të tregut . Edhe pse është dukuri e përhershme shpenzimi i pamjaftueshëm nuk ka veprim të njëanshëm: herë vepron më fortë dhe herë vepronmë dobët.

Problemi i realizimit , përkatësisht problemi i shitjes së mallit është problemi më i rëndë i afarizmit sipas kushteve të tregut . Në mes degëve të ndryshme të prodhimtarisë duhet të egzistojnë marëdhniet e caktuara.

Shikuar nga aspekti i formës matriale të prodhimit, tërë prodhimtaria shoqërore mund të ndahet në dy pjesë:

1. prodhimtaria e mjeteve për prodhimtari ose pjesa e I dhe 2. prodhimtaria e mjetve për shpenzimin personal ose pjesa II

pjesa e I e prodhimtarisë shoqërore duhet të prodhojë mjete të prodhimtarisë jo vetëm për veti, por edhe për një pjesëne II , meqë edhe në atë pjesë prodhohet –mjete për shpenzimin personal. Mirëpo edhe pjesa e II, prodhuese e mjeteve për shpenzime personale , duhet të prodhojë mjaft mjete të tilla, në mënyrë që të mund të plotësohen si nevojat e punëtorëve, ashtu edhe nevojat e kapitalistit, madje jo vetëm në këtë pjesë të prodhimtarisë ,por edhe në pjesën e I

Se si mund të realizohen këto marëdhënje janë paraqitur në skemat e riprodhimtarisë (riproduksionit) të thjeshtë dhe të zgjeruar shoqëror capitalist . Pikënisjen e paraqet riprodhimtarinë e thjeshtë.

Mirëpo riprodhimtaria e thjeshtë nuk është tipike për mënyrën pronësore të prodhimatrisë , sepse mbi të bazohet edhe riprodhimtaria e zgjeruar, e cila për prodhimtarinë sipas kushteve të tregut është tipike. Si shihet reproduksioni i thjeshtë është bazë për kuptimin e procesit të tërë të afarizmit të ndërmarrjeve industriale.

13

Te riprodhimtaria e zgjeruar marëdhënjet në mes të prodhimtarisë së pjesës I dhe II dallohen nga mardhënjet në prodhimatrinë e thjeshtë. Këtu pjesa e I duhet të prodhojë aq mjete të prodhimtarisë sa janë nevojat ekzistuese , të pjesës I dhe II për mjetet e prodhimtarisë , dhe sa janë nevojat e pjesës I , për tepricën e mjeteve për zgjerimin e prodhimtarisë , për prodhimtarinë e zgjeruar.

Pjesa e parë e prodhimtarisë , pra pjesa I në këtë mënyrë zhvillohet më shpejtë se sa pjesa II. Kjo do të thotë se prodhimtaria e mjeteve të prodhimtarisë zhvillohet më shpejtë se sa sendet e shpenzimit personal e të pergjithëm. Në këtë rast akumulimim I pjesësë II të prodhimtarisë varet prej tempos së akumulimit në pjesën I.

Në ssistemin e ekonomizimit të procesit sipas kushteve të tregut këto marëdhënje gjithnjë ndërrohen. Posaçerisht disporpercione të mëdha paraqiten në mes të prodhimtarisë dhe të shpenzimit. Kur ekziston kërkesa jo e mjaftueshme për sendet e shpenzimet personale , në qarkullimin e marllrave vjen deri te grumbullimi i kapitalit në formën të mallit, kurse në anën tjetër lajmërohet munges e kapitalit në forme të hollash.Në treg ka shumë mallëra e pak mjete monetare për blerjen e tyre. Çmimet e këtyre mallrave të grumbulluara ulen gjithnjë.

Me rënien e çmimeve humb edhe profiti i pronarit. Kreditë monetare në këto raste gradualisht shtjerren, kurse kreditë e mallrave bëhen gjithnjë e më të lira, sepse çdo kush tenton që të lirohet prej mallit të padëshirueshëm. Acarohet kundërthënia në mes të tendencës për shtimin e pakufishëm të prodhimtarisë dhe shpenzimit të aftë për pagesë. Këto kundërthënie janë shprehje e kundërthëieve themelore të sistemit të ekonomizimit pronësorë, të kkundërthëieve ndërmjet karakterit shoqëror të prodhimtarisë dhe përvetësimit privat të fryteve të saja.

Vështërsitë të cilat rrjedhin nga shpenzimi i pamjaftueshëm në sistemin e ekonomizimit sipas kushteve të tregut nxisin dhe janë shkak për paraqitjen e krizave ekonomike ose hiperprodhimtarisë (hiperporduksionit). Përveç kësaj mungesa e veprimit të njëanshëm të shpenzimit të mjaftueshëm të mallrave është shkak për ecuritë ciklike të kapitalizmit. Ecurinë ciklike të shoqërisë e karakterizon zëvendësimi ciklik i krizës me depression , i cili shëndrrohet në vrull (ringjallje ), pastaj në konjukturë e cila më në fund përfundon me krizën e hiperproduksionit.

Kriza ekonomikeMe krizen ekonomike paraqiten vështëristë të cilat rrjedhin prej disproprocionit në mes prodhimtarisë së shtuar dhe shpenzimit të zvogëluar.

Në paraqitjen dhe zhvillimin e krizës dallohen katër faza: kriza, depresioni,

14

ringjallja, dhe vrulli.

Krizën e karakterizojnë: sasia e madhe e mallërave në treg të cilat nuk mund të shiten, rënia e çmimeve, zoglimi i prodhimtarisë dhe i qarkullimit, falimentimi i shumë organizatave prodhuese dhe joprodhuese (ndërmarrjeve), falimentimi i bankave, pengesat në lëminë kreditore dhe rritja e numrit të papunëve .

DepresioniMe depression shprehet periudha e përpunimit ekonomik, e cila në të fillon përmirsimi i ekonomizimit, por këtë përmirësim e ndjekin pasojat ekrizës nga faza e parë edhe për një kohë.

Ringjallja Ringjallja shenon periudhën e përmirësimit ekonomik, e cila rrjedh prej depresionit dhe në këtë fazë të krizës ekonomike pak ose fare nuk vërehen elementet e fazës së parë të krizës.

Vrulli Vrulli paraqet fazën përfundimtare të krizës. Në këtë fazë nuk vërehen elementet ekrizës së kaluar,por mund të vërehen elementet e krizës së ardhshme. Me përfundimin e vrullit fillon kriza e re dhe kështu mbyllet cikli.

Në periudhën e vrullit prodhimtaria e arrinë maksimumin e vet, profitet rriten, rritet edhe numri i të punësuarve dhe shtohet shpenzimi.

Shikuar në përgjithësi sistemin e ekonomizimit sipas kushteve të tregut e karakterizojnë krizat ekonomike të hiperproduksionit, të cilat përtrihen në mënyrë ciklike: kriza-depresioni-ringjallja-vrulli (konjuktura)-kriza (hiperproduksioni). Dhe në këtë mënyrë mbyllet cikli.

2.3. SISTEMI I EKONOMIZIMIT SOCIALIST

Këtë system të ekonomizimit e karakterizon pronësia shoqërore e mjeteve të prodhimtarisë, planifikimi shoqërore i zhvillimit dhe ndarja shoqërore e fryteve të

15

punës. Gjatë funksionimit të këtij sistemi të ekonomizimit janë paraqitur dy forma të pronësisë së mjeteve në nivelin shoqëror.

Kështu që janë dalluar dy sisteme të zhvillimit socialist:1. sistemi socialist qëndror ose shtetëror dhe 2. sistemi socialist vetëqeverisës.

Sistemi i parë është zhvilluar dhe zbatuar në ish Bashkimin Sovjetik dhe vendet nën ndikimin ideor të tij (Shqipëria, Polonia, Hungaria, Rumania, Bullgaria, Estonia, Letonia, Lituania, pastaj ish Gjermania Lindore, ish Çekosllovakia –sot Çekia dhe Sllovakia), kurse tash ende zbatohet në forma të ngjajshme në Korenë Veriore, në Kubë, në Vietnam, në Etiopi, në Seri, në Libi e në forma të ndyshme adaptimi edhe në vendet tjera, si për shembull në Kinë.

Sistemi i dytë është zhvilluar n ëish Republikën Socialiste Federative të Jugosllavisë.

Vetë fakti se të dy këto shtet janë fikur-transformuar , kurse ato të cilat ende e zbatojnë gjinden në një gjendje të papërshtatshme ekonomike dëshmon dobësinë e sistemit të ekonomizimit socialist, sit ë tipit qendror ashtu edhe të tipit vetëqeverisës.

Në sistemin socialit qendrorë ose centralist ose shtetëror, pronar i mjeteve të punës dhe planifikues i zhvillimit shoqëror është shteti. Shteti bënë ndarjen e fryteve të punës me plan. Ndërsa në sistemin socialist vetëqeverisës pronar i mjeteve të punës, planifikues i zhvillimit të ndërmarrjes dhe ndarës i fryteve të vetëqeverisëse.

Kudo ku ka ndryshuar sistemi shoqëror ekonomik ka ndryshuar edhe sistemi shoqëror e politik.

2.4. VEPRIMTARITË EKONOMIZUESE

Ekonomizimi bashkëkohor për shkak të llojllojshmërisë së proceseve punuese dhe me qëllim që ato më lehtë e më hollësishëm të përcillen, ndahet në veprimtari të ndryshme. Numri i këtyre veprimtarive në ndonjë vend varet prej shkallës së zhvillimit të përgjithshëm ekonomik të tij. Në vendet ku ekonomizimi është i përparuar, për arsye të ndarjes më të zhvilluar të punës, ekziston numri më i madh i veprimtarive.

Sipas nomenklaturës bashkëkohore ekzistojnë 10 veprimtari:1. industria dhe xehtaria,2. bujqësia dhe peshkateria,3. pyllëtaria,

16

4. ndërtimtaria, veprimtaritë5. komunikacioni prodhuese6. tregtia dhe hoteleria,7. mjeshtria dhe punësia shtëpiake,

……………………………………………………………………………….8. veprimtaria banesore komunale,9. veprimtaria kulturale e sociale, veprimtaritë 10. veprimtaria e organeve shtetërore joprodhuese

……………………………………………………………………………….Shtatë veprimtaritë e para janë prodhuese, kurse tri veprimtaritë e tjera janë joprodhuese. Mirëpo edhe pse klosifikohen sijoprodhuese, këto tri veprimtaritë e fundit janë aq të rëndësishme sa që lirisht mund të themi se ato, përveç se i ndihmojnë tri veprimtaritë prodhuese, janë edhe të domosdoshme për ekonomizimin e një vendi.

Veprimtaritë e një vendi, përveç ndarjes në prodhuese dhe joprodhuese ndahen edhe në tre sektorë ekonomikë:

sektori primar, sektori sekondar, dhe sektori terciar.

Sektori primarSektori primar përfshin veprimtaritë, të cilat mirren me përafrimin e të mirave materiale drejtpërdrejt nga natyra (bujqësia, peshkataria, xehtaria, pylltaria).

Sektori sekondarSektori sekondar përfshin veprimtaritë, të cilat zhvillohen veprimet përpunuese, të cilat përfshijnë përpunimin e prodhimeve të fituara në bazë të veprimtarive në sektorin primar, (industria, ndërtimtaria, qarkullimi prodhues).

Sektori terciarSektori terciar përfshinë veprimtaritë e tjera ekonomike në të cilat zhvillohen shërbimet e ndryshme prodhuese dhe personale (komunikacioni, tregtia, hoteleria, turizmi, veprimtaria komunale, qarkullimi shërbyes e tjera).

2.5. NDARJA E VEPRIMTARIVE EKONOMIZUESE

Për ndarjen më të mirë të punës dhe për përcjelljen më të lehtë të proceseve prodhuese, veprimtaritë ndahen në degë të ndryshme ekonomike. Numri i degëve

17

ekonomike të cilat i përfshinë veprimtaria e një vendi varet prej shkallës së zhvillimit të përgjithshëm, si të prodhimtarisë ashtu edhe të shpenzimit të tij.

Kështu për shembull veprimtaria industriale dhe xehtare ndahen në këto degë:

prodhimtaria dhe ndarja e energjisë elektrike, prodhimtaria, fisnikërimi dhe përpunimi i xeheve jometalike, metaligjia e metaleve të ngjyrosura, industria e metalit dhe e përpunimit të metalit, metaligjia e zezë, ndërtimtaria e anijeve, elektroindustria, prodhimtaria dhe përpunimi i thëngjillit, industria kimike, industria e materialit ndërtimor, industria e drurit, industria e prodhimeve prej celulozës, letrës dhe drurit, industria e tekstilit, industria e lëkurës dhe e veshmbathjes, industria e gomës, industria ushqimore, industria grafike, industria e duhanit, industria e filmit dhe e mjeteve tjera të komunikimit dhe të zbavitjes

masovike, hulumitimet gjeologjike e të tjera të të cilat i shërbejnë veprimtarisë

industriale e xehtare, industria e naftës.

Meqë veprimtaria industriale e xehtare është veprimtari prodhuese, edhe degët e cekura të saj janë degë prodhuese ose shërbyese-prodhuese. Ndërmarrjet në kuadër të të cilave kryhen veprimet e degës janë kryesisht organizata shërbyese ose organizata shërbyese prodhuese.

2.6. LLOJET E VEPRIMEVE TË DEGËS INDUSTRIALE

Që t’i kuptojmë më mirë veprimtaritë të cilat zhvillohen nëpër organizata prodhuese industriale ose nëpër organizata shërbyese të prodhimtarisë industriale, do t’i parashtrojmë veprimet të cilat kryesisht përfshihen në secilën degë të veprimtarisë industriale xehtare.

18

Prodhimtari dhe ndarja e energjisë elekrtike mirret me prodhimtarinë, bartjen, transformimin dhe ndarjen (distribuimin) e energjisë elektrike.

Prodhimtaria, fisnikrimi dhe përpunimi i xeheve jometalike mirret me nxjerrjen e xeheve dhe pjekjen, përpunimin dhe fitimine prodhimeve në bazë të baritit, magnezitit, asbestit, likunit, kripës së kuzhinës, kaolinit, argjilit të rezistueshëm ndaj zjarrit, gurit të zjarrit, cementit e të ngjajshme.

Metaligjia e metaleve me ngjyra ka të bëjë me nxjerrjen, përkatësisht fisnikrimin e xeheve të bakrit, zingut, plumbit, boksitit, antimonit, zhivës, piritit, kromit, molibindenit, pastaj me shkrirjen e bakrit, zingut, plumbit, antimonit, madje ka të bëjë me destinimin e zhivës elektrolizën e bakrit, aluminit, zinkut, ferolegurave , dhe në fund ka të bëjë me cilindrimin (petëzimin) dhe presimin e tërheqjen e masave të këtyre metaleve.

