KURSI I AVANSUAR I OFICERVE

Punim SeminarikTema: Shprbrja e Ish-Jugosllavis

Kandidati: Kastriot PALUCA

KORNIZA: Hyrja Krijimi i Jugosllavis Shprbrja e Jugosllavis dhe krkesa pr vetvendosje Bosnja Hercegovina dhe ish Republika Jugosllave e Maqedonis Lufta e Shprbrjes Jugosllavis Konflikti ballkanik Rnia ekonomike dhe nacionalizmi shkatrrues Prfundimi Biblografia

HyrjeShprbrja e ish-Jugosllavis sht nj nga ngjarjet m t rndsishme pas mbarimit t Lufts s Ftoht.. Nacionalizmi serb ka qen shkaku kryesor i shprbrjes s dhunshme t ish-Jugosllavis. Pas mbarimit t Lufts s Ftoht, Jugosllavia po shkonte n drejtim t kundrt me rrugn q ndiqnin ish-vendet komuniste t Evrops. Ardhja n pushtet, n vitin 1987, e Sllobodan Millosheviqit dhe loja e tij me kartn nacionaliste e bri t pamundur vazhdimin dhe realizimin e reformave sociale-politike dhe ekonomike n ish-Jugosllavi. Serbia vazhdoi politikn e saj, t dhuns, duke sulmuar s pari Sllovenin e pastaj Kroacin dhe Bosnj-Hercegovinn dhe s fundi Kosovn. Dy konferencat ndrkombtare pr ish-Jugosllavin, t mbajtura respektivisht n Hag ( 1991) dhe Londr (1992), kan dshtuar si pasoj e mosdshirs s Perndimit pr t ndrhyr ushtarakisht kundr serbve. Kurse perndimi ka qndruar i vendosur n ruajtjen e parimit t mosndryshimit t kufijve me dhun, gj q prputhej n trsi me kriteret pr zgjidhjen e krizs s prcaktuar nga evropiant. Ndrsa Paqja e Dejtonit sht edhe i ashtuquajturi muri i jashtm i sanksioneve, i imponuar kundr regjimit serb n Beograd dhe jo vetm pr shkak t shtjes s pazgjidhur t Kosovs, por edhe pr t detyruar regjimin t bashkpunoj me gjykatn e Hags pr Krimet e Lufts n ish-Jugosllavi dhe pr t zbatuar plotsisht Marrveshjen e Dejtonit.

Krijimi i JugosllavisPr ta krijuar Jugosllavin u desht gati nj shekull, q me daljen n drit t ides s lvizjes pr bashkimin e sllavve t jugut n fillim t shekullit XIX, e deri n mbarimin t Lufts s Par Botrore. Pas Lufts s Par Botrore u krijua shteti jugosllav i bazuar n gjasht kombe sllave: sllovent, kroatt, serbt, malazezt, maqedonasit dhe myslimant ( ndonse tre grupet e fundit n at koh praktikisht numroheshin si serbe). Veq ktyre, popullsia e vendit prfshinte edhe dy minoritete jo-sllave, shqiptart dhe hungarezt. Themelimi i Jugosllavis pasqyronte rnien e gjat dhe t ngadalshme t perandorive t kalbura, proces i shprehur edhe n veprat e udhheqsve intelektual e politik t shekullit t XIX dhe t dy dekadave t para t shekullit t XX.1 Formimi i shteit jugosllav m 1 dhjetor 1918 dhe struktura e tij kushtetuese, e bazuar n unitarizm mbretror pas vitit 1921 ( Kushtetuta e Vidovdanit ), paraqesin fitoren e forcave politike e ushtarake serbe kundrejt t tjerve. Nj situat e till u krijua si rezultat i ekuilibrit t favorshm t forcave pr serbt, ku faktori politik e ushtarak serb mbeti dominant. Ky dominim bhej si n asketin e brendshm( sepse armata serbe ishte e vetmja forc ushtarake e rregullt n mesin e sllavve t jugut), ashtu edhe n at ndrkombtar ( aleatt e Serbis ishin fitues t Lufts dhe formsonin rendin e ri evropian). Prsa i prket qllimeve nacionale serbe, krijimi i Mbretris Serbo-KroatoSllovene, m von e riemruar si Mbretria Jugosllave . shnoi realizimin gati t trsishm t programit naional serb. Nj realizim i till i qllimit nacional serb hapi, kundrejt t tjerve, shtjen e hegjemonizimit serb, si pasoj e kontrollimit komplet nga ana e tyre t strukturave shtetrore t ish-Jugosllavis. Kjo gjendje e gjrave ka zgjatur pak a shum gjat gjith kohs s ekzistencs s ish-Jugosllavis pa marr parasysh thniet serbe; Krijimi i Jugosllavis m 1918 ishte zgjedhja e shtjes nacionale t sllavve t jugut, me prjashtim t bullgarve. Fakt sht se krijimi i saj m 1918 ka qen nj mohim real i shtjeve nacionale t kroatve, shqiptarve, maqedonve dhe t tjerve.2 Kroatt, si nj nga themeluesit e atij shteti, e shihnin ish-Jugosllavin si nj federat. Kjo ishte trsisht n kundrshtim me pikpamjet unitariste serbe. Gjat kohs s Lufts s Par Botrore, askush prve serbve nuk mbrojti iden jugosllave. Mirpo, pr gati dyzet vjet, nga viti 1943 deri m 1980, ish-Jugosllavia u rikrijua nga Tito, i cili e udhhoqi at me logjikn e sundimit Lufts s Dyt Botrore dhe t lindjes s shtjes s Kosovs, pozita e shqiptarve n Jugosllavin mbretrore meriton nj trajtim t shkurtr.3 Historia e deritanishme e Jugosllavis dhe n prgjithsi e vendeve t tjera n tranzicion t Evrops Lindore duket sikur na thot se t qenurit republik e nj federate socialiste sht nj kusht i nevojshm, ndodhta edhe i mjaftueshm pr ndarje apo coptim. T 15t ish-republikat Sovjetike jan tani shtete t pavarura : ekosllovakia u nda n dy,

1 2

Makthi Etnik i Jugosllavisw, JasminkaUdoviki & James Ridgeway, faqe 17. Enver, Hasani, Shprbrja e Jugosllavis dhe Kosova faqe,18 3 Enver, Hasani, Shprbrja e Jugosllavis dhe Kosova faqe,19

