ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

2003

ÃÀRÛØÃÀ

Ì®ÚÖÇßÑÈ

xåâèrÿí:

Âöñàë Ìÿììÿäîâ

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ

Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà

Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí g¤çÿë ñÿíÿòëÿr

ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ á¤ëöìöíäÿ

òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ ãÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè

ì¤âçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí

òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí

èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû g¤ñòÿrÿí,

hàáåëÿ äàrâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿrèíè

öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ ãàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí

èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ h¤rìÿò ÿëàìÿòè îëàràã ñå÷èëèá: îíëàrû

éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá.

Rÿñóëóëëàhûí ì¤höröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç

ãàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ

áàüëûäûr. Áó ì¤hör Ãóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ

ñîíóíúó ñ¤çö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó

îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Ãóràíû âÿ

Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ

ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ

äèíÿ ãàrøû é¤íÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàã ñîíóíúó ñ¤çö

ñ¤éëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. xîõ á¤éöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí

Rÿñóëóëëàhûí ì¤hörö áó ñîíóíúó ñ¤çö ñ¤éëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr

äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóràíû áöòöí äöíéàäà

òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò

êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã

åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàrûíû

hÿr êÿñÿ g¤ñòÿrìÿêäèr.

Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Á¤éöê Árè-

òàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîãîâèíàéà, Èñ-

ïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîë-

ãàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ ¤ëêÿëÿrèíÿ ãÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr ¤ëêÿëÿ-

rèíäÿ ìàràãëà ãàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç,

àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóãàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê,

óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàr, éàïîí, xèí,

Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó

êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràãëà èçëÿíèr.

Äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ á¤éöê råçîíàíñ äîüóràí áó

äèããÿòÿëàéèã ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ,

ÿêñÿr àäàìëàrûí äà ¤ç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór.

Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè,

hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè

hÿãèãÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿrhàë g¤rör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr

áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê,

åòèràçëàrà éår ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè

õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí

öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè,

áàøãà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà

ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç

èíàäêàrëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû

÷öröêäör.

Ĥâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí

êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ í¤ãòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäè-

ëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Ãóràíûí hèêìÿòèíäÿí

âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí g¤çÿëëèêëÿrèíäÿí ãàéíàãëàíûr.

Ìöÿëëèôèí ¤çö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ g¤rÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ,

Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøãà

áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè ãàçàíú göäöëìör.

Áó hÿãèãÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè,

èíñàíëàrû îíëàrà g¤rìÿäèéèíè g¤rìÿêäÿ ê¤ìÿê åäÿí, îíëàrûí

hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà

hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí ¤çö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè

ÿñÿrëÿrè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè ãàrûøäûràí,

ôèêèrëÿrèíèí ãàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè

àràäàí ãàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû

òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê

âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ

ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö g¤ñòÿrìÿéÿ é¤íÿëìèø êèòàáëàräà áó

òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ì¤âçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr

âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿãñÿäèíèí

äèíñèçëèéè àràäàí ãàëäûrìàãäàí âÿ Ãóràí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí

èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò

âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí g¤röíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè

ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèrìÿê âÿ

àíëàìàã ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí,

ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí

èäåéà hàêèìèééÿòèäèr.

Áóíëàräàí ãóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí

ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ

Ãóràí ÿõëàãûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè

øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ,

èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè

íÿçÿrÿ àëñàã áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿr ñörÿòëè

âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿãäèräÿ

÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ á¤éöê áèr

âÿçèôÿíè ¤ç öçÿrèíÿ g¤òörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû

Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Ãóràíäà áèëäèrèëÿí

ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, g¤çÿëëèê âÿ

õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàãäà áèr âàñèòÿ îëàúàã.

ÎÕÓÚÓÉÀ

Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ¤çöíö

äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí

ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ

òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû

èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí ¤ç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ

âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà g¤rÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí

àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûrìàã ÷îõ ìöhöì

èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàã èñÿ äàhà âàúèáäèr.

Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè

îëàúàã. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ì¤âçóéà ãûñà äà îëñà éår

àéûrìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèrèê.

Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí

è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàãÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ì¤âçóëàr

Ãóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè ¤érÿíìÿéÿ

âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí

ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàã

øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûr.

Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7

éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí

åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ

îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ ãÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà

g¤ñòÿrèëÿí hÿãèãÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr

åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì

äÿ ãàrøûëûãëû ñ¤háÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàã ìöìêöíäör. Áó

êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr ãróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ

îõóìàñû ì¤âçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ á¤ëöøìÿñè

ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàã.

Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràã Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí

òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà ê¤ìÿê åòìÿê äÿ á¤éöê õèäìÿòäèr. xöíêè

ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè

ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí

ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû

òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûr.

Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí

hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí

hÿr áèr àäàì éóõàrûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè ¤çöíäÿ òîïëàéàí âÿ

îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ

ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó g¤rÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè,

hÿì äÿ ñèéàñè ì¤âçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ì¤âúóäëóüóíà

øàhèä îëàúàã.

Áàøãà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿrèíÿ,

øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöãÿääÿñëÿrÿ ãàrøû ëàçûì îëàí

ÿäÿá âÿ h¤rìÿòÿ äèããÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè

éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûãëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

ÈXÈÍÄßÊÈËßR

®Í Ñ®Ç

GÈRÈØ 8

ÑÎÑÈÀË ÙßÉÀÒ 12

ÒÎÏËÓÌÄÀ ÖÍÑÈÉÉßÒ 24

ÃÀRÛØÃÀ Í®ÂËßRÈ 38

ÎRÒÀÃ ÉÀØÀÌ 58

ÌÖÄÀÔÈß Âß ÑÀÂÀØ ÒÀÊÒÈÊÀÑÛ 83

ÃÈÄÀËÀÍÌÀ Âß ÎÂ 101

ÑÎÍÓÚ 108

®Í Ñ®Ç

Áó êèòàáäà ñèçÿ ÷îõ éàõûíäàí òàíûäûüûíûç, hÿr çàìàí hÿr

éåräÿ ràñòëàøäûüûíûç, ôÿãÿò äèããÿòèíèçè î ãÿäÿr äÿ ÷ÿêìÿéÿí,

áàúàrûãëû, òîïëóìñàë (ñîñèàë) âÿ àüûëëû áèr ìÿõëóãó - ãàrûøãàíû

àíëàäàúàüûã. Éàøàìûìûçà äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò úèääè òÿñèr

g¤ñòÿrìÿéÿí áó ìèëëèìåòrëèê âàrëûãëàrûí ì¤úöçÿ äîëó hÿéàòëàrûíû

èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Èø òåõíîëîgèéàñû, êîëëåêòèâ ÷àëûøìà, hÿráè ñòràòågèéà, ñîí

äÿrÿúÿ èíêèøàô åòìèø öíñèééÿò øÿáÿêÿñè, ràñèîíàë èåràrõèéà,

ãöñórñóç ïëàíëàøäûrìà... èíñàíëàrûí hå÷ äÿ hÿìèøÿ éåòÿrèíúÿ

áàøàrûëû îëìàäûãëàrû áöòöí áó èøëÿrè ãàrûøãàëàr ÿëà áàúàrûrëàr.

Göúëö rÿãèáëÿrÿ ãàëèá gÿëÿí, àüûr òÿáèè øÿràèòëÿrÿ ä¤çÿí áó

úàíëûëàrà áàõàíäà, hàìûñûíûí åéíèëÿ áèr-áèrèíèí òàéû îëäóüóíó

äöøöíörñÿí. Går÷ÿêäÿ èñÿ ãàrûøãàëàrûí ìèíëÿrúÿ í¤âëÿrè âàr âÿ

áó í¤âëÿräÿí äÿ hÿr áèrè ôÿrãëè ¤çÿëëèêëÿrÿ ñàhèáäèrëÿr. Èíàíûrûã

êè, äöíéàäà ÿí ÷îõñàéëû úàíëûëàräàí îëàí ãàrûøãàëàrûí éóõàrûäà

ñàäàëàäûüûìûç ¤çÿëëèêëÿrè áÿøÿrèééÿòÿ hÿëÿ ÷îõ ìàràãëû, éåïéåíè

öôöãëÿr à÷à áèëÿr. Áó êèòàá ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ìàràãëû âÿ

håérÿòàìèç äöíéàñûíû êÿøô åòìÿéèíèçÿ éàräûì÷û îëàúàã.

Áÿçè àràøäûrìàëàrà g¤rÿ, àrõåîëîæè ãàçûíòûëàr çàìàíû

àøêàrëàíìûø, ÿí ãÿäèìèíèí òÿõìèíÿí 80 ìèëéîí èë éàøû îëàí

ãàrûøãà ãàëûãëàrûéëà áó göíêö ãàrûøãàëàrûí àràñûíäà hå÷ áèr ôÿrã

éîõäór. Áó ìàràãëû ãàrûøãà äöíéàñûíû èíúÿëÿéÿrêÿí, hàçûräà

ÿí àçû 8800 í¤âö îëàí ãàrûøãàëàrûí î êè÷èê áÿäÿíëÿrèëÿ íÿëÿrè

áàúàräûãëàrûíû g¤rÿúÿéèê (Éårè gÿëìèøêÿí, òÿêúÿ Ãàôãàçäà

ãàrûøãàíûí 160, Àçÿráàéúàíäà èñÿ 90-äàí ÷îõ í¤âö âàr). Ùÿìèí

äöíéàíûí ìöêÿììÿë ñèñòåìè áèçäÿ håérÿò äîüóràúàã,

äöøöíìÿê, àràøäûrìàã hÿâÿñèìèçè âÿ åhòèéàúûìûçû àròûràúàã.

Åéíè çàìàíäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí éàíëûø îëäüóíó g¤röá,

Àëëàhûí hÿr øåéè ãöñórñóç éàràòäûüûíà áèrëèêäÿ øàhèä îëàúàüûã

êè, áó äà ñîí äÿrÿúÿ ¤íÿìëè áèr èøäèr. xöíêè Ãóràíäà òÿáèÿòÿ

áàõàràã äöøöíÿí âÿ g¤räöêëÿrèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàrûá, Àëëàhûí

á¤éöêëöéöíö äÿrê åäÿí Èíñàíûí îáràçû òÿrèôëÿíèá âÿ hÿìèí

îáràç áöòöí ì¤ìèí èíñàíëàrà ¤ríÿê g¤ñòÿrèëèá. Gÿëèí, áèç äÿ áó

èíñàíëàräàí îëàã. Àøàüûäàêû àéÿëÿr áó ìÿñÿëÿíè òàì îëàràã

àéäûíëàøäûrûr:

6

“Ùÿãèãÿòÿí, g¤éëÿrèí âÿ éårèí éàràäûëìàñû, gåúÿéëÿ

göíäöçöí áèr-áèrèíè ÿâÿç åòìÿñè [áèr-áèrèíèí àräûíúà

gÿëèá-gåòìÿñè] àüûë ñàhèáëÿrè ö÷öí [Àëëàhûí âàrëûüûíû,

ãöärÿòèíè, êàìàëûíû âÿ ÿçÿìÿòèíè ñöáóò åäÿí] ãÿòè

äÿëèëëÿräèr. Î êÿñëÿr êè, àéàã öñòäÿ îëàíäà äà, îòóràíäà

äà Àëëàhû õàòûrëàäàr, g¤éëÿrèí âÿ éårèí éàràäûëìàñû

hàããûíäà äöøöíÿr [âÿ äåéÿrëÿr]: “Åé Rÿááèìèç! Ñÿí

áóíëàrû áîø éårÿ éàràòìà-ìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿä-

äÿññÿí! Áèçè úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí ¤çöí ãîró!”

(«Àëè-Èìràí» ñórÿñè, / 190-191).

Áó êèòàáûí äà îõóéàíëàrû äàhà äÿrèí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã

åòìÿñèíè âÿ îíëàrû éàràäàí Àëëàhûí öñòöí göúöíÿ, áÿíçÿrñèç

éàràòìàã ãàáèëèééÿòèíÿ håéràí îëìàëàrûíà éàräûì åòìÿñèíè

àrçóëàéûrûã.

7

GÈRÈØ

Éår öçöíäÿ ÿí ÷îõñàéëû úàíëûëàr ãàrûøãàëàräûr. Éåíè äîüóëàí

hÿr 40 èíñàíûí ãàrøûëûüûíäà äöíéàéà 700 ìèëéîí ãàrûøãà

gÿëèr. Âÿ áó úàíëûëàr hàããûíäà ¤érÿíÿ áèëÿúÿéèìèç hÿëÿ õåéëè

øåéëÿr âàr.

Ùÿøÿràò í¤âëÿrèíèí ÿí òîïëóìñàëû (“ñîñèàë”û) îëàí ãàrûøãàëàr

ñîí äÿrÿúÿ g¤çÿë òÿøêèëàòëàíìûø áèr ãàéäàéëà, “êàëîíèéàëàr”

àäëàíäûrûëàí ãróïëàr hàëûíäà éàøàéûrëàr. Îíëàrûí òÿøêèëàòëàíìàã

ãàáèëèééÿòè î äÿrÿúÿ èíêèøàô åäèá êè, áó áàõûìäàí èñàíëàrû äà

õåéëè gårèäÿ ãîéóáëàr. Ãàrûøãàëàr àçóãÿ éûüûá, åhòèéàò òóòàíäà

áàëàëàrû éóâàëàrûíû ãîróéór âÿ åhòèéàú îëàíäà äöøìÿíëÿ äÿ

ñàâàøûrëàr. Ùÿòòà íÿñèë àròûrìàã, äègÿrëÿrèíÿ ãóëëóã åòìÿê ö÷öí

õöñóñè “êàëîíèéà”ëàr äà âàr. Àràëàrûíäà ÷îõ göúëö öíñèééÿò

øÿáÿêÿñè ì¤âúóä îëàí áó håéâàíëàr ñîñèàë òÿøêèëàòëàíìà âÿ

ìÿhàrÿò áàõûìûíäàí áöòöí úàíëûëàräàí ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã

äÿrÿúÿäÿ öñòöíäörëÿr.

Áó göí áèçèì úÿìèééÿòëÿräÿ ñîñèàë òÿøêèëàòëàíìàíû

ãîróìàã, ñîñèàë-èãòèñàäè ïrîáëåìëÿrè ÷¤çìÿê ö÷öí õöñóñè

“äöøöíúÿ ãróïëàrû”íäà (think-tankler) öñòöí çÿêàñû âÿ äÿrèí

ñàâàäû îëàí èíñàíëàr gåúÿ-göíäöç ÷àëûøûr, ïëàíëàr ãórórëàr.

ßñrëÿräèr êè, èäåîëîãëàr ñîñèàë-ñèéàñè ìîäåëëÿr öçÿrèíäÿ áàø

ñûíäûrûrëàr. Àììà áó ãÿäÿr çÿhìÿòÿ rÿüìÿí, hÿëÿ äÿ èäåàë áèr

ñîñèàë-èãòèñàäè ìîäåë ãóróëìàéûá. Èíñàíëàr úÿìèééÿò äàõèëèíäÿ

äàèì áèr-áèrëÿrèëÿ rÿãàáÿò àïàräûãëàrûíäàí âÿ øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿrèíè

göääöêëÿrèíäÿí, ãöñórñóç ñîñèàë-èãòèñàäè ìîäåë éÿãèí êè, hå÷

âàõò ãóróëìàéàúàã äà. Àììà ãàrûøãàëàr ìèëéîíëàrëà èë ¤íúÿ

¤çëÿrè ö÷öí áåëÿ áèr ìöêÿììÿë ìîäåë ãóróáëàr âÿ îíó èíäèéÿ

ãÿäÿr ïrîáëåìñèç éàøàäûrëàr. Éàõøû, áÿñ áó ìèëëèìåòrëèê úàíëûëàr

îíó íåúÿ áàúàrûrëàr? Áó, ìöòëÿã úàâàáëàíìàñû gÿrÿêÿí áèr

ñóàëäûr.