Industria e metalit dhe e përpunimit të metalit ka të bëjë me prodhimtarinë e makinave ngasëse dhe prodhuese (kazanat avullit, turibinat dhe mjetet tjera të punës për të gjitha degët ekonomike), me prodhimtarinë e veglave për të gjitha qëllimet e konstruksioneve për ndërtimin e objekteve të ndryshme, siç janë urat, ndërtesat, rezervaret, cisternat, mjetet peshëngritëse e transportuese, pastaj me prodhimtarinë e të gjitha llojeve të mjeteve transportuese, siç janë lokomotivat, automobilat, aeroplanët, traktorët, motoçikletat, etj., mandje me prodhimtarinë e mjeteve matëse , siç janë matësit mekanikë, optikë, pajimet siguruese sinjalizuese, etj., me prodhimtarinë e mjteve të ndryshme teknike për nevojat e punës administrative si dhe e mobileve të nevojshme (makinat e shtypit, makinat llogaritare dhe pajimet e ndryshme akustike për komunikimin intern).

Përveç kësaj kjo degë e industrisë përfshinë prodhimtarinë e mjeteve të perdorimit të gjërë dhe për nevojat e amvisnisë, e mjeteve medicionare, pastaj përfshinë prodhimtarinë e mjeteve të mekanikës precise, si dhe mirret me të gjitha format e organizimit të mirëmbajtjes së të gjitha prodhimeve të cekura , si fushëveprimtari të kësaj dege të ekonomizimit.

Metalugjia e zezë mirret me nxjerrjen e xehes së hekurit , të manganit, me fisnikrimin e tyre dhe me prodhimtarinë e gizës, çelikut, ferolegurave, të metaleve të forta dhe me petëzimin e prodhimeve të ndryshme.

19

Ndërtimtaria e anijeve ka të bëjë me prodhimtarinë dhe ndreqjen e mjeteve lundruese dhe me prodhimtarinë e pajimeve të ndyshme për to, dhe mirret me nxjerrjen e objekteve të ndryshme të fundosura në ujra të ndryshme.

Elektroindustria mirret me prodhimtarinë e makinave të llojllojshme elektrike (elektromotorët, gjeneratorët, transfomotorët, furrat elektrike, të llojeve të ndryshme e për qëllime të llojllojshme, etj.), me prodhimtarinë e përçuesve dhe të kablove, të mjeteve të rrymës së dobët (telefonit, telegrafit, radios, televizoritetj.), të aparateve dhe mjeteve të ndryshme për matje dhe sinjalizim, të akumulatorëve dhe të baterive të madhësive të ndryshme dhe për qëllime të ndryshme, të elektrodave, të materialeve izoluese etj.

Prodhimtaria dhe përpunimi i qymyrit (thëngjillit) mirret me nxjerrjen dhe përpunimin e thëngjillit, siç janë fisnikrimi dhe kokësimi i thëngjillit, pastaj prodhimtaria e gazërave prej thëngjillit, etj.

Industia kimike ka të bëjë me industrinë procesore të përfitimit të acideve, të kripërave anorganike, të superfosfatit, të gurittë kaltër, të sodës, pastaj ka të bëjë me industrinë elektrokimike për përfitimin e calcium karbidit, të calcium-cianamidit, të sapunit dhe të preparative kozmetike, të ngjitëseve (tutkalli), të zhelatinës, madje kjo degë ka të bëjë me industrinë farmaceutike, me prodhimtarinë e fijeve artificiale, të gazërave të komprimuara për qëllime të ndryshme, me prodhimtrinë e preparative të llojllojshme për pastrim në amvisni si dhe për përdorim në industrinë, siç janë për pastrimin e këpucëve, të parketave, pastaj për prodhimtarinë e fotomaterialit, e vajërave dhe të yndyrave të ndyshme teknike.

Industria e materialit ndërtimor ka të bëjë me industrinë në bazë të gurit dhe të dheut, pastaj me prodhimtarinë e çimentos (prodhimet prej çimentos), gurit artificial, betonit, asfaltiti, mbulesat për kulme, qelqet, pastaj katë bëjë edhe me prodhimtarinë e gëlqeres, gjipsit, tullave, tjegullave, mallit prej qeramikes , parcelanit dhe fajanses etj.

Industria e drurit mirret me përpunimin mekanik të drurit (shkurtim, prodhimtaria e parketeve, e furnirit, e mobiljeve, e elementevetë ndryshmeprej drurit për shtëpia, e elementeve të shtëpieve prej drurit), pastaj mirret me përpunimin termik të drurit , me pëodhimtarinë e shkrepësave, e prodhimeve të thurrura etj.

Industria e duhanit dhe celulozës, e letrës dhe e prodhimve të tjera në bazë të masës së drurit ka të bëjë me prodhimtarinë e drunit, celulozës, e letrës (petësngjitëse, konfeksionitprej letrës dhe kartonit, ambalazhës etj.), e tjera.

20

Industria e tekstilit mirret me përpunimin e fijeve të lëndës së parë litarit, limit leshit, qimeve të kalit, puplave, fijezimi I trinitrës, pastaj mirret me përfitimin e mëndafshit, tjerrjen e fijeve natyrale dhe artificiale, thurrjen e tjerrësive natyrale dhe aritificiale, prodhimtarinë e atës dhe të materialit sanitar, për mbështjellje (gazës, lidhëses së varrave, etj.), filcit, trikotazhës, konfeksionit, galanterisë, thasëve, litarëve etj.

Industria e lëkurës dhe e mbathjes ka të bëjë me prodhimtarinë e lëkurës së fisnikruar, gëzofit, mbathjes, mallit për punën e saraqëve dhe të shalëpunuesëve, të çantapunuesve, të gëzofpunuesve etj.

Industria e gomave mirret me përpunimin e gomës dhë të përpunimeve me bazë të gomës, siç janë pneumatikët, rripat, rryporët, gypat, pllakat dhe koritat, pëlhurat e gumizuara, prodhimet sanitare prej gome ose të gumizuara , lodra, opingat e këpucëve dhe çizmeve prej gome e të tjera.

Industia ushqimore ka të bëjë me blurjen e druthëravedhe prodhimtarinë e millit, prodhimtarinë e prodhimeve prejbrumi etj, çlëvorizimin e orizit dhe të elbit, pastaj prodhimin e keksit dhe të ëmbëlsirave dhe prodhimeve të tjera të llojeve të ndryshme.

Industria e grafike mirret me shtypjen e librave të ndryshme dhe me botimin e teksteve të tjera të llojllojshme, si dhe me lidhjen e librave dhe të botimeve të tjera, pastaj mirret me krijimin e klisheve të tjera.

Industria e duhanit mirret me fermentimin e duhanit, prodhimtarinë e prodhimeve të ndryshme në bazë të duhanit dhe të ekstrakti të duhanit.

Industria e filmit dhe e mjteve të tjera të komunikimit dhe të zbavitjes massive katë bëjë me prodhimin e filmave dhe të emisioneve të ndryshme për zbavitjen dhe edukimin massive të popullatës së vendit.

Hulumtimet gjeolegjike dhe hulumtimet e ndryshme të gjithësisë dhe në përgjithësi edhe pse nuk janë veprimtari të lidhura drejtëpërdrejt me industrinë e xehtarisë e ndihmojnësi zhvillimin industrial ashtu edhe zhvillimin dhe përparimin e xehtarisë.

Industria e naftës ka të bëjë me nxjerrjen dhe përpunimin e naftës dhe me nxjerrjen dhe përpunimin e gurit të naftës, si dhe me nxjerrjen dhe komprimimin e gazit tokësor dhe nxjerrjen e bitomenit.

2.7. NDARJA E VEPRIMTARIVE TË DEGËS INDUSTRIALE

21

Degët e veprimtarisë ekonomizuese, siç janë për shembull: degët e cekura të veprimtarisë industriale dhe xehtare, për qëllm të zhvillimit dhe të përparimit të punës së tyre dhe për ndarjen më të mirë të punës në prodhimtarinë e prodhimeve të ndryshme e të shumë llojshme, ndahen në profesione – veprimtari më të specializuara .

Për shembull industria për metale dhe përpunimin e tyre ndahet në industrinë e automobilave, në industrinë e aeroplanëve, në industrinë hekurudhore e të tjera, pastaj industria tekstile derëgohet ne industrinë e leshit, mëndafshit e të tjera.

Me qëllim që të mund të përcillet më lehtë, e tërë veprimtaria industriale ndahet në këto grupe:

energjetika dhe lëmenjët e ngjajshëm, xehroet, shkritoret dhe përpunimi I metalit, industria procesore, qarkullimi dhe mjetet qarkulluese, dhe teknika informative.

3. STRUKTURA ORGANIZATIVE E PRODHIMIT

3.1. NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI SISTEMIN

Për sistemin dhe mendimin sistematik ekzistojnë definicione të ndryshme. Ekspertët nga lëmenj të ndryshme shkencorë e teknikë japin mendime të ndryshme mbi sistemin. Megjithatë mund të mirret se sistemiparaqet tërësinë e përkryer dhe se secila pjesë e saj është e përcaktuar me të dhe se ai është I orientuar në realizimin e qëllimit të caktuar.

Sistemi paraqet tërësinë komplekse organizative, grumbullin ose kombinimin e sendeve ose të paraqitjeve ose të pjesëve të tyre, të cilat bëjnë tërësunë komplekse ose të unjësuar.

Ndërsa vetë shprehja “sistem” ka zbatimin dhe kuptimin e gjerë (p.sh. në gjeografi kemi sistemin e maleve, të lumejve, të liqejve, etj.), në kozmologji : kemi sistemin diellor, yjor, etj., në medicinë sistemin e eshtrave, të nervave, të enëve të gjakut, etj., në rregullimin shoqëror kemi sistemin politik dhe sistemin ekonomik, në komunikacion kemi sistemin e qarkullimit të informatave, sistemin e qarkullimit ujor,

22

ajror, rrugor, në strukturën organizative të prodhimitarisë kemi sistemin e prodhimtarisë, sistemin e udhëheqjes etj.).

Prej këtu rrjedh se sistemi me kuptim të gjërë përfshin jetën e përgjithshme të njeriut , të kaluarën e tij, të tanishmen dhe të ardhmen. Çdo gjë që ekziston paraqet system në veti prej pjesëve të atomit në gjithësi.

Rëndësia e njohurive mbi sistemin është bërë e madhe posaçrisht me paraqitjen kinebretikës. Në bazë të kinebretikës: makinë është çdo gjë që ka hyrjen (input), pra që e pranon energjinë dhe ka daljen (output), pra që ka efektin e caktuar. Prej këtu mund të përfundojmë se makina në pikpamje kinebretike ka kuptimin e sistemin dinamik.

Sipas definicionit mbi sistemin : komponentet janë pjesë të thjeshta të sistemit ndërmjet të cilave ekziston interaksion. Nga kjo del se kusht për ekzistimin e sistemit ështëqë sistemi të ketë së paku dy komponente. Te sistemet e mëdha ekzistojnë tërësitë e mbyllura prej më shumë komponentesh, të cilat quhen nënsisteme (subsisteme) ose tërësi. Këto nënsistemenë system janë të lidhura me komponente lidhëse.

Në figura … dhe … janë paraqitur grafikisht marrëdhëiet e sistemeve dhe të komponenteve.

Nëse komponentet nuk janë të lidhura sin ë fig, atëherë ato nuk përbëjnë sistemin. Ndërsa , nëse janë të lidhur sin ë figurën … , atëherë komponentet përbëjnë nënsistemin A dhe nënsistemin B, të cilat reciprokisht janë të lidhura .

Ndër lidhja në mes të komponenteve të nensistemeve është më e madhe se sa ndëlidhja në mes të nënsistemeve. Nga kjo rrjedh se varësia ndërmjet komponenteve të nënsistemeve (dhe të sistemeve të cilat i takojnë) është më e madhe se sa varësia ndërmjet nënsistemeve të sistemit.

Figura.

Prej këtu mund të konstatojmë se sitemit dinamiki takon shuma e komponenteve funksionale. Secili nga komponentet e sistemit dinamik ka funksionin e vet në nënsistemin e caktuar nga të cilët përbëhet sistemi dinamik. Efekti i komponenteve nga të cilat përbëhen nënsistemet e sistemit dhe vetë sistemi varet nga mënyra e funksionimit të çdo komponente të tij. Sistemet kanë veçoritë e veta të cilat mund të dallohen nga veçorit e komponenteve të tyre. Kështu që për veçoritë e tyre nuk mund të mësojmë çdo herë nga veçoritë e komponeneteve nga të cilat përbëhen.

23

Çdo sistem i madh mund të ndahet në nësisteme (subsisteme), kurse nënsistemet mund të ndahen në komponente dhe komponentet mund të ndahen në pjesët e tyre. Të gjitha këto pjesë të sistemeve mund të shqyrtohen si sisteme relativisht të pavarura. Prej këtu del se çdo sistem njëkohësisht është component i sistemit më të madh. Kështu mund të shikojmë si gjithësinë, ashtu edhe pjesët e atomit.

3.1.1. Llojet e sistemeve

Për zgjidhjen e suksesshme të problemeve nga lëmenj të ndryshëm të veprimtarisë njerëzore, rëndësi të madhe ka nyëzimi i tyre në sa më shumë pjesë, të analizohen ndërsa, të njihen sa më hollësisht dhe përsëri të formohen tërësitë të nxirren përfundimet e nevojshme komplekse.

Këtu për zgjidhjen e problemeve të përbëra, rëndësi të madhe ka zbatimi i të menduarit kompleks. Për këtë qëllim shërben zbatimi I të menduarit sistemetik.

Kurse lidhur me këtë parashtrohen këto çështje: çka është sistemi, A ekzistojnë më shumë lloje sistemesh dhe nensistemesh, Si dhe sa mund të zbatohet të menuarit sistematik në hulumtimet shkencore, çfarërezultatesharrihen dhe sa rezultate priten të arrihen me zbetimin e të

menduarit sistematik, cilat kahe të të menuarit çojnë drejt, zgjidhjeve shkencore të çështjeve nga problematika e drejtimit dhe të udhëheqjes me zbatimin e modeleve sistematike në lëmenjët e prodhimtarisë.

Se çka është sistemi pamë në mësimin e më parëshëm. Mirëpo, për sistemin mund të thuhet se paraqet çdo komunikim brenda ndonjë strukture. Shikuarnga kjo pikëpamje mund të përfundojmë se ekzistojnë shumë sisteme dhe se sistemet mund të ndahen në pjesë të ndryshme përbërëse, në shumë nënsisteme.

Sistemet ndahen në varësi nga ndërlidhja e tyre me rrethinën në : Sisteme të hapura , dhe në Sisteme të mbyllura.