Republikn eke dhe at Sllovake; Sllovenia, Kroacia, Bosnj-Hercegovina dhe Maqedonia, Mali i Zi nuk jan m pjes prbrse t Federats Jugosllave.4 Pas Luftrave Ballkanike, territoret shqiptare u ndan n mes t Greqis, Malit t Zi, Serbis dhe shtetit t ri t porsa krijuar shqiptar ( 28 nntor 1912 ). Konferenca e Ambasadorve vendosi, n vitin 1913, q Kosova dhe pjesa m e madhe e territoreve shqiptare n Maqedoni t jepeshin Serbis. Gjat Mbretris Serbo-Kroato-Sllovene ( Jugosllave), territori i Kosovs u konsiderua si nj pjes administrative e atij shteti pa asnj status ligjor, kurse shqiptart nuk njiheshin as si minoritet nacional. Serbt argumentonin se mosnjohja e shqiptarve si problem qndronte n faktin se territoret e aneksuara pas Luftrave Ballkanike dhe popujt q jetonin n to nuk mund t gzonin mbrojtjen ndrkombtare, si parashikohej me marrveshjet e pas Lufts s Par Botrore. Shqiptart, s bashku me myslimant dhe maqedont sllav, mbetn populli m i shtypur n mes t dy Luftrave Botrore. N shkrimet e kohve t fundit rreth shprbrjes s ish-Jugosllavis, autor t ndryshm japin shqyrtime t detajuara t ngjarjeve kryesore, q kan uar n konfliktin dhe luftn e prgjakshme n kt shtet. Ndr ngjarjet kryesore, n shkrimet rreth ish-Jugosllavis t ktyre autorve, zakonisht spikat krijimi i ktij shteti m 1918. Ky paraqet nj qndrim t drejt, sepse ather ka filluar institucionalizimi i hegjemonis serbe kundr t tjerve, s pari kroatve e sllovenve e m von edhe kundr t gjitha bashksive etnike joserbe. Institucionalizimi i hegjomonis serbe, i filluar q n vitin 1918, me fillimin e proceseve demokratike n Evrop n mesin e viteve 80, u gjend n nj pozit t dobsuar. Kjo gjendje duket se i ka detyruar serbt t ringjallin projektin e tyre nacional, t prpiluar gati nj shekull e gjysm m hert nga Ilija Garashanin ( Ilija Garasanin, 1844). Kjo gj konsiderohej nga serbt si nj hap i domosdoshm sepse, sipas tyre, realiteti i ri politik brenda ish-Jugosllavis dhe ai n planin ndrkombtar paraqisnin nj rrethan krcnuese pr interesat e tyre nacionale. Tatpjetat dhe rniet e ish-Jugosllavis n planin politik, ekonomik, legal dhe kulturor, gjat gjith periudhs s pas Lufts s Dyt Botrore, provuan se jan nj parakusht solid pr ringjalljen e nacionalizmit agresiv serb. Memorandumi i vitit 1986 paraqet sanksionimin e tij formal.5 N nj mnyr paradoksale, shqiptart dhe Kosova u prdorn si pretekst nga pala serbe pr t dshmuar ekzistencn e komplotit antiserb titoit, paradigm kryesore kjo e Memorandumit. Kjo bhej n nj koh kur shqiptart ishin m s paku t prfaqsuar n strukturat politike e shtetrore t ish-Jugosllavis e autonomia e tyre nuk ishte gj tjetr vese nj gj formale, pa ndonj prmbajtje substanciale. Prkundr ksaj, kjo autonomi kosovare duhej t rrnohej edhe formalisht, s paku pr dy arsye. S pari, rrnimi i autonomis kosovare duhej t shrbente si nj msim pr t padgjueshmit e tjer potencial. S dyti, pasi t bhej ky rrnim i autonomis s Kosovs, Serbia mund t shfrytzonte votn formale t Kosovs kundr t tjerve, me bindjen e thell se ishJugosllavia nuk do t rrnohej kurr. Serbt besonin se mund t keqtrajtonin t tjert pa kufi dhe lirshm e pa ndonj pasoj, ashtu si ishin msuar gjat gjith kohs.6 Pamfleti antishqiptar, i botuar nga intelektualt serb, n revistn beogradase Praxis, pas Memorandumit t vitit 1986, paraqet shkrimin me ndikimin m t madh. Qllimi i tij ka qen q t dshmohet ekzistenca e diskriminimit politik serb, i cili n fakt nuk arriti t4 5

Rexhep Meidani, Ballkani nj vshtrim i prgjithshm faqe 12-13 Enver, Hasani, Shprbrja e Jugosllavis dhe Kosova faqe,25 6 Po, aty, faqe 26

