Qarğıdalıda bakterioz soluxma -Bacterium stewarti (Smith.) Bergey.

Qarğıdalıda cənub helminthosporiozu - Cochliobolus heterostrophus Drechsl.

Pambıqda antraknoz - Glomerella gossypii Edg.

Kartofda xərçəng - Syhchytrium endobioticum (Schibb.) Pers.

Meyvə ağaclarında yanıq - Erwinia amylovora (Burill.) Com. S.A.B.

Sitruslarda xərçəng - Xanthomonas citri (Hasse.) Dowson.

Payızgülündə ağ pas - Puccinia horiana Henn.

İllər Dənlilər Tərəvəz və meyvələr Soya Kartof

1961 79467 24019 4173 2764

1970 114424 37238 12627 3780

1980 223191 55934 26877 4923

1990 226235 84044 25877 6986

2000 272592 116560 47383 7641

1961-ci ilə nisbətən 2000-ci ildə, %-lə 343 485 1135 276

Sonuncu 40 ildə kənd təsərrüfat məhsullarının dünya eksportunun inkişafı, min tonla

(FAOSTAT Database Results)

Ölkələr İllər

1980 1993 2000

Fransa 30,1 60,1 75,6

ABŞ 22,5 45,8 50,3

İspaniya 23,4 40,1 47,9

İtaliya 22,1 26,4 41,2

Çin 3,5 19,0 31,2

Böyük Britaniya 12,4 19,5 25,2

Rusiya - 5,9 21,2

Meksika 12,0 16,5 20,6

Kanada 12,9 15,1 19,7

Almaniya 11,1 14,4 19,0

Avstriya 13,9 18,3 18,0

Polşa 5,7 17,0 17,4

Dünyanın müxtəlif ölkələrinə gələn turistlərin sayı, mln.

Qeyd: Защита растений в устойчивых системах землепользования / Под общей ред. док. с.х. наук Д.Шпаара, книга 1, Торжок ООО «Вариант», 2003, 391 с.

Zərərli orqanizmlərHansı ölkədən gətirilmişdir

Gətirilmə illəri

Kartofun fitoftorozu (Phytophthora infestans) Cənubi Amerika, ABŞ 1842

Qarğıdalının qovuqlu sürməsi (Ustilago zeae)ABŞ

19-cu əsrin ortaları

Qarğıdalı kəpənəyi (Ostrinia nubilalis) Şimali Amerika 1908

Mayotunda yalançı unlu şeh (Pseudoperonospora humuli) Yaponiya, ABŞ 1920

Kolorado böcəyi (Leptinytarsa decemlineata) ABŞ 1922

Günəbaxanın yalançı unlu şehi (Plasmopora halstedii) ABŞ 1940

Tütünün yalançı unlu şehi və ya peronosporozu (Peronospora tabacina)

Amerika, Avstraliya 1959

Qarğıdalıda cənub helminthosporiozu, ras T (Cochliobolus heterostrophus, ras T) ABŞ 1970

Diabrotikin qarğıdalı böcəyi (Diabrotica virgifeta virgifera) ABŞ 1992

Lyupinin antraknozu (Colletotrichum lupini com. nov.)Cənubi Amerika

90-cı illərin əvvəli

Zərərli patogen və zərərvericilərin Avropaya daşınma nümunələri

4.7 İnteqrir mübarizə üsulu, onun mahiyyəti və məqsədləri

İnteqrir bitki mühafizəsi (inteqrated plant protection) anlayışı

kimyəvi mübarizə üsulunun birtərəfli qaydada genişlənməsinə ilk

cavab reaksiyasının ifadəsi kimi keçən əsrin 50-ci illərində baş

vermişdir. Onun baş verməsi zamanı diqqət mərkəzində istehsal-

çıların sağlamlığı və ya ətraf mühitin mühafizəsi dayanmırdı. Bu

gün biz belə hesab edirik ki, təbiətdə qarşılıqlı bioloji əlaqələrin

kifayət qədər hesabatının aparılmaması kimyəvi mühafizə vasi-

tələrinin tətbiqini müvəffəqiyyətli edə bilməz. 1959-cu ildə ABŞ-da

kimyəvi və bioloji tədbirlərin (inteqrated control concept) inteq-

rasiyası barədə ilk məqalə dərc edildi.

1959-cu ildə zərərli heyvanlar və bitkilərlə beynəlxalq

bioloji mübarizə təşkilatı (İnternational organization for

Biological Control of Noxious Animals and Plants)

inteqrir bitki mühafizəsi üzrə ilk beynəlxalq işçi qrupunu

holland alimi de Fluiterin rəhbərliyi altında yaratdı.