Áó ñóàëà úàâàá âårìÿéÿ ÷àëûøàí òÿêàìöë÷ö áèîëîãëàr

ãàrûøãàëàrûí 80 ìèëéîí èë ¤íúÿ “Tirhiidae” àäëàíàí âÿhøè àrû

í¤âöíäÿí ò¤rÿäèéèíè, 65-40 ìèëéîí èë ¤íúÿ ãÿôèëäÿí “¤ç

èràäÿëÿrèëÿ” ñîñèàëëàøìàüà áàøëàäûãëàrûíû âÿ hÿøÿràòëàrûí òÿêàìö-

ëöíöí ÿí öñò ìÿròÿáÿñèíÿ ÷àòäûãëàrûíû äåéèrëÿr. Àììà ÿñàñ

ìÿñÿëÿíè - áó ñîñèàëëàøìàíûí ñÿáÿáëÿrèíè âÿ gåäèøèíè hå÷ úör

à÷ûãëàéà áèëìèrëÿr. xöíêè áó íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, òÿêàìöëöí òÿìÿë

ìåõàíèçìè úàíëûëàrûí éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ àïàrìàñûíû

8

gÿrÿêäèrèr. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr áèr í¤â âÿ î í¤âëÿrèí äàõèëèíäÿêè

hÿr áèr ôÿrä éàëíûç ¤çöíö âÿ ¤ç áàëàëàrûíû äöøöíör (Îíëàrûí

áàëàëàrûíû íèéÿ âÿ íåúÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàìàëàrû ñóàëû äà òÿêìöë

íÿçàrèééÿñèíè äàëàíà äèrÿéèr, àììà hÿëÿ êè, áó ìÿñÿëÿéÿ

òîõóíìóróã). Íåúÿ îëór êè, áåëÿ áèr “òÿêìöë ãàíóíó”

ìÿrêÿçèíäÿ ôÿäàêàrëûüûí äóräóüó áèr ñîñèàë ñèñòåì éàràäûr? Áó

ñóàë, òÿáèè êè, úàâàáñûçäûr.

Úàâàáñûç ñóàëëàr èñÿ ãÿòèééÿí áóíëàrëà áèòìèr. Áèr ìèëéîí

äÿíÿñèíèí ñèíèr höúåérÿëÿrèíèí òîïëàì àüûrëûüû âór-òóò 20 ãràì

îëàí áó úàíëûëàr “ãÿôèëäÿí” áèr éårÿ éûüûøûá, ñîñèàëëàøìà

hàããûíäà ãÿràr ãÿáóë åäÿ áèëÿräèëÿrìè? Âÿ éà, áåëÿ áèr ãÿràrû

ãÿáóë åäÿíäÿí ñîírà hÿìèí ñîñèàëëàøìàíûí ãàíóí-ãàéäàëàrûíû

ìöÿééÿíëÿøäèrìÿéè áàúàràrëàrìû? Ëàï òóòàã êè, áàúàräûëàr,

hàìûñû hÿìèí éåíè ñèñòåìè åòèràçñûç ãÿáóë åäÿrìè? Âÿ îíëàr

áöòöí áó ìöìêöíñöç èøëÿrè g¤rÿíäÿí ñîírà ìèëéîíëàrúà öçâö

îëàí “êàëîíèéà”ëàr ãóróá, ìöêÿììÿë ñîñèàë ãóróëóøëàrûíû

éàøàòìàüû áàúàràrëàrìû? Áó ìöúàäèëÿ è÷èíäÿ èåràrõèê ãóróëóø,

“êàñòà ñèñòåìè” íåúÿ ôîrìàëàøûá? Ùÿr øåéäÿí ÿââÿë, áó ñóàëûí

úàâàáëàíäûrûëìàñû gÿrÿêäèr: àíà ãàrûøãàéëà (“êràëè÷à”) èø÷è

ãàrûøãàëàr ôÿrãè íåúÿ îròàéà ÷ûõûá? Áó éåräÿ òÿêàìöë÷öëÿr äóróá

äåéÿúÿêäèëÿr êè, èø÷èëÿrèí àràñûíäà áèr ãróï ÷àëûøìàãäàí ÿë ÷ÿêèá

âÿ óçóí ìöääÿò ÿrçèíäÿ gåíåòèê äÿéèøèêëèêëÿrÿ óüràéàràã, èø÷è

ãàrûøãàëàräàí ôÿrãëè áèr ôèçèîëîgèéàéà ñàhèá îëóáëàr. Àíúàã

80 ìèëéîí èëëèê

ãàrûøãà ãàëûãëàrû.

Áó òàïûíòû áèçÿ

ãàrûøãàëàrûí 80

ìèëéîí èë ÿrçèíäÿ

hå÷ áèr äÿéèøèêëèéÿ

óüràìàäûãëàrûíû

g¤ñòÿrèr.

ìàràãëûäûr: áöòöí áó ïrîñåñ çàìàíû îíëàrû êèì áÿñëÿéèá? Àõû

àíà (“êràëè÷à”) ãàrûøãàëàr ãèäà àràìûrëàr, èø÷èëÿrèíèí gÿòèräèéè

àçóãÿéëÿ äîëàíûrëàr. Âÿ éàõóä, ëàï òóòàã êè, áÿçè èø÷èëÿr “êràëëûã”

èääèàñûíà äöøöáëÿrìèø, áÿñ áó èåràrõèéà äègÿrëÿrè òÿrÿôèíäÿí

íåúÿ âÿ íèéÿ ãÿáóë îëóíóá? Íÿéÿ g¤rÿ îíëàr áó “êràëè÷à”íû

áÿñëÿìÿéÿ ràçû îëóáëàr? Àõû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ,

“éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ”íèí gåäèøèíäÿ îíëàr àíúàã ¤çëÿrèíè

äöøöíìÿëèéäèëÿr?..

Áöòöí hÿøÿràòëàr hÿéàòëàrûíûí á¤éöê ãèñìèíè ãèäà àràìàãëà

êå÷èrèrëÿr. Éåìÿê òàïûr, éåéèr, ñîírà èñÿ éåíèäÿí àúûr âÿ éåíèäÿí

àõòàrûrëàr... Áèr äÿ, òÿhëöêÿëÿräÿí ãà÷ûrëàr. ßgÿr òÿêàìöë

òÿëèìèíè ãÿáóë åòñÿê, îíäà áåëÿ ÷ûõûr êè, ãàrûøãàëàr äà ìèëéîí

èëëÿr ¤íúÿ áó úör “ôÿräè ãàéäàäà” éàøàéûáëàr, ñîírà èñÿ áèr göí

ñîñèàëëàøìàüà ãÿràr âårèá, êàëîíèéàëàräà áèrëÿøèáëÿr. Àràëàrûíäà

îròàã áèr öíñèééÿò øÿáÿêÿñè éîõ èêÿí (òÿêàìöë òÿëèìèíÿ g¤rÿ,

öíñèééÿò ñîñèàëëàøìàíûí íÿòèúÿñèäèr, ÿêñèíÿ éîõ) ãàrûøãàëàr áó

ñîñèàë äöçÿíè ãórìàüà íåúÿ, hàíñû éîëëàrëà ãÿràr âårÿ áèëÿräèëÿr?

10

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Áÿñ áó ñîñèàëëàøìà ö÷öí gÿrÿêëè îëàí gåíåòèê ôÿrãëÿrè îròàéà

÷ûõàrìàëàrû íåúÿ ìöìêöí îëóá? Áó âÿ áóíóí êèìè áàøãà

ñóàëëàrûí hå÷ áèr úàâàáû éîõäór.

Áöòöí áóíëàr áèçè òÿê áèr í¤ãòÿéÿ gÿòèrèr: ìèëéîíëàrëà èë

¤íúÿ göíëÿrèí áèr göíö ãàrûøãàëàrûí ñîñèàëëàøìàã hàãûíäà ãÿràr

ãÿáóë åòäèêëÿrèíè èääèà åòìÿê àüëûí âÿ ìÿíòèãèí òÿìÿë

ãàíóíëàrûíû òàïäàëàìàã äåìÿêäèr. Ñóàëëàrûí éågàíÿ äöçgöí

úàâàáû èñÿ áåëÿäèr: äåòàëëàrûíû êèòàáûí èrÿëèäÿêè á¤ëöìëÿrèíäÿ

g¤rÿúÿéèìèç ñîñèàë äöçÿí ãàrûøãàëàrëà áèrgÿ éàràäûëûá âÿ Éår

öçöíäÿêè èëê ãàrûøãà êîëèíèéàñûíäàí áó göíÿ ãÿäÿr äÿ

äÿéèøìÿéèá!

Ãóràíäà ãàrûøãàëàrûíêûíà áÿíçÿr ñîñèàë äöçÿíÿ ñàhèá îëàí

àrûëàräàí ñ¤ç à÷ûëàrêÿí, áó ñèñòåìèí îíëàrà “òÿëãèí åäèëìÿñè”

áó úör õÿáÿr âårèëèr:

“Rÿááèí áàë àràñûíà áåëÿ âÿhé [òÿëãèí] åòäè: “Äàüëàräà,

àüàúëàräà âÿ èíñàíëàrûí ãóräóüó éårëÿräÿ [åâëÿrèí

äàìûíäà, öçöìëöêëÿräÿ] ¤çöíÿ éóâà òèê; Ñîírà áöòöí

ìåéâÿëÿräÿí éå âÿ Rÿááèíèí ñÿíÿ g¤ñòÿräèéè éîëëà ràhàò,

àñàíëûãëà gåò!” Î àrûëàrûí ãàrûíëàrûíäàí èíñàíëàr ö÷öí

øÿôà îëàí ìöõòÿëèô rÿígëè [àü, ñàrû, ãûrìûçû] áàë ÷ûõàr.

Øöáhÿñèç êè, áóíäà äà äöøöíöá äÿrê åäÿíëÿr ö÷öí áèr

èárÿò âàräûr!” («Íÿùë» ñórÿñè, 68-69).

Àéÿäÿ áàë àrûëàrûíûí áöòöí èøëÿrè Àëëàhûí åòäèéè òÿëãèíëÿ

g¤räöêëÿrè áèëäèrèëèr. Éÿíè hÿìèí håéâàíëàrûí ãóräóãëàrû áöòöí

åâëÿr (éÿíè éóâàëàr) âÿ áó éóâàëàräàêû ñîñèàë äöçÿí, áàë éàïìàã

ö÷öí g¤räöêëÿrè áöòöí èøëÿr Àëëàhûí òÿëãèíèéëÿ går÷ÿêëÿøäèrèëèr.

Ãàrûøãàëàrà äèããÿò éåòèrÿíäÿ g¤röröê êè, îíëàräàêû äóróì

äà áóíäàí ôÿrãëè äåéèë. Îíëàr äà òàìàìèëÿ Àëëàhûí òÿëãèí åòäèéè

ñîñèàë äöçÿíÿ òàáåäèrëÿr. Âÿ áóíà g¤rÿ äÿ hÿr ãàrûøãà í¤âö ¤ç

áîéíóíà ãîéóëàí âÿçèôÿíè ÿêñèêñèç éårèíÿ éåòèrèr.

ßñëèíäÿ, òÿáèÿòèí ãàíóíó äà áóäór; òÿáèòäÿ

òÿêàìöë÷öëÿrèí äåäèéè êèìè, òÿñàäöôè âÿ õàîòèê áèr

“éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ” éîõäór, hå÷ âàõò äà

îëìàéûá. ßêñèíÿ, áöòöí úàíëûëàr ¤çëÿrè ö÷öí àérûëàí

róçèíè éåéèr âÿ Àëëàhûí ãîéäóüó âÿçèôÿíè éårèíÿ

éåòèrèrëÿr. xöíêè Ãóràíäà äà õÿáÿr âårèëäèéè êèìè: “[Éår

öçöíäÿ] åëÿ áèr úàíëû éîõäór êè, îíóí èõòèéàrû Àëëàhûí

ÿëèíäÿ îëìàñûí” âÿ “Øöáhÿñèç êè, róçè âårÿí äÿ,

éåíèëìÿç ãöärÿò ñàhèáè îëàí äà Àëëàhäûr” («Çàrèéàò»

ñórÿñè, / 48).

11

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÑÎÑÈÀË ÙßÉÀÒ

Ãàrûøãàëàrûí êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàäûãëàrûíäàí âÿ

àràëàrûíäà ìöêÿììÿë áèr ÿìÿê á¤ëgöñö ñèñòåìèíèí

ì¤âúóä îëäóüóíäàí àròûã áÿhñ åòìèøèê. Áó ñèñòåìè äàhà

éàõûíäàí èíúÿëÿéÿíäÿ ãàrûøãàëàrûí ñîí äÿrÿúÿ òÿêìèë “úÿìèééÿò

ãóróëóøó”íà ñàhèá îëäóãëàrûíû g¤rÿúÿéèê. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíëàrûí

áèr ÷îõ úÿhÿòäÿí ôÿäàêàr âàrëûãëàr îëäóãëàrû äà äèããÿòèìèçè

÷ÿêÿúÿê.

Óçóí èëëÿr ãàrûøãàëàr öçÿrèíäÿ àràøäûrìàëàr àïàrìûø åëì

àäàìëàrû îíëàrûí íèçàìëû ñîñèàë äàâràíûøëàrûíû hÿëÿ äÿ øÿrh åäÿ

áèëìÿéèáëÿr. Washington Carnegie Èíñòèòóòóíóí áàøãàíû Dr.

Caryl P. Ùaskinsin (Êårèë Ùàñêèíñ) áóíóëà áàüëû åòèràôû äèããÿò

÷ÿêèr:

- 60 èëëèê àràøäûrìà âÿ ÷àëûøìàëàräàí ñîírà hÿëÿ äÿ

ãàrûøãàëàrûí òÿêìèë ñîñèàë äàâràíûøëàrûíà òÿÿúúöá åäèrÿì. Îíëàr

ãîõó âÿ hÿrÿêÿòëÿrèíèí äèëèëÿ áàüëû ãàrûøûã, ôÿãÿò ¤çëÿrèíèí ÷îõ

12

Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ÿí ¤íÿìëè úÿhÿòè òàì áèr òîïëóì

óéüóíëóüóíà ñàhèá îëìàëàrû âÿ áöòöí èøëÿrè éàräûìëàøàràã

g¤rìÿëÿrèäèr. Áó øÿêèëäÿ äÿ ê¤ìÿêëÿøÿrÿê, áèr ìåéâÿíè éóâàëàrûíà

äàøûìàüà ÷àëûøàí ãàrûøãà ãróïó g¤röíör.

àñàí àíëàéà áèëäèêëÿrè áèr ñèñòåì ãóróáëàr. Ãàrûøãàëàr áèçèì

håéâàíëàrûí äàâràíûøûíû ¤érÿíÿ áèëìÿéèìèç ö÷öí g¤çÿë áèr

ìîäåëäèr.1

Áÿçè ãàrûøãà êîëîíèéàëàrû ôÿräëÿrèí ñàéû âÿ éàøàìà àråàëû

áàõûìûíäàí î ãÿäÿr gåíèøäèrëÿr êè, îíëàrûí hÿìèí á¤éöê ÿràçèäÿ

ãöñórñóç ñèñòåì ãórà áèëìÿëÿrè hå÷ úör èçàhà gÿëìèr. Áóíà

g¤rÿ äÿ Dr. Íaskins-è hàãëû ñàéìàìàã ìöìêöí äåéèë. Ùÿìèí

gåíèø êîëîíèéàëàrà áèr ¤ríÿê îëàràã Àôrèêà ñàhèëëÿrèíäÿ éàøàéàí

Formica Öesensis àäëû ãàrûøãà í¤âöíö g¤ñòÿrÿ áèëÿrèê. Áó

ãàrûøãà êîëîíèéàñû 2,7 km2-ëèê ÿràçèäÿ, áèr-áèrèëÿ áàüëû 45 ìèí

éóâàäà éàøàéûr. Òÿõìèíÿí 1.080.000 êràëè÷à âÿ 306.000.000

èø÷èñè îëàí áó êîëîíèéàëàrû àràøäûrìà÷ûëàr “ñóïår êîëíèéà”

àäëàíäûrûrëàr. Êîëîíèéà äàõèëèíäÿ áöòöí èñòåhñàë âàñèòÿëÿrèíèí âÿ

àçóãÿíèí ìöêÿììÿë ãàéäàéëà èøëÿäèëäèéè áÿëëè îëóá.2

xîõ gåíèø áèr ÿràçèéÿ éàéûëìàëàrûíà rÿüìÿí, ãàrûøãàëàrûí

hå÷ áèr ãàrûøûãëûã ÷ûõàrìàäàí ñèñòåìëè éàøàìàëàrûíû à÷ûãëàìàã

îëäóãúà ÷ÿòèíäèr. Òÿñÿââör åäèí êè, áó göí hÿòòà ÿhàëèñè àç

îëàí ñèâèë áèr ¤ëêÿäÿ àñàéèøè ãîróìàã âÿ ñîñèàë ÿìèí-àìàíëûüû

ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô göú îrãàíëàrûíäà èñòèôàäÿ îëóíór.