Sistemet e hapura janë të ndërlidhura me ndërrimin e informatave, përëkatësisht të materialeve me rrethinën. Kurse sistemet e mbyllura ekzistojnë pavarësisht nga rrethina, përkatësisht nuk bëjnë këmbimin e informatave dhe të materialit me rrethinë.

Përveç klasifikimit të sistemeve në të hapura dhe të mbyllura, sistemet mund të dallohen edhe sipas madhësis, numrit të komopnenteve, sipas llojit të komopnenteve,

24

mënyrës së nderlidhjes së komopnenteve në sistem, etj. Çdo klasifikim I sistemeve, në të vërtetë, paraqet formimin e sistemeve të sistemeve. Meqë jeta e njeriut është e organizuar në sisteme, atëherë ajo përfshin të mbërrimet natyrore, shoqërore, teknike, ekonomike. Kështu, manifestimi i jetës paraqet, në të vërtetë, sistemin e sistemeve.

Sipas pjesëmarrjes në jetën e njeriut, sistemet mund të ndahen në: Sisteme reale, dhe në Sisteme abstrakte.

Sistemet reale janë shprehje e përjetimeve (objekteve) reale, kurse sistemet abstrakte janë shprehje e përjetimeve joreale, abstrakte matematiko-logjike.

Sipas ndëlikushmërisë së tyre, sistmet mund të klasifikohen në: Sisteme të thjeshta, Sisteme të përbëra, dhe në Sisteme shumë të përëbëra.

Këto sisteme mund të janë: Sisteme të determinuara, dhe Sisteme stohastike.

Sipas pjesëmarrjes së njeriut në krijimin e tyre dallojmë: Sistemet natyrore, Sistemet teknike, dhe Sistemet organizative.

Sistemet natyrore. Këto sisteme lindin, zhvillohen dhe zhduken vetvetiu, pa ndërmjetsimin e njeriut e në pajtim me ligjet e natyrës (për shembull: sistemi i gjithësisë, sistemet biologjike).

Sistmet teknike. Këto sisteme i kriojn njeriu. Ato bëhen me qëllim që të realizohen synimet e caktuara. Prandaj këto sisteme mund t’i emërtojmë edhe sisteme të synimit. Për krijimin e funksionimin e këyre sistemeve nevojiten rrethana dhe kushte të caktuara materiale dhe organizative, për këtë arsye ato rëndom paraqiten në kuadër të sistemeve organizative.

Sistemet organizative. Me këto sisteme përfshihen të gjitha të mbërrimet materiale, mendore (intelektuale) – të gjithmbarshme të njeriut, prej ekzistimit te tij e deri më sot.

Sistemet organizative janë të përbëra prej sistemeve natyrore dhe sistemeve tekinike. Prandaj mund të themi se sistemet natyrore dhe teknike në kuadër të sistemeve frganizative paraqesin nënsisteme. Këto nënsisteme janë të bashkura në kuadër të një

25

sistemi organizativ me qëllim të peramenduar nga njeriu, për realizimin e qëllimit të caktuar prodhues material ose shpirëtror. Pra sistemet organizative krijohen me metive krijmtarie. Varësisht nga qëllimet e parashtruara përcaktohen parimet sipas të cilave lindin, funksionojnë dhezhduken sistemet organizative.

Për studimin më të hollësishëm të veprimit të sistemeve, ato ndahen në: Sisteme statike dhe Sisteme dinamike.

Këto sisteme i karakterizojnë statika-dinamika, hapësira –koha, sasia-cilësia, lëvizja-zhvillimi. Këto veçori, në të vërtetë I karakterizojnë sistemet dinamike. Kështu që, statika paraqet vetëm momentin, çastin ose pikën në vijën e lëvizjes së sistemit dinamik. Prej nga del se sistemi statik nuk ekzistojnë, por ekzistojnë gjendjet momentale, të çastit të cilat emërohen sisteme statike në lakoren e procesit të sistemit dinamik.

Prej këtu rrjedh se çdo sistem është i përcaktuar në kohë dhe në hapësirë. Në këtë menyrë përcaktohet pozita e sistemit tëshqyrtuar ndaj sistemit më të madh të cilit i takon (si nënsistem ose component) dhe gjendet forma organizative e procesit të lëvizjes së materies.

Elementet e pazhvilluara të sistemit dinamik u lëshojnë pozitat elementeve më të zhvilluara. Këto ndërrime janë të vazhdueshme e të pandashme, port ë kërcyeshme, gjë që ndikon në përparimin e zhvillimit jokontinual,të istemeve dinamike.

Sipas mundësisë së prishjes dhe ndikimit të prishjes ne sistem dallojmë: Sistemet e ndreqshme dhe Sistemet e pandreqshme.

Sistemet e nderqshme funksionojnë vetëm deri me prishjen e parë. Prej prishjes së parë sistemi pushon të ekzistojë për qëllimin e përkushtimit (për shembull: boca e llokut për flokë, çakmaku pa mbushje, boca e gasit pa mbushje, etj.).

Ndërsa sistemet e ndreqshme mund të funksionojnë pas evitimit të nënsistemit ose të komponentes që është prishur.

Kjo prishje mund të evitohet me ndërmjetësimin në rregullimin e nënsistemeve ose të komponenteve të prishura të sistemit ose me zëvendësimin e tyre me nënsisteme ose komponente të reja (për shembull: zëvendësimi i motorit të automobilitose zëvendësimi i pjesës së motorit të automobilit).

26

Me ndarjen e sistemeve dhe me klasifikimin e tyre duhet kërkuar njohuri të reja për njohjen e funksionit të tyre, mirëmbajtjes së tyre dhe zhvillimit-përsosjes së tyre. Kështu kur shikojmë, për shembull: një makinë të ndërlikuar, atëherë shohim se ainjëkohsisht është sistem indërlikuar real, i determinuar, material, teknik, organizativ dhe i ndreqshëm.

3.2. STRUKTURA E SISTEMEVE

Sistemet statike janë pjesë të sistemeve dinamike. Çdo sistem dinamik dhe nënsistem i tij ka hyrjen (input) dhe ndaljen (output). Gjithashtu edhe komponentet e sistemeve dhe të nënsistemeve kanë hyrjet dhe daljet. Prej këtu mund të përfundojmë se struktura e sistemeve është e definuar me mënyrën e ndërlidhjes të hyrjeve dhe të daljeve të sistemeve, nënsistemeve dhe të komponenteve të cilat i karakterizojnë sistemet.

Në figurën…. Është dhënë skema ndërlidhjes së hyrjes dhe të daljes së sistemit dinamik.

Fig….

Kështu komponentet e njejta me rrjeta të ndryshme të ndërlidhjeve japin sistemet e ndryshme, sepse sistemet u përngjajnë njëri-tjetrit me strukturën e lidhjeve e jo me strukturën e elementeve (komponenteve) prej të cilave përbëhen.

Ekzistojnë katër mënyra marrëdhënjesh, ndërlidhjesh (kyqjesh) reciproke ndërmjet elementeve (komponenteve) të një sistemi:

Serike, Paralele, Kthyese të drejtpërdrejtë, dhe Kthyese të tërthortë.

Struktura ë sistemeve mund të paraqitet me bllok skema dhe me matrica. Mardhëniet reciproke ndërmjet komponenteve të sistemeve janë dhënë me bllok skema she matrica si vijon.

Në fig…..dhe ….. janë dhënë ndërlidhjet serike, përkatësisht paralele ndërmjet elementeve (komponenteve) të sistemeve mungojnë interaksionet ndërlidhjet kthyese.

27

Në firuta … dhe …. Janë dhënë sistemet me ndërlidhje kthyese të drejtpërdretë dhe të tërthortë, ku ndërmjet komponenteve të sistemeve ekzistojnë interaksionet, të cilat paraqesin veçoritë elementare të sistemeve dinamike.

Ndërlidhja positive kthyese është atëherë kur hyrja (input) shton ndikimin në dalje (output), kurse ndërlidhja kthyese është negative kur dalja shton ndikimin e vet në hyrja. Sistemet me ndërlidhjet e para janë më stabilë se sa sistemet me ndërlidhje të dyta.

Fig. 01

Në fig… është paraqitur sistemi me ndërlidje të ndryshme ndërmjet komponenteve, nga ato të përmendura. Në sistemet e ndërlidhura shumë, të cilat kanë shumë elemente (komponente ) dhe lidhje reciproke (numri i të cilave rritet më shpejt se sa numri i komponenteve), mund të ndikohet me operacionin e thjeshtimit. Ky operacion zbatohet me grupimin e komponenteve të caktuara në bashkësi elementesh.

Bashkësia e tillë mund të mirret si një component. Në figuren…..03, shifet bashkësia e elementeve të thjeshtuara të sistemit tëndërlikuar.

Fig.10ç,

Fig.103.

Grupimi i elementeve në komponente, agregimi i elementeve ndikon mjaft në nxjerrjen e përfundimeve e me këtë edhe në marrjen e vendimeve të drejta lidhur me sistemin. Me operacionin e deagregimit krijohen vështirësi plotësuese, sepse sistemi do të ndahej në shumë pjesë, studimi i të cilave gjithashtu krijon vështirësi të llojit të caktuar sintetizues. Këtu duhet të kërkuar marrëdhnien optimale agreguese dhe deagregues.

4. ORGANIZIMI I MBROJTJES NE PUNE

28

Në proceset e ndryshme të punë veprojnë njerëzit me prëgaditje të ndryshme profesionale dhe me mjetet e niveleve të ndryshme të përsosjes teknike e teknologjike (të mekanizmit e të automatizimit) mbi sendet e ndryshme, më pakë ose me shumë të dëmshme të punës. Proceset e ndryshme të punës. Me zbatimin konsekuent të përshtatjes së mjeteve të punës njeriut, krijohen kushte të përgjithshme më të përshtatshme të punës. Mjetet e punës prodhohen në pajtim me kërkesat e fiziologjisë së punës.Manipulimi me sendet e punës bëhet në pajtim me masat për mbrojtjen personale, individuale e të përbashkët të punëtorëve.

Atmosfera e punës rregullohet sipas kërkesave të psikologjisë së punës. Shkurtimisht, mbrotja në punë bëhet me qëllim të ruajtjes së mirë të shëndetit të anëtarëve të kolektivit punës dhe të pasurisë së ndërmarrjes.

Sipas kesaj dallojme - Mbrojtjen e fuqisë punëtore, dhe - Mbrojtjen e pasurisë së ndërmarjes.

4.1. MBROJTA E FUQISË PUNËTORE

Në procesin e punës organizmi i njeriut i ekspozohet vazhdimishtë ndikimeve të ndryshme të dëmshme. Këto ndikime të dëmshme mund të vijnë nga mjetet e punës, sendet e punës , energjia e ngasëse dhe energjit e tjera të cilat përdorën në procesin e punës. Rreziqet nga puna kërcnohen në forma të smundjeve të ndryshme ose të lëndimeve të ndryshme. Në përgjithësi këto rreziqe parqesin rreziqet në vendin e punës. Përveç rreziqeve të kushteve të punës dallojmë edhe rreziqet e rrethanave të punës siç janë: P.sh., kushtet klimatike në të cilat punonë ndërmarrja, kushtet e jetës së punëtorëve jashtë organizatës prodhuese, rreziqet e ndryshme elementare, rreziku nga lufta etj.

Me masovizimin e përdorimit të mjeteve të mekanizuara në procesin e punës po zvogëlohet angazhimi fiziologjik i njeriut në ounë mirëpo po shtohet angazhimi psikologjik i tij . Procesi teknologjik po zhvillohet m eshpetësi të madhe, prandaj për drejtimin e tyre po nevojitet shpetësia gjithnjë me e madhe e reagimit te njeriut, përqendrimi i madh dhe reflekest e zhvilluara. Në këto kushte të zhvillimit të proceseve prodhuese po shtohet mundësit për paraqitjen e smundëjeve të ndryshme profesionale dhe lëndimetë e llojllojshme në punë.

Mast dhe mjetet për mbroje në punë të njeriut po bëhen gjithnjë më të përsosura dhe më të shtrenjta. Mirëpo, gjithmon është më mire që të pengohen paraqitjet e smundjeve dhe të lëndimeve në punë se sa që ato shërohen.

Për këtë qëllim në vendin tone egzistojnë një numer i madh aktesh të përgjithshme dhe i rregullave për mbroje në punë dhe për mbrojtjen e ambijentiti.

29

Në këto akte normative dhe rregulloreve janë dhënë normative dhe masat themelore për mbrojtjen e fuqisë punëtorem, për veprimtarit e ndryshme të punës.

Posaqërisht janë dhënë masat themelore dhe normativat e mbrojtjes tekinike dhe higjenike në punë, në pikpamje të objekteve ndërtimore, të mjeteve dhe të sendeve të punës ( makinat , veglat, instalimet, materialet e nxehta, të ftofta, të helmushme etj.), të transportit (mjetet e transportit të brendëshëm dhe jashtme), të zhurmës, dridhjeve të energjisë elektrike (rryma elektrike), rrezatimeve të dëmshme, të kushteve të punës (makro dhe mikro-klima), të masave për mbrotje nga zjarri ( ndezja dhe kallja), të dhënjes së ndihmës së parë, këto mjete përdoren për mbrotjen individuale dhe përbashkët në proceset punese, etj.

Nga kjo që u tha mësojmë se roli i mbrotjes së fuqisë punëtore në punë është lidhur drejtpërdrejt me ruajtjen e shëndetit të njeriut në procesin e punës, në disa raste, kur ai punon me send të rrezikshme për jetë edhe të jetës si tij.

Në aspektin e zbatimit e zbatimit të mbrotjes në punë të fuqisë punëtore dallojmë: Organizimin e hulumtimit të sigurisë së mjeteve të punës, Organizimin e hulumtimit të sigurisë së smundjeve të punës, Organizimine mbrojtjes së punëtorëve (masat dhe mjetet mbrojtëse individuale

dhe të përbashkëta), Organizimi i strukturave udhëheqëse dhe punëdretuese për mbrotjen në punë

(struktura organizative e funksionit të mbrojtjes në punë), Organizimi i kontrollit shoqëror.

Për sigurimin e zbatimit të masave të nevojshme higjenike e teknike në ndërmarrje, shoqëria ka organizuar mbikqyrjen e vetë nëpërmes të bashkësive shoqërore-politike, si është p.sh. inspektoriati i punës, i cili obligimet e veta dhe detyrat praktike i zhvillon nëpërmes dhe me nduhmën e inspektorëve te punës.

Për mbrojtjen higjenike në punë praën bashkësive shoqërore dhe politike (p.sh. pranë komunës), ekziston inspektorikati sanitar i cili vepron nëpërmes të inspekëtorëve sanitarë.