provohet n mnyr empirike asnjher. Regjimit n Beograd, megjithat, i mjaftonte prkrahja q i jepej n mediat dhe shtypin beogradas dhe gjetiu n ish-Jugosllavi, ku flitej pr diskriminimin dhe vuajtjet serbe n Kosov. Promovimi i par i ksaj prgatitjeje psikologjike, pr luft dhe agresion kundr t tjerve, u b m 25 prill 1987, n Fush Kosov. N kt dat, Millosheviqi mbajti fjalimin e tij t njohur, ku premtoi: Serbt askush nuk guxon ti rrah. Faza finale e ksaj prgatitjeje psikologjike ka ndodhur n fund t vitit 1989, kur nn mbikqyrjen e Kishs Ortodokse Serbe dhe me aprovimin e autoriteteve n Beograd, u b rivarrimi i eshtrave t Carit Llazar t Serbis. N nj parodi t kultit mesjetar, eshtrat e Llazarit serb u bartn rreth e qark Serbis pr t thirrur shpirtrat e vrtet t serbizimit, para se t rivarroseshin srish. Prgatitjet jurediko-institucionale pr konflikt dhe luft agresive u bn rreth viteve 1988-1990. Kto filluan me rrnimin e njanshm t autonomive politiko-territoriale t Kosovs dhe Vojvodins dhe vazhduan me uzurpimin institucional dhe paralizimin e funksionimit t strukturave shtetrore e politike federale ( Komitetit Qendror t Lidhjes s Komunistve t Jugosllavis, Kryesis s Republiks Federative t Jugosllavis, prfaqsisve diplomatike e konsullore jugosllave, Angjencis Informative Shtetrore Jugosllave TANJUG, Banks Qendrore t Jugosllavis etj. Kroati Stipe Mesiq i cili duhej t ishte kryetar i rradhs i ish-jugosllavis nga Kroacia, u bllokua nga ana e Serbis dhe satelitt e saj ( Mali i Zi , Kosova, Vojvodina). Kjo ndodhi n maj t vitit 1991 dhe shnon fundin institucional t ish-jugosllavis. N kuptimin kushtetues, n ann tjetr, ndryshimet unilaterale t pozits s Kosovs dhe Vojvodins shnojn fillimin e rrnimint institucional t atij shteti. Me kt rast, u bn ndryshime radikale n ekuilibrin e forcave brenda Jugosllavis, duke i dhn Serbis nj prparsi t dukshme. Prgaditjet ushtarake (politike, strategjike dhe operacionale) t ish-Armats Popullore t Jugosllavis e cila udhhiqej kryesisht nga serbt, kan filluar q nga vdekja e Titos m 1980. Prgatitjet t tilla jan kryer n mnyr sistematike, veanarisht gjat viteve 19861990. Nuk ka qen ideologjia, si thuhet ndonjher, ajo q ka shtyr ushtrin ishjugosllave t anoj nga Millosheviqi por programi nacional serb pr krijimin e Serbis s Madhe. Vet fakti q nga fillimi i viteve 80 t gjitha vendet e banuara me serb n n ishJugosllavi u vun nn komandn direkte t Armats s Beogradit, tregon se do gj ka qen e prgatitur. Kjo u b e qart q n vitin 1990, kur t gjitha armt, q i takonin t ashtuquajturs mbrojtje territoriale t Sllovenis, Kroacis dhe Bosnje-Hercegovins, u konfiskuan nga APJ. Nj ngjarje e till n Kosov kishte ndodhur m hert, menjher pas vitit 1981. Kur plasi lufta n Kroaci ( shtator 1991 ) dhe Bosnje-Hercegovin ( marsprill 1992 ), APJ, n mnyr publike, anoi nga serbt n prpjekjet e tyre t prbashkta pr t krijuar Serbin e Madhe.7 Stategjia serbe n politikn e jashtme ka qen fare e thjesht : mbshtetje n t gjitha aleancat mitike e historike dhe n ato reale, qoft mbi baza etnike (Rusia) apo t miqsis tradicionale (Franca), duke manipuluar me faktet historike (demonizimi i myslimanve boshnjak si fanatik fetar dhe i kroatve si nazist), eksploatimi i Holokausit (Izraeli dhe bashksia hebraike) dhe, s fundi, aleancat q bazoheshin n interesat politike t vendeve q kundrshtonin proceset dezintegruese (Britania e Madhe ). Si pr ironin e serbve, me kalimin e kohs dhe vazhdimin e lufts, veprimet e tyre n Kroaci dhe Bosnje-Hercegovin gjithnj e m shum pasqyronin sjelljet e nazistve kundr hebrejve gjat Lufts s Dyt Botrore.7

Enver, Hasani, Shprbrja e Jugosllavis dhe Kosova faqe,29-30

Shikuar n retrospektiv, lufta ekonomike e dhjetorit 1989 (ndrmjet Serbis dhe Sllovenis), prpjekjet pr ndryshime politike dhe ekonomike t sistemit n ishJugosllavi t kundrshtuar tej mase nga Serbia dhe Mali i Zi, q donin nj federat t centralizuar dhe unitariste prpjekjet pr pavarsi t Sllovenis dhe Kroacis t IRJ t Maqedonis, Kosovs dhe Bosnje Hercegovins t gjitha paraqesin veprime t ndrmarra si pasoj e planeve agresive serbe kundr joserbve q jetonin n at shtet. 8 Para se t fillonte dhuna, n ish-Jugosllavi filluan negociatat n mes republikave jugosllave pr rimodelimin e atij shteti. Kjo bhej me qllim q t arrihej krijimi i nj federate asimetrike, q do t knaqte interesat e veriorve dhe t tjerve, q donin t hiqnin qafe hegjomonin dhe dominimin serb. Ky projekt u refuzua nga Serbia dhe Mali i Zi, q dshironin nj federat t centralizuar dhe unitare, ku ata do t dominonin strukturat e saj ashtu si n t kaluarn. Kroatt dhe sllovent donin nj federat m liberale, aq sa pr t zbutur pasojat e dominimit serb. T njjtn gj donin dhe BosnjeHercegovina e IRJ e Maqedonis, sado q synimi i ktyre t fundit nuk shihej qart n kohn q vazhdonin bisedimet pr rimodelimin e ish-Jugosllavis. Kontrolli politik, ekonomik dhe ushtarak i centralizuar i strukturave t atij shteti, ishte dhe mbeti deri n fund synimi dhe dshira serbo-malazeze.