Ùÿìèí îrãàíëàrûí áàøûíäà äà ìöòëÿã îíëàrû é¤íÿëäÿí, èäàrÿ

åäÿí rÿháÿrëèê äórór. Àììà áöòöí áóíëàrà rÿüìÿí, úÿìèééÿòäÿ

ñàáèòëèê ãórìàã äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò áàø òóòìór. Ãàrûøãà

òîïëóìëàrûíäà èñÿ íÿ ïîëèñ, íÿ æàíäàrì, íÿ äÿ êåøèê÷èéÿ åhòèéàú

âàr. Èëê áàõûøäà êîëîíèéàëàrûí hàêèìèëÿrè êèìè g¤röíÿí

êràëè÷àëàrûí éågàíÿ âÿçèôÿëÿrèíèí ÿñëèíäÿ íÿñëè äàâàì åòäèrìÿê

îëäóüóíó íÿçÿrÿ àëñàã, ãàrûøãàëàrûí hå÷ ëèäårëÿrè, é¤íÿëäèúèëÿrè

äÿ éîõäór. Äîëàéûñûéëà, àràëàrûíäà rÿháÿr-èø÷è ìöíàñèáÿòëÿrèíÿ

äàéàíàí èåràrõèéà äà ì¤âúóä äåéèë. Éàõøû, áÿñ åëÿ èñÿ, áó

ñèñòåìè ãóróá-éàøàäàí êèìäèr?

Êèòàáûí ãàrøûäàêû ôÿñèëëÿrèíäÿ áó âÿ áóíà áÿíçÿr ñóàëëàrûí

úàâàáëàrûíû áèrëèêäÿ òàïàúàüûã.

ÊÀÑÒÀ ÑÈÑÒÅÌÈ

Èñòèñíàñûç îëàràã, áöòöí ãàrûøãà òîïëóìëàrûíäà êàñòà

(ñèíèôëÿrÿ á¤ëöíìÿ) ñèñòåìè ì¤âúóääór. Áó ñèñòåì áèr êîëîíèéà

äàõèëèíäÿ ö÷ àíà á¤ëöìäÿí ìåéäàíà gÿëèr.

Áèrèíúè êàñòàíûí öçâëÿrè àròûá-÷îõàëìàüû òÿìèí åäÿí

êràëè÷àëàr âÿ årêÿê ôÿräëÿräèr. Áèr êîëîíèéàäà áèräÿí ÷îõ êràëè÷à

äà îëà áèëÿr. Êràëè÷àíûí âÿçèôÿñè äöíéàéà éåíè ãàrûøãàëàr gÿòèr-

13

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ìÿê, áåëÿëèêëÿ äÿ, íÿñëèí ÷îõàëìàñûíà õèäìÿò åòìÿêäèr. Î, âöúóä

áàõûìûíäàí äègÿr ãàrûøãàëàräàí äàhà èrèäèr. Årêÿêëÿrèí âÿçèôÿñè

èñÿ éàëíûç êràëè÷àíû ä¤ëëÿìÿêäèr. Úöòëÿøìÿ ó÷øóíäàí ñîírà

îíëàrûí ÷îõó ¤ëör.

Èêèíúè êàñòàíûí öçâëÿrè ÿñgÿrëÿräèr. Îíëàrûí âÿçèôÿñè

êîëîíèéàíû ãîróìàã, éåíè éàøàì ÿràçèëÿrè òóòìàã âÿ îâ åòìÿêäèr.

Ö÷öíúö êàñòà èñÿ èø÷è ãàrûøãàëàräàí èáàrÿòäèr. Îíëàr ãûñûr äèøè

ôÿräëÿräÿí èáàrÿòäèrëÿr. Áó ãàrûøãàëàr àíà ãàrûøãàéà âÿ ê¤rïÿëÿrÿ

ãóëëóã åäèr, îíëàrû òÿìèçëÿéèr âÿ áÿñëÿéèrëÿr. Êîëîíèéàíûí äègÿr

èøëÿrè äÿ îíëàrûí áîéíóíäàäûr. Îíëàr éóâàëàr ö÷öí éåíè ëàüûìëàr,

äÿhëèçëÿr ãàçûr, éåìÿê àràéûr âÿ éóâàíû äàâàìëû îëàràã

òÿìèçëÿéèrëÿr.

Èø÷è âÿ ÿñgÿr ãàrûøãàëàr äà ¤ç àràëàrûíäà êè÷èê á¤ëöìëÿrÿ

àérûëûrëàr. Áóíëàr ê¤ëÿëÿr, îüróëàr, éåòèøäèrèúèëÿr, èíøààò÷ûëàr,

òîïëàéûúûëàr êèìè ãróïëàräàí èáàrÿòäèr. Ùÿr ãróïóí ôÿrãëè âÿçèôÿñè

âàr. Áèr ãróïóí èøè àíúàã éà äöøìÿíëÿrëÿ ñàâàøìàã, éà äà îâ

åòìÿêäèr, äègÿr ãróï éóâà òèêèr, ö÷öíúöñö èñÿ éóâàéà ãóëëóã

åäèr.

Ãûñàñû, ãàrûøãà òîïëóìëàrûíäà hÿr áèr ôÿrä öçÿrèíÿ äöøÿí

âÿçèôÿíè ÿêñèêñèç îëàràã éårèíÿ éåòèrèr. Ùå÷ áèrè ì¤âãåéèíè âÿ éà

g¤räöéö èøèí õöñóñèééÿòèíè ïrîáëåìÿ ÷åâèrìÿäÿí, ñàäÿúÿ, ¤ç

èøèíè g¤rör. ®íÿìëè îëàí êîëîíèéàíûí äàâàìëûëûüûäûr.

Áó ñèñòåìèí íåúÿ éàràíäûüûíû äöøöíÿíäÿ èñÿ èñòÿr-èñòÿìÿç

éàràäûëûø går÷ÿéèíÿ âàrûrûã. Ñÿáÿáèíè à÷ûãëàéàã: ßgÿr îròàäà

ãöñórñóç áèr äöçÿí âàrñà, äåìÿê, ìöòëÿã îíó ïëàíëàéàí áèr àüûë

14

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ÿí ¤íÿìëè úÿhÿòè òàì áèr òîïëóì

óéüóíëóüóíà ñàhèá îëìàëàrû âÿ áöòöí èøëÿrè éàräûìëàøàràã g¤rìÿëÿrèäèr.

Áó øÿêèëäÿ äÿ ê¤ìÿêëÿøÿrÿê, áèr ìåéâÿíè éóâàëàrûíà äàøûìàüà

÷àëûøàí ãàrûøãà ãróïó g¤röíör.

15

äà âàr. Ìÿñÿëÿí, hÿr îräóäà íèçàì-èíòèçàì îëór âÿ hÿìèí

èíòèçàìû îräóíó èäàrÿ åäÿí çàáèòëÿr ãórórëàr. Îräóäàêû ôÿräëÿrèí

òÿñàäöôÿí éårëÿrèíÿ êå÷ÿrÿê ¤çëÿrè-¤çëÿrèíè ñûràéà äöçäöêëÿrèíè,

òÿøêèëàòëàíäûräûãëàrûíû, röòáÿëÿrÿ á¤ëäöêëÿrèíèí âÿ áó röòáÿëÿrÿ

óéüóí äàâràíäûãëàrûíû ôÿrç åòìÿê òàìàìèëÿ ìÿíòèãñèç îëàräû.

Öñòÿëèê, îräóäàêû ì¤âúóä äöçÿíèí ãöñórñóç øÿêèëäÿ äàâàì

åòìÿñè ö÷öí äÿ çàáèòëÿr îíó íÿçàrÿòäÿ ñàõëàìàëû, éårè gÿëÿíäÿ

èøÿ ìöäàõèëÿ åòìÿëèäèrëÿr. Ãàrûøãàëàräà äà åéíÿí îräó èíòèçàìûíà

áÿíçÿr áèr èíòèçàì âàr. Àììà äèããÿòè ÷ÿêÿí îäór êè, áóràäà

hå÷ áèr “çàáèò”, éÿíè äöçÿíëÿéèúè, é¤íÿëäèúè éîõäór; ãàrûøãà

òîïëóìóíäàêû áöòöí êàñòàëàr âÿçèôÿëÿrèíè ãöñórñóç øÿêèëäÿ éårèíÿ

éåòèrèrëÿr, àììà îíëàrû èäàrÿ åäÿí áèr “ìÿrêÿçè èràäÿ” g¤çÿ

g¤röíìör. Äåìÿëè, áórà ãÿäÿr äåéèëÿíëÿräÿí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõûr

êè, áöòöí ìÿñÿëÿ hÿìèí “ìÿrêÿçè èràäÿ”íèí g¤çëÿ g¤röíìÿìÿ-

ñèíäÿäèr. Ãóràíäà “Rÿááèí áàë àràñûíà âÿhé åòäè...” («Íÿùë»

ñórÿñè,/ 68) àéÿñèíäÿ õÿáÿr âårèëÿí òÿëãèí, ìÿhç áó g¤çëÿ

g¤röíìÿéÿí èràäÿäèr.

Áó èràäÿ î äÿrÿúÿäÿ ìöähèø áèr ïëàíëàìà går÷ÿêëÿøäèrèá êè,

èíúÿëÿäèêúÿ èíñàíëàrû håéràí ãîéór. Áó håéràíëûã âÿ ÷àøãûíëûã

àràøäûrìà÷ûëàr òÿrÿôèíäÿí çàìàí-çàìàí ÷åøèäëè øÿêèëëÿräÿ èôàäÿ

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Åéíè êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè àérû-àérû êàñòàëàrà ìÿíñóá ãàrûøãàëàr ôèçèêè

áàõûìäàí äà ôÿrãëÿíèrëÿr. Îíëàrûí hÿr áèrè g¤räöêëÿrè èøÿ óéüóí ôèçèêè

ãóróëóøà ñàhèáäèrëÿr.

åäèëèá. Ùÿòòà áó ãÿäÿr ìöêÿììÿë áèr ñèñòåìèí òÿñàäöôëÿr

ñîíóúóíäà ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí

òÿêàìöë÷öëÿr äÿ îíóí ÿñàñûíäà äàéàíàí äàâràíûøëàrû èçàh

åòìÿêäÿ àúèç ãàëûáëàr. Òÿêàìöë÷ö íÿørëÿräÿí îëàí Åëì âÿ

Òåõíèêà Æóríàëûíäà (ÀÁØ) éår àëàí áèr ìÿãàëÿäÿ éàçûëàíëàr

hÿìèí àúèçëèéè áèr äàhà g¤ç ¤íöíÿ ñÿrèr:

“Ñóàë áóíäàäûr êè, úàíëûëàr íèéÿ áèr-áèrëÿrèíÿ éàräûì

åäèrëÿr... Äàrâèíèí íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ, hÿr úàíëû àíúàã ¤çöíöí

éàøàìàñû âÿ íÿñëèíèí äàâà åòìÿñè óüróíäà ìöáàrèçÿ àïàrûr.

Áàøãàëàrûíà éàräûì åòìÿê î úàíëûíûí hÿìèí àìàëûéëà äöç

gÿëìÿäèéèíÿ g¤rÿ, áó ìÿñÿëÿéÿ àéäûíëûã gÿòèrìÿê òÿëÿá

îëóíóräó. Áóíà g¤rÿ äÿ úàíëûëàrûí ôÿäàêàr îëà áèëÿúÿêëÿrè

âårñèéàñû îròàéà àòûëûá. Ôÿäàêàr îëìàüûí êëàññèê èçàhû áóäór êè,

í¤âöí âÿ éà ãróïóí ìÿíàôåéèíè ¤ç ìÿíàôåéèíäÿí öñòöí òóòàí

ôÿräëÿräÿí éàràíàí òîïëóì òÿêàìöë ïrîñåñèíäÿ åãîèñò ôÿräëÿräÿí

éàràíàí òîïëóìëàrà íèñáÿòÿí, äàhà áàøàrûëû îëàúàã. Àíúàã áó

íÿçÿrèééÿäÿêè ãàrûíëûã ìÿãàì îäór êè, ôÿäàêàr òîïëóìëàr áó

¤çÿëëèêëÿrèíè íåúÿ âÿ íÿéèí ñàéÿñèíäÿ ãîróéàúàãëàr? Áåëÿ áèr

òîïëóìäà ÿgÿr ôÿäàêàr îëìàã èñòÿìÿéÿí áèrúÿ åãîèñò ôÿrä

ìåéäàíà ÷ûõàrñà, ñîíràäàí åëÿëÿrèíèí ñàéû àròà áèëÿr àõû.

Áèr áàøãà ãàràíëûã ìÿãàì èñÿ îíäàí èáàrÿòäèr êè, ÿgÿr

òÿêàìöë ïrîñåñè òîïëóì ñÿâèééÿñèíäÿ gåäèrñÿ, îíäà hÿìèí

òîïëóìóí ñÿrhÿäëÿrè íåúÿ ìöÿééÿíëÿøìÿëèäèr - àèëÿìè,

ïîïóëéàñèéàìû, í¤âìö, ñèíèôìè? Åéíè àíäà áèräÿí ÷îõ ñÿâèééÿäÿ

òÿêàìöë îëñà áåëÿ, áóíóí íÿòèúÿëÿrè òîïëàíàíäà ñîíóú íÿ îëàúàã?3

G¤röëäöéö êèìè, úàíëûëàräàêû ôÿäàêàrëûã äóéüóñóíó âÿ áó

äóéüó ÿñàñûíäà gÿëèøÿí ñîñèàë ñèñòåìëÿrè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ

èçàh åòìÿê ÿñëà ìöìêöí äåéèë.

Ãàrûøãàëàr ãàïû÷ûëûã åäÿ áèëÿrìè?

Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíäàêû ñèñòåìèí äåòàëëàrûíû èíúÿëÿéÿíäÿ

áó ñèñòåìè ãóràí âÿ é¤íÿëäÿí, g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí èràäÿíèí

göúöíö äàhà éàõøû hèññ åäÿrèê. Èíäè áó äåòàëëàrà íÿçÿr éåòèrÿê.

Ãàrûøãà éóâàëàrûíûí õàrèúè àëÿìëÿ áàüëàíòûëàrû ñàäÿúÿ áèr

ãàrûøãàíûí êå÷ÿ áèëÿúÿéè gåíèøëèêäÿ êè÷èê äÿëèê âàñèòÿñèëÿ

går÷ÿêëÿøäèrèëèr. Áó äÿëèêëÿräÿí êå÷ìÿê ö÷öíñÿ õöñóñè “èçí”

gÿrÿêäèr. Áåëÿ êè, êîëîíèéàäà ñàéëàrû î ãÿäÿr äÿ ÷îõ îëìàéàí

âÿ àíúàã áèr âÿçèôÿíè - ãàïû÷ûëûüû éårèíÿ éåòèrÿí õöñóñè ãàrûøãàëàr

âàr. “Ãàïû÷ûëàr” gèrèø äÿëèéèíÿ òàìàìèëÿ óéüóí gÿëÿí èrè áàøëà-

16

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

rûéëà úàíëû òûõàú rîëóíó îéíàéûrëàr. Öñòÿëèê, hÿìèí ãàrûøãàëàrûí

áàø ãèñìèíèí rÿígè äÿ ÿòràôäàêû àüàúëàrûí ãàáûãëàrûíûí rÿígèëÿ

åéíèäèr. Ãàïû÷û ñààòëàrëà gèrèø äÿëèéèíäÿ îòórór âÿ àíúàã ¤ç

êîëîíèéàñûíäàí îëàí ãàrûøãàëàrûí è÷ÿrè êå÷ìÿñèíÿ èçí âårèr.4

ßëáÿòòÿ, òàìàìèëÿ àéäûíäûr êè, ãàïû÷û ãàrûøãàíûí ãàôàñûíûí

äÿëèéÿ òàì óéüóí îëìàñû, rÿígèíèí ÿòràô ìöhèòëÿ óéóøìàñû,

òàíûìàäûüû hå÷ êèìñÿíè è÷ÿrè áóràõìàìàñû îíóí ¤ç èñòÿéèëÿ áàø

òóòàí ìÿñÿëÿëÿr äåéèë. Ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè áó øÿêèëäÿ

áè÷èìëÿéÿí, g¤räöéö èøè îíà òÿëãèí åäÿí áèr àüûë ñàhèáè ìöòëÿã

îëìàëûäûr. Ãàrûøãàíûí áó âÿçèôÿëÿrè ¤çáàøûíà öçÿrèíÿ g¤òöräöéöíö

âÿ hå÷ áåçìÿäÿí, âàç êå÷ìÿäÿí ãàïû÷ûëûã åòäèéèíè ñ¤éëÿìÿê

ÿñëà àüëàáàòàí äåéèë àõû. Áèr äöøöíÿê: ãàrûøãà íèéÿ ãàïû÷û îëìàã

èñòÿñèí êè? ßgÿr ìöòëÿã áèr èøèí ãóëïóíäàí éàïûøìàëû îëñà áåëÿ,

íèéÿ ÿí ÷ÿòèíèíè âÿ ÿçèééÿòëèñèíè, öñòÿëèê, ôÿäàêàrëûã òÿëÿá åäÿíèíè

ñå÷ñèí êè? ßgÿr èìêàíû îëñàéäû, øöáhÿñèç êè, ¤çöíÿ ÿí ràhàò âÿ

ñÿrôÿëè èøè g¤òörÿräè. Àíúàã ãàrûøãàëàrû éàràäàí ñÿíÿòêàr ¤ç

ñÿíÿòèíèí ì¤hòÿøÿìëèéèíè g¤ñòÿrìÿê ö÷öí áåëÿ ìöêÿììÿë áèr

êîëîíèéà hÿéàòû ãóróá âÿ hÿìèí êîëîíèéàíûí öçâëÿrèíÿ äÿ áÿëëè

âÿçèôÿëÿr àéûrûá. Éÿíè ñå÷èì Àëëàhûí îëóá. Ãàïû÷û ãàrûøãà äà

Îíà á¤éöê áèr èòàÿòëÿ âÿçèôÿñèíè éårèíÿ éåòèrìÿêäÿäèr.