Detryra themelore të këtyre inspektorëve janë: Mbikqyrja e përhershme e zbatimit të dispozitave ligjore për mbrojtjen në

punë, dhe mbrojtjen higjenike në organizatat prodhuese dhe kudo ku njeriu punonë dhe jetonë,

30

Dhënja e ndihmës së nevojshme profesionale për evitimin e dobësive në zbatimin e masave të mbrojtes teknike dhe higjanike në punë e gjetiu,

Shpëtimi i dënimeve për mosrespektimin e moszbatimin e masave dhe për mospërdorimin e mjeteve për mbrijtjen teknike e higjenike, individuale e të përbashkët në punë dhe gjetiu.

Për të gjetur dhe zbatuar masat efikase të mbrojtjes së fuqisë punëtore, duhet zbuluar shkakëtarët e çrregullmit të mjedisit të punës. Këtu kujdes i veçant duhet t’i kushtohet faktorëve të cilët ndikojnë në kushtet e mjedisit të punës.

Të gjithë fakëtorët ndikues në kushtet e mjedisit të punës dhe faktorët çrregullues të ambientit të njeiut mund t’i ndajmë në dy grupe kryesore:

Faktorët e organizimit biologjik të ambientit punues dhe jetësor të njeriut, dhe Faktorët e organizimit fiziologjik të ambientit punues dhe jetësor të njeriut.

Në grupine faktorëve biologjik të mbrojtjes në punë hyjnë: Ajri, Mikroklima, Ndri2imi, Zhurma dhe vibrimet, Rrezatimi.

Në grupine faktorëve biologjik hynë edhe disa faktorë të tjerë, si për shembull: zgjatja e orarit të punës, intensiteti i punës, pozita e turpit të njeriut gjatë zhvillimit të operacionit punese, lëvizjet e punës , infektimet etj., të cilat kanë ndikim të madh në mbrojtjen e shëndetit të njeriut, por që paraqesin materiale për shqyrtim të posaqëm.

Në grupin e fakëtorëve fiziologjik të mbrojtjes në punë hyjnë: Gjendja e parreulluar e objektit ndërtimor, siç janë instalimet jo të e mira,

kanalizimi i dobët, hapësira e vogël dhe e papërshtatshme e transportuese tëpapërshtatshme të procesit të punës, shkallët, shtroja dhe tavani joadekuat etj.,

Mjetet e papërshtatshme të mbrojtjes në punë nga lëndimet fizike, Ndikimi i rrymës elektrike, Ndikimi i zjarrit.

Që të mund të organizohet mbrojtja më efikase e mjedisit të punës e të jetës së njeriut, duhet studjuar më hollësi këta faktorë biologjikë dhe fiziologjikë. Në këtë rast do të mjaftonë të njihemi me ta, në mënyrë që të mund të japim kontributin tone për rregullimin e ambientit të punës dhe të jetës sonë dhe të anëtarëve të kolektivit punues, e më gjerë.

31

4.1.1. Ajri

Ajri është element themelor dhe i domosdoshëm për krijimin e kushteve të punës dhe të jetës së njeriut. Për funksionimi normal psikologjik dhe fiziologjik të njeriut, nevojitet ajër me sasi dhe cilësi të caktuar. çdo çrregullim i përbërjes dhe i pastërtisë normale të ajrit shkakton çrregullime të shëndetittë njeriut, ose e bënë të paaftë ose e mbyt.

Përbërja normale e ajrit është si vijon: Rreth 20.9 %, Rreth 79 %, Pjesa tjtër, të cilën e përbën kryesisht dioksidi i karbonit dhe gazrave të tjerë.

Ajrinë njeriu e shpenzon, si e kemi parë më parë, si për punë fiziologjike, ashtu edhe për punë psikologjike. Kuptohet se për punë më të rënda psikologjike shpenzohet sasi më e madhe e oksigjenit e me këtë edhe sasi më të mëdha të ajrit. Për sigurimin e sasisë dhe të cilësisë së ajrit për venet e ndryshme të punës, shfrytëzohen mjetet e nryshme teknologjike (“air condition”).

4.1.2. Ndotja e ajrit

Atmosfera e cila rrethon njeriun ndotet në mënyra të ndyshme. Për njeriun nevojitet ajri me përbërje dhe përmbajtje normale, sepse vetëm me ajrin e pastër mund të bëhet metabolizimi i njeriut dhe mund të sigurohet përtëritja e aftësive psikofiziologjike të humbura në procesin e punës.

Për ta caktuar nivelin e ndotjes së ambientit të njeriut (të ajrit), duhet të bëhet matja e përqëndrimit të përmbajtjesve të dëmshëm të ajrit. Përqëndrimi mesatar i ndonjë materie të dëmdhmë në ajër shprehet me sasinë e saj në mostrën e ajrit që është mbledhur në vendin e matjes së paku për 23 orë, kurse shprehet me MG/m3.

Sipas dispozitave ligjore, në vendin tonë lejohet përmbajtja e materieve të dëmshme në ajër si në tabelën 1.

Tabela nr.1Ndotja e lejushme e ajrit Brenda ditës

Material e dëmshme Përqëndrimi masatar ditor (MG/m3)

Dioksidi i sulfurit 0.15

32

Dioksidi ikarbonit 0.01

Monoksidi i karbonit 1

Oksidi i azotit 0.085

Hidroksidi i fluorit 0.005

Bloza 0.05

Hiri dhe pluhuri 300.0

Sipas kësaj dallojmë hapësira teknologjike të proceseve teknologjike me ndotje tëvogël, siç janë sallat e makinave operative, sallat e montimit, etj., dhe proceseve teknologjike me ndotje të madhe, siç janë pastrimi, nikëlimi, kromimi, përpunimi termik, galvanizimi, derdhja e metaleve në kallëpe, ngjyrosja, gërryrja, etj.,pastaj proceset e përpunimit të masave plastike, të drurit, të gurit, proceset e përfitimit të çimentos, të koksit, të hekurit e të metaleve të tjera posaqerisht metaleve të ngjyrosura: plumbit, bakrit etj.

Proceset posaçërisht të helmushme zhvillohen në industrinë kimike dhe farmaceutike.

Kurse proceset e rrezatimit të dëmshëm zhvillohen në industrinë e përfitimit dhe të përdorimit të karburanteve me proceset e fuzionit dhe të frisionit (në industrinë bërthamore).

Në të gjitha mjesiset ku njeriu punon dhe jeton duhet të bëhet matja e ndikueseve të dëmshëm për shendetin e tij, pra duhet të bëhet matja e ndotjes së ajrit. Këto matje duhet t’i bëjnë ekipet e specializuara dhe me matjet e përcaktuara për këto matje.

Ekipet të cilat mirren me rregullimin e kushteve teknike e higjenike të vendeve të punës e të ndërmarrjes në tërësi duhet t’i mbeldhin dhe t’i përpunojnë këto shënime dhe me to duhet t’i njoftojnë organet përgjegjëse të organizatës punuese e të bashkësis shoqërore e politike, të cilës I takon organizatat punuese.

4.1.3. Pasojat e ndotjes së ajrit

Nëse mungon kujdesi i duhur për asgjasimin e gazrave dhe të avujëve të helueshme e të pluhurit, atëherë mjedisi i punës dhe i jetës së njeriut mund të helmohet deri në atë masë deri kur ekzistimi i tij vjen në pytje. Për njeriun si factor kryesor i punës, mund

33

të ekzistojë edhe rreziku i tërthort i cili vjen nga ambienti i helmuar (qumështi i shtazëve të helmuara, perqëndrimi i helmeve të ndryshme në pemët dhe perimet, në mishin e kafshëve, në ujë etj.). Në nivelin e ndotjes së ajrit varet helmimi dhe dëmtimi i përkoshëm ose i përherëm i organizmit të njeriut,ose vdekja e tij.

Pasojat dhe niveli i ndotjes së ajrit varen më së shumti nga: Lloji i sendeve të punës, përkatësisht lloji i materieve të dëmshme ose të

helmueshme, Përqëndrimi i pluhurit, i gazrave dhe i avujve të dëmshëm osë të helmueshme

për njeriun, bimët (florën) dhe kafshët (faunën). Zgjatja e kohës së eksponimit në këto materie, Rezistueshmëria e organizmit të njeriut (të faunës dhe florës) ndaj ndotësve të

ajrit (të tokës e të ujit).

4.1.4. Pengimi i ndotjes së ajrit

Për pengimin e ndotjes së ajrit janë gjetur dhe zbatohen masa të ndryshme efikase, si dhe përdorimi i mjeteve të ndryshme për mbrojtjen personale dhe kolektive nga ajri i ndotur.

Si masa më të rëndësishme për pengimin e ndotjes së ajrit janë: Ndërtimi i objekteve industriale dhe të objekteve tjera ndotëse jashtë

vendbanimeve (formimi i zonave indutriale afër qyteteve ose larg qyteteve dhe vendbanimeve të tjera),

Krijimi i sipërfaqeve të gjelbruara e të pyllëzuara rreth objekteve industrialedhe vendbanimeve e në vendbanime,

Montimi i filtrave për pastrimin e pluhurit nga tymtarët, të avujve , të gazrave e të ujërave të dëmshëm e të rrezikshëm për njeriun,

Mbyllja hermetike e vendeve të punës, enëve ose e mjeteve të punës, ku dhe me të cilat veprohet mbi sendet e dëmshme dhe të rrezikshme për shendetin e njeriut,

Mekanizimi sa më i plotë, automatizimi dhe rabotizimi i zhvillimit të operacioneve të dëmshme ose të rrezikshme për njeriun, ashtu që operacionet punuese të zhvillohen nga vetvetiu ose të mund të teledirigjohen nga distanca e mjaftushme për sigurine e njeriut dhe kështu ai të mbrohet nga ndikimet e dëmshme të zhvillimit të procesit të punës,

Sigurimi i sasisë sëmjaftueshme të ajrit me përmbajtje të kërkuar me ventilimin e punëtorëve ose me kondicionimin e ajrit të sjellë, gjë që varet nga efekti i cili dëshirohet të arrihet në vendin e punës, në punëtori ose gjetkë, ku njeriu punon dhe jeton.

34

Në figurat 1 dhe 2 janë paraqitur dy nga mundësit e shumta për pengimin e ndotjes së ajrit në vendet e punës.

Fig.1. Fig.2

4.2. MIKROKLIMA

Gjatë punës njeriu mund ta arrij efektin optimal, nëse e ndien vetën komod, përkatësisht, kur hapësira aty ku punon i plotëson kushtet e caktuara klimatike i cili nuk do të shkaktojnë pakomoditet fizik ose psikik. Kur flitet për kushtet klimatike të punës, në rend të parë mendohet klimën e punës, përkatësisht mikroklimën.

Me mikroklim nënkuptojmë gjendjen fizike dhe vetit e ajrit të atij ambienti të cilën e karakterizojnë këta faktor:

temperatura e ajrit,

lagështia relative e jarit,

shpejtësia e rrymimit e ajrit.

Përpos këtyre faktorëve, në mikroklim ndikon edhe rrezatimi i nxehtësisë në hapësirën punuese.

Këta faktorë e kushtëzojnë mikroklimën në hapësirën e punës. Veprimi i tyre mund të jetë i dëmshëm më së tepërmi duke u shfaqur bashkërisht, sepse këta faktorë janë të ndërlidhur në mes veti.

Ekziston vlera e caktuar e faktorëve e cila e kushtëzon që mikroklima varësisht nga zona të jetë e përshtatshme për punë. Në atë zonë efekti i punës është më i madh, dhe quhet zona komfore.

Mikroklima mund të jetë në zonën jashtë zonës komfore. Kjo vërtetohet duke i hulumtua dhe analizuar faktorët, të cilën e bënë ekipi profesional i institucionit.

Secila organizatë punuese është e obliguar ta bëjë hulumtimin periodik të mikroklimës në periodën e nxehtë dhe të ftohtë.

Në bazë të kësaj, do të vijë deri te njohuria se a janë vlerat e faktorëve të cilat e kushtëzojnë mikroklimën në suaza të kërkesave të Rregullores së masave të përgjithshme dhe normave të mbrojtjes në punë të objekteve të ndërtimtarisë të dedikuara hapësirave punuese dhe ndihmëse, përkatësisht se mikroklima është në zonën komfore ose jashtë asaj zone të periodës së nxehtë ose të ftohtë.

35

Tani në pika të shkurta do t’i përshkruajmë faktorët të cilët e kushtëzojnë mikroklimën.

4.2.1. Temperatura e ajrit

Vlera e temperaturës së ajrit në hapësirën punuese varet nga temperatura e jashtme, procesit teknologjik, trupave nxehëse në repart, ajrimit, etj. Në periodat e ftohta, që puna të kryhet pa pengesë, temperatura e ajrit duhet të jetë: prej 17 deri 22oC për të lehtat, prej 15 deri 17oC të mesmet dhe prej 13 deri 15oC për punët fizike të rënda. Në periodat e nxehta temperatura e ajrit në hapësirën punuese duhet të jetë: prej 20 deri 28oC për të lehtat, prej 22 deri 23oC të mesmet dhe prej 17 deri 20oC për punët fizike të rënda.

Vlerat e përmendura të temperaturës së ajrit mund të mbahen në cilën do periodë duke e kondicionuar ajrin. Por, nëse temperatura e ajrit është mbi vlerat e kërkuar, do të vijë te ngrohja e ambientit të punës. Praktika ka treguar se numri i lëndimeve rritet kur temperatura e ajrit është shumë e ulët ose shumë e lartë. Organizmi i punëtorit e ka mundësin që në kufijtë e caktuar i përshtatet dhe i akordohet të disa vlerave jo normale të temperaturës në hapësirën punese. Secili organizëm njëjtë nuk mund t’i përshtaten, dhe kjo më së tepërmi varet nga lodhja fizike të cilën e kërkon puna e caktuar.

Posaçërisht puna vështirësohet aty ku rritet temperatura, sidomos te fonderitë, shkritoret, farkëtaret, etj., përkatësisht aty ku ka burime të rrezatimit të nxehtësisë. Puna në hapësirën me temperaturë të lartë të ajrit e shpejton dhe e rritë frekuencën e frymëmarrjes me të cilën shkakton rritjen e djersitjes së organizmit të punëtorit, e me këtë e humbë sasinë e nevojshme të kripës dhe lëngjeve nga organizmi.

Nëse hapësira e punës është e tejngrohur dhe e ngopur (ngimë) me avull të ujit, atëherë dhënia e nxehtësisë dhe këmbimi me rrethin është e pa mundur dhe mund të vij deri te goditja e nxehtësisë.

Në figurën 2 është treguar ndikimi në ndjenjat komode dhe gjendjen psikofizike të njeriut rritja e temperaturës së ajrit në hapësirën punuese.