8

Enver, Hasani, Shprbrja e Jugosllavis dhe Kosova faqe,32-34

Shprbrja e Jugosllavis dhe krkesa pr vetvendosjeN zhvillimin e vetvendosjes n kuadr t ish Jugosllavis, posarisht gjat viteve t fundit t saj, u patn kristalizuar dy opsione. Opsioni i par ka qen i bazuar n vlerat dhe normat perndimore me theks t veant vlerat dhe normat liberale, derisa i dyti i bazuar n vlerat dhe normat antidemokratike dhe antiliberale, veant n vlerat dhe idet joliberale. E para ka qen e prqafuar nga dy republikat veriore t Jugosllavis, Sllovenia dhe Kroacia kurse e fundit nga Serbia dhe aleati i saj i vogl, Mali i Zi 9. Ktu duhet br nj shpjegim: Republika e Kroacis pas ardhjes n pushtet t Franjo Tudjman filloi ti ngjaj do dit e m shum Serbis s Millosheviqit. Ne i referohemi n kt pjes ktij lloji t vetvendosjes n Kroaci vetm n periudhn para ardhjes s Tudjman-it n pushtet10. N mes t ktij lloji t vetvendosjes ka qen nj lloj i vetvendosjes q sht prqafuar nga Bosnj Hercegovina dhe Maqedonia e kjo do t diskutohet n pjest n vijim t ktij kapitulli. E prbashkta e ktyre katr rasteve pr dallim prej Serbis dhe Malit t Zi, ka qen se krkesa e tyre pr vetvendosje ka qen e bazuar n teritorialitet (pra jo n prbrjen etnike t katr republikave). Shkaktart kryesor t shprbrjes s ish-Jugosllavis kan qen kroatt dhe marrdhniet e tyre me serbt dhe prceptimi i ndryshm i tyre i ides s jugosllavizmit, ndrsa nacionalizmi agresiv dhe ekskluzivist serb paraqet nj faktor tjetr shtes, q duhet t kihet parasysh n vlersimin e shkaqeve t shprbrejes. Ndrkaq, n zhvillimin e vetvendosjes n kuadr t ish Jugosllavis, posarisht gjat viteve t fundit t saj, u patn kristalizuar dy opsione. Opsioni i par ka qen i bazuar n vlerat dhe normat perndimore me theks t veant vlerat dhe normat liberale, derisa i dyti i bazuar n vlerat dhe normat antidemokratike dhe antiliberale, veant n vlerat dhe idet joliberale. E para ka qen e prqafuar nga dy republikat veriore t Jugosllavis, Sllovenia dhe Kroacia kurse e fundit nga Serbia dhe aleati i saj i vogl, Mali i Zi. 11 Ktu duhet br nj shpjegim: Republika e Kroacis pas ardhjes n pushtet t Franjo Tudjman filloi ti ngjaj do dit e m shum Serbis s Millosheviqit. Ne i referohemi n kt pjes ktij lloji t vetvendosjes n Kroaci vetm n periudhn para ardhjes s Tudjmanit n pushtet. N mes t ktij lloji t vetvendosjes ka qen nj lloj i vetvendosjes q sht prqafuar nga Bosnj Hercegovina dhe Maqedonia. E prbashkta e ktyre katr rasteve pr dallim prej Serbis dhe Malit t Zi, ka qen se krkesa e tyre pr vetvendosje ka qen e bazuar n territorialitet (pra jo n prbrjen etnike t katr republikave). Zgjerimi i krkesave t siprprmendura pr vetvendosje n kuadr t ish Jugosllavis ka ardhur si rezultat i dy zhvillimeve paralele gjat viteve 1980: reformave ekonomike n Kosov q filloi m 1981. Kjo e fundit, megjithat, zuri vend m t madh se reformat ekonomike t viteve 80-ta dhe u b precedent trajtn e ardhshme t tragjedis jugosllave. Revolucionet ballkanike t nisura m 1989 patn si qllim t hidhnin tej praktikn komuniste gjysmshekullore, por n t njjtn koh kan vuln e vazhdimsis q nxjerr krye n do pah t br n rrugn e re. N gadishullin ballkanik ashtu si n Evropn9

Enver, Hasani, Self-Determination, Territorial Integrity and International Stability; The Case of Yugoslavia, faqe 64 10 Po aty, faqe 74 11 Enver, Hasani, Self-Determination, Territorial Integrity and International Stability: The Case of Yugoslaviafaqe,102

Qendrore, piknisja e lvizjeve t reja ka qen peresojka e Gorbaqovi. Pavarsisht nga synimet e saj, pereshtojka ndikon mbi republikat socialiste t Bullgaris, Rumanis, Shqipris, pa harruar Federatn socialiste t Jugosllavis, q ishte prej kohsh disident12 Pas vdekjes s Titos m 1980, Federata jugosllave ishte n kriz dhe gjendja e keqe ekonomike sishte gj tjetr veqse rrjedhoj e keqadministrimit dhe invaliteteve midis republikave. Shembja e komunizmit n Evropn Qendrore fqinje pati efektin e nj trmeti destabilizues n Parti Lidhja Koministe dhe bri q kjo t humbas dhe at pak besim q i kishte mbetur duke u fragmentuar n organizata t veqanta republikane. Pr popujt jugosllav tashm t mbrthyer nga ankthi, shembja do t thot rrug t lira mrekulllive t nj ekonomie tregtare q miliona putor sezonal n Gjermani e njihnin mir dhe ndrave nacionaliste t trashiguara. 13 Pas dshtimit t Kongresit t 14-t t LKJ-s, Partia Komuniste sikurse edhe federate jugosllave filloj t prahet n linja republikane. Sllovenia dhe Kroacia shkuan larg duke planifikuar zgjedhje shumpartiake t shpallura pr n pranver t vitit 1990. N siprfaqe doli shtja m e rndsishme: kush sht sovran? Popujt apo Republikat? N rastin e Sllovenis kufijt nacional (etnik) dhe republikan kan qen esencialisht t njjt, kshtu q, prgjigja ishte e thjesht: sovranitet pr republikn. N pjesn tjetr t Jugosllavis, situata ka qen e komplikuar. Sidoqoft, zgjedhjet e para shumpartiake ishin mbajtur n t gjitha republikat jugosllave. Sllovenia printe n kt proces. Pas zgjedhjeve t prillit t vitit 1990 sllovent shkuan edhe m tutje n krkesn e tyre pr vetvendosje duke mbajtur nj plebishit t suksesshm pr pavarsi n dhjetor t vitit 1990 dhe n fund t shkurtit t vitit 1991 do t nxjerr ligjet m t rndsishme federale n prgatitje pr shkputje nga Jugosllavia n qershor t vitit 1991. Lidert kroat filluan t thon se Kroacia, po ashtu, do t shkputet nse kt e bn Sllovenia. Q t dy republikat punonin me kushtetuta t reja t modeluara n baz t demokracive perndimore. Me Marrveshjen e Brionit t 7 korrikut, t nnshkruar nga prfaqsuesit e Komunitetit Evropian dhe shefat e republikave t Jugosllavis, Sllovenia fitoi t drejtn pr tu br e pavarur m 8 tetor 199114. N Kroaci nuk ka pasur armpushim. Armiqsit atje vetm sa patn filluar n korrik t vitit 1991 dhe gjrat patn shkuar shum keq pr Kroacin sepse autoritetet qeveritare jugosllave (Markoviq si Kryeministr dhe Mesiq si shef i Kryesis s Jugosllavis pas Marrveshjes s Brionit) patn humbur kontrollin mbi ushtrin jugosllave. N fund t vitit 1991 Jugosllavis s Titos do ti vie fundi. N dhjetor t ktij viti, Mesic do t jap dorheqje si Kryetar i Kryesis s Jugosllavis dhe po ashtu do t jap dorheqje edhe Markoviq. Dy republikat veriore fituan njohje ndrkombtare dhe bashksia ndrkombtare filloi ta shoh Jugosllavin si shtet q sht n proces t shprbrjes graduale.15

12 13

Georges, Castellan, Historia e Ballkanit faqe 496 Po aty, faqe, 497 14 Enver, Hasani, Self-Determination, Territorial Integrity and International Stability: The Case of Yugoslaviafaqe,10515