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ èñÿ, ãàrûøãàëàrûí hÿr ñàhÿäÿ

àérûúà èíêèøàô åòìÿëè âÿ äàhà ràhàò éàøàéà áèëÿúÿêëÿrè áèr êàñòàéà

(òÿáÿãÿéÿ) äàõèë îëìàüà úàí àòìàëàéäûëàr. Àììà ãàïû÷û

ãàrûøãàëàr áåëÿ áèr úÿhääÿ hå÷ áóëóíìórëàr äà; îíëàr áöòöí

¤ìörëÿrè áîéóíúà ¤çëÿrèíÿ òÿëãèí åäèëÿí èøè ãöñórñóçúàñûíà éårèíÿ

éåòèrèrëÿr.

Ìöòÿõÿññèñ ãàrûøãàëàr

Ãàrûøãàëàräà òÿøêèëàòëàíìà, áÿëèrëè áèr èø öçrÿ èõòèñàñëàøìà

hàràäàñà àç ãàëà èíñàíëàräà îëäóüó ãÿäÿräèr. Ùÿòòà èíñàíëàr áó

ìÿñÿëÿäÿ ãàrûøãàëàräàí ¤ríÿê g¤òörörëÿr. Ìÿñÿëÿí, êîìïöòår

ìöòÿõÿññèñëÿrè ãàrûøãàëàräàêû ñèñòåìè ëàáàrîòîrèéàäà rîáîòëàrûí

öçÿrèíÿ ê¤÷örìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Éÿíè íåúÿ: îíëàr äöøöíörëÿr êè,

rîáîòëàräàí ñÿìÿrÿ g¤òörìÿê ö÷öí ÷îõ èíêèøàô åòìèø áèr âÿ éà

áèr íå÷ÿ rîáîòóí ÿâÿçèíÿ, “áÿñèò” èíôîrìàòèê öíñörëÿräÿí îëóøàí

äàhà àç “øöórëó” áèr ãróï rîáîò äöçÿëäèá, îíëàrû ãàrûøãà

êîëîíèéàñûíäà îëäóüó êèìè äöçÿíëÿìÿê, ïrîãràìëàøäàrìàã

ëàçûìäûr; áó rîáîòëàrûí éàräûìëàøìàñû âÿ èø á¤ëöìö ñàéÿñèíäÿ

÷îõ á¤éöê ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäör. Ùÿì äÿ îíà g¤rÿ

17

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

êè, áó rîáîòëàr áöòöí èíôîrìàñèéàëàrû áèr-áèrèíÿ ¤òörÿ áèëÿúÿêëÿr.

Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí hÿéàòû âÿ ÿìÿê á¤ëöìö òÿrçè hÿòòà

NASA-íû (North American Space Agency - Øèìàëè Àìårèêà

Êîñìèê Àgåíòëèéè - òÿrú.) äà òÿñèrëÿíäèrèá. Íÿòèúÿäÿ áó ãóróì

Ìàrñäà hÿéàò àràìàã ö÷öí áèr ìöêÿììÿë rîáîò g¤íäÿrìÿê

ÿâÿçèíÿ, ÷îõëó “ãàrûøãà-rîáîòëàr” g¤íäÿrìÿéè ïëàíëàéûr. Áó

hàëäà êîìàíäàíûí ãîéóëàí âÿçèôÿíèí ¤häÿñèíäÿí gÿëìÿê øàíñû

ãàò-ãàò éöêñÿê îëàúàã. xöíêè “ãàrûøãà-rîáîòëàr”ûí hÿòòà áèr

íå÷ÿñè õàràá îëñà áåëÿ, ãàëàíëàrû ìèññèéàíû òàìàìëàéàúàãëàr.5

Áó à÷ûãëàìàëàräàí ñîírà “ìöòÿõÿññèñ ãàrûøãàëàr” äöíéà-

ñûíäàí äèããÿò ÷ÿêèúè áèr ¤ríÿéÿ íÿçÿr ñàëàã.

Ãróï hàëûíäà éàøàìàã ãàrûøãàëàrà íåúÿ òÿñèr åäèr?

Ãàrûøãàëàräà èø áèrëèéèíèí ÿí ÷îõ àràøäûrûëàí ¤ríÿéè áèr èø÷è

ãàrûøãà í¤âöíöí (Lasius Emarginatus) äàâràíûøëàrûäûr. Áó í¤âöí

ôÿräëÿrèíèí áèr-áèrëÿrèíÿ ãàrøû èëgèíú áàüëûëûãëàrû âàr. Á¤éöê

ãróïäàí àérûëàíäà òîrïàãëà ÿëëÿøÿí ãróïà àèä ä¤rä èø÷è ãàrûøãà-

íûí ôÿàëèééÿòè ñörÿòëÿ äàâàì åäèr. Ôÿãÿò, ä¤räöíöí àràñûíäà

áèr-áèrëÿrèíè g¤rìÿëÿrèíÿ ÿígÿë îëàí hàíñûñà íÿñíÿ (òóòàëûì,

äàø) ïåéäà îëàíäà, èø òåìïëÿrè êÿñêèí äöøör.

Áàøãà áèr ¤ríÿê èñÿ “àòÿø ãàrûøãàëàrû”íûí ãróïëàrûíû hàíñûñà

áàréår àéûràíäà, hÿìèí áàréårè äÿëèá, áèr-áèrèíÿ ãîâóøìàüà úàí

àòìàëàrûäûr.

Áóíëàräàí áàøãà, ãróïäàêû öçâëÿrèí ñàéû äÿéèøÿíäÿ äÿ

ãàrûøãàëàrûí äàâràíûøûíäà ôÿrãëè ÿëàìÿòëÿr öçÿ ÷ûõûr. Éóâàäàêû

ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròàíäà, hÿr áèr öçâöí ôÿàëèééÿòèíäÿ èrÿëèëÿéèø

îëór. Èø÷è ãàrûøãàëàr áèr àràéà gÿëÿíäÿ òîïëàíûá ñàêèòëÿøèr âÿ àç

åíåræè õÿrúëÿéèrëÿr. Ùÿòòà áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíèí ñàéû àròäûãúà,

èøëÿòäèêëÿrè îêñègåíèí ìèãäàrûíûí àçàëäûüû äà ìöøàhèäÿ åäèëèá.

Áöòöí áó ¤ríÿêëÿr ãàrûøãàëàrûí òÿêáàøûíà éàøàìàüû

áàúàrìàäûãëàrûíû g¤ñòÿrèr. Áó êè÷èê ìÿõëóãëàr àíúàã ãróïëàr,

hÿòòà êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàéà áèëÿúÿê ¤çÿëëèêäÿ éàràäûëûáëàr.

Áó äà áèçÿ òÿêàìöë÷öëÿrèí ãàrûøãàëàrûí ñîíràäàí ñîñèàëëàø-

ìàñûéëà áàüëû èääèàëàrûíûí går÷ÿêäÿí íÿ ãÿäÿr óçàã îëäóüóíó

g¤ñòÿrèr. xöíêè ãàrûøãàëàrûí ÿââÿëëÿr òÿêáàøûíà éàøàéûá äà,

ñîíràäàí òîïëóìñàëëàøàràã (ñîñèàëëàøàràã) êîëîíèéàëàr éàràòìàñû

ìöìêöí äåéèë. Ãàrûøãàíûí òÿêáàøûíà éàøàìàñû èìêàíñûçäûr.

Ùÿì ò¤rÿéèá-÷îõàëìàã, hÿì ¤çöíÿ âÿ hÿì-úèíñëÿrèíÿ óéüóí

18

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

éóâà ãórìàã, hÿì àèëÿñèíè áÿñëÿìÿê, hÿì êåøèê÷è, hÿì èø÷è,

hÿì “ÿñgÿr” îëìàã - áèr ãàrûøãà òÿêáàøûíà áó èøëÿrèí hå÷

hàíñûíûí ¤häÿñèíäÿí gÿëÿ áèëìÿç. xîõ äÿrèí ÿìÿê á¤ëöìö

òÿëÿá åäÿí áöòöí áó èøëÿrè hà÷àíñà áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ

ãàrûøãàíûí òÿêáàøûíà g¤räöêëÿrèíè äåìÿê ãÿòèééÿí àüëàáàüàí

÷ûõìàç. Öñòÿëèê, éàçûã ãàrûøãà áó ãÿäÿr ÿçèééÿòëè èøëÿrëÿ

óüràøàrêÿí, áèr éàíäàí äà ñîñèàëëàøìà é¤íöíäÿ ñÿéëÿr

g¤ñòÿrìÿëèéäè...

Áó äóróìäà àíëàøûëàí îäór êè, ãàrûøãàëàr éàràäûëäûãëàrû

göíäÿí áÿrè ñîñèàë ñèñòåì è÷èíäÿ, ãróïëàrëà éàøàéàí âàrëûãëàr

îëóáëàr. Éÿíè, Àëëàh òÿrÿôèíäÿí áöòöí áó ¤çÿëëèêëÿrèëÿ áèrgÿ

âàr åäèëèáëÿr.

19

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãàrûøãàëàr ãróï

hàëûíäà éàøàéà

áèëÿí úàíëûëàräûr.

Òÿêáàøûíà

éàøàìàëàrû

ìöìêöíñöçäör.

Íöìóíÿâè ãÿràrgàh

®íúÿêè ñÿhèôÿëÿrèìèçäÿ gÿòèräèéèìèç îräó ìèñàëûíû áèr àç

gåíèøëÿíäèrÿê. Àüàëàñûüìàç äÿrÿúÿäÿ gåíèø, àììà hÿääÿí

àròûã ñÿëèãÿëè, íèçàìëû áèr ãÿràrgàhà gÿëäèéèíèçè äöøöíöí. È÷ÿrè

gèrìÿéèíèç ìöìêöíñöç g¤röíör, ÷öíêè ãàïûëàräàêû êåøèê÷èëÿr

òàíûìàäûãëàrû hå÷ êèìè è÷ÿrè áóràõìûrëàr. Áèíà ìöêÿììÿë áèr

òÿhëöêÿñèçëèê ñèñòåìèëÿ ãîróíór.

Àììà òóòàã êè, hàíñûñà éîëëà è÷ÿrè gèrÿ áèëäèíèç. È÷ÿrèäÿ

÷îõ ñèñòåìëè âÿ äèíàìèê áèr ôÿàëèééÿò äèããÿòèíèçè ÷ÿêÿúÿê. xöíêè

ìèíëÿrëÿ ÿñgÿr ÷îõ äöçÿíëè áèr øÿêèëäÿ èøëÿrèíè g¤rörëÿr. Áó

äöçÿíèí ñèrrèíè àràøäûràíäà áÿëëè îëàúàã êè, ãÿràrgàh îíëàrûí

÷àëûøìàñû ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ óéüóí øÿêèëäÿ èíøà åäèëèá. Ùÿr èø

ö÷öí ¤çÿë á¤ëöìëÿr âàr âÿ áó á¤ëöìëÿr ìÿhç hÿìèí ñàhÿéÿ

óéüóí îëàràã ãóróëóá. Ìèñàë ö÷öí, áèíà ãàòëàrëà éårèí àëòûíà

äîüró åíñÿ äÿ, göíÿø åíåræèñèíÿ åhòèéàú äóéàí á¤ëöìëÿr ìÿhç

éóõàrû ãàòäà éårëÿøäèrèëèá. Àérûúà, áèr-áèrèëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàüà

åhòèéàúû îëàí ãàòëàr áó áàõûìäàí äà èäåë äÿrÿúÿäÿ ÿëâårèøëè

òèêèëèáëÿr. Íèñáÿòÿí gåú èøëÿäèëÿí ÿøéàëàrûí éûüûëäûüû àíáàrëàr

áèíàíûí éàí òÿrÿôèíäÿ éårëÿøäèëèrèá. Òåç-òåç åhòèéàú äóéóëàí

øåéëÿr èñÿ åëÿ îòàãëàrà éûüûëûá êè, äàèì ÿë àëòûíäà îëñóí. Áèíàíûí

äöç îròàñûíäà äà gÿrÿê îëàíäà hàìûíûí òîïëàíà áèëÿúÿéè éåêÿ

áèr ñàëîí âàr.

Àììà ãÿràrgàhûí ¤çÿëëèêëÿrè áóíëàrëà äà áèòìèr. Òÿñÿââör

åäèí êè, áèíà ÷îõ á¤éöê îëìàñûíà rÿüìÿí, áÿràáÿr øÿêèëäÿ

èñèäèëèr. xîõ ìöêÿììÿë áèr ìÿrêÿçè èñèòìÿ ñèñòåìèíèí ñàéÿñèíäÿ

òåìïåràòór äàèì ñàáèò ãàëûr. Áóíóí ñÿáÿáëÿrèíäÿí áèrè äÿ áèíàäà

ìöêÿììÿë âåíòèëéàñèéà ñèñòåìèíèí ì¤âúóäëóüóäór.

Áåëÿ áèr ãÿràrgàhû êèìëÿrèí âÿ íåúÿ ãórà áèëÿúÿéè

ñîróøóëàrñà, hàìû äåéÿr êè, áó èøè àíúàã âÿ àíúàã ñàâàäëû,

ïrîôåññèîíàë ìöhÿíäèñëÿr ãróïó g¤rÿ áèëÿr. xöíêè áóíóí ö÷öí

ìöÿééÿí çÿêà, òÿhñèë âÿ ñ. êåéôèééÿòëÿr òÿëÿá îëóíór. Ùàëáóêè,

hàããûíäà áÿhñ åòäèéèìèç ãÿràrgàh âór-òóò áèr ãàrûøãà éóâàñûäûr.

Áåëÿ áèr ãÿràrgàh òèêìÿéè ¤érÿíìÿê ö÷öí èíñàí hÿéàòûíûí

÷îõ hèññÿñèíè îõóéóá-¤érÿíìÿéÿ ñÿrô åòìÿëèäèr. Ãàrûøãà èñÿ

éóìóròàäàí ÷ûõàí êèìè, hå÷ áèr øåé ¤érÿíìÿäÿí ¤ç áîéíóíà

äöøÿí èøè g¤rìÿéÿ áàøëàéûr. Äåìÿê, ãàrûøãàëàr hÿëÿ äöíéàéà

gÿëìÿìèøäÿí ¤íúÿ áó áèëgèëÿrÿ ñàhèá îëórëàr. Äàhà äîüróñó,

ãàrûøãàëàrû éàràäàí Àëëàh áöòöí áó áèëgèëÿrè îíëàrà òÿëãèí åäèr.

20

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãàrûøãàëàräà ¤ç-¤çöíö äöçÿíëÿìÿ

Ãàrûøãà äöíéàñûíû òÿíçèìëÿéÿúÿê hàíñûñà áèr ïëàí-ïrîãràì

éîõäór. ßí ¤íÿìëèñè, äàhà ¤íúÿ ñ¤éëÿäèéèìèç êèìè, rÿèñ-òàáåëè

(ÿìr âårÿí - èúrà åäÿí) ìöíàñèáÿòëÿrè äÿ ì¤âúóä äåéèë. Ñîí

äÿrÿúÿ gÿëèøìèø áèr ¤çöíöòÿíçèìëÿìÿ ñàéÿñèíäÿ áó òîïëóìäàêû

ÿí ìörÿêêÿá èøëÿr äÿ hå÷ àõñàìàäàí éårèíÿ éåòèrèëèr.

Áèr ìèñàëà áàõàã: Êîëîíèéàäà ãèäà ñûõûíòûñû éàøàíàíäà èø÷è

ãàrûøãàëàr äÿrhàë “áÿñëÿéèúè” ãàrûøãàëàrà ä¤íör âÿ “ÿëàâÿ”

ìÿäÿëÿrèíäÿêè ãèäà ìàäÿëëÿrèëÿ äègÿr ãàrûøãàëàrû áÿñëÿìÿéÿ

áàøëàéûrëàr. Åhòèéàú àràäàí ãàëõàíäà èñÿ éåíÿ äÿ äÿrhàë áó

“àìïëóà”äàí ÷ûõûá, éåíèäÿí èø÷è ãàrûøãàëàrà ä¤íörëÿr.