36

Figura 2

Aftësia punuese në shumë raste varet nga temperatura efektive, e kjo vartësi është treguar në figurën 3. Temperatura efektive është e përshtatshme për paraqitjen gjendjen e nxehtësisë të ajrit të secilës hapësirë punuese, sepse ai i përfshinë të dy faktorët që janë shumë të rëndësishëm për ndërrimin e gjendjes së hapësirës punuese.

Duhet pas parasysh se temperaturat e ulëta gjithashtu janë të pa përshtatshme për punë. Gjatë paraqitjes së gjatë të temperaturës së ulët te punëtorët, mund të ndodhë deri te ngrirja e ndonjë pjese të organizmit të tij. Prezenca e tillë paraqitet gjatë punës te ngurrëtat dhe në repartet tjera atje ku kërkon vetë procesi teknologjik.

Figura 3

Për mbrojtjen e punëtorëve në reparte ku është temperatura e lartë ose e ulët, përdoren rrobat mbrojtëse.

37

Detyra e rrobave mbrojtëse është që t’i mbrojnë nga ftohti ose nga nxehti, i ofron punëtorit komfor të caktuar. Përdorimi i rrobave mbrojtëse nuk duhet të kenë ndikim negativ ndaj efikasitetit dhe manipulimit në punë.

Roli i rrobave mbrojtëse gjatë këmbimit të temperaturës të ajrit është treguar në figurën 4 edhe atë nën: a) përdorimi i rrobave mbrojtëse në kushtet e temperaturës së ulët dhe b) përdorimi i rrobave mbrojtëse në kushtet e temperaturës së lartë të ajrit.

Në figurën 4a) shihet se rrobat mbrojtëse në kushtet e temperaturës së ulët (puna në ngrirës, e të ngjashëm) e kanë rolin e mbrojtjes së organizmit të punëtorit nga temperatura shumë e ulët e temperaturës së punës. Ku lakorja e ndërrimit të temperaturës gjatë kalimit të nxehtësisë nëpër shtresën e rrobave do të rritet deri në temperaturën e trupit (37oC), çka do të thotë se shtresa mbrojtëse e rrobave pengon rënien e shpejtë në ndikimin e saj në organizëm, d.m.th. e mbron organizmin.

Figura .4

Në (fig.4b) situata është e kundërta, përkatësisht roli i rrobave të mbrojtjes ka rolin e mbrojtjes së organizmit nga temperaturat e larta në vendin e punës. Sigurimi i temperaturës së nevojshme të ajrit në hapësirën punuese, e bënë që rrobat mbrojtëse të mos përdoren, ku aftësia punuese e punëtorit do të jetë më e lartë.

4.2.2. Lagështia e ajrit

Lagështia e ajrit në hapësirën punuese ashtu edhe temperatura varen nga procesi teknologjik dhe nga kushtet e jashtme meteorologjike. Për hapësirën punuese është me rëndësi lagështia relative ajrit. Vlera optimale e lagështisë relative e ajrit, pa marr parasysh periodën gjatë vitit, është prej 40 deri 60%. Ajri me lagështi të tillë mundëson punë të papenguar.

Lagështia e ajrit jashtë këtyre kufijve është e dëmshme për shëndetin e punëtorit dhe me te ai e zvogëlon aftësinë punuese. Lagështia relative e lartë në hapësira punuese përcillet me temperaturë të ulët dhe sillen sëmundjet e ndryshme.

38

Në disa degë industriale, si për shembull në tekstil (në disa reparte), procesi teknologjik kërkon vlerën e lartë të lagështisë së ajrit. Për shkak të dëmit nga lagështia në organizmin e njeriut, më se e nevojshme janë masat mbrojtëse. Kjo do të arrihet me futjen e ajrit të thatë (në hapësirat e lagështa), zvogëlimin e kohës së punës në ndërrim, automatizimin e prodhimtarisë e të ngjashëm.

4.2.3. Shpejtësia e rrymimit të ajrit

Rrymimi i ajrit në hapësirat punuese është faktor i rëndësishëm i mikroklimës, sepse ndikon në këmbimin e ajrit. Në çdo hapësirë punuese është e domosdoshme të bëhet ndërrimi i ajrit që nuk është i pastër. Atmosfera punuese ndytët për shkak të: procesit teknologjik, qëndrimi i gjatë i punëtorit në hapësirë, ajrosja, pluhuri dhe avullosja. Aftësia punuese e njeriut në kushtet e tilla do të zvogëlohet, prandaj është e nevojshme që në atmosferën e punës të kemi ajër sa më të pastër. Kjo arrihet me ventilimin natyror dhe artificial. Nën ndikimin e sistemit ventilues dhe temperaturës së ajrit do të ndërrohet edhe shpejtësia e rrymimit të ajrit.

Është e dëshirueshme që shpejtësia e rrymimit të ajrit në vendet e punës nuk duhet ta kaloj 0.5 m/s. Kësaj vlere të shpejtësisë më së lehti arrihet me ventilim artificial. Sa më mirë e kryer dhe e vendosur e ventilimit artificial do të siguroj përzierje normale të ajrit, largimin e avullimeve të ndryshme dhe pluhurit, dhe futjen normale të ajrit të freskët. Formimin e kushteve të punës të cilat i përgjigjen njeriut në masë të madhe varen nga zgjedhja e mirë e shpejtësisë së rrymimit (fig. 5).

Figura 5

Nëse shpejtësia e rrymimit të ajrit është mbi kufirin e lejuar, ajo do të ndikoj jo mirë në aftësinë punuese të punëtorit, sepse vjen deri te ftohja jo e barabartë e pjesëve të trupit të njeriut.

39

Në këto kushte shpesh vjen deri te sëmundje të ndryshme (ishijazi, reuma, ftohja, etj.) dhe çrregullimi i adaptimit normal të njeriut. Më ndihmën e shpejtësisë së rrymimit të ajrit mund të caktohet aftësia punuese në secilin vend të punës varësisht nga parametrat mikroklimatike. Në këtë rast, së pari është e nevojshme të matet shpejtësinë e rrymimit të ajrit me katatermometrin.

Me katatermometrin praktikisht në vendin e punës caktohet sasia e nxehtësisë (H) në xhula (e reguar në shkallë K) të cilin mundet që 1 cm2 e sipërfaqes e trupit të njeriut në një sekondë t’ia kthej ajrit për rreth. Në bazë të vlerës së K

Nga grafiku në figurën 6 përcaktohet aftësia punuese në atë vend të punës.

Si shembull të përcaktimit të këtillë mund të na shërbej rasti i kanali i fonderisë së furrës së lartë ku vlera e matur me katatermometrin është nga grafiku pastaj shihet se në atë vend të punës gjatë një ndërrimi (8 orë) aftësia punuese do të jetë 62%. Çka do të thotë se puna efektive gjatë një ndërrimi është orë, përkatësisht 5 orë. Për shkak të rritjes së kushteve jo të mira mikroklimatike punëtori në vendin e punës do të jetë efektiv vetëm 5 orë gjatë një ndërrimi.

Fig.6

Ky shembull qartë tregon se sa kanë rëndësi dhe ndikim faktorët mikroklimatik në aftësinë punuese dhe se është e nevojshme të kemi kujdes në problemin e rregullimit dhe të përshtatjes të parametrave mikroklimatik dhe fiziologjik të mundësive të njeriut

4.2.4. Ndërrimi i ajrit

Mënyra më e mirë e formimit të kushteve optimale të mikroklimës në hapësirat punuese është ndërrimi i ajrit.

Është tejet e nevojshme në industri ku proceset teknologjike janë burim i shkaktimit të vendit të punës së njeriut. Ajri i cili futet në hapësirën punuese para së gjithash duhet të jetë i pastër dhe të ketë temperaturën e caktuar, varësisht nga perioda vjetore, dhe në suaza të Rregullores.

40

Në fund, kujtojmë se veprimi kompleks i përnjëhershëm i parametrave të ndryshëm të mikroklimës edhe më tepër e potencon veprimi e vetë jo të mirë në aftësinë e punëtorit. Por, gjatë formimit të rrethit të punës nuk duhet humbur nga shikimi vepruesit tjerë ergonomik si që janë: ndriçimi, avullimet e ndryshme dëmtues të shëndetit, ajrosje, zhurma dhe vibrimet e të ngjashëm.

4.2.5. Rrezatimi i nxehtësisë

Në aftësinë punuese të punëtorit në repartet e nxehta në masë të madhe ndikon faktori i mesit punues. Faktori direkt që ndikon në mikroklim në rrethin e punës, në repartet e nxehta, është rrezatimi i nxehtësië, nën ndikimin e rrezatimit të nxehtësisë do të ndërrohen edhe vlerat: e temperaturave, lagështisë relative, si dhe shpejtësia e rrymimit të ajrit në rrethin e punës.

Intensiteti i rritur i rrezatimit të nxehtësisë formon kushte jo të mira të mikroklimës, e cila ndikon jo këndshëm në aftësitë punuese dhe në shëndet të punëtorit.Optimalizimi i faktorit të rrethit punues në repartet e nxehta kërkon njohjen komplekse të problemit të rrezatimit të nxehtësisë dhe ndërmarrjen e masave të mbrojtjes nga veprimi i tij i rrezikshëm dhe i dëmshëm (fig.7).

Fig.7

41

4.2.6. Çka është rrezatimi i nxehtësisë

Trupat e nxehtë të ngurtë deri në temperaturë të lartë të mjaftuar do të skuqen, përkatësisht fillojnë të emitojnë ndriçim të dukshëm. Por, edhe gjatë temperaturave të ulëta ata emitojnë energjinë në formë të valëve të nxehta. Në të vërtet, është e njohur mirë se dallimi në mes valëve të nxehta dhe të dukshme kushtëzohet vetëm me specificitetin e aparateve fiziologjike të shqisës së tonë të dëgjimit dhe nuk do të kenë kurrfarë lidhje me natyrën e njërit dhe valës tjetër.

Sasia e energjisë e cila ndahet në formë të valëve të nxehtësisë do të varet ashpër nga temperatura e trupit dhe paraqet rrezatim të nxehtësisë.

Rrezet e nxehtësisë pa pengesë kalojnë nëpër ajrin e qetë dhe të lëvizshëm. Ata mund t’i shmangen rrymimit të ajrit. Trupi i thithë, i dëbon ose i lëshon rrezet e nxehtësisë. Pjesa e dëbuar dhe e lëshuar e ruan rrezatimin derisa pjesa e thithur gati në tërësi kalon në nxehtësi.

Burimi i rrezatimit të nxehtësisë në rrethinën e punës

Burimi i rrezatimit të nxehtësisë mund të ndahet në të lëvizshëm dhe jo të lëvizshëm, dhe të pa lëvizshmit mund të jenë të hapur dhe të mbyllur.

Burimet jo të lëvizshëm i rrezatimit të nxehtësisë janë: furrat për përfitimin dhe shkrirjen e metaleve, furrat për përfitimin e xhamit (qelqit), të gjitha operacionet dhe proceset te të cilët vjen deri te rritja e ndarjes së nxehtësisë.

Burimet e lëvizshëm të rrezatimit të nxehtësisë janë: detalet e derdhura të nxehta, prodhimet nga farkëtimi, llamarinat e petëzuara, zgjyrë, etj.

Rrezatimi i nxehtësisë te burimet e hapura (burimi i nxehtësisë në formë të flakës) vepron pandërprerë me intensitet të lartë nga ai burim. Në praktik gjithnjë është kujdesur që sipas mundësisë, burimi i hapur të transformohet në të mbyllur. Në prodhimtari burimet më të shpeshta të rrezatimit ku sipas konstruksionit janë shumë të ndryshëm. Intensiteti i rrezatimit të këtyre burimeve nuk është i njohur por spektri i rrezatimit është shumë kompleks.

Në figurën 8 në mënyrë skematike janë treguar disa nga burimet e rrezatimit të nxehtësisë në procesin e fitimit të hekurit dhe çelikut.

42

Fig. 8

Në kompleksin e tërësishëm të rrezatimit është e nevojshme të dallohen rrezatimet e drejtpërdrejta nga burimi primar (nga masat metalike e tejnxehura dhe nxehura dhe flaka) dhe rrezatimi sekondar (nga muret e nxehura të furrave, detaleve, pajisjeve dhe dyshemesë).

Disa nga këta burime të rrezatimit gjithmonë veprojnë në punëtor, si për shembull: prerja e metalit të nxehur, farkëtimi dhe shtancimi, rrezatimi nga muret e furrave, armatura e metaleve, etj., si dhe lëshuara e kohëpaskohshme dhe derdhja e metalit, hapja periodike e dyerve të furrës, etj.

Rrezatimi i nxehtësisë dallohet për kah intensiteti, hapësira, kohës së veprimit si nga kahja e rrjedhës së rrezatimit në raport ndaj pozitës së trupit të punëtorit. Për shembull, nëse rrjedhja bazike e rrezatimit të nxehtësisë nga burimi primar është i drejtuar kah gjoksi i punëtorit, atëherë rrjedha e rrezatimit sekondar mund të jetë i drejtuar me kahe të kundërt. Rrethana e tillë mjaftë do ta komplikojë përpunimin konstruktiv të pajisjes mbrojtëse.

Në prodhimtari intensiteti maksimal i rrezatimit del nga rrezatimi jokontinual të furrave për nxehje dhe furrave për shkrirje në momentin kur hapen dyert, gjatë kalimit të masave të skuqura nëpër kanale, gjatë zhvillimit të metaleve, elektrolizës së aluminit dhe nga operacionet e ngjashëm.

43

Rrezatimet sekondare janë të përhershme nga detalet, dyshemesë dhe pajisjeve me më pak intensitet, sepse në ato raste temperatura e sipërfaqes rrezatuese është më e vogël. Por edhe ky rrezatim nuk duhet të neglizhohet, sepse në këto raste sipërfaqet rrezatuese janë shumë të mëdha, ndërsa vendi i punës është relativisht i përafërt me këto sipërfaqe.

4.2.7. Transmetimi i nxehtësisë nga burimi i rrezatimit në punëtor

Transmetimi i nxehtësisë në njeri mund të bëhet në këto mënyra:

e rrezatim (direkt),

konveksion (thithjen dhe kontakti me ajrin e nxehtë),

vënia në veprim e nxehtësisë (kontanti me detalin e nxehur).

Veprimet e dëmshme të rrezatimit të nxehtësisë në organizmin e punëtorit

Energjia e rrezatuar nga pjesa spektrale e nxehtësisë të cilën e thith sipërfaqja e trupit të njeriut (si dhe trupat tjerë) kryesisht transformohet, në nxehtësi, ku pjesa e së cilës vepron në organizmin e njeriut.