Po aty 108

Bosnj Hercegovina dhe ish Republika Jugosllave e MaqedonisHistoria e ktyre dy republikave t Jugosllavis shum e reflekton ballancin e pushtetit q ka ekzistuar n kuadr t federats jugosllave gjat t gjitha periudhave t zhvillimit t saj. Formimi i tyre pas Lufts s Dyt Botrore, si do t vrehet, ka qen si rezultat i ballancit t forcave t brendshme. Qllimi i formimit t tyre ka qen pr kontrolluar dhe balancuar zgjerimin e Serbis n jug (FYROM) dhe pr t parandaluar konfliktin serbokroat pr Bosnj-Hercegovins. Kursi antiserb n politikn maqedone ka filluar n nntor t vitit 1989, pra n Kongresin e Lidhjes Komuniste t Maqedonis (LKM). N kt Kongres, udhheqsia partiake dogmatike dhe proserbe nuk sht votuar. Sidoqoft, shenjat e para t qarjes mes Serbis s Millosheviqit dhe Maqedonis u dukn kur ligji i ri pr kolonistt u pat propozuar n Kuvendin e Jugosllavis. Kjo sht par n Maqedoni si nj shenj e krcnimit potencial nga Serbia. Pas Sllovenis dhe Kroacis, komunistt maqedonas t dal nga Kongresi i siprprmendur, po ashtu u bn gati pr pavarsi duke i thn kshtu Millosheviqit nj shenj se kjo republik nuk e pranon as nuk e mbshtet kursin e Beogradit as opposed to previous pro- Serbian officials.16 Sidoqoft, referendumi i shtatorit t vitit 1991 pr pavarsin e Maqedonis ka qen m i but se ai i Kroacis duke e ln hapur shtjen e bashkjetess s mtutjeshme n federatn e reformuar jugosllave. Ky n fakt edhe ka qen qllimi i zyrtarve maqedonas, t cilt bashk me Bosnj Hercegovinn kan prezantuar propozimin e kompromisit pr nj aranzhim t ri n Jugosllavi hert n qershor t vitit 1991. Ky ka qen kundrpropozim ndaj planit konfederativ t Sllovenis dhe Kroacis dhe prgjigje ndaj tendencave centraliste serbe. Pas dshtimit t propozimeve t tyre si Maqedonia ashtu edhe Bosnj-Hercegovina kan aplikuar pr njohje ndrkombtare ashtu si sht krkuar nga Konferenca e Hags pr Jugosllavin e Komunitetit Evropian. N ndrkoh, Gligorov ka kryer negociata t suksesshme me ushtrin jugosllave me qllim t largimit t saj nga Maqedonia n kohn kur e njjta ushtri ishte koncentruar n dhe prreth Bosnj Hercegovins (shkurt-mars 1992). Ushtria jugosllave sht trhequr nga Maqedonia me shpresn e dukshme se kjo republik nuk do t jet n gjendje t ruaj stabilitetin e saj. Vendimi n linja etnike mes antarve t Komitetit Qendror t Lidhjes Komuniste t Jugosllavis u b i dukshm n vitin 1988 n rastin e Bosnj Hercegovins kur komunistt nga kjo republik morn ann e sllovenve dhe kroatve. Kjo ka qen nj shenj krcnuese pr realitetet etnike t Bosnj Hercegovins ku mezi disa komuna kan qen etnikisht t pastra17. Procesi i demokratizimit n kt republik, i cili ka filluar shum von, sht mbshtetur n kt realitet. N janar t vitit 1990 Kuvendi i ksaj republike pat vendosur pr nj kushtetut t re dhe pat prfshir, n parim, sistemin shumpartiak. Por, Kuvendi sht kujdesur pr realitetin etnik dhe brenda mundsive pr t mos nxitur tensionet etnike, ka miratuar nj ligj n prill t vitit 1990, me an t t cilit ka ndaluar kshtu formimin e partive politike n baza nacionale. Edhe prkundr ktyre16

Enver, Hasani, Self-Determination, Territorial Integrity and International Stability: The Case of Yugoslavia

faqe,11517

masave legale, n zgjedhjet e para t lira, t mbajtura m 18 nntor t vitit 1990, partit kombtare fituan shumicn drrmuese.18

Lufta e Shprbrjes JugosllaveLufta e shprbrjes s ish-Jugosllavis ( 1991-95) prfundoi me nnshkrimin e Marrveshjes s Dejtonit, e pasuar nga vendosja e marrdhnieve diplomatike ndrmjet Serbis dhe Kroacis. Bhet fjal pr konfliktin e par t armatosur n Evrop q prej vitit 1945 dhe nj precedent i rrezikshm i dyfisht pas lufts s ftoht: n fillim duke sugjeruar q prdorja e forcs sht nj mnyr e pranueshme, madje q sjell prfitime, pr t rregulluar ,mosmarrveshjet. Duke tejkaluar barbarin e mjeteve t prdorura afro 200.000 t vdekur, m tepr se dy milon refugjat apo persona t zhvendosur) sht vendosja e etnicitetit si nj parim organizues i shtetit dhe i shoqris q prfaqson trashgimin m preokupuese t ktij konflikti. Teza m e prhapur, si n elitat politike perndimore, gjithashtu dhe n media, ishte ajo e kthimit t urrejtjeve t vjetra. Me zhdukjen e sistemit komunist kapaku u ngrit dhe urrejtjet e vjetra mundn t shprehen srish me po aq forc sa ishin mbajtur t ndrydhura. Johan Major, kryeministri britanik e bri t vetn kt tez, n nj mnyr m t qart, n fjalimin e tij n Dhomn e Komunave, n qershor t vitit 1993, Elementi m i rndsishm nga ajo q ka ndodhur n Bosnj ishin rnia e Bashkimit Sovjetik dhe disiplina q ai ushtronte mbi urrejtjet e vjetra n ish-Jugosllavi. Kur kjo disiplin u zhduk, urrejtjet e vjetra u rishfaqn dhe ne filluam ti shohim konsekuencat e tyre kur filluan luftimet.19 Fakti i ish-Jugosllavis dhe i Bosnjs, n veqanti, ishin nj hapsir kontaktesh, takimesh mes katolicizmit, ortodoksis dhe islamit, dhe i ka shtyr disa ta interpretojn si nj luft e re fetare. Tundimi ishte aq i fort sa q disa nga protagonistt kryesor t konfliktit evokonin nj papajtueshmri themeltare, fetare dhe kulturore t serbve, kroatve dhe myslimanve Presidenti kroat, Franjo Tugjman, nuk e humbet rastin pr tu shpejguar bashkbiseduesve perndimor se ish-Jugosllavia mbulon prsri linjat e ndarjes ndrmjet Roms, bizantit dhe islamit, mes trashgimis s Perandoris Osmane dhe asaj Habsbourgut, dhe q si konsekuenc ai nuk ishte i habitur q moskuptimet t shndrrohen n konflikt, n nj koh kur trsia artificiale, qishte pr t ish-Jugosllavia, nuk mbahet m n kmb nga logjika e komunizmit apo e lufts s ftoht.20