21

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Öñòäÿêè rÿñìäÿ ãàrûøãàëàrûí áèr àüàúûí ê¤êëÿrè àràñûíäà

ãóräóãëàrû éåràëòû øÿhÿr g¤röíör. Çàìàí êå÷äèêúÿ àüàúûí ê¤êëÿrè

àøûíàràã îâóëóá-ò¤êöëöá, íÿòèúÿäÿ áó gèçëè øÿhÿr îròàéà ÷ûõûá.

Áóràäà ìèñàë gÿòèrèëÿí ôÿäàêàrëûã går÷ÿêäÿí äÿ ÷îõ éöêñÿê

ñÿâèééÿäÿäèr. Èíñàíëàr äöíéàäàêû àúëûã òÿhëöêÿñèëÿ ìöáàrèçÿäÿ

hå÷ áèr áàøàrû ÿëäÿ åòìÿäèêëÿrè hàëäà, ãàrûøãàëàr, g¤röíäöéö

êèìè, áóíóí ÷àrÿñèíè áóëóáëàr - ãèäà äà äàõèë îëìàãëà, hÿr øåéè

ïàéëàøìàã. Áÿëè, áó, går÷ÿê áèr ôÿäàêàrëûã ¤ríÿéèäèr.

Ãàrøûñûíäàêû ãàrûøãàíûí éàøàéà áèëìÿñè ö÷öí hå÷ áèr ÿâÿç

22

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Éóâà hÿéàòûíûí èëê ìÿrhÿëÿñèíäÿ êîëîíèéà öçâëÿrè èíúÿ áèr äÿëèê

à÷àràã, îíó ëàáèrèíò øÿêèëèíäÿ äÿrèíëÿøäèrèrëÿr. Ùÿìèí èñòèãàìÿòëÿrèí

ñîíóíäà áàêòårèéà òîïàëàrû îëà áèëÿr. Ùÿìèí áàêòårèéà òîïàëàrûíà

òîrïàüûí ñÿòhèíÿ éàõûí éårëÿräÿ äàhà ÷îõ éårëÿøèr. Äàhà äÿrèíäÿ âÿ

äàhà gåíèø á¤ëìÿëÿräÿ èñÿ áèòêè ãàëûãëàrûíûí ÷öröíòöëÿrè âàr. Áóíà

g¤rÿ äÿ äÿëèêëÿrèí (îòàãëàrûí) áÿçèëÿrè öçâè ìàääÿëÿrëÿ áîë òîrïàã

ãàòëàrûíäà éårëÿøèr. Ñàíêè áó, çÿrÿrëè òóëëàíòûëàrû íåéòràëëàøäûrìàã

ö÷öíäör. Öñòÿëèê, hÿìèí á¤ëìÿëÿräÿ èñòèëèê ÿìÿëÿ gÿëèr âÿ òÿärèúÿí

éóõàrûéà äîüró éöêñÿëèr. Êöêöräëö âÿ áîë îêñègåíëè hàâà áöòöí éóâàéà

éàéûëûr. Áó ñèñòåìäÿí âåíòèëéàñèéà âÿ éîë à÷ìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèr.

Äÿëèêëÿräÿí, ìàüàràëàräàí âÿ òóíåëëÿräÿí èáàrÿò éóâàíûí ÷åârÿñèíèí

äèàìåòrè òÿõìèíÿí 7,5 ìåòrÿ ãÿäÿr îëór. Äàhà ÷îõ äèããÿò éåòèrèëìÿñè

gÿrÿêÿí ìÿñÿëÿ èñÿ áóäór êè, áó éóâàíû âÿ ñèñòåìëÿrè hå÷ áèr èíøààò

òÿhñèëè g¤rìÿìèø ãàrûøãàëàr èíøà åäèrëÿr.

g¤çëÿìÿäÿí ìÿäÿñèíäÿêè ãèäàéà ãÿäÿr hÿr øåéè ïàéëàøìàã

òÿáèÿòäÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èçàh åäÿ áèëìÿäèéè ìèíëÿrëÿ

ìèñàëëàräàí ñàäÿúÿ áèrèäèr.

Ãàrûøãàëàrûí ñàéûíûí hÿääÿí ÷îõ àròìàñûéëà áàüëû

ïrîáëåìëÿr äÿ hå÷ âàõò îràéà ÷ûõìûr. Áó göí èíñàíëàr

óráàíèçàñèéà, ìèãràñèéà, òÿáèè åhòèéàòëàräàí éàíëûø èñòèôàäÿ âÿ

èøñèçëèê êèìè ïrîáëåìëÿr ñÿáÿáèíäÿí àüûr ñûõûíòûëàr ÷ÿêäèêëÿrè

hàëäà, ãàrûøãàëàr 50 ìèëéîí “ÿhàëèñè” îëàí éåràëòû “øÿhÿrëÿrè” hå÷

íÿéèí ÿêñèêëèéèíè hèññ åòìÿäÿí, hå÷ áèr åhòèéàú-ôèëàíëà

öçëÿøìÿäÿí é¤íÿëäèrëÿr. Ùÿr áèr ãàrûøãà ÷åârÿñèíäÿêè øÿràèòèí

äÿéèøìÿñèíÿ àíè îëàràã råàêñèéà âårèr; áóíóí ìöìêöí îëà

áèëìÿñè ö÷öí èñÿ ãàrûøãàëàrûí ìöòëÿã ôèçèêè âÿ ïñèõîëîæè

é¤íëÿräÿí õöñóñè øÿêèëäÿ “ïrîãràìëàøìàñû” gÿrÿêäèr. Ñîí

äÿrÿúÿ ìöêÿììÿë ãóróëìóø áó ñèñòåìèí éàøàìàñû ö÷öí ìöòëÿã

ãàrûøãàëàrû é¤íëÿíäèrÿí, âÿçèôÿëÿrèíè éårèíÿ éåòèrìÿëÿrèíè òÿëãèí

åäÿí, ÿìr âårÿí áèr “èràäÿ ñàhèáè”íÿ åhòèéàú âàr. ßêñ òÿãäèräÿ

îròàéà ñèñòåì âÿ äöçÿí éîõ, á¤éöê ãàrûøûãëûã, õàîñ ÷ûõàräû. Áó

èràäÿ ñàhèáè èñÿ hÿr øåéèí á¤éöéö îëàí, hÿr øåéÿ göúö éåòÿí,

áöòöí úàíëûëàrû é¤íëÿíäèrÿí, g¤rìÿëè îëääóãëàrû èøëÿrè òÿëãèí èëÿ

ÿìr åäÿí Àëëàhäûr.

Ãàrûøãàëàrûí hå÷ áèr øÿõñè ìÿíôÿÿò g¤çëÿìÿäÿí äórìàäàí

÷àëûøìàëàrû îíëàrûí êîíêråò áèr ãöââÿ òÿrÿôèíäÿí hÿrÿêÿò

åòäèrèëäèêëÿrèíè èñáàòëàéûr. Ùÿr øåéèí ñàhèáè èñÿ Àëëàhäûr,

Êàèíàòäàêû áöòöí úàíëûëàr îíóí èëhàìûéëà hÿrÿêÿò åäèrëÿr; áó

går÷ÿêëèê Ãóràíäà áåëÿ õÿáÿr âårèëèá:

“Ìÿí ¤çöìöí âÿ ñèçèí Rÿááèíèç îëàí Àëëàhà òÿâÿêêöë

åòäèì. [Éår öçöíäÿ] åëÿ áèr úàíëû éîõäór êè, îíóí

èõòèéàrû Àëëàhûí ÿëèíäÿ îëìàñûí. Ùÿãèãÿòÿí, Rÿááèì

äöç éîëäàäûr!” («Ùóä» ñórÿñè, / 56).

23

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÒÎÏËÓÌÄÀ

ÖÍÑÈÉÉßÒ

Ãóràíäà Ùç. Ñöëåéìàíûí îräóñó hàããûíäà âårèëÿí áèëgèäÿ

ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ìöêÿììÿë “õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìè”íèí

îëäóüóíà èøàrÿ åäèëèr. Ùÿìèí àéÿ áåëÿäèr:

“Íÿhàéÿò, îíëàr [Òàèôäÿêè, éàõóä, Øàìäàêû] ãàrûøãà

âàäèñèíÿ gÿëèá ÷àòàíäà áèr äèøè ãàrûøãà [ãàrûøãàëàrûí

ïàäøàhû] äåäè: “Åé ãàrûøãàëàr! Éóâàëàrûíûçà gèrèí êè,

Ñöëåéìàí âÿ îräóñó ¤çëÿrè äÿ áèëìÿäÿí ñèçè [àéàãëàrû

àëòûíäà] áàñûá ÿçìÿñèíëÿr!” («Íÿìë» ñórÿñè, 18).

Ñîí îíèëëèêëÿr ÿrçèíäÿ ãàrûøãàëàr öçÿrèíäÿ àïàrûëàí åëìè

àràøäûrìàëàr áó êè÷èê håéâàíëàr àràñûíäà èíàíûëìàç áèr

õÿáÿrëÿøìÿ (öíñèééÿò) ñèñòåìèíèí îëäüóíó îròàéà ãîéóá.

National Geograrhic äÿrgèñèíäÿ éàéûìëàíàí áèr ìÿãàëÿäÿ áó

hàãäà äåéèëèr:

“Á¤éöê-êè÷èêëèéèíäÿí ôÿrãëè îëìàéàràã, hÿr áèr ãàrûøãà

áàøûíäàêû äóéüó îrãàíëàrû âàñèòÿñèëÿ ìèëéîíëàrúà ñèãíàë àëà

áèëèr. Ãàrûøãàíûí áåéíè 500.000 ñèíèr höúåérÿñèíäÿí èáàrÿòäèr;

g¤çëÿrè áèòèøèêäèr; áàøûíäàêû àíòåííàëàr èíñàíäàêû áóróí âÿ

áàrìàã óúëàrû êèìè hÿrÿêÿò åäèr. Àüçûíûí àëòûíäàêû råñåïòîrëàr

äàäû, òöêëÿr èñÿ òÿìàñû hèññ åäèr”.7

Áèçëÿr ôÿrãèíÿ âàrìàñàã äà, ãàrûøãàëàr hÿññàñ äóéüó

îrãàíëàrû ñàéÿñèíäÿ ìöõòÿëèô õÿáÿrëÿøìÿ (öíñèééÿò) éîëëàrûíäàí

èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îâ òàïìàãäàí áèr-áèrèíè èçëÿìÿéÿ, éóâàëàrûíû

ãórìàãäàí ñàâàøìàüà ãÿäÿr hÿr áèr èøäÿ áó äóéüó

îrãàíëàrûíäàí éàràrëàíûrëàr. 2-3 ìèëëèìåòrëèê âöúóäëàrûíûí è÷èíÿ

ñûüûøäûrûëìûø 500.000 ñèíèr höúåérÿñèëÿ øàøûräûúû áèr ÿëàãÿ ñèñòåìè

ãórà áèëèáëÿr. Äèããÿò éåòèrèí êè, hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí éàrûì

ìèëéîí ñèíèr höúåérÿñè âÿ ãàrûøûã ÿëàãÿ ñèñòåìè hàràäàñà

èíñàíäàí ìèíëÿrëÿ äÿôÿ êè÷èê îëàí áèr ãàrûøãàéà àèääèr.

Ãàrûøãàëàr, àrûëàr âÿ òårìèòëÿr êèìè “ñîñèàë” éàøàì òÿrçè

êå÷èrÿí, êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàéàí úàíëûëàrûí ÿëàãÿ í¤âëÿrè

(ÿëàãÿ ãórìàíûí ñÿáÿáëÿrè) êàòåãîrèéàëàrà àérûëûr; hÿìèí

êàòåãîrèéàëàr áóíëàräûr: hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿ, òîïëàíìà,

òÿìèçëÿíìÿ, ìàéå ãèäà ìöáàäèëÿñè, ãróïëàøìà, òàíûìà, êàñòàëàrû

áÿëèrëÿìÿ.8

24

Áó éîëëàrëà èíòèçàìëû áèr òîïëóì ÿìÿëÿ gÿòèrÿí ãàrûøãàëàrûí

ãàrøûëûãëû õÿáÿr ìöáàäèëÿñèíÿ äàéàíàí áèr hÿéàò òÿrçëÿrè âàr âÿ

îíëàr áó õÿáÿr ìöáàäèëÿñèíäÿ hå÷ áèr ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèrëÿr.

Èíñàíëàrûí ÷îõ âàõò äàíûøûãëàr éîëóéëà hÿëë åäÿ áèëìÿäèéè

ìÿñÿëÿëÿräÿ (òîïëàíìà, ïàéëàøìà, òÿìèçëÿìÿ, ãîróíìà âÿ ñàèr)

ãàrûøãàëàrûí öíñèééÿò ñèñòåìè éöçäÿ éöç áàøàrûëû îëór.

Ãàrûøãà ãróïëàrû àràñûíäà áèëgè àëûø-âårèøè

Éåíè êÿøô åäèëÿí ãèäà ãàéíàüûíà hàìûäàí ¤íúÿ îâ÷ó

ãàrûøãàëàr gåäèrëÿr. Äàhà ñîírà ôårîìåí (*) àäëàíàí âÿ âÿ äàõèëè

âÿçèëÿräÿí èôràç îëóíàí áèr ìàéå ñàéÿñèíäÿ äègÿr ãàrûøãàëàr äà

÷àüûrûëûrëàr. Ãèäàíûí éàíûíà éûüûøàí ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròäûãúà

èø÷èëÿrÿ éåíÿ äÿ hÿìèí ôårîìåí âàñèòÿñèëÿ òÿñèr åäèëèr. Òàïûëàí

ãèäàíûí á¤éöê-êè÷èêëèéèíäÿí âÿ éàõûí-óçàãëûüûíäàí àñûëû îëàràã,

îâ÷óëàr ñèãíàë âårèá, îíóí éàíûíà ÷àüûrûëàí ãàrûøãàëàrûí ñàéûíû

òÿíçèìëÿéèrëÿr. ßgÿr ÷îõ g¤çÿë áèr ãèäà òàïûëûáñà, ãàrûøãàëàr

äàhà ÷îõ èç áóràõìàüà ÷àëûøûrëàr âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, îâ÷óëàrà äàhà

÷îõ èø÷è éàräûìà gÿëèr. Ùå÷ áèr hàëäà òàïûëàí ãèäàíûí éóâàéà

÷àòäûrûëìàñûíäà ïrîáëåì ÷ûõìûr, áó èø íåúÿ ëàçûìäûrñà, g¤röëör.

xöíêè îròàäà òàì áèr “êîìàíäà ÷àëûøìàñû” âàr.

Áàøãà áèr ¤ríÿê èñÿ áèr éóâàäàí äègÿrèíÿ ê¤÷ÿí

“êÿøôèééàò÷û” ãàrûøãàëàrëà èëgèëèäèr. Áó ãàrûøãàëàr ê¤híÿ éóâàäàí

éåíèñèíÿ äîüró àrõàëàrûíúà èç áóràõàràã gåäèrëÿr. Äègÿr èø÷èëÿr

éåíè éóâàíûí éårèíè áåëÿúÿ òàïûr âÿ ÿgÿr gÿrÿêèrñÿ, ¤ç

ôårîìåíëÿrèëÿ ê¤híÿ “èç”èí öçÿrèíÿ éåíèñèíè äÿ ÿëàâÿ åäèrëÿr.

Áåëÿúÿ, èêè éóâà àràñûíäà gåäèá-gÿëÿí ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròûr

âÿ îíëàr éåíè éóâàíû ãóróá áàøà ÷àòäûrûrëàr. Áó ïrîñåñ çàìàíû

èø÷è ãàrûøãàëàrûí äà àràñûíäà áèr èø á¤ëöìö gåäèr. Éåíè éóâàíû

ìöÿééÿíëÿøäèrÿí ãàrûøãàëàr âÿçèôÿëÿrè áó úör ïàéëàøûrëàr:

1. Òîïëàéûúû ãàrûøãàëàr éåíè á¤ëgÿéÿ ê¤÷ör.

2. Éåíè á¤ëgÿéÿ gÿëèá, í¤âáÿ òóòàí áèr ãróï éàràäûëûr.

3. Òîïëàíìà òÿëèìàòû àëìàã ö÷öí í¤âáÿò÷è ãàrûøãàëàrû

èçëÿéÿí äàhà áèr ãróï ãàrûøãà òîïëàíûr.

4. Áèr ãróï ãàrûøãà á¤ëgÿäÿ àràøäûrìà àïàrûr.