Reaksioni i njeriut në rrezatimin e nxehtësisë është shumë subjektiv. Pikëpamjen që e ka bërë Koh (1957) janë përcaktuar këto reagime mesatare të njeriut:

Tabela 1. Reaksioni i njeriut nga rrezatimi i nxehtësisë

Intensiteti i rrezatimit të nxehtësisë

(4.1868 J/cm2min)

Reaksioni

0.09 – 0.140.29 – 0.381.43 – 3.304.30 – 8.17

Ndjeshmëria e vogël e nxehtësisë Nxehtësia është e ndjeshme Ndjehet përvilmi Ndjehet dhimbja

Në vendin e punës punëtori është nën ndikimin më shumë ose më pakë në ngarkesën fizike varësisht nga procesi teknologjik. Në organizmin e njeriut gjithnjë vepron procesi i produktit të nxehtësisë, rezultat i së cilës është formimi së sasisë së caktuar të nxehtësisë e cila e mirëmban temperaturën e organzimit preh 38 deri në 37oC. Nxehtësia e prodhuar varet nga lloji i punës dhe nga aktiviteti i punëtorit.

44

Për shembull, në pozitën e qetësisë punëtori prodhon 293 kJ/h, gjatë kryerjes së punës së rënd fizike prodhon më tepër se 921 kJ/h, ndërsa gjatë kryerjes së punës së lehtë fizike prodhon prej 418.6 deri në 502.42 kJ/h.

Në kushtet e prodhimtarisë ndikimi i energjisë së nxehtësisë do të ruhet para së gjithash gjendja e lëkurës së njeriut.

Ndjeshmëria e lëkurës së njeriut në rrezatimin e nxehtësisë caktohet në bazë të strukturës spektrale të burimit të nxehtësisë, veprimi intensivë dhe zgjatja e saj në vendin e pjesës së lëkurës së rrezatuar dhe gjendjen funksionale të organizmit.

Rritja e temperaturës në pjesët e rrezatuara të lëkurës do të jetë reaksioni i caktuar direkt të organizmit të njeriut në veprimin e radiacionit të nxehtësisë. Intensivi minimal i rrezatimit të nxehtësisë e cila shkakton në ndjeshmërinë e nxehtësisë është 1.55´10-3 J/cm2 min.

Ndjeshmëria e dhimbjes dhe e djegies, dhe ndjeshmëria e padurueshëm lajmërohet gjatë rritjes së temperaturës së lëkurës deri në 46oC. Nëse rrezatimi vazhdon edhe më tej, mund të vijë deri te djegmja.

Në tabelën 2 është treguar koha e durueshme e veprimit të rrezatimit të nxehtësisë të intensiteteve të ndryshme, gjatë temperaturës së burimit prej 800 deri 1600oC.

Tab. 2. Koha e durueshme veprimit të rrezatimit të nxehtësisë

Intensiteti i rrezatimit

të nxehtësisë 4.1868

J/cm2 min

2 3 4 5 7.5 10 12.5 15 17.5 20 25

Koha e durueshme në

sek. 150

– 39

– 5

927

– 3

812

– 2

76

– 15

5 –

114

– 8

3 –

73

– 6

1 –

51

- 3

45

4.3. MBROJTJA NGA ZJARRI - PAJIMET PËR MBROJTJE NGA ZJARRI DHE TEMPËRATURA

Këto pajime kanë aplikim mbrojtjen e përsonelit të rrezikuar apo të ndoni sendi me vlerë nga zjarri e gjithashtu nga temperature e jashtëmase. Në keto grupe paimesh bëjnë pjesë: rroba mbrojtëse (të azbestit dhe tempeksi) dhe mbshtjellësit nga azbesti apo tempeksi.

Rrobat nga azbesti-Rrobat e azbesti përbahen nga pantollanat, bluza, kapela, dorzat dhe qizmet. Rrobat e azbestit mbrojn nga nxëhtësia duke ju falenderuar ngjyres se ndritshme e cilla zmbraps rrezatimin e rrezeve. është konstatuar se me rroba te azbestit nuk mund te hyhet ne zjarr, por me to mund te punohet ne afersi te zjarrit, e randesishme është edhe gjendja shendetsore e përsonit i cilli ka veshur

Rrobat mbrojtëse tempeks -Për dallim nga rrobate azbestit rrobat tmpeks janë punuar nga pelhura e thurur shpesh ne vek, te lyra me ngjyr speciale të bardhë qe shkelqen apo janë te mveshura me foli speciale të shkelqyshmëris së lartë. Këto rroba kanë aftësi ma te madhe për reflektimin e nxehtësis kurse sipërfaqja e lëmuar siguron izolimin thuja të plotë.

Me to mund te kalohet edhe nëpër zjarr dhe të qendrohet aty deri ne 20 sekonda . Me këto rroba mund te punohet afer zjarrit me temperature deri 1500 C, dy tri metra larg kjo temperature zvoglohet prej 90- 95% andaj kjo temperature është durushme për zjarrfiks. Mbshtjellsit e azbestit-Mbshtjellsit e azbestit ashtu edhe ato tempeks, kanë detyrë krysore të mbrojnë disa sende nga zjarri gjatë shpetimit. Gjithashtu këta mbshtjellsë mund të përdoren edhe për mbulimin e përsonave që i nxjerrim nga zjarri.

4.4. APARATET E DORES PËR FIKJE TË ZJARRIT.

Aparatet e dores për fikje të zjarrit janë paime shum praktike te cilat sherbejn për shurje të zjarrit fillestar. Pesha e qdo aparati veq e veq nuk mund të kaloj peshen mbi 20 kg. nese është i mbushur. Këto aparate aktivizohen përmes te shtypjes qe çdoherë duhet të domionoj në aparat apo shtypjes e cilla duhet të mbretroj ne momentine e aktivizimit. Këto pajisje përdoren për mbrojtje nga zjarri në punëtori të ndryshme, depo, si dhe objekte të ndryshme.

46

Sipas materjalit te cilin e bartin ne vetë aparatet për fikje këto aparate i ndajm në: Aparate për fikje të lënget, Aparate për fikje me shkumë, Aparate për fikje të thatë, Aparate përfikje me dioksid karboni, dhe Aparate për fikje me tetraklor karboni

Aparatet për fikje të lëngët- Këto aparate sherbejnë për fikjen e të gjitha zjarreve qe janë ne fazen e pare fillestare pos derivative të naftës, stabilimentet elektrike dhe materjeve që në kontaktë me uji zbërthehen dhe formojn gazra helmus, djegse apo eksploduse. Pos kësaj këto aparate nuk përdoren për fikje te zjarreve ne ato materje me të cillat lëngu i cilli del nga aparati mund të bëjë dëmë.

Këto aparate ndahen në:Aparate te mbushura me uji bazik dhe aparate te mbushura me uji të paster. Nga ana e jashtme e enës gjinden dy dorza për bartje dhe veshëz për varje. Ne brendi te enes gjindet gypi përqus gjysem rrethor i cilli është ngjitur për buzez dhe qon deri ne anen tjeter të enës. Në fytin e aparatit vendoset shportëza ne formë site e plumbit e cilla shërben për vendosjen e ampules me thartinë.

Për mbushjen e ketyre aparateve sherben një qese sodë bikarboni dhe një ampulë e qelqt në të cillen gjindet e koncentruar thartira sulforike. Në rastë të përdorimit të aparatit, ate duhet tundur mire, të kthehet mbrapshtë në mënyrë që meshusi të jetë në anën e poshtme. Me tër aparatin i mshohet mshusit për ndonjië mjeti të fortë. Keshtu këputet siguresa, thehet ampula e qelqit, thartira sulforike përzihet me sodden bikarboni duke krijuar reaksioni kimik qe krijojnë gazra te cillet shtynë (bejn presion) qe lengu të del nepër buzez. Me njëher pas përdorimit aparatin duhet pastruar dhe mbushë.

Aparati dorës për fikje me shkum kimike- Me aparatin e shkumës kimike mund te fiken të gjitha zjarret pos atyre të ne stabilimente elektrike. Përdoret posaqerisht për fikjen e lëngjeve që ndizen lehtë ( benzina, vaj). Aparati i dorës për fikje me shkumë kimike përbahet nga pjeset e njëjta, ku të njejtat vëllime për mbushje, punohet nga i njejti materjal si aparati për fikje të langet UK, me te vetmin dallim se ky ka nji enë të brendshme me vëllim prej 1.51.

Aparati i dorës për fikje të thatë “C”-Aparati për fikje të that mund te përdoret për fikje të te gjitha zjarreve, mandej edhe zjarret ne stabilimente elektrike me tension te lartë. Mase shpeshti përdoren për fikje të derivative të langta që ndizen lehtë dhe zjarreve në bibloteka , muze etj.

Ne bazë të standaredeve ekzistuse aparatet për fikje të thatë kanë këto madhesi:C-1, C-2, C-3, C-6, C-9 dhe C-12.

47

Numri pas shkronjes C tregon sasin e pluhrit për fikjene aparat.Punohet edhe aparate me mbushje prej 1,5 kg pluhur. Mbushjet për këto aparate janë paqetime origjinale të pluhrit për fikje me pëshë të caktuar dhe dyoksidit të komprimuar në bombolën e qelikt. Pluhuri për fikje të thatë nuk pranon lageshtinë por edhe nuk e përqon rrymën. Pluhëri për fikje në sasi të caktuar hudhet ne enën e aparatit pastaj mbyllsi me bombollën me CO2 te komprimuar lidhur me enë.

Para mbylljës se enes duhet vertetuar se a është ne rregull pllaka mbyllse e gomes. Në raste të aktivizimit te aparatit veprohet sipas udhzimeve të prodhusit. Gazi me ndihmen e shtypjes hynë ne aparatë dhe e shtyn pluhrin qe te del me shtypje nëper zorrën e gomës dhe nepër fishkallë deri ne vendin kun e e orjentojmë. Me kete aparati mundë të fiken të gjitha zjarret, mandje edhe zjarret ne stabilimentet elektrike me tension të lartë. Aparati CO2 përbahet nga : Bombolla e qelikt ne të cilen gjinden dioksidi i karbonit i komprimuar ne gjendje te lëngët, ventillit për shtypje te madhe me ventill sigurus, zorres shtytse (përcjellse) të armiruar dhe fishkalles ekspanzione. Brenda bomboles se qelikt gjindet zorra vertikale e në anën e jashtme zorra për bartje.

Ne pjesen e poshtme te aparatit gjindet hallka e metalit. Këta aparata të dorës prodhohen me madhesi prej 1-6 kg. Mbushja e aparatave me dioksid karboni kryhet në ndërmarrjet që prodhojnë gazra të komprimuar. Kur të përdoret aparati fiskaja nxiret nga vendi i vetë dhe hapet ventilli ne bombolë. Dioksidi karbonit kalon nëpër gypin vertical me shtypje të lartë e pastaj nëpër zorren përcjellëse ne fishkallë, nga e cilla del fisku i dioksidit të karbonit pjesrishtë i lëngët e pjesrisht në form të pluhrit të bores e që ka një temperature prej minus -79 C.

Haloni si mjet për fikje të zjarrit është paraqitur shumë vonë dhe ka nji përvoj disa vjeqare. Haloni është gas i cili ne bombollë është ne gjendje të langet nga se është i shtypur. Përbahet nga atomet e bromit, karbonit dhe florit, andaj dhe shkurtesa “BrCF” janë simbolet e ketyre elementave kimike. Është mjaftë efikas ne fikjen thuja të gjtha zjarreve. “BrCF” nuk përqon rrymën dhe për atë përdoret edhe për fikje të zjarreve ku ka rrym nenë tension deri ne 1000,000 volt, është mjaft efikas për shurje te zjarrit edhe ne paimet elektronike nuk le kurfar gjurme.

Haloni mund te përdoret aty ku përdoret edhe dioksidi i karbonit, por është shum ma efikas se ai. Aprati me halon mund te mbushet ne bomboll prej 1,2,3,6 madje edhe 12 dhe 25 kg. Konstrukcioni është i njejt si të aparatet e tipit “C” ( me pluhur). Në enën e jashtme vendoset sasija e caktuar e BCF (haloni) i cili nxirret nga aparati me shtypjen e gazit inert azotit. Haloni 1211 i cili nxirret nga aparati me shtypjen e gazit inert azotit. Haloni1211 nuk është toksik (helmus) për njerz andaj dhe preferohet për përdorim.

48

4.5. MJETET PËR DOZIMETRI DHE DETEKCION

Kohes se fundit çdo herë ma shumë janë prezent gazërat ndezes në industri këta gazra te përzir me ajrë bajn përzirje eksplozive , aty ku ndodhen ne mes të zones se ulet dhe të lartë të eksplodimit , ku mund të ekzistoj ndonjë burim i temperaturës ne afersi dhe në atë vje deri të eksplodimi këta gazra janë pa ngjyrë shije dhe erë , prezenca e tyre veshtir të zbulohet apo hetohet.

Zbulimi i hershem dhe me kohë i këtyre gazrav do të thotë mbrojtje e mesit të ambientit. Mjetet për zbulimin e hershëm të këtyre gazrave quhen detektor të gazit apo eksplozimeter i cili regjistro çdo tejkalim kufirit të lejushemeris në ajrë apo atmosfer 20% të kufiri i fundit. Eksplozimetri zbulon se a ka ardhe deri te tejkalimi i prezences së këtyre gazrav, dhe vërteton se koncentracioni gazit në hapsir është në mesin e kufirit të lartë dhe të ulet. Metodat e detekcionit te gazit bahen principe te ndryshme kimike dhe fizike

Detekcioni i gazrav reagensav kimike, “ djegjes katalitike, “ ne bazë të sinjalizimit terrmik “ “ principit gazrav defuziv “ gjysem perqus elektrik.

Nga varshmerija e përdorimit eksplozimetrat ndahen:Të levizshem për raste të shqyrtimitStacionar me sonda të detektimit

Detektoret me sonda funkcionojn ne shtepizë me pjesen e lartë të shtepizës ndodhet nji dalje qe mundson qarkullim të ajrit, ky tip i detektorve është i lidhur me central dhe alarmë, në pjesen e saj të parë ndodhen, indikatoret me dritë alarm dhe indikatoret me za alarm. Në raste të detekcionit të gazrave janë të kyqur si drita dhe zëri, disa nga mjetet për dozimetri dhe detekcion

Disa nga llojet e dozometrave të levizshem

49

Detektoret e tymit mund te jen: a) lajmrusit jonizus te zjarrit te cillet reagojn ne prodhime te djegjes te cillet ndikojn ne ndryshimet jonizuse te rrymave ne komoren radioactive te lajmrusit.b) lajmrust optic te tymit te cillet reagojn nga produktet e djegjes te cillet qojn deri te apsorbimi apo shperndarja e drites infra te kuqe.c) lajmrusit e gasit, te cillet reagojn ne prodhimet e gasit qe vin nga djegja gjegjsisht temperatura. d) lajmrusit e flakes te cillet reagojn rrezet e emitura prej flake. Neqofse fazat e vazhdimit mund te llogariten.