18 19

Po aty, faqe 125 Jacques, Rupnik Ditari Ballkanik,faqe,24 20 Po aty, faqe 27

Konflikti ballkanikNe fillim te vitit 1991, shpallja e pavaresis e dy republikave Sllovenis dhe Kroacis ishte nje shenje paralajmeruese per fillimin e nje konflikti te prgjakshm n lidhje me shtjen se si do te riprcaktoheshin kufijte e Jugosllavise. Kaosi n tokat dhe popujt q dikur njiheshin si Jugosllavi ekspozoi evidenca shokuese deri n ato prmasa sa q Europianet shpresonin se ajo q po ndodhte ishte vetm nj iluzion. Eksperimenti i shum kulturave dhe shum kombeve nuk ishte thjesht nje dshtim. Ky eksperiment nxorri n shesh violencen m antinjerezore dhe arbitrare midis grupeve etnike. Pr m tepr, duke u gjendur n pikn m t lart euforike t prodhuar nga prfundimi i luftes se ftohte, Komuniteti Ndrkombtar u kap i paprgatitur prball detyrave t reja q po ekspozonte shembja e bipolaritetit. Nj nga mnyrat m racionale pr t portretizuar konfliktin e prgjakshm n Jugosllavi sht prcaktimi i tij si nj produkt i urrejtjeve shekullore etnike midis popujve t rajonit. Argumentet e dhna m par mbshtesin fuqimisht tezn e zbrthimit t shkaqeve t konfliktit nisur nga kndvshtrimi i urrejtjes q buron nga lashtsia. Argumenti kryesor q bie ndesh me kte tez dhe me pohimin se dhuna ka qen nj mnyr jetese n rajon sht fakti se Jugosllavia gjate Luftes se Ftohte ishte nj shtet multietnik dhe multinacional n t cilin popujt e grupeve t ndryshme etnike jetuan n paqe t plot. Kjo na on n prodhimin e argumentave se, perve ndikimit te rrnjve t vjetra t konfliktit, n coptimin e Jugosllavis ndikuan edhe rnia e bipolaritetit dhe kriza ekonomike q filloi t shfaqet n vitet 1980. Me rnien e bipolaritetit, ish-komunistet krkuan mbshtetje duke i br thirrje nacionalizmit. Ata e pan nacionalizmin si nj mundsi pr t mbajtur pushtetin politik nn rregullat e reja q krkonin zgjedhje pluraliste konkuruese. Krizat ekonomike krijuan nj terren t shndosh per zgjimin dhe fuqizimin e nacionalizmit.

Rnia ekonomike dhe nacionalizmi shkatrruesKategorizimi i vendeve Ballkanike bazuar n pikat e prbashkta t modeleve ekonomike t zhvillimit gjat Lufts s Ftoht, i ndan ato n dy grupe: S pari, Shqipria, Bullgaria dhe Rumania. Gjate Luftes se Ftohte, kto vende udhhiqeshin nga diktatura t ashpra dhe me nj ekonomi shum t centralizuar. Kjo do te thote se elita intelektuale kishte munges njohurish per funksionimin e ekonomise s tregut. Shteti si prfaqesues i interesave t prbashkta ishte i dobt ndrkohe q strukturat ekonomike ishin t paqarta. S dyti, ish Jugosllavia, nj vend socialist, q devijoi dhe u prpoq t zbatoje nj model t ndryshm ekonomik. Ky model konsistonte n t ashtuquajturn ekonomi socialiste (market socialism) e mbshtetur ne vet administrimin e kapitaleve prej puntoreve. Ky model nuk funksionoi mir pasi ai ishte bazuar n koalicionin midis ndrmarrjeve dhe autoriteteve t cilat shpesh ndanin t njjtat interesa. Pr pasoj, ky model pengoi prirjet konkuruese midis ndrmarjeve. N rastet e Bullgaris, Shqiperis dhe Rumanis, me rnien e komunizmit n fund t viteve 1980, krizat ekonomike u manifestuan nprmjet rnies s treguesve kryesore makroekonomike. Kto ishin rrjedhojat e nj procesi t thell transformimi shoqror, ekonomik dhe politik q shprehin fenomenin e tranzicionit. N rastin e Jugosllavis, rrnjet e krizs ekonomike mund t gjenden m heret. N fakt, ato jan nj przierje e faktorve t brendshm me ato t jashtm. Kshtu, faktort e jashtm si ngritja e lart e mimit t nafts q filloi n vitin 1973 dhe huate e rnda ndrkombtare prkeqsuan problemet e brendshme ekonomike q rridhnin nga modeli ekonomik Jugosllav. Nj ndikim t veant shkatrrues solln prpjekjet pr gjetjen e nj metode t sigurt pr kontrollin e inflacionit21. N vitin 1975 inflacioni arriti masn prej 30 prqind. Shkalla e inflacionit rritej me prkeqesimin e situats, ndrkohe q bilanci tregetar degjeneroi n at pik ku ai nuk mund t mbulohej me parat e drguara nga emigrantt dhe t ardhurat e turizmit. Pr m tepr, rritja e mimit t karburantit dhe mallrave t tjera t importit, q filloi m 1973, keqsoi deficitin n bilancin e pagesave. Vitet 1970-te prfunduan me nj borxh t huaj n rritje. N kohn kur Tito vdiq, n Maj t vitit 1980, Jugosllavia kishte nj borxh t jashtem prej 20 billion $. Ky borxh ishte produkt i huave bujare ndrkombetare pr shkak t pozicionit strategjik t Jugosllavise e pozicionuar si e paangazhuar n lidhje me superfuqite e Luftes s Ftohte. E ndodhur n kondita t tilla qeveria nuk kishte zgjidhje tjetr vese t niste nj program stabilizimi, i cili konsistonte n nj politike t shtrnguar monetare dhe kontrollin direkt t shpenzimeve pr invenstime. Ky program, i cili filloi nga fundi i vitit 1979, u mbshtet nga nj marrveshje e parapregatitur me Fondit Monetar Nderkombetar, e cila prfundoi n vitin 1980. Megjithat n fillimet e vitit 1982 negociatat morn papritur nj kthese, seriozisht pr keq, kur ekipi i FMN-se e vuri Jugoslavin n pozita m t vshtira. N fakt, mungesa e disiplins monetare solli nje shthurje t monedhs vendase dhe kursit t shkmbimit t saj me monedhat e huaja. Pr shkak se integrimi global krkon nj unifikim t tregut t brendshm, FMN orjentoi Jugosllavine drejt ri-integrimit t segmenteve ekonomike t republikave. Bazuar n kt politik, vetm treguesit e21