Øöáhÿñèç êè, áó ãöñórñóç hÿrÿêàò ïëàíû ãàrûøãàëàr èëê

éàràäûëäûãëàrû göíäÿí áÿrè òÿòáèã åäèrëÿr. xöíêè àíúàã ¤ç

éàøàìûíû âÿ ìÿíôÿÿòèíè äöøöíÿí ôÿräëÿrèí áåëÿ áèr èø á¤ëöìö

ñèñòåìè ãórà áèëìÿñè èìêàíñûçäûr. Åëÿ èñÿ, áåëÿ áèr ñóàë îròàéà

25

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

÷ûõûr: Ìèëéîíëàrëà èëäÿí áÿrè áó ïëàíû ãàrûøãàëàrà êèì òÿëãèíëÿéèr

âÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñèíè òÿìèí åäèr? Áó hÿrÿêÿò ïëàíûíûí

gÿrÿêäèräèéè ñîí äÿrÿúÿ öñòöí ãróï öíñèééÿòèíèí èøëÿéÿ áèëìÿñè

ö÷öí ÿëáÿòòÿ êè, á¤éöê áèr àüûë âÿ ãöââÿò ñàhèáèíÿ åhòèéàú âàr.

Áöòöí ìÿñÿëÿ äÿ åëÿ áóíäàäûr: úÿìè úàíëûëàrûí éàràäûúûñû, ñîíñóç

àüûë ñàhèáè îëàí Àëëàh îíóí ãöââÿñèíè àíëàéà áèëìÿìèç ö÷öí

hÿòòà ãàrûøãàëàrûí áó ñèñòåìëè äöíéàñûíäà äà áèçÿ éîë g¤ñòÿrèr.

Êèìéÿâè öíñèééÿò

Éóõàrûäà ñàäàëàíàí áöòöí öíñèééÿò í¤âëÿrèíè áèr öìóìè

êàòåãîrèéàäà áèrëÿøäèrìÿê ëàçûì gÿëÿrñÿ, îíëàrûí hàìûñûíûí

êèìéÿâè ñèãíàëëàrëà é¤íëÿíäèrèëäèéèíè äåéÿ áèëÿrèê. Ãàrûøãàëàrûí

öíñèééÿò ãórìàã ìÿãñÿäèëÿ èøëÿòäèêëÿrè ìàääÿëÿrèí öìóìè àäû

“éàrûìêèìéÿâè ìàääÿëÿr”äèr (semiochemicals). Öìóìèééÿòëÿ,

èêè í¤â éàrûìêèìéÿâè ìàääÿ âàr - ôårîìåíëÿr âÿ àëîìåíëÿr.

Àëîìåí - úèíñëÿràràñû öíñèééÿò ãórìàüà éàräûì åäÿí áèr

ìàääÿäèr. Ôårîìåí èñÿ áèr ãÿäÿr ¤íúÿ à÷ûãëàäûüûìûç êèìè,

ÿñàñÿí åéíè úèíñèí äàõèëèíäÿ èøëÿäèëÿí âÿ áèr ãàrûøãà òÿrÿôèíäÿí

áóràõûëàíäà, äègÿr ãàrûøãàëàrûí ãîõóñóíó hèññ åòäèéè ìàääÿäèr

êè, êèìéÿâè ñèãíàë rîëóíó îéíàéûr. Áó ñèãíàëëàr ãàrûøãà

òîïëóìëàrûûí òÿøêèëàòëàíìàñûíäà ÿí ¤íÿìëè rîëó îéíàéûr. Áó

ìàääÿíè äàõèëè âÿçèëÿr hàçûrëàéûr. Áèr ãàrûøãà ñèãíàë îëàràã áó

ìàääÿíè áóràõàíäà, äègÿrëÿrè ãîõó, éàõóä, äàä øÿêëèíäÿ ìåñàæ

26

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãîõó âÿ éà äàä àëìà éîëóéëà

êèìéÿâè ìàääÿëÿrèí äóéóëìàñû

ãàrûøãàëàr àràñûíäà öíñèééÿò

ãórìàüà èìêàí âårèr.

àëûr âÿ úàâàá âårèrëÿr. Ãàrûøãà ôårîìåíëÿrè öçÿrèíäÿ àïàrûëàí

àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, áöòöí ñèãíàëëàr àíúàã êîëîíèéàíûí

åhòèéàúëàrûéëà áàüëû âårèëèr. Ãàrûøãàëàrûí áóràõäûüû ôårîìåíèí

ìèãäàrû èñÿ äöøäöêëÿrè äóróìóí gÿrgèíëèéèíÿ g¤rÿ

ìöÿééÿíëÿøèr.9

G¤röíäöéö êèìè, ãàrûøãàëàrûí áàúàräûüû áó èøëÿrèí

¤häÿñèíäÿí gÿëìÿê ö÷öí êèìéàíû äÿrèíäÿí áèëìÿê òÿëÿá îëóíór.

Ãàrûøãàëàrûí hàçûrëàäûüû êèìéÿâè ìàääÿëÿrè áèç èíñàíëàr

àíúàã ëàáàràòîrèéàäà àïàräûüûìûç àíàëèçëÿrèí ê¤ìÿéèëÿ àràøäûrà

áèëèrèê. Öñòÿëèê, hÿìèí ìàääÿëÿrè èñòåhñàë åòìÿéè ¤érÿíìÿéèìèç

ö÷öí èëëÿrëÿ ÷àëûøìàã ëàçûìäûr. Ãàrûøãàëàr èñÿ äöíéàéà gÿëäèêëÿrè

àíäàí áó èøëÿrè ÷îõ g¤çÿë áàúàrûr âÿ hàìûñûíû äà éårëè-éårèíäÿ

òÿòáèã åäèrëÿr. Äöíéàéà gÿëäèêëÿrè èëê àíäàí êèìéÿâè ìàääÿëÿrè

g¤çÿë òàíûìàëàrû îíà äÿëàëÿò åäèr êè, ãàrûøãàëàrà hÿëÿ

äîüóëìàçäàí ¤íúÿ êèìéà äÿrñè êå÷ÿí áèr “ìöÿëëèì” âàr. Áóíóí

ÿêñèíè ñ¤éëÿìÿê ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrè-¤çëÿrèíÿ êèìéà

¤érÿòäèêëÿrèíè èääèà åòìÿê àíëàìûíà gÿëèr êè, áó äà ìÿíòèãÿ

çèääèr. Ãàrûøãàëàr, ÿëáÿòòÿ êè, hå÷ áèr òÿhñèë g¤rìÿäÿí, äîüóëór-

äîüóëìàç áó êèìéÿâè ìàääÿëÿräÿí ÷îõ g¤çÿë áàø ÷ûõàrûrëàr.

Ùå÷ áèr hÿøÿràò âÿ éà äègÿr úàíëû - èíñàí äà äàõèë îëìàãëà,-

ãàrûøãàéà íÿñÿ ¤érÿäÿ áèëìÿç, î êè ãàëñûí êèìéà îëà! Öñòÿëèê,

ñ¤háÿò hÿëÿ äöíéàéà gÿëìÿéÿí áèr ãàrûøãàíû ¤érÿòìÿêäÿí

gåäèrñÿ, áóíó êèì áàúàrà áèëÿr? Òÿáèè êè, áó èøè g¤rÿ áèëÿí òÿê

èràäÿ áöòöí úàíëûëàrû éàràäàí, “g¤éëÿrèí âÿ éårèí Rÿááè” îëàí

Àëëàhäûr. Äöøöíöí êè, èíñàíëàrûí ÷îõó ãàrûøãàëàrûí göíäÿëèê

hÿéàòëàrû çàìàíû èøëÿòäèêëÿrè ôårîìåíèí hå÷ íÿ îëäóüóíó äà

áèëìèrëÿr. Àììà äöíéàéà gÿëÿí hÿr ãàrûøãà áó êèìéÿâè ìàä-

äÿíèí ñàéÿñèíäÿ ìöêÿììÿë áèr ñîñèàë öíñèééÿò ñèñòåìèíÿ ãàòûëûr.

Áó ñèñòåì èñÿ ñîíñóç ãöärÿò ñàhèáè îëàí Àëëàhûí âàrëûüû-íûí à÷ûã

äÿëèëÿrèíäÿí éàëíûçúà áèrèäèr.

Ãàrûøãà âÿçèëÿrè

Èíäèéÿ ãÿäÿr hàããûíäà ñ¤ç à÷äûüûìûç êèìéÿâè råàêñèéàëàrûí

går÷ÿêëÿøäèrèëìÿñè ö÷öí ãàrûøãàëàrûí îrãàíèçìèíäÿ õöñóñè èôràç

âÿçèëÿrè âàr. Äàhà äÿãèã äåñÿê, ãàrûøãàëàrûí àràñûíäàêû êèìéÿâè

öíñèééÿò 6 ÿäÿä âÿçèíèí èôràç åòäèéè ìàääÿëÿrèí håñàáûíà

ìöìêöí îëór. Àììà àérû-àérû ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ hÿìèí

âÿçèëÿrèí hÿr áèrèíèí ôÿrãëè ôóíêñèéàëàrû âàr. Èíäè hÿìèí âÿçèëÿrëÿ

éàõûíäàí òàíûø îëàã:

27

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ìöäàôèÿ âÿçèëÿrè: Áó âÿçèëÿrèí áóràõäûüû ìàääÿëÿr õàrèúè

òÿhëöêÿ çàìàíû òîïëàøìàã, hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿê, höúóìà

hàçûrëàøìàãëà áàüëû ñèãíàëëàrûí éàéûëìàñûíû òÿìèí åäèr;

Çÿhÿr òóëóüó: Áóràäà gåíèø òÿñèrëè êèìéÿâè òórøóëàr éûüûëûr.

Ùöúóì âÿ ìöäàôèÿ çàìàíû èøëÿäèëÿí ìàääÿëÿr äÿ áóràäà

éàràíûr. “Àòÿø ãàrûøãàëàrû” áó çÿhÿrè ïöñêörìÿêëÿ hÿòòà êè÷èê

îíórüàëûëàrû èôëèú åäèr, èíñàíûí äÿrèñèíè éàíäûrûrëàr. Ôîrìèê

òórøóëàr ñèíòåç åäÿí ãàrûøãàëàrûí éàøàäûüû ìåøÿäÿ àràøäûrìà÷ûëàr

õåéëè ìèãäàräà ôîrìèê òórøóíóí îëäóüóíó ìöøàhèäÿ åäèáëÿr.

Îíóí ãÿäÿrèíèí ÷îõëóüó hå÷ íÿ èëÿ èçàh åäèëÿ áèëìèräè. Èrÿëè

ñöröëÿí âårñèéàëàräàí hå÷ hàíñû äîüróëìóräó. Ñîíäà àëèìëÿr

áåëÿ áèr îròàã ãÿíàÿòÿ gÿëäèëÿr êè, ìåøÿäÿ éàøàéàí ãàrûøãàëàrûí

èôràç åòäèéè ôîrìèê òórøóëàr áóõàrëàíàràã hàâàéà ãàrûøûr âÿ

åêîëîæè ñèñòåìäÿ áèr ñûrà äÿéèøèêëèêëÿrÿ ñÿáÿá îëór. Éÿíè áó

êè÷èê úàíëûëàr ¤çëÿrèíÿ hå÷ áèr çèéàí âårìÿäÿí hÿòòà á¤ëgÿíèí

àòìîñôårèíÿ áåëÿ òÿñèr g¤ñòÿrÿúÿê ìèãäàräà òórøó èôràç åäÿ,

îíäàí gÿrÿê îëàí øÿêèëäÿ éàràrëàíà áèëèrëÿr. Áó ôàêò

àràøäûrìà÷ûëàräà õåéëè håérÿò äîüóróá.10

Õÿáÿräàrëûã âÿçèëÿrè (Pygidial): Áó âÿçèíèí èôràç åòäèéè

ìàääÿëÿräÿí ö÷ àérû-àérû ãàrûøãà í¤âö äöøìÿíÿ õÿáÿräàrëûã

åòìÿê ö÷öí ôàéäàëàíûr. Á¤éöê ñÿhrà ãàrûøãàñû áó ìàääÿíè

áóràõàràã, îíóí éàràòäûüû ãîõó èëÿ äöøìÿíèíè ãîrõóéà ñàëûr;

Göíåé Àìårèêàäà éàøàéàí Pheidole biconstricta àäëû ãàrûøãà èñÿ

áó ìàääÿäÿí hÿòòà höúóì çàìàíû äà èñòèôàäÿ åäèr.

Ñòåríàë âÿçèëÿr: Áóràäàêû ìàääÿëÿräÿí êîëîíèéàíûí ê¤÷ö

çàìàíû âÿ îâó òÿãèá åäÿrêÿí ãàrûøãàëàrû áèr éårÿ òîïëàìàã

ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèr. Áó ìàääÿíèí ÿí îrèæèíàë ôóíêñèéàñû èñÿ

ãàrûøãàíûí çÿhÿr ïöñêöräÿrêÿí òåç-òåç hÿrÿêÿò åòäèräèéèíè

éåääèíúè ãàrûí á¤ëöìöíö éàüëàìàãäûr. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ

ãàrûøãàíûí áÿäÿíè çÿhÿrè äàhà àñàí ïöñêöräÿ áèëèr. Ìèêrîñêîïèê

áèr “éàü èñòåhñàëû ìÿrêÿçè”íè õàòûrëàäàí áó âÿçè îëìàñàéäû,

ãàrûøãàíûí áöòöí ìöäàôèÿ ñèñòåìè ñûràäàí ÷ûõàräû. Àììà áåëÿ

îëìór, ÷öíêè îròàäà ãöñórñóç áèr ïëàíëàøäûrìà âàr: hÿòòà êè÷èê

áèr ãàrûøãàíûí çÿhÿr ïöñêöròìÿê ö÷öí g¤âäÿñèíè íåúÿ

ä¤íäÿrÿúÿéè äÿ íÿçÿrÿ àëûíûá, hÿìèí g¤âäÿíèí àñàíëûãëà

ä¤íìÿñè ö÷öí gÿrÿêÿí éàüûí hàràäà éårëÿøìÿñè äÿ ¤íúÿäÿí

ìöÿééÿíëÿøäèrèëèá.

Ìåòàïëåràë âÿçèëÿr: áó âÿçèëÿrèí èôràç åòäèéè ìàéåëÿrèí

ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè âÿ éóâàñûíû ìèêrîîrãàíèçìëÿräÿí ãîróéàí

28

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

àíòèñåïòèê ìàääÿëÿr îëäóüó àíëàøûëûá. Ìÿñÿëÿí, áÿçè ãàrûøãàëàrûí

áÿäÿíèíäÿ hÿìèøÿ 1,4 ìèêrîãràì hÿúìèíäÿ ìöÿééÿí òórøó

îëór. Èø÷è ãàrûøãàëàr çàìàí-çàìàí áó àíòèñåïòèê ìàääÿäÿí

éàràrëàíûrëàr. ßgÿr höúóìà ìÿróç ãàëñàëàr, äöøìÿíè

óçàãëàøäûrìàã ö÷öí äÿ hÿìèí ìàääÿäÿí èñòèôàäÿ åäèrëÿr.11

Áóíó óíóòìàã îëìàç êè, áèr ãàrûøãà íÿèíêè ¤çöíö

ìèêrîáëàräàí ãîróìàüû äöøöíìör, hÿòòà äöíéàäà îíëàrûí

âàrëûüûíäàí áåëÿ õÿáÿrñèçäèr. Àììà áóíóíëà áåëÿ, ãàrûøãà hå÷

ôÿrãèíäÿ äÿ îëìàäàí âöúóäó äöøìÿíëÿrèëÿ ìöáàrèçÿ àïàrìàã

ö÷öí õöñóñè ìàääÿëÿr èñòåhñàë åäèr. Ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíäÿ ¤çöíö

ãîróìàã ö÷öí 1,4 ìèêrîãràìëûã àíòèñåïòèê ìàääÿíèí îëìàñû

÷îõ èíúÿ äöøöíöëìöø äåòàëäûr. xöíêè ãàrûøãàíû éàràäàí Àëëàh

éàràòäûüû áöòöí úàíëûëàrûí åhòèéàúëàrûíû ÿí èíúÿ äåòàëëàrûíà ãÿäÿr

äöøöíör, éÿíè Ëÿòèôäèr.

G¤röíäöéö êèìè, áó á¤ëöìäÿ hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí áöòöí

âÿçèëÿr ãàrûøãàëàr ö÷öí hÿéàòè ôóíêñèéàëàr äàøûéàí îrãàíëàräûr.