Təsadüfi deyildir ki, inteqrir mühafizə üzrə ilk işlər mey-

vəçilik sahəsində aparıldı, belə ki, kimyəvi mübarizə

zamanı ilkin problemlər, yəni zərərli və faydalı orqa-

nizmlərin formasının dəyişməsi, insektisidlərə qarşı rezis-

tenflik məhz burada yaranmışdır.

12

“İnteqrir bitki mühafizəsi” anlayışı elə əvvəldən müxtəlif mənalarda işlənsə də onu

iki qaydada başa salmağa çalışırdılar:

Bütöv, ekoloji oriyentasiyalı, keyfiyyətcə

yeni bitki mühafizəsi

Zərərli orqanizmlərlə mübarizədə kimyəvi və qeyri kimyəvi metodların sadə

kombinasiyası. Müvafiq olaraq ekoloji qarışlıqlı əlaqələr müxtəlif cür

hesablanırdı. Müxtəlif nüanslar “inteqrir bitki mühafizəsi” anlayışından seçilirdi:

“İnteqrir mübarizə” (inteqrated control–İC; zərərvericilərin inteqrir menecmenti (inteqrated pest management - İPM)

İBM-nin ilk definitsiyası FAO-nun işçi qrupu tərəfindən 1964-cü ildə belə formalaşmışdır: “iqtisadi, ekoloji və toksi-koloji yol verilən üsulların çoxşəkilli sistemi olub, zərərli orqa-nizmlərin sayını iqtisadi zərərlilik həddindən aşağı saxlamağa imkan verir, əsasında və ilk planda düşüncəli surətdə təbii məhdudlaşdırıcı amillərin istifadəsi və nizamlama mexanizm-ləri durur”

Rusiyada keçən 70-ci əsrin illərində “inteqrir bitki müha-fizəsi” bioloji, aqrotexniki, kimyəvi, fiziki və bitki mühafizə-sində tətbiq edilən digər metodların optimal kombinasiyası kimi qəbul edilir və bununla da konkret ekoloji-coğrafi zonada müəyyən bitkidə zərərli növlərin sayının nizamlanması ilə həyata keçirilir. İnteqrir mübarizə üsuluna Azərbaycanda da yanaşma təxminən yuxarıdakı kimidir.

İnteqrir mübarizəsi AFR-da qəbul olunan “Bitki mühafizəsi haqqında” qa-nununda aşağıdakı şəkildə əksini tapmışdır: “Davamlı sortların becərilməsi və bitkiçilik texnologiyalarının istifadəsi bioloji və biotexnoloji tədbirlərin tətbiqinin üstünlüyü və kombinasiyası ilə həyata keçirilir, kimyəvi mühafizə vasitələrinin istifadəsi imkan daxilində aşağı salınır ”.

1991-ci ildə Avropa İttifaqının definitsiyasında inteqrir bitki mühafizəsinin tərifi belə səslənir: bioloji, biotexnoloji, kimyəvi, fiziki, aqrotexniki və seleksiya xarakterli tədbirlərin tətbiqi ona yönəldilir ki, zərərli orqanizmlərlə yoluxma aşağı olsun ki, təsərrüfata ziyan dəyməsin və bu zaman kimyəvi vasitələrin istifadəsi ən sonuncu həddə qədər məhdudlaşsın.

İngilis dilli ədəbiyyatda İBM-nin 70 müxtəlif variantı səsləndirilir və təriflərin hamısı identik deyildir, lakin bütün hallarda, İBM sistemli yanaşma kimi başa düşülür və onun daim inkişafda olması bildirilir. 1992-ci ildə Rio de Joneyrada BMT-nin ətraf mühit və inkişaf üzrə keçirilən konfransında elan edilmişdir ki, inteqrir bitki mühafizəsi ümumi bitki mühafizəsinin sonrakı inkişafını istiqamət-ləndirən ümumdünya xəttidir.