Google, Konflikti ballkanik

mimeve dhe mundsive pr fitime mund t prcaktonin lvizjen e fuqis puntore, kapitaleve dhe mallrave prgjate kufijve t republikave. Kjo e detyroi qeverine federale Jugosllave t adoptonte nj politike t nj kontrolli m t madh ndaj republikave. sht e kuptueshme q republikat m t pasura e refuzuan kt lloj politike sepse ato mund t perfitonin shum pak nga bashkimi federal. Forcimi i arks federale me qllim pr t rritur autoritetin financiar qndror, n fund t vitit 1987 ishte nj skandal q dobsoi qeverin federale dhe lkundi angazhimet e republikave ndaj regjimit federal.22 Kshtu, presioni i FMN pr t icentralizuar ekonomine Jugosllave ndezi tensionet midis atyre politikane Jugosllave q favorizonin nj qeveri t fort federale dhe atyre q preferonin decentralizimin e pushtetit drejt republikave. Pr m teper, zvoglimi i tortes ekonomike ndezi armiqsin midis grupeve t ndryshme etnike jugosllave dhe rriti m shum dallimin midis grupeve sociale. N ato komunitete t varfra ku shkurtimet e vendeve t puns ishin m t ashpra....krkesat pr punsim n mnyre proporcionale dhe t barabart ndrmjet grupeve nacionale e bn etnicitetin m t spikatur se kurr. Tensionet etnike dhe politike shkaterruan klasen e mesme jugosllave, e cila kishte siguruar nj baze politike t moderuar, dhe ndezen aspiratat ndarse t republikave Jugosllave m t zhvilluara ekonomikisht n periudhen e paraluftes. Nga ana tjeter, n fillim t 1975, t ardhurat e drguara nga puntoret e punsuar prkohesisht n Europen Perendimore filluan t binin si rezultat i krizes ekonomike perendimore n kt periudhe. Duke hasur vshtiresite n rritje t papunsise, vendet e Europes Perendimore kthyen me dhjetra mijra punetore prseri n Jugosllavi. sht e kuptueshme q kthimi i tyre n Jugosllavi e prkeqsoi m shum krizen ekonomike. Pr shembull, ne fillimet e vitit 1980, te ardhurat monetare te derguara nga emigrantet kishin financuar gjysmen e deficitit tregetar te Jugosllavise. Ne vitin 1981, ato siguruan vetem 25 perqind te deficitit. Per me teper, kthimi i tyre e perkeqesoi problemet e papunesise. Keshtu, papunesia ne Jugosllavi u rrit nga 14 perqind ne 1979 ne 17 perqind ne 1986 , dhe me shume se 20 perqind ne Republikat e Serbise, Malit te Zi, Maqdonise, dhe Bosnje-Hercegovines. Deshtimi i udheheqesve federale per ti bere balle krizes se perkeqesuar ekonomike nxori ne pah, ne nivel federal, vakumin e pushtetit qe la pas vdekja e Titos. Kjo i hapi rrugen udheheqesve te rinj te republikave te realizonin ambicjet e tyre. Ne 1986, nje lider i ri, Sllobodan Miloshevic nga Serbia, shfrytezoi me se miri kete rast. Gjate viteve 1988-89, inteligjenca serbe dhe elita e partise komuniste serbe te Sllobodan Milloshevicit bashkuan forcat per te inkurajuar nje revolucion nacional qe do te krijonte nje Serbi te bashkuar duke prekur pakenaqesite sociale dhe nacionale ne republike. Mesazhi nacionalist te ciles i meshoi me shume force Milloshevici ishte idea se nese shteti Jugosllav do te shperbehej, te gjitha pjeset e popullit serbne Kroaci, ne Bosnje, dhe ne Kosove do te liheshin te vuanin nen kontrollin e nacionalisteve te tjere. Milloshevici i bazonte thirrjet e tij per nje Serbi me te madhe ne nevojen e bashkimit te te gjithe serbeve te Jugosllavise ne nje shtet te vetem. Ideollogjia nacionaliste e te qenit te kercenuar dhe te pambrojtur ndezi levizjet masive te serbeve. Sllobodan Milloshevici gjithashtu mobilizoi serbet e Kroacise duke i ndihmuar ne organizimin e mitingjeve ku ata shpallen kerkesat e tyre per autonomi kulturore dhe politike. Pasiguria u shpreh ne Memorandumin e Akademise Serbe te Shkences dhe Arteve ne 1986, e cila u be manifesti i ringjalljes se nacionalizmit me te ri serb, i22