Nëqofse në fazen e zhvillimit te zjarrit mund te llogaritet me tymim ne fillim te zjarrit(ku zhvillimi tymit, temperatures se vogel, rrezatim te flakes) shfrytzohen detektoret e tymit.

Ne qoftse ne faze e vazhdimit te zjarrit mund te llogarisim me shpejtsi të zhvillimit te zjarrit, (zhvillim ishpejt i tymit, pak temperature dhe rrezatim te flakes) shfrytzohen detektoret e tymit terrmik dhe kombinimet e tyre.

Detektoret jonizus te tymit reagojn ne produkte jo te pashme te ndezjes, te cillet janë present te shumica e zjarreve ne fazen fillestare, ku me kete mundson zbulimin e zjarrit ne fazen fillestare pa mbrri permasa te medha..

Detektori foto elektrik i drites, reagon ne produktet e djegjes ne madhesi 2 deri ne 20 milimetra (mikrrona) posaqerisht janë te përshtatshemper zbulimin zjarret të cilat tymojn, te cillat ngadal zhvillohen. Punon ne princip te detektimit grimcat reflektuse të drites, shembullin e zbulusit të drites. Pjeset e tymit depertojn ne detektor dhe reflektojn driten i cilli bjen foto transmetus i cili përcjell signal të posaqem.

4. 5. MBROJTJA NGA RRYMA ELEKTRIKE

Njohuritë elementare të personelit lidhur me pasojat e kalimit të rrymës elektrike nëpër organizem janë

Ndikimi i kalimit të rrymës elektrike nëpër organizma të gjallë është: veprimi termik (djegie) sidomos në hyrje dhe dalje nga trupi, veprimi mekanik (shkarrimi i indeve) në hyrje dhe dalje nga trupi, veprimi kimik duke e demtuar plazmene gjakut dhe veprimi biologjik duke mos u përputhë frkuencat e trupit dhe të korrenti ndalja

e organeve të frymmarrjës dhe shtangimi i muskujve.Ky ndikim ka mundësi veprimi atëherë kur:

preken dy përques në tension njëkohësisht,

50

preken përques të ndryshem që rastësisht mund të jenë në tension, preket tokëzimi nëse ka shkarkim elektrik, qëndrohet afër lartperquesve për efekt të rrymimit të ajrit dhe qëndrohet në tokë (zonen) në mes të dy potencialeve elektrike.

Rreziqet nga rryma elektrike mund të jenë

goditje elektrike (dëmtohet organizmi pa shenja të jashtme të dukshme) dhe trauma elektrike (djegie,dëmtim sysh dhe demtime tjera).

Tensioni,intenziteti dhe rezistenca elektrike mund të ketë efekt të dëmshem kur: rezistenca elektrike është 2000 om, intenzitet është 15 deri 30 mA dhe tensioni për rrymë alternative është 120 V apo të vijushme 50 V

Masat mbrojtëse teknike duhet orjentuar në izolim të përquesve dhe elementeve në tension në vendet ku veprohet me duar, vendosja e kutive apo shtëpizave mbrojtëse, vendosja e pengesave fizike , shfrytëzimine ndërpresve mundësinë e ndërprerjes automatike e rrymës në momente të gabimeve dhe vendosja e përquesve në vendet e padukshme (mbrojtura).

Masat vepruese për rastete e goditjes elektrike çkyqjen e burimit elektrik në rast fatkeqësie (ndërpresi mekanik apo siguresa), personin e goditur duhet liruar nga ndikimi i rrymes, të hiqet kablli furnizues apo të këputet, izolimin e dorës së shpetuesit kur të veprohet për ndërprerje të burimit të

rrymës, të përdoren mjete që nuk e përqojnë elektricitetin për shkeputje etj.

4. 6. MBROJTJA DHE SIGURIA NË PUNË

Me mbrojtjen në punë nënkuptojmë sigurimin e jetës dhe shëndetin e punëtorëve nga rreziqet lidhur me procesin dhe mënyrën e punës, përkatësisht formimin e kushteve të shëndosha dhe të sigurta të punës. Mbrojta në punë është faktor shumë i rëndësishëm ekonomik, sepse nga shkalla e mbrojtjes shumë varet shëndeti dhe aftësia punuese e punëtorit, dhe në përgjithësi shkalla e produktivitetit në tërësi. Mbrojtja në punë është edhe kategori kushtetuese.

Tri komponentët kryesore që janë karakteristike në definimin e mjeteve të punës dhe përmbajtjen e mbrojtjes në punë janë:

51

masat dhe mjetet të cilat aplikohen për formimimin e kushteve të sigurta të punës,

kushtet e sigurta të punës duke i përdorur masat teknike bashkëkohore, shëndetësore dhe sociale dhe masa të ndryshme,

pengimi dhe largimi i shkaktarëve të lëndimeve dhe dëmtuesit e shëndetit të punëtorit në punë.

Në çdo ndërmarrje duhet qe punëdhënsi dhe punëtori të rregullojnë dhe përcaktojnë të drejtat, detyrat dhe obligimet reciproke nga lamia e mbrotjës në punë.Detyrat të punës nën kushte të posaqme të punës, programi i masave të mbrotjes në punë, mbrojtja e posaqme në punë e femrave , rinisë dhe nxënësve që ushtrojnë punën praktike si dhe invalidëve të punës, mënyra dhe procedura e dërgimit të punëtorëve në vizitë mjeksore, dhënja e ndihmës së parë me rastin e lëndimeve tjera nga lamia e mbrojtjes në punë të cilat janë të nevojshme dhe në interes të punëtorëve si dhe mbrojtjen e ambijentit të punës.

Pikësynimi kryesor i njohurive themelore lidhur me mbrojtjen në punë janë: pengimi i lëndimeve në punë, pengimi i dëmtimit të shëndetit të punëtorëve, sigurimi i kushteve që punëtorët gjatë punës kryerjes së detyrave të punës të

punojmë pa kurrfar rreziku për jetë e shëndet dhe mbrojtja e ambijentit të punës.

Mbrojtja në punë është një lëmi e vaçantë në teknikë e cila ka rol vendimtar për punen afatgjate të përsonelit dhe paraqet simbiozen kryesore të punëve qe mvaren nga punëdhënsi dhe organet ekzekutive shteterore. Arsyeja kryesore qe e analiozojmë këtë lami është bazuar në punen e sigurt dhe mundësinë e krijimit të fatkeqsive qe mund të çfaqen pa aftësit e përhershme apo të përkohshme të punëtorve apo edhe të pajisjeve dhe makinave.

Sipas të dhënave për mundësinë e lendimit në punë vetem në BE gjatë vitit 1999 janë regjistruar shumë mungesa në punë pasiqe:

humben 600 milion ditë pune, me paaftësim të përkohshem 5.miljon punëtor-pushuan më shumë se 3.ditë, vdiqen nga lendimet në punë 8600 përsona-59% nga shkaqet e qarkullimit etj.

Shkaqet e mundshme janë evidente sepse sipas kryerjes së punëve në mënyrë joprofesionale,duke mos ju përmbajtur udhezimeve dhe kritereve të sigurisë në punë kemi këte dukuri. Poashtu shkak tjeter mund të konsiderohet edhe nderveprimi në mes të mbrojtjes së ambientit dhe sigurisë në punë.

Pasojat janë të shumta si humbjet në njerz dhe mallra. Keshtuqe për shkak të kësaj pasoje çdo shtet, union shtetesh , regjion apo edhe kontinent formuan norma ,

52

rregullore dhe ligje për sigurin ne punë – duke ndeshkuar jo vetem punëdhënsit qe nuk ju permbahen rregullave por edhe punëkyesit..

Mbrojtja në punë përfshinë: objektet - pajisjet ,veglat ,makinat dhe stabilimentet e punës subjektin –përsonat në punë qe mund të janë:

-të punësuarit te punëdhënsi me kontratë pune, -pesoneli i cili aftësohet profesionalisht të punëdhënsi me/pa kontratë pune, -nxenësat dhe studentet te cilet kryejnë punë praktike të punëdhënsi, -ata të cilet kryejnë punë të përkohshme me marrveshje të veçanta. -ligjet e punës me të cilët: -mbrohen punëtoret në punë nga lendimet, sëmundjet profesionale dhe

sëmundjet tjera të cilat nderlidhen me mbrojtjen e mjedisit punues dhe -mbrohet punetori -zhvillimi shpirtëror dhe fizik i të rinjëve,delikatesia e

femrave sidomos nga aspekti i reproduksionit, invaliditeti dhe të sëmuarit nga sëmundjet profesionale dhe të moshuarit.

Normat e mbrojtjes në punë janë: rregulloret me të cilat projektohen dhe prodhohen mjetet e punës, rregulloret me të cilat mirëmahen dhe testohen mjetet e punës, rregulloret me të cilat nderlidhen mjetet e punës dhe të punësuarit-proceset qe

lidhen me tryezen e punes, aftësimin dhe njoftimin e të punësuarve dhe punëdhënsit lidhur me ngritjen e

mbrojtjen në punë dhe shendetsore dhe bashkpunimin ne mes të punëdhënsit dhe punetorit nga niveli ë përfaqesimit

deri në instantat shtetërore.

Njohuritë e domosdoshme për mbrojtjen në punë janë: vlersimi i shkalles së rrezikut në vendin e punës dhe në ambientin punues, shiqimi vizuel, ekzaminimi dhe mirëmbajtja e pajisjeve dhe makinave, përcaktimi i mjeteve dhe pajisjeve përsonale për mbrojtje në punë, aftësimi i përsonelit për mbrojtje në punë, licencimi i përsonave fizik dhe juridik për mbrojtje në punë, evidentimi i domosdoshem për mbrojtjen në punë, masat e veçanta dhe të përgjithshme për mbrojtjen/sigurinë në punë, metodologjia e ekzaminimit gjegjesisht kushtet e mjedisit të punës (ndotësat

fizik,kimik dhe biologjik,mikroklima dhe ndriqimi) , metodologjia e ekzaminimit të pajisjeve dhe makinave.

4.7. RËNDËSIA E MBROJTJES NË PUNË

53

Shkollimi dhe edukimi i punëtorëve nga lëmi i mbrojtjes në punë në organizatat punuese bëhet për aftësimin e tyre që të jenë të sigurt në punë dhe në detyrat e punës në hapësirën punuese në të cilën punon.

Ligji për mbrojtjen në punë i obligon organizatat punuese që punëtorët, t’i aftësojë nga lëmi i mbrojtjes në punë, të njihet secili punëtorë për kushtet e punës, rreziqet dëmtimet lidhur me punën, si dhe për masat dhe mjetet e mbrojtjes në punë, gjithashtu edhe gjatë punës duhet të jenë të kujdesur për t’i furnizuar me dituri nga lëmi i mbrojtjes në punë.

Në rastet e riradhitjesë së punëtorëve në punët dhe detyrat e tjera, ose ndërrimi i procesit teknologjik në vendin e tij të punës, nevojitet që punëtorët të aftësohen në punët e reja nga aspekti i mbrojtjes në punë, përkatësisht në proceset e reja teknologjike. Analizat tregojnë se në lëndimet në punë faktori njeri merr pjesë prej 70-80% andaj roli i faktorit subjektiv është i lartë. Lëndimet më të shumta në punë lajmërohen për shkak mos njohjes së rreziqeve dhe dëmtimtuesëve, jo sigurisë në punë, organizmit të dobët, mos respektimi i regjimit teknologjik të punës, jo disiplina, etj.

Për këtë aftësimi i punëtorëve nga lëmi i mbrojtjes në punë është gjithnjë i nevojshëm dhe shumë dinamik, dhe i takon kategorisë së masave preventive të mbrojtjes në punë dhe e cila bëhet sipas programeve të caktuara. Domethënë, duhet që punëtori, në hapë me ngritjen dhe ndërrimet teknologjike, ta obligoj veten që të pajiset me dituri të re edhe në planin e mbrojtjes në punë për rreziqet dhe dëmet e mundshme duke i marr masat preventive për punë të sigurt në rend të parë ruajtjen e shëndetit, formësimin e aftësive punuese, zvogëlimin e invaliditetit dhe zgjatjen e punëtorit në punë, që është me interes të madh shoqëror.

4.8. AFTËSIMET PROFESIONALE PËR MBROJTJE NË PUNË

Çdo përson i cili trajnohet në aspektin e mbrojtje në punë duhet qe te dijë për: pajisjet dhe hapsirat të dedikuara për punë, vendin e punes, pajisjet, makinat dhe stabilimentet e punës, shenjat e sigurisë gjegjësisht të rrezikshmerisë, ekologjinë e punës dhe elementet e mjedisit të punës, puna e sigurtë me kemikale, puna e sigurtë me rrymë elektrike dhe transportin dhe deponimin pa rrezik.

Programet e trajnimeve duhen të përfshijnë:1.Objektet dhe hapsirat e dedikuara për punë janë:

lokacioni i objektit ndërtimor

54

ujsjellsi dhe kanalizimi veçimi i materjeve të damshme hapsira e punes madhësia dhe hapsira e punës dyshemeja, tavani, muret, dritaret dhe dyeret, stazat qarkulluese shtyllat e brendshme ,shkallet (mobile dhe shkallet emergjente) dhe

daljet, ndriqimi projektues dhe natyral, sistemi i ngrohjes , ftohjes dhe ventilimit, zhurma dhe vibrimet, mirëmbajtja e vendit dhe pajisjeve të punës, dhënja e ndihmes së parë dhe plani i evakuimit dhe shpetimit.

2.Mjetet e punës, pajisjet, makinat dhe stabilimentet udhëzimet e përgjithshme për punë, detyrimet e punëdhënsit, detyrimet e punëtorit, kërkesat që duhet plotësuar punëtori për shfrytëzimin e mjeteve të

punës, shfrytëzimi mjeteve te punës, mbishkrimet dhe udhezimet, kërkesat lidhur me resurset energjetike, përdorimi, pajisjet dhe veglat e sigurisë, pajisjet dhe veglat e kontrollimit, pajisjet e punës që krijojnë elektricitet static, pajisjet e punës që krijojnë zhurmë dhe vibrime, pajisjet e punës qe krijojnë pluhur, pajisjet e punës që krijojnë temperatura te ulta dhe të larta, pajisjet e punës që punojnë me materje të rrezikshme, riparimi ,transporti dhe mirmbajtja e pajisjeve të punës, perdorimi i pajisjeve transportuese, pajisjet e punës për ngritje te ngarkesave dhe përdorimi i mjeteve të punës për ngritje të ngarkesave.