Îíëàrûí hàíñûñà áèrèíèí îëìàìàñû âÿ éà éåòÿrñèç èøëÿìÿñè

ãàrûøãàíûí ñîñèàë-ôèçèêè ì¤âúóäëóüóíó øöáhÿ àëòûíà ñàëàr, éà

äà öìóìèééÿòëÿ, ìöìêöíñöç åäÿr. Áó èñÿ ãÿòè îëàràã òÿêàìöë

íÿçÿrèééÿñèíèí èääèàëàrûíû ÷öröäör. xöíêè hÿìèí íÿçÿrèééÿ

úàíëûëàrûí ïèëëÿ-ïèëëÿ èíêèøàô åòäèêëÿrèíè, èáòèäàè ôîrìàäàí

áàøëàéàràã, áèr ñûrà òÿñàäöôëÿr ñîíóúóíäà äàhà ìöêÿììÿë hàëà

äöøäöêëÿrèíè áÿéàí åäèr. Áèçèì ¤ríÿéÿ òÿòáèã åäÿíäÿ áó, î

äåìÿêäèr êè, ãàrûøãàëàr ñàhèá îëäóãëàrû ôèçèîëîæè ¤çÿëëèêëÿrè

òÿärèúÿí, hèññÿ-hèññÿ ÿëäÿ åäèáëÿr; hàëáóêè, äåäèéèìèç êèìè,

ãàrûøãàëàrûí áöòöí âÿçèëÿrè âÿ îíëàrûí èôràç åòäèéè ìàääÿëÿr ñîí

äÿrÿúÿ hÿéàòèäèr âÿ áóíëàräàí hàíñûñà áèrè îëìàñà, ãàrûøãà

íÿñëèíèí äàâàì åòìÿñè èìêàíñûçäûr. Äåìÿê, ãàrûøãàëàr áöòöí

âÿçèëÿrè âÿ ÷åøèäëè ìàääÿëÿr èôràç åäÿí îrãàíëàrûéëà áèrgÿ, òàì

îëàràã éàràäûëûáëàr. Ìöäàôèÿ âÿ õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìëÿrèíè

ôîrìàëàøäûrìàã ö÷öí éöçìèíëÿrëÿ èë ÿrçèíäÿ g¤çëÿìÿéèáëÿr.

Éîõñà, äåäèéèìèç êèìè, ãàrûøà íÿñëèíèí äàâàì åòìÿñè èìêàíñûç

îëàräû. Éågàíÿ èçàh áóäór êè, äöíéàéà gÿëÿí èëê ãàrûøãà åëÿ áó

göíêö êèìè ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ éàràäûëûá. Ãöñórñóç

áèr ñèñòåì èñÿ àíúàã àüûëëû ìöhÿíäèñèí ëàéèhÿñè îëà áèëÿr. Áó göí

éår öçöíäÿ ìèëéàräëàrëà ôÿräëÿräÿí èáàrÿò ãàrûøãà òîïëóëóãëàrû

âàr. Âÿ îíëàrûí hÿr áèrèíè òàìàìèëÿ ÿêñèêñèç éàràäàí Óúà

Àëëàhäûr.

29

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãàrûøãàëàrûí êèìëèê êàròû: êîëîíèéà ãîõóñó

Ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèíè òàíûéà áèëäèêëÿrèíè, ÿãràáàëàrûíû,

éÿíè ¤ç êîëîíèéàëàrûíûí öçâëÿrèíè àéûrä åòäèêëÿrèíè àròûã

ñ¤éëÿìèøèê. Çîîëîãëàr ãàrûøãàëàrûí áó èøè íåúÿ áàúàräûüûíû hÿëÿ

äÿ àràøäûrûrëàr. Èíñàí ãàrøûñûíà ÷ûõàí áèr íå÷ÿ ãàrûøãàíû áåëÿ

áèr-áèrèíäÿí àéûrä åäÿ áèëìÿäèéè hàëäà, hÿr úÿhÿòäÿí îõøàr îëàí

áó âàrëûãëàr hÿìúèíëÿrèíè íåúÿ ñå÷èá ôÿrãëÿíäèrèrëÿr? Èíäè áóíó

áèrëèêäÿ g¤rÿúÿéèê.

Áèr ãàrûøãà äègÿr ãàrûøãàíûí ¤ç êîëîíèéàñûíäàí îëóá-

îëìàäûüûíû ÷îõ àñàíúà àíëàéà áèëèr. Èø÷è ãàrûøãà éóâàñûíà gèrÿí

ãàrûøãàíû òàíûìàã ö÷öí àíòåííàëàrûéëà îíóí áÿäÿíèíÿ òîõóíór.

Âÿ àíúàã ¤ç êîëîíèéàñûíûí öçâëÿrèíÿ õàñ îëàí ¤çÿë ãîõóíóí

ñàéÿñèíäÿ îíóí êèìëèéèíè äÿrhàë àéûrä åäÿ áèëèr. ßgÿr éóâàéà

gèrÿí ãàrûøãà “¤çgÿ”ëÿräÿíäèrñÿ, åâ ñàhèáëÿrè áó ÷àüûrûëìàìûø

ãîíàüà ãÿääàrëûãëà höúóì ÷ÿêèrëÿr. Éóâàíûí ñàêèíëÿrè göúëö

÷ÿíÿ ñöìöêëÿrèíè éàáàí÷ûíûí áÿäÿíèíÿ êå÷èrèá îíó äèøëÿéèr,

äöøìÿíèí áÿäÿíèíÿ çÿhÿrëè òórøóëàr áóràõàràã, îíó ìÿhâ

åäèrëÿr.

ßgÿr ÷àüûrûëìàìûø ãîíàã åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû

êîëîíèéàäàí îëàí áèr ãàrûøãàäûrñà, åâ ñàhèáëÿrè áóíó äà àíëàéà

áèëèrëÿr. Áó hàëäà î, éóâàéà ãÿáóë åäèëèr, ôÿãÿò êîëîíèéàíûí

ãîõóñóíó ãÿáóë åäÿíÿ ãÿäÿr ìöñàôèr ãàrûøãàéà íèñáÿòÿí àç

éåìÿê âårèëèr.12

Êîëîíèéà ãîõóñó íåúÿ ÿëäÿ åäèëèr?

Åéíè êîëîíèéàéà àèä ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèíè òàíûìàëàrûíû

òÿìèí åäÿí ãîõóíóí ãàéíàüû hÿëÿ äÿ òàì áÿëëè äåéèë. Ôÿãÿò

îràñû ìÿëóìäór êè, ãàrûøãàëàr ¤ç àràëàrûíäà hèärîêàráîíàòëàrû

ãîõóëàrû àéûrä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èøëÿäèrëÿr. Àïàrûëàí òÿúröáÿëÿr

g¤ñòÿrèá êè, åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû êîëîíèéàëàräàí îëàí

ãàrûøãàëàr áèr-áèrëÿrèíè hèärîêàráîíàò ôÿrãëÿrèíÿ g¤rÿ òàíûéûrëàr.

Áóíó àíëàìàã ö÷öí ìàràãëû áèr åêñïårèìåíò êå÷èrèëèá. ®íúÿ

áèr êîëîíèéàäàêû èø÷èëÿrèí öçÿrèíÿ åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû

êîëîíèéàäàí îëàí ãàrûøãàëàrûí ãîõóñóíó äàøûéàí ìàéåëÿr

ïöñêöräöëöá. Íÿòèúÿäÿ éóâàäàêû äègÿr ãàrûøãàëàr îíëàrà àãråññèâ

ìöíàñèáÿò g¤ñòÿrñÿëÿr äÿ, åêñïårèìåíò çàìàíû ãîõóñó èñòèôàäÿ

åäèëÿí ãàrûøãàëàr ¤çëÿrèíèíêè êèìè ãÿáóë åäèáëÿr.13

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

30

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Êîëîíèéà ãîõóñó òÿêàìöë êå÷èrèáìè?

Êîëîíèéà ãîõóñóíäàí äàíûøàrêÿí öçÿrèíäÿ äóróëìàñû

gÿrÿêëè îëàí ÷îõ ¤íÿìëè ìÿñÿëÿëÿräÿí áèrè äÿ òÿêàìöë

íÿçÿrèééÿñèëÿ áàüëûäûr. Ãàrûøãà, éàõóä äègÿr ñîñèàë á¤úÿê

êîëîíèéàëàrûíûí (àrûëàr, òårìèòëÿr) ¤çëÿrèíÿ ìÿõñóñ ôårîìåíëÿrëÿ

éîëäàøëàrûíû òàíûéà áèëìÿñè òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè òÿrÿôèíäÿí

íåúÿ èçàh îëóíór?

Áöòöí ÷àòûøìàçëûãëàrûíà rÿüìÿí, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè

ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàíëàr ôårîìåíëÿrèí òÿáèè ñå÷ìÿ íÿòèúÿñèíäÿ

(úàíëûëàräà ÿìÿëÿ gÿëÿí ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿrèí ñàõëàíûëûá,

çÿrÿrëèëÿrèí ÷ûõäàø åäèëìÿñè) éàràäûüûíû äåéèrëÿr. Ùàëáóêè,

ãàrûøãàëàr äà äàõèë îëìàãëà, hå÷ áèr á¤úÿê úèíñè ö÷öí áó, êå÷ÿrëè

îëà áèëìÿç. Áó áàõûìäàí ÿí êÿñÿrëè ìèñàë áàë àrûëàrûäûr. Áåëÿ

êè, äöøìÿí höúóì åäÿrÿrêÿí áèr áàë àràñû äègÿrëÿrèíÿ õÿáÿr

âårìÿê ö÷öí õöñóñè ôårîìåí èôràç åäèr. Âÿ áóíóí àräûíúà äÿrhàë

¤ëör. xöíêè áàë àrûñûíûí îrãàíèçìè hÿìèí ôårîìåíè àíúàã áèrúÿ

äÿôÿ èôràç åòìÿéÿ ãàäèräèr. Áó hàëäà, áåëÿ áèr “ôàéäàëû äÿéèøèê-

ëèéèí” òÿáèè ñå÷èì éîëóéëà ñîíràêû íÿñèëëÿrÿ ¤òöröëìÿñè íåúÿ

ìöìêöí îëà áèëÿr?

Áó à÷ûãëàìàäàí äà g¤röíäöéö êèìè, êàñòà ñèñòåìèíÿ àèä

hÿøÿràò úèíñëÿrè àràñûíäàêû êèìéÿâè õÿáÿrëÿøìÿíèí òÿáèè ñå÷èì

éîëóéëà éàràíìàñû èìêàíñûçäûr. Áó, åéíè çàìàíäà g¤ñòÿrèr êè,

hÿìèí õÿáÿrëÿøìÿ øÿáÿêÿñèíè ãóràí åëÿ hÿøÿràòëàrûí ¤çöíö

éàràäàí ãöââÿäèr.

Ãàrûøãà äÿâÿòè

Ãàrûøãàëàr ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ôÿäàêàrëûã hèññèíÿ

ñàhèáäèrëÿr âÿ áóíà g¤rÿ äÿ hàràäàñà áèr ãèäà ãàéíàüû òàïàí

êèìè, ìöòëÿã äègÿr éîëäàøëàrûíû äà äÿâÿò åäÿrÿê, òàïäûãëàrûíû

ïàéëàøûrëàr. Áóíóí ö÷öí ãèäàíû hàìûäàí ÿââÿë òàïàí ãàrûøãà

éöêöíö g¤òörÿrÿê, éóâàéà ä¤íör. Ĥíÿrêÿí ãàríûíûí óúóíó

ãûñà ôàñèëÿëÿrëÿ éårÿ ñöròör âÿ êèìéÿâè èçëÿr áóràõûr. Àììà

äÿâÿò áóíóíëà áèòìèr; ãàrûøãà éóâàéà ÷àòàíäà õöñóñè èøàrÿëÿr

âårèr âÿ éîëäàøëàrûéëà ÿëàãÿ ãórór. Äàhà ñîírà î, òàïäûüû ãèäà

ìÿíáÿéèíÿ ä¤íìÿê èñòÿéÿíäÿ áöòöí éîëäàøëàrû îíà ãîøóëìàã

èñòÿéèrëÿr. Àììà éàëíûç ÿí éàõûí “àíòåííà òÿìàñûíäà” îëàíëàr

áó “êàìïàíèéà”éà ãàòûëà áèëèr. Ùÿìèí ãàrûøãàëàr äóéüó ñèãíàëëàrû

31

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

âÿ âöúóäëàrû öçÿrèíäÿêè ôårîìåíëÿr âàñèòÿñèëÿ ñörÿêëè øÿêèëäÿ

áèr-áèrëÿrèëÿ öíñèééÿò ñàõëàéûrëàr.

Ãåéä åäÿê êè, hÿòòà äÿâÿòåäèúè ãàrûøãàëàr îëìàéàíäà áåëÿ,

äègÿr ãàrûøãàëàr êèìéÿâè èçëÿrÿ äöøÿrÿê, gåäèá ãèäà ìÿíáÿéèíè

òàïà áèëèrëÿr. Âÿ éàõóä, ãèäàíû êÿøô åäÿí ãàrûøãà éóâàéà gåäèá

“rÿãñ” åäèíúÿ, éîëäàøëàrû áàøãà hå÷ áèr ê¤ìÿê îëìàäàí gåäèá

éåìÿê ìÿíáÿéèíÿ ÷àòà áèëèrëÿr.

Ãàrûøãàëàrûí äègÿr áèr ìàràãëû úÿhÿòè èñÿ “äÿâÿòíàìÿ”

ãèñìèíäÿ ÷åøèäëè êèìéÿâè ìàääÿëÿr èôràç åòìÿëÿrèäèr. Îíëàrûí

ñàäÿúÿ ãèäà ãàéíàüûíà òîïëàøìàã ö÷öí íÿéÿ g¤rÿ áó ãÿäÿr

÷îõ ìöõòÿëèô êèìéÿâè ìàääÿëÿr áóràõäûãëàrû áÿëëè äåéèë. Ôÿãÿò

áÿçè âårñèéàëàr g¤rÿ, áó ìàääÿëÿrèí ÷åøèäëèéè èçëÿrèí áèr-áèrèíÿ

ãàrûøìàìàñû ö÷öíäör. Áóíäàí áàøãà, ãàrûøãàëàr ìåñàæ g¤íäÿ-

rÿrêÿí äÿ ôÿrãëè ñèãíàëëàr âårèrëÿr, îíëàrûí hÿr áèrèíèí göúö

äègÿrëÿrèíäÿí ôÿrãëÿíèr. Êîëîíèéà àúëûã êå÷èrÿíäÿ âÿ éà éóâàíû

gåíèøëÿíäèrìÿéÿ åhòèéàú äóéóëàíäà ñèãíàëëàrûí göúö àròûrûëûr.

Ãàrûøãà òîïëóìëàrûíûí áó äÿrÿúÿäÿ ñèñòåìëè îëìàñû èíñàíëàr

ö÷öí ÷îõ èárÿòàìèç ¤ríÿêäèr. ®çö äÿ åëÿ hÿr ìÿíàäà. Ñàäÿúÿ

¤ç ìÿíôÿÿòëÿrèíè äöøöíÿí âÿ áóíóí óüróíäà áàøãàëàrûíûí

hàãëàrûíû ràhàòúà òàïäàëàéàí èíñàíëàräàí èáàrÿò úÿìèééÿòëÿrÿ

áàõàíäà, ãàrûøãàëàrûí ñîí äÿrÿúÿ ôÿäàêàr éàøàìëàrû äàhà

“ÿõëàãëû”ëûr. Áàøãà éàíäàí, òÿêìöë÷öëÿrèí íÿçÿrèééÿñèëÿ

ãàrûøãàëàrûí áó úör äàâràíûøëàrûíû èçàh åòìÿê òÿáèè êè, ìöìêöí

äåéèë. xöíêè òÿêàìöë òÿëèìè òÿáèÿòäÿêè òÿê ãàíóíóí éàøàì

ìöúàäèëÿñè âÿ ÷àrïûøìà îëäóüóíó èääèà åäèr. Ùàëáóêè,

ãàrûøãàëàrûí (âÿ áàøãà õåéëè håéâàí í¤âëÿrèíèí) äàâràíûøû áóíó

éàëàíëàéàràã, ôÿäàêàrëûã går÷ÿéèíè g¤ç ¤íöíÿ ñÿrèr.

“Àíòåííà äèëè”

Êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè èíòèçàìûí ñàõëàíìàñû çàìàíû

ãàrûøãàëàrûí “àíòåííà”ëàrûéëà áèr-áèrëÿrèíÿ òîõóíàràã àíëàøìàëàrû

îíëàrûí àràñûíäà ñ¤çöí hÿãèãè ìÿíàñûíäà áèr “àíòåííà äèëè”íèí

ì¤âúóäëóüóíó g¤ñòÿrèr. Ãàrûøãàëàr òîõóíìà éîëóéëà âårèëÿí

àíòåííà ñèãíàëëàrûíäàí éåìÿê çàìàíûí gÿëäèéèíè, äÿâÿòè, éóâà

éîëäàøûíû òàíûäûüûíû âÿ ñ. áèëäèrìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèrëÿr.