İBM-nin bütün definitsiyaları özündə 3 əsas yekunu birləşdirir və onun məqamlarını xarakterizə edir:

İnteqrir bitki mühafizəsi razılaşdırılmış kompleks yanaşma olub, bitkilərin becərilməsi zamanı

davamlılıq hesabatının xüsusi diqqətdə saxlanması

Təbii nizamlama mexanizminə kömək edən ekoloji tələblərin və hərəkətlərin yerinə yetirilməsi

Bütün profilaktiki tədbirlərin yerinə yetirilməsi zamanı bitkilərin kimyəvi mühafizə vasitələrinin tətbiqi

məqsədyönlü və iqtisadi səmərəli olması

BİTKİÇİLİK

Profilaktik tədbirlər

Təbii nizamlamaya

yardım

Kimyəvi mübarizə tədbirləri

Bioloji mübarizə tədbirləri

Mexaniki və fiziki

mübarizə tədbirləri

Tələb olunan

minimum

ƏTRAF BİTKİÇİLİK MÜHİT

İnteqrir bitki mühafizəsinin qolları

İBM – nin əsas yeri və prinsipləri

1

2

3

İBM sistem xarakter daşıyır və kompleks yanaşma tələb edir

İBM iqtisadi və sosial aspektlərin tarazlığı nəzərə alınmaqla ekoloji tələbləri özündə birləşdirir. Bu zaman ekoloji təhlükəsizlik və davamlı inkişaf çərçivəsində təsir təmin edilməlidir

İBM konseptində profilaktiki mübarizə tədbirləri düzünə və terapevtik tədbirlərdən üstünlük təşkil edir

4

5

İBM bütün qərarların qəbulu zamanı dərin elmi əsaslandırma tələb edir

İBM elmi əsaslandırılmış sistem kimi texniki tərəqqi və yeni elmi dəyərlərdən istifadə edir, habelə yeni informasiyanın realizə edilməsi və təqdimatına yüksək tələbkarlıq nümayiş etdirir

İBM-nin elementləri bitki mühafizəsi üzrə görülən

bütün tədbirlərdir; abiotik və biotik stress amillərindən

dəyən zərər və itkilər, alaq otları, zərərvericilər və

xəstəliklərlə mübarizədə düzünə itkilər.

İnteqrir bitki mühafizəsinin

elementləri

1

2

3

İBM-nin profilaktiki tədbirlərinə aşağıdakı elementlər aiddir:

zərərli orqanizmlərin gətirilməsinin və yayılmasının qarşısının alınması (daxili və xarici karantin)

aqrosenozalarda, landşaftlarda faydalı həşəratların çoxalması və inkişafını özünizamlayan mexanizmlərin gücləndirilməsi (növbəli əkin, aralıq bitkilər, torpağın becərilməsi)

becərilmə yerlərində mədəni bitki növlərinin torpaqiqlim şəraitinə olan tələbatına əməl edilməsi

4

5

növbəli əkinə və aralıq bitkilərin becərilməsinə əməl edilməsi

torpağın əsas və əkinqabağı işlənməsi, bu zaman torpaq - iqlim şəraiti, onun zərərli orqanizmlərə təsiri

6 balanslaşdırılmış mineral gübrələrin verilməsi

7

xəstəliklərə, zərərvericilərə və başqa stress amillərinə qarşı, yalnız həmin regionda becərilən yararlı sortların seçilməsi, sağlam səpin və əkin materialından istifadə edilməsi

9

8optimal əkin müddəti, səpin norması, basdırılma dərinliyi, bitkilərin tarlada optimal yerləşdirilməsi

ümumi fitogigiyenanın bütün tələblərinə əməl edilməsi

1 2

3

İnteqrir bitki mühafizəsinin düzünə tədbirlərinə

aşağıdakılar aiddir:

bioloji mübarizə tədbirləri: yırtıcı və parazitoidlərin gətirilməsi,

yırtıcı və parazitoidlərin kütləvi çoxalması və yayılması, virus, bakteriya və göbələk mənşəli

preparatların tətbiqi, özünü məhv etmə üsulu və başqaları

mexaniki və fiziki mübarizə tədbirləri: mexaniki, texniki,

elektromaqnit şüaları ilə işləmələri

kimyəvi mübarizə tədbirləri

4 5

əkin və materiallarının kimyəvi dərmanlanması

bioloji fəal maddələrin tətbiqi: böyümə maddələri, atraktantlar,

repellentlər, feromonlar

Bütün adları çəkilən İBM

elementləri texnoloji

reqlamentlərə uyğun olaraq dəqiq

yerinə yetirilməlidir.