3.Shenjat e sigurisë: detyrimet e përgjithshme dhe të veçanta lidhur me sinjalet e sigurisë, kërkesat e përgjithshme dhe të veçanta lidhur me sinjalet e sigurisë, shenjimet e vendvendosjeve për pajisje dhe instalime, shenjimet e mjeteve për zjarrfikje,

55

shenjimet e pengesave,zonave të rrezikshme dhe stazat e lëvizjeve, shenjat sinjalizuese me dritë dhe me zhurmë dhe

dhënja e sinjaleve komunikuese gojarisht dhe me gjestikulacion.

4.Mjete dhe pajisjet përsonale për mbrojtje: ndërlidhja punëtor –punëdhenes, vlersimi i rrezikshmerisë dhe zgjedhja e pajisjeve dhe mjeteve

mbrojtëse, mbrojtja e kokës , mbrojtja e veshve, mbrojtja e syve dhe ftyrës, mbrojtja e duarve, mbrojtja e këmbve, mbrojtja e lëkurës, mbrojtja e trupit dhe barkut, mbrojtja e trupit në përgjthësi, mbrojtja nga rënja në thellësi dhe nga lartësitë dhe mbrojtja nga goditja elektrike.

5.Mjedisi i punës: ndikimet në vendin e punës, mbikqyrja e gjendjes, qellimi dhe krijimii testimit të mjedisit të punës, rregullat me të cilat kontrollohet vendi i punës, dokumentacioni përcjelles teknik, mikroklima e mjedisit punues, zhurma dhe vibrimet , masa e plurizimit, ndriqimi, rrezatimi jonizues dhe mosjonizues, demtuesit kimik, dëmuesit biologjik dhe ndërmarrja e masave lidhur me këto ndikime.

6. Siguria në punë me materje kimike: klasifikimi i materjeve të rrezikshme, rregulloret lidhur me manipulimin me materje të dëmshme, shenjimet e materjeve të dëmshme, detyrimet e prodhuesit,prursit dhe operuesit me materje të dëmshme, aftësimi i personelit me mjete të dëmshme, transporti dhe deponimi i materjeve të dëmshme dhe mbeturinat e dëmshme dhe mbrojtja e amnbientit.

56

7. Siguria në punë gjatë shfrytëzimit të rrymes elektrike ka të bëjë me: rregulloret e punë me pajisje dhe me rrjetë elektrik, veprimet e rrezikshme të rrymës elektrike në organizem (rregulloret

mbrojtja nga goditjet,instalimi i sistemit furnizues , shfrytëzimi i sigurt i rrymes elektrike për pajisje dhe makina),

përdorimi i rrymës elektrike në pajisje dhe makina (me furnizim sipas tensionit te lartë dhe të ultë, pajisjet mbrojtëse nga goditja dhe tokëzimi),

dukuritë e rrezikshme (shkarkimet atmosferike, elektriciteti statik, induksioni elektrik dhe valet lektromangetike) dhe

mbikqyrja e brendshme.

8.Transporti i brendshem dhe deponimi : transporti i brendshëm, bartja manuale e materjaleve, rregulloret për sigurinë me pajisjet e transportit, manipulimi me automjete të transportit dhe deponimi i sigurt.

4. 9. METODAT DHE MJETET E AFTËSIMIT TË PUNËTOREVE

Efektet e aftësimit të punëtorëve nga lënda e mbrojtjes në punë më së shumti varen nga përdorimi i metodave.

Metodologjia e aftësimit dhe e shkollimit të punëtorëve është proces kompleks dhe gjatë zgjedhjes së metodave për njohjen e punëtorit me rregullat, detyrat dhe obligimet nga aspekti i mbrojtjes në punë, rreziqeve, dëmshmerit dhe masave të mbrojtjes në hapësirën e punës, duhet shikuar edhe në:

shkallën e shkollimit të punëtorëve, mundësin e shfrytëzimit të vetive të tyre në mjetet ekzistuese të aftësimit.

Me fjalë të tjera, duhet të shfrytëzohen metodat dhe mënyrat të cilat e krijojnë atmosferën ku do të rritet mundësia e ngritjes së diturisë nga lëmia e mbrojtjes në punë.

Gjatë punës edukuese-shkollore në mbrojtjen në punë, punëtorët duhet të arrijnë diturin e re që ta shprehin dhe ta përdorin në praktikë. Veprimi në atë mënyrë i punëtorëve në vendin e punës do jetë në mënyrë kualitative në procesin e prodhimtarisë, me të cilën ofron siguri në punë.

57

Gjatë përcaktimit të përmbajtjes së aftësimit nga lëmi i mbrojtjes në punë duhet pas parasysh specificitetin e karakteristikave për përsonat e rritur edhe atë:

dituria e arritur, shkathtësia dhe shprehitë gjatë jetës te të rriturit janë më të mëdha, andaj edhe vrojtimet janë më efikase,

imagjinata te të rriturit më tepër është e drejtuar në krijimtarinë, afërsisë së reales, ndaj të resë,

aftësia e lidhjes me praktikën i mundëson në realizimin e suksesit më të madh përmes punës individuale,

në varësi nga punët dhe detyrat e punës, diturisë dhe përvojës janë të ndryshme, prandaj edhe ofrimi i problemit të aftësimit për punë të sigurt është specifik sa i përket kohës dhe mundësive.

Në praktikë janë provuar në përdorim metoda të ndryshme për aftësimin e punëtorëve, të cilat më së tepërmi shpien në grupe të mëdha seminaresh. Kryesisht ligjëratat mbahen në fillim ose në mbarin të ndërrimit të punës, kur janë punëtorët të lodhur dhe kur bioritmi është i çrregulluar, në masë të madhe do ta zvogëloj kualitetin e aftësimit.

Mendojmë se është shumë me rëndësi që aftësimi i punëtorëve të bëhet duke përdorur METODAT E PUNËS ME TEKSTE DHE ME LITERATURË, që është edhe qëllimi i këtij libri.

Kjo metodë bazohet në principet e njohura bashkëkohore dhe aktuale dhe gjithashtu është e përshtatshme për aftësimin shkollor të punëtorëve të të gjitha kategorive nga pjesa e teorisë së përgjithshme. Sipas programit të përvetësuar secilit punëtor i sigurohet materiali. Pas një kohe të caktuar caktohet konsultimi.

Konsultimin e kryen njeriu profesional i mbrojtjes në punë të të njëjtës organizatë punuese në të cilën punëtorët punojnë, dhe sipas nevojës, marrin pjesë edhe njerëzit profesional të profileve të tjera. Në këto konsultime të shkurtra jepen sqarime të caktuara dhe përgjigje në pyetje të shtruara (nëse i shtrohen), dhe pastaj bëhet testimi për të verifikuar diturin sipas akteve të përgjithshme të parapara.

Përparësia e kësaj metode është sepse punëtori ka më tepër kohë për studimin e materialit, ndërsa materialin (librin) e ka në shërbim të përhershëm, të cilin rregullisht mund ta shfrytëzojë. Në këtë mënyrë formohet baza e mirë edhe për kryerjen e pjesës praktike, e cila duhet të bëhet për së drejti në hapësirën punuese në punët dhe detyrat nën mbikëqyrjen e përsonelin profesional dhe përgjegjës.

Mjetet për aftësim, përpos teksteve (literaturës), mund të shfrytëzohet edhe filmat të dedikuar lëmin e mbrojtjes në punë, skemat, figurat, pllakatet etj. Me rëndësi është aftësimi dinamik i cili do të veprojë në gjeturin e punëtorit dhe në formimin e shprehive për punë të sigurt në hapësirën punuese.

58

5. NOCIONET KRYESORE PËR MBROJTJE NË PUNË

Mbrojtja në punë Është teresi e aktiviteteve jo vetem teknike (shendetsore, juridike, psikologjike, pedagogjike etj) me të cilat zbatohen për tu evituar rreziqet dhe demtimet me të cilat rrezikohet shendeti dhe jeta , jo vetem e përsonelit punues por edhe praktikanteve dhe të tjerve të cilet mund të implikohen .

Ndikimet kryesore në mbrojtjen në punëÇdo punëdhënes i cili nderlidhet me punë qe mund te rrezikoi shendetin dhe jeten duhet qe:

të eviton mundësinë e rreziqeve dhe demtimeve, të bëjë vlersimin e rrezikut dhe demtimit qe nuk mund të parashifet qe më parë, të pengoj rreziqet dhe demtimet qe në fillim, të bëjë ndryshimet e mundshme nga shkalla e rrezikut të lartë me shkallë më të

ulët , të jep përparsi masave të përgjithshme mbrojtëse kundrejt atyre te veçanta, të aftësoi dhe njoftoj punëkryesit për rreziqet e mundshme, të planifikoi mbrojtjen në punë sidomos nderlidhjet vepruese (pajisje teknike,

kushtet pune, ndikimin ndernjerzor dhe te ambientit), të përshtas të mberrimet teknike, të përshtas punën sidomos formimin e nderlidhjeve – njeri, pajisje dhe

menyrën e prodhimit, ashtuqe të evitohet ndikimi i demshem.

5.1. Rregulloret e mbrojtjes në punë

Mbrojtja në punë paraqet punen e organizuar gjegjësisht kryerjen e proceseve punuese e cila perfshinë një seri rregulloresh të cilat sipas peshes mund të jenë:

rregulloret kryesore (mjetet e punes, elektrika, zjarri, ngarkesat statike dhe dinamike te objekteve, hapsira e punës ,stazat dhe evakuimi, kushtet punuese në ambient-pastertia, temperatura, lagshtia relative e ajrit ,ndriqimi, ,zhurma, vibrimet, rrezatimi elektromanjetik dhe shpejtësia elevizjes së ajrit)

rregulloret e veçanta (kur nuk mund te aplikohen rregulloret themelore –procedura e posaqme e mbrojtjes në punë, shenjat e njoftimit për rrezik ,veprimet e punës së vaçant dhe veprimi me rastet e fatkeqsisë)

rregulloret përgjithshme qe aplikohen si pervojë e përparuar.

Rregulloret kryesore për mbrojtje në punë janë: rregullorja e mbrojtjes në punë gjatë prodhimit dhe përdorimit të materjeve

eksplozive

59

rregullorja e mbrojtjes në punë gjatë zberthimit të gazrave teknike (metan, butan, acetilen etj.),

rregullorja e mbrojtjes në punë dhe masat mbrojtëse higjeno-teknike gjatë procesit të punës,

rregullorja e mbrojtjes në punë gjatë mirëmbajtjes së automjeteve, rregullorja e mbrojtjes në punë për mbrojtje në punë dhe pajisjet përbërëse të

mbrojtjes në punë, rregullorja e mbrojtjes në punë gjatë perdorimit të makinave dhe pajisjeve, rregullorja e mbrojtjes në punë gjatë punës nga zhurma, rregullorja e mbrojtjes në punë gjatë pastrimit dhe çyndyrizimit të pjesve

jovetem metalike me benzin etj.

5.2. Mjetet e punës

Mjetet e punës nënkuptohen ato mjete me të cilat ka mundësi të prodhohet, të veprohet dhe të manipulohet gjatë ndonjë pune të cilat janë:

a.Objektet e dedikuara qe paraqesin hapsirat e punës, instalimet dhe pajisjet, hapsirat dhe siperfaqet e levizjes së puntorve dhe pajisjet si dhe hapsirat ndihmëse (hapsirat sanitare, garderoba ,hapsirat e të ushqyerit,

pirja e duhanit dhe hapsirat për ngrohje të herpshershme të puntorve),

b.Mjetet transportuese qe paraqesin transportin rrugor, transportin hekurudhor, transportin detar (neper lumej dhe liqej) dhe tranpsortin ajror dhe mjete ndihmëse skelet dhe hapsirat ndihmese ku zhvillohet puna dhe levizja jasht objektit dhe mjetet tjera qe shfrytëzohen gjatë kryerjes së punëve.

5.3. Vlerësim i shkalles së rrezikut

Për arsyera praktike pas çdo fatkeqsie qe nderlidhet me sigurinë në punë është obligim professional dhe shteteror qe të behet analiza dhe konkluzionet të cilat duhet të ken:

të dhënat e përgjithshme, të dhenat lidhur me gjendjen e krijuar, analizen dhe vlersimin e të dhënave të grumbulluara dhe planin operativ për uljen apo

evitimin e rrezikut dhe materjalet shtesë qe përmbajnë pjesen tekstuale dhe grafike.

60

5.4. Sistemi i sinjalizimit gjatë sigurisë në punë

Është obligative qe punëdhensi të ket edhe elaboratin lidhur me sistemin e sinjalizimit jo vetem në hapsirat punuese, pasiqe ato paraqesin një informatë ndihmese me shume ndikim gjatë mbrojtjes në punë.

Sistemi i sinjalizimit mund të jet sipas destinimit i veçuar apo edhe i kombinuar me shenja dalluse vizuele (pllakata apo ndriquese) dhe me zë.

Sistemet e tilla mund të jenë: shenja e sigurisë (jep informaten orjentuese për objektin ,veprimtarin dhe

gjendjen me mbishkrim, ngjyrë, sinjal , dritë, sinjal me zë, sinjal komunikues me gojë ose me duar),

shenjat për kufizim të veprimeve qe ndikojnë në krijimin e rrezikut për siguri, shenjat e informimit qe paraqesin rrezik, shenjat e veprimit të detyruar jo vetem për të punësuarit, shenjat orjentuese për dalje ,evakuim dhe shpetim në rast fatkeqsie , shenjat e njoftimeve të reja qe nuk janë definuar më lartë (5.pikat e para), shenjat mbishkruese për informata shtesë jepen zakonisht disa shenja së

bashku, shenjat me ngjyra për siguri në punë, shenjat ose piktogramet në trajtë ftyre, shenjat ndriquese të ndryshme, shenjat me zë ose shenjat të shifruara nga pajisjet e posaqme për alarme, komunikimi gojor për fatkeqsinë e mundshme, shenjat komunikuese me dorë sipas konventave etj.

Shenjat e mbrojtjes në punë sipas ngjyre janë dhënë në tabelën 1.1.

Tabela 1.1.Shenjat e mbrojtëjes në punë sipas ngjyrave

Ngjyra Domethanja ose dedikimi Udhëzimi dhe informata

E kuqeNdalesë Veprim i rrezikshem

Alarm rreziku Ndalje, largim dhe kyqje për kontribut

Pajisje kunder zjarrit Identifikimi i vendit

E verdhë Shënjë për vrejtje Kujdes - ndermerr masa sigurie

E kalter Veprim i detyruar Masa të veprimit specifik

Të barten pajisjet përsonale mbrojtëse

61

E gjelber Shenja për dalje dhe ndihmë të parëDyer ,dalje ,staza, objekte dhe pajisje ndihmese

Kalim rreziku Kthim në gjendje normale

62