Google, Konflikti ballkanik

mbushur me retoriken e perndjekjes. Bazuar ne keto mesime, Millshevici ne Polje te Kosoves ne Prill te 1987 i dha serbeve te Kosoves premtimin e tij te famshem: Asnje nuk do te guzoje tju godase ju. Ne 1988 dhe 89, Milloshevici shfuqizoi autonomine e Kosoves dhe Vojvodines te dhene nga Kushtetuta e vitit 1974. Ne te njejten kohe, ai e shtriu me tej premtimin e tij per mbrojtjen e diaspores Serbe ne republikat e tjera te ish Jugosllavise. Duke e vene retoriken nacionaliste serbe ne nje shtrirje mundesisht sa me te madhe, gjate vitit 1990, Milloshevici ishte ne gjendje te mobilizonte serbet ne nje lufte te gjate dhe gjakatare qe prodhoi copetimin ne rritje te ish-Jugosllavise. Duket i cuditshem fakti qe ne Jugosllavi ideollogjia komunistenje doktrine qe kushtezonte principet internacionalisteshkau shume lehte ne dogme te nacionalizmit. Megjithate, komunizmi orthodoks dhe nacionalismi agresiv kane disa ngjashmeri. Te dyja ideollogjite jane kolektive, duke vene ne plan te pare grupin ndaj individit. Te dyja jane ekskluzive duke i identifikuar te huajt si armiq. Per me teper, te dyja jane radikale duke insistuar qe keta armiq duhen eleminuar duke preferuar per kete qellim perdorimin e forces. Keshtu, te diskretituar nga renia ekonomike dhe duke duke u perpjekur me mish dhe me shpirt per te gjetur nje burim te ri legjitimiteti, komunistet perqafuan formen e rrezikshme te nacionalizmit. Kriza ekonomike Ballkanike ne fillimet e viteve 1990s u shfaq ne varietetin e gjere te problemeve ekonomike, duke perfshire reniet ne rritjen e ekonomike, inflacionin, papunesine dhe perhapjen e ekonomive joformale. Megjithese vendet e rajonit kishin kaluar eksperienca krizash ne dekadat e kaluara, kriza e fillimit te viteve 1990 ishte ndryshe. Pra ne vitet 90 dy ishin faktoret kryesore qe tronditen vendet e Ballkanit. Ato jane renia ekonomike dhe nacionalizmi shkaterrimtar. Jugosllavia mund te shihet si epiqendra e nje termeti qe tronditi te gjithe rajonin dhe keshtu elementet e renies ekonomike dhe te nacionalizmit shkaterrimtar ishin te qarta ne kete faze fillestare ne gjithe rajonin. Ne ish Jugosllavi kishte nje nderveprim dhe konvergjence ne rezonance te renies ekonomike dhe nacionalizmit, gje qe rezultoi ne nje konflikt te pergjakshem. Duke patur parasysh ndarjet e thella etnike, gjuhesore, kulturore dhe fetare ne ish Jugosllavi per te cilat kemi diskutuarme pare, eshte e kuptueshme pse renia ekonomike ndezi nacionalizmin e deshtuar.23 Ndersa vendet e tjera ballkanike vuajten vetem pasojat e renies ekonomike dhe ato jane akoma duke u ndeshur me tranzicionin nga ekonomia e centralizuar drejt ekonomise se tregut. Pr shembull, Rumania dhe Bullgaria te dyja u ndeshen me veshtiresite ekonomike te shoqeruara me renien e komunizmit. Ne keto shtete, qeverite nacionaliste i bene thirrje etnicitetit te shumices, nderkohe qe sistemi shumepartiak prodhoi partite politike nacionaliste, te cilat mbronin te drejtat e minoriteteve etnike. N Rumani, Fronti Demokratik i Shpetimit Kombetar u riquajt ne Korrik te 1993 Partia Social Demokrate. N Bullgari, udheheqesi i partise ne pushtet ne fillimet e saj, Zhelju Zhelev ishte kaq i pushtetshem sa ai u akuzua se po e rivendoste politikisht komunizmin. Megjithate, ata nuk ushqyen hapur pretendime territoriale.

23

Google, Konflikti i ballkanit dhe kriza ekonomike

PrfundimiKonflikti i par i madh n Evropn e pas Lufts s Ftoht morri fund, edhe pse sht ende hert pr t thn do t vazhdoj paqja apo sht vetm nj pushim zjarri, nse konflikti do t kufizohet me Bosnjn apo do t ngjis nj shkall m t lart n epiqendrn e dyt t tij n krahinn q prfshin Kosovn dhe fqinjt e saj.Ai sjell t paktn tre pasoja t mdha pr Ballkanin dhe Evropn pr sa i prket rolit t islamizmit, shtjes s kufijve dhe minoriteteve, marrdhnieve transatlantike. Luftrat gjat shprbrjes s Jugosllavis dhe qndrimi i Perndimit ndaj tyre, ka t bj me kufijt dhe minoritetet. Me njohjen ndrkombtare t kufijve t brendshm t Jugosllavis, problemet e minoriteteve etnike t njshteti pasardhs u kthyen n nj problem t jashtm pr fqinjt e saj. Turbullimet midis shtjeve t sigurise s brndshme dhe asaj t jashtme nxorrn n dukje nj problem m t prgjithshm lidhur me evropn Juglindore post-komuniste; krcnimet pr sigurin jan t lidhura me dobsin e brendshme t shteteve m shum se me fuqin e tyre t teprt. Nga Bosnja n Shqipri ose Maqqqqedoni shembujt mbi kt problem jan t shumt. Marrveshja e Dejtonit i vuri fund lufts po dha para elitave politike t Ballkanit nj shembull t ndrhyrjes ndrkombtare. Krijimi, brenda Bosnj-Hercegovins, i dy bashksive me institucione t dalluara njra nga tjetra dhe me t drejtn pr t pasur nj marrdhnie t veqant me shtetin fqinj u b menjher referenc pr pjest q krkonin nj zgjidhje politike pr vende t tjera kushtetuese. Ballkani mund t mbetet nj ndr shtjet kusht t identitetit t ardhshm dhe t besueshmris s nj aleance t zgjeruar. Ndrsa vende t reja t Evrops Qendrore po futen n Aleanc, NATO-ja mund ti vr fund dy protektoratve t vendosura n ballkan pa prmendur ruajtjen nn kontroll t shtjes s Qipros dhe t marrdhnieve grekoturke. Besueshmria e ardhshme e aleancs s NATO-s e bn t nevojshme tanim nj strategji globale pr Ballkanin.

Biblografia Hasani, Enver, Shprbrja e Jugosllavis dhe Kosova Instituti Shqiptar pr Studime Ndrkombtare, Tiran, 2000 Ridgeay, James & Udoviki, Jasminka, Makthi Etnik i JugosllavisAlbin, Tiran, 1998 Rupnik, Jasques, Ditari Ballkanik Koha, Prishtin, 2004 Meidani, Rexhep, Ballkani nj vshtrim i prgjithshm Toena, Tiran, 2001. Akademia e Shkencave e Shqipris, Platform Pr Zgjidhjen E shtjes Kombtare Shqiptare, Shkenca, Tiran, 1998. Hasani, Enver, Self-Determination, Territorial Integrity and International Stability: The Case of Yugoslavia Vienna, Austria, 2003 Castellan georges, Historia e Ballkanit MM, abej, Tiran Google, Konflikti i Ballkanit,