Gavalı meyvəyeyəni üçün feremon tələsi

Feremon tələ

Feremon tələ

Milçəklər üçün yapışqan

Kəpənəklər üçün feremon tələ

1. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlikləri ilə mübarizədə hansı üsulları tanıyırsınız ?

a) mikrobioloji, aqrotexniki, fizioloji, biokimyəvi

b) bioloji, fitonsid, fitosanitar, kimyəvi, toxumçuluq

c) növbəli əkin, düzgün səpin, mikrobioloji,

fizioloji, seleksiya

d) karantin, kimyəvi, makrobioloji, mikrobioloji, fiziki

e) aqrotexniki, bioloji, kimyəvi, fiziki-mexaniki, bitki

karantini, seleksiya -toxumçuluq

Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları

2. Aqrotexniki mübarizə üsuluna daxil olan tədbirlər kompleksini sıralayın ?

a) torpağın becərilməsi, gübrələmə, növbəli əkin, sağlam toxum və əkin materialı, səpin müddəti və yığım, fitosanitar tədbirlər, suvarma

b) toxumların pestisidlərlə dərmanlanması, cərgələrlə suvarma, meyvə və giləmeyvələrin mexaniki üsulla toplanması

c) kimyəvi çiləmələr, toxumların qamma şüaları ilə işlənməsi, məhsulun düzgün saxlanması

d) mikrobioloji dərmanların tətbiqi, feremon tələlərdən istifadə, biostimulyatorların tətbiqi, ionlaşdırıcı şüalanmalar

e) düzgün suvarma, gübrələmə, toxum və əkin materialının dezinfeksiyası, məhsul saxlanan anbarların hazırlıq vəziyyəti

3. Xəstəliklə mübarizədə bioloji üsulun tətbiqinin əsasında nə durur ?

a) alaq otlarından istifadə etməklə xəstəliyin inkişafının

qarşısını almaq

b) pestisidlərlə müxtəlif bitkilərin işlənməsi

c) repellent və attranktanlardan istifadə

d) antibiotik və fitonsid mənşəli məhsulların

şöbələrindən istifadə etməklə xəstəliyin inkişafını

durdurmaq

e) patogenlərə qarşı başqa mikroorqanizmlərdən, onların

həyat fəaliyyətinin son məhsullarından və ya saprotrof

orqanizmlərin antoqonist münasibətlərindən istifadə

4. Xəstəliklə mübarizədə tətbiq edilən pestisidlər kimyəvi tərkibinə görə hansı qruplara

bölünürlər ?

a) qeyri-üzvi mənşəli, bitki, göbələk və bakteriya

mənşəlilər, üzvi mənşəlilər

b) ditiokarbamatlar, ftalamid birləşmələri, antibiotiklər

c) xlorozlu birləşmələr, fosfor üzvi birləşmələr, sintetik

piretroidlər

d) kükürd birləşmələri, metal birləşmələri, üzvi

mənşəlilər

e) strobilurinlər, dikarboksimidlər, fosfortiolatlar

5. Xəstəliklərə qarşı tətbiq olunan kimyəvi dərmanlar necə adlanır ?

a) insektoakarasidlər

b) arborosidlər

c) vermisidlər

d) alkolosidlər

e) fungisidlər

6. Patogenlərə təsir xarakterinə görə fungisidlər hansı qruplara bölünürlər?

a) müdafiə fungisidləri, müalicəvi fungisidlər

b) bitkilərin istirahət dövrü tətbiq edilən fungisidlər

c) vegetasiya və istirahət dövrü tətbiq edilən fungisidlər

d) kontakt və sistem təsirli fungisidlər

e) toxum dərmanları, torpağı dərmanlamaq üşün tətbiq

edilənlər

7. Fiziki-mexaniki mübarizə üsuluna əsasən hansı tədbirlər daxildir ?

a) əkin materialının zərərsizləşdirilməsi, məhsulun optimal saxlanması

b) səpin və əkin materiallarının termiki zərərsizləşdirilməsi, torpağın isidilməsi, dənin qurudulması və digər termoterapevdik tədbirlər

c) əkin materialının fungisidlərlə işlənməsi, parnik və istixanaların dezinfeksiyası

d) parniklərin isidilməsi, əkin və toxum materialının kimyəvi işlənməsi

e) məhsulun saxlanmasına yönələn tədbirlər kompleksi, vegetasiya dövrü fungisidlərlə çiləmələr, mexaniki zədələnmələrə yol verməmək

8. Karantin mübarizə üsulunun mahiyyəti nədir ?

a) ölkəmizə dünyanın digər regionlarından gətirilə biləcək zərərli patogenlərin və zərərvericilərin qarşısını almaq

b) bütövlükdə ölkə daxilində zərərverən orqanizmlərə qarşı səmərəli mübarizənin təşkili

c) ən geniş yayılmış alaq otlarının yayılmasını məhdudlaşdırmaq

d) biosenoz və ekosistemlərdə fitosanitar vəziyyəti nizamlamaq

e) ekosistemlərdə davamlı mübarizə aparmaqla növlərin özünü nizamlama proseslərinə yardımçı olmaq