Ìÿñÿëÿí, Àôrèêàäà éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âöíöí èø÷èëÿrè

ãàrøûëàøàrêÿí àíòåííàëàrûíû áèr-áèrèíÿ ñöròörëÿr. Áó

“àíòåííàëàøìà” éàëíûç ñàëàì âÿ éóâàéà äÿâÿò ìÿíàëàrûíû

äàøûéûr. Áó äÿâÿò í¤âö áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ (ìÿñÿëÿí,

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

32

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Íyroronera) ÷îõ ãàáàrûã íÿçÿrÿ ÷àrïûr. Îíëàräà èêè èø÷è öç-öçÿ

gÿëÿíäÿ äÿâÿò åäÿí ãàrûøãà áàøûíû 90 äÿrÿúÿ éàíà ÿéÿrÿê,

àíòåííàñûéëà éîëäàøûíûí ãàôàñûíûí àëòûíà âÿ öñòöíÿ òîõóíór.

Äÿâÿòè àëàí ãàrûøãà äà îõøàr øÿêèëäÿ úàâàá âårèr.14

Ãàrûøãàëàr àíòåííàëàrûéëà éóâà éîëäàøëàrûíûí âöúóäëàrûíà

òîõóíäóãëàrû çàìàí ìÿãñÿä îíëàrà áèëgè âårìÿê äåéèë, ÿêñèíÿ,

î áèrèíèí èôràç åòäèéè êèìéÿâè ìàääÿëÿrè äóéàràã, áèëgè àëìàãäûr.

®çö äÿ ãàrûøãàëàr ÿëäÿ åòäèêëÿrè èíôîrìàñèéàëàrû éóâà

éîëäàøëàrûíà äà ¤òörörëÿr.

Òîõóíìà éîëóéëà öíñèééÿòÿ àèä ÿí g¤çÿë ¤ríÿê ãàrûøãàíûí

áèr òîõóíóøëà ãórøàüûíäà ñàõëàäûüû éåìè ÷ûõàrûá, äègÿr áèr

ãàrûøãàíû áÿñëÿìÿñèäèr. Áóíóíëà áàüëû àïàrûëàí ìàràãû áèr

òÿúröáÿäÿ àràøäûrìà÷ûëàr Myrmica âÿ Formica úèíñèíäÿí îëàí

èø÷è ãàrûøãàëàrûí âöúóäëàrûíûí ÷åøèäëè hèññÿëÿrèíÿ èíñàí òöêöéëÿ

òîõóíàràã, îíëàrûí ìàéå ãèäàëàrûíû àüûçëàrûíäàí ÷ûõàrìàüà

÷àëûøûáëàr âÿ áóíó áàúàrûáëàr. ßí hÿññàñ ãàrûøãà èñÿ éåìÿéèíè

éåíèúÿ áèòèrìèø âÿ éåäèêëÿrèíè ïàéëàøìàã ö÷öí éóâà éîëäàøëàrûíû

àràéàí ãàrûøãà îëìàøäó.

Àràøäûrìà÷ûëàr îíó äà êÿøô åäèáëÿr êè, áÿçè á¤úÿê, hÿøàràò

âÿ ïàràçèòëÿr äÿ áó òàêòèêàäàí õÿáÿräàräûrëàr âÿ hÿìèí éîëëà

ãàrûøãàëàrûí éåìÿéèíÿ øÿrèê ÷ûõàràã, áÿñëÿíèrëÿr. Ìÿñÿëÿí, áèr

á¤úÿê ãàrûøãàíûí äèããÿòèíè ÷ÿêìÿê ö÷öí ñàäÿúÿ àíòåííàñû âÿ

éà ¤í àéàüûéëà ãàrûøãàíûí âöúóäóíà õÿôèôúÿ òîõóíór, áóíóí

àräûíúà ãàrûøãà ãàrøûñûíäàêûíûí òàìàì áàøãà áèr úàíëû îëìàñûíà

áàõìàéàràã, ãàríûíäàêû éåìÿéè îíóíëà ïàéëàøûr.15

Ñàäÿúÿ ãûñà áèr àíòåííà òîõóíìàñûéëà ãàrøûñûíäàêûíûí íÿ

èñòÿäèéèíè àíëàéà áèëìÿëÿrè ãàrûøãàëàrûí ¤ç àràëàrûíäà ìöÿééÿí

éîëëàrëà “äàíûøäûãëàrûíäàí” õÿáÿr âårèr. Ãàrûøãàëàrûí èøëÿòäèéè

áó “àíòåííà äèëè”íèí áöòöí ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí íåúÿ ¤érÿíèëäèéè

èñÿ äöøöíöëÿñè ìÿñÿëÿäèr. Îíëàr áóíóíëà áàüëû õöñóñè òÿëèììè

êå÷èáëÿr? ßgÿr áåëÿ áèr òÿëèìèí îëìàñûíû ãÿáóë åäèrèêñÿ, îíäà

ãàrûøãàëàrà äîüóøäàí áó òÿëèìè âårÿí öñòöí áèr Göú Ñàhèáèíèí

âàrëûüûíû äà ãÿáóë åòìÿëèéèê. Òÿáèè êè, hÿìèí “Öñòöí Göú

Ñàhèáè” ãàrûøãàëàräàí îëìàäûüûíà g¤rÿ, îíëàrà áèr-áèrëÿrèëÿ

õÿáÿrëÿøÿ áèëìÿëÿrè ö÷öí áèr äèëè òÿëãèí åäÿí äÿ Àëëàhäûr.

Ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèëÿ ïàéëàøìàëàrû èñÿ òÿêàìöë

íÿçÿrèééÿñèëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿéÿí áèr äàâràíûøäûr. “Á¤éöê áàëûã

êè÷èê áàëûüû óäàr” ôîrìóëóíó Éår öçöíäÿêè éàøàìûí ãàéäàñû

êèìè g¤rÿí áÿçè òÿêàìöë÷öëÿr ãàrûøãàëàrûí g¤ñòÿräèéè ôÿäàêàrëûã

ãàrøûñûíäà ôèêèrëÿrèíè gårè g¤òörìÿê çîróíäà ãàëûrëàr. Ãàrûøãà

33

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

34

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

êîëîíèéàñûíäà á¤éöê ãàrûøãà êè÷èéè éåéÿrÿê èíêèøàô åòìÿê

ÿâÿçèíÿ, ¤ç ãèäàñûéëà îíó äà áÿñëÿéÿrÿê, göúëÿíìÿñèíÿ ñÿé

g¤ñòÿrèr. Áöòöí ãàrûøãàëàr ¤çëÿrèíÿ âårèëÿí éåìÿêëÿ - éÿíè “Róçè”

èëÿ,- ràçû îëàràã, îíó êîëîíèéàäàêû áàøãà éîëäàøëàrûéëà äà

ïàéëàøûrëàr.

Áöòöí äåéèëÿíëÿräÿí ÷ûõàí íÿòèúÿ áóäór êè, ãàrûøãàëàr

ñàäÿúÿ, îíëàrû éàràäàíà áîéóí ÿéÿrÿê, Îíóí âåräèéè èëhàìëà

(òÿëãèíëÿ) éàøàéàí úàíëûëàräûr. Äîëàéûñûéëà, îíëàrû òàìàìèëÿ

øöórñóç áèr îrãàíèçì ñàéìàã îëìàç, ÷öíêè Éàràäàíûí èràäÿñèíè

ÿêñ åòäèrÿí áèr øöórà ñàhèáäèrëÿr. Åëÿ Àëëàh äà Ãóràíäà áó èëgèíú

går÷ÿêëèéÿ äèããÿò ÷ÿêÿrÿê, áèçÿ áöòöí úàíëûëàrûí ÿñëèíäÿ áèr

“öììÿò” îëäóãëàrûíû, éÿíè Èëàhè äöçÿíÿ âÿ âÿhéÿ óéüóí

éàøàäûãëàrûíû õÿáÿr âårèr:

“Éåräÿ gÿçÿí åëÿ áèr håéâàí, g¤éäÿ èêè ãàíàäûéëà ó÷àí

åëÿ áèr ãóø éîõäór êè, ñèçèí êèìè öììÿòëÿr îëìàñûí. Áèç

êèòàáäà [Ãóràíäà] hå÷ áèr øåéè íÿçÿräÿí ãà÷ûrìàäûã.

Ñîírà îíëàr [áöòöí úàíëûëàr] Rÿááèíèí höçóróíà úÿì

åäèëÿúÿêëÿr” («ßíàì» ñórÿñè, / 38).

Òîõóíìà

éîëóéëà áèr-

áèrëÿrèëÿ

öíñèééÿò

ãóràí

ãàrûøãàëàr.

Ñÿñëÿ öíñèééÿò

Ñÿñëÿ öíñèééÿò äÿ ãàrûøãàëàrûí ÷îõ èøëÿòäèéè áèr âàñèòÿäèr.

Ãàrûøãàëàrûí ÷ûõàräûüû èêè úör ñÿñ áÿëèrëÿíèá: áèrè áÿäÿíèíè hàíñûñà

áèr ìàíåÿéÿ âÿ éà éårÿ ÷ûrïàràã ÷ûõàrûëàí “âóróø ñÿñëÿrè”, äègÿrè

èñÿ áÿäÿíèí áÿçè îrãàíëàrûíû áèr-áèrèíÿ ñöròÿrÿê ÷ûõàëûràí

“ñöròöíìÿ ñÿñëÿrè”äèr.16

Âöúóäó hàràñà ÷ûrïìàãëà ÷ûõàrûëàí ñÿñ ñèãíàëëàrûíäàí àäÿòÿí

àüàú éóâàëàräà éàøàéàí êîëîíèéàëàräà èñòèôàäÿ îëóíór. Ìÿñÿëÿí,

“äöëgÿr” ãàrûøãàëàr “òÿáèë” ÷àëàràã, õÿáÿrëÿøèrëÿr. Îíëàr éóâàéà

ãàrøû hÿr úör òÿhëöêÿäÿí “òÿáèë” ÷àëìàãëà õÿáÿr âårèrëÿr. Áó

“òÿhëöêÿ” îíëàrûí äóéäóãëàrû òÿøâèøëè ñÿñ, òîõóíìà âÿ éà ãÿôèë

hàâà àõûíû äà îëà áèëÿr. “Òÿáèë” ÷àëàí ãàrûøãà ÷ÿíÿñè âÿ ãàríûéëà

âöúóäóíó èrÿëè-gårè éåëëÿéÿrÿê, éårÿ âórór. Áó éîëëàr éàràíàí

ñèãíàëëàr èíúÿ îäóíúàãëà ÷îõ óçàãëàrà éàéûëà áèëèr.17

Àârîïàäà éàøàéàí “äöëgÿr” ãàrûøãàëàr èñÿ ÷ÿíÿëÿrè âÿ

ãàrûíëàrûéëà òàõòà îòàãëàrà âÿ äÿhëèçëÿrÿ âóràràrã, 20 ñì., hÿòòà

äàhà óçàãäà îëàí éîëäàøëàrûíà òèòrÿéèøëÿ ìåñàæ éîëëàéà áèëèrëÿr.

Íÿçÿr àëûí êè, ãàrûøãà ö÷öí 20 ñì. èíñàí ö÷öí 60-70 ìåòrëÿ

èôàäÿ åäèëÿ áèëÿúÿê áèr óçàãëûãäûr.

Ãàrûøãàëàr hàâàéëà éàéûëàí òèòrÿéèøëÿrÿ ãàrøû hàràäàñà êàr

êèìèäèrëÿr. Ôÿãÿò, áÿrê úèñèìëÿrëÿ éàéûëàí ñÿñëÿrè ÷îõ g¤çÿë

äóéórëàr. Áó ñÿñ îíëàr ö÷öí òÿñèrëè hÿéÿúàí ñèãíàëëàrûäûr. Îíó

åøèäÿíäÿ ñörÿòëÿrèíè àròûrûr, òèòrÿéèøèí gÿëäèéè éårÿ òÿrÿô hÿrÿêÿò

åäèr âÿ ÿòràôäà g¤räöêëÿrè áöòöí úàíëûëàrà höúóì ÷ÿêèrëÿr.

Êîëîíèéà öçâëÿrèíäÿí hå÷ áèrèíèí áó ñèãíàëëàrû úàâàáñûç

áóràõìàìàñû ãàrûøãà òîïëóëóüóíóí áàúàrûãëû òÿøêèëàòëàíìà

ãàáèëèééÿòèíèí áèr g¤ñòÿrèúèñèäèr. Åòèràô åòìÿê ëàçûìäûr êè,

èíñàíëàrûí hÿòòà ÷îõ êè÷èê áèr ãróïóíóí áåëÿ hàíñûñà hÿéÿúàí

ñèãíàëûíà ïràêòèê îëàràã èñòèñíàñûç, íèçàìëû øÿêèëäÿ, ãàrûøûãëûã

ñàëìàäàí råàêñèéà âårìÿñè îäóãúà ÷ÿòèíäèr. Ãàrûøãàëàr èñÿ

¤çëÿrèíÿ ÿìr åäèëÿí èøè âàõò èòèrìÿäÿí éårèíÿ éåòèrèr, ¤çö äÿ áó

çàìàí êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè èíòèçàìû hå÷ áèrúÿ àíëûüà äà

ïîçìórëàr.

Ñöròöíìÿ ñÿñè ÷ûõàrìà èñÿ “òÿáèë” ÷àëìàüà íèñáÿòÿí, äàhà

ìörÿêÿá ñèñòåìäèr. Áó çàìàí, äåäèéèìèç êèìè, ãàrûøãà ñÿñ

÷ûõàrìàã ö÷öí âöúóäóíóí áÿçè hèññÿëÿrèíè áèr-áèrèíÿ ñöròör. Áó

ïrîñåñ àäÿòÿí g¤âäÿíèí àrõà òÿrÿôèíäÿ éårëÿøÿí îrãàíëàräà áàø

âårèr. Áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíèí ÷ûõàräûüû áó ñÿñëÿrè hÿòòà èíñàí

35

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ãóëàüû äà åøèäÿ áèëèr.

Ìöõòÿëèô í¤âëÿräÿ ñÿñëÿ öíñèééÿòèí 3 ÿñàñ ôóíêñèéàñû

àøêàrëàíûá:

1. Éàrïàã êÿñÿí ãàrûøãàëàräà ñÿñëÿ öíñèééÿò áèr í¤â éåràëòû

hÿéÿúàí ñèñòåìè êèìè èøëÿéèr. ßêñÿr hàëëàräà ãàrûøãàëàrûí hàíñûñà

á¤ëöìö éóâàíûí îéóãëàrûíäàí áèrèíäÿ g¤ìöëöá ãàëàíäà áóíäàí

èñòèôàäÿ åäèëèr. Áåëÿ êè, èø÷èëÿr ñÿñ ñèãíàëëàrûíà úàâàá îëàràã,

õèëàñåòìÿ ÿìÿëèééàòûíà áàøëàéûá, îéóüó ãàçàràã, éîëäàøëàrûíû

ãóròàrûrëàr.

2. Áÿçè í¤âëÿr êràëè÷àëàrûí úöòëÿøìÿñè çàìàíû áó ñÿñè

÷ûõàrûr. Gÿíú êràëè÷àëàr òîrïàãäà âÿ éà áèòêèëÿrèí öçÿrèíäÿ

úöòëÿøìÿê ö÷öí òîïëàíûá, éåòÿrèíúÿ ñïårìà ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîírà

“ñöròöíìÿ ñÿñè” ÷ûõàràràã, årêÿê ãàrûøãà ñöröëÿrèíè ¤çëÿrèíÿ

éàõûíëàøìàñûíûí ãàrøûñûíû àëûrëàr.

3. Áÿçè í¤âëÿräÿ èñÿ hÿìèí ñÿñ éåìÿê âÿ éà éåíè éóâà

òàïìàã ö÷öí êîëîíèéà öçâëÿrèíè áèr éårÿ òîïëàìàã ìÿãñÿäèëÿ

èôràç åäèëÿí ôårîìåíèí òÿñèrèíè àròûrìàãäàí ¤òrö ÷ûõàrûëûr.18 Îëór

êè, ãàrûøãàëàr îâ òàïàíäà îíó ìöhàñèrÿéÿ àëìàã ìÿãñÿäèëÿ

äègÿr ãàrûøãàëàrû ÷àüûrìàã ö÷öí äÿ hÿìèí ñÿñäÿí éàràrëàíûrëàr.

Áóíóí ñàéÿñèíäÿ èø÷èëÿrèí áèr àràéà òîïëàíàràã îâó ÿëÿ

êå÷èrìÿñè 1-2 äÿãèãÿéÿ går÷ÿêëÿøèr. Áó ¤çÿëëèêëÿrè ãàrûøãà

í¤âëÿrè ö÷öí á¤éöê öñòöíëöêäör.

Gören g¤çëÿr ö÷öí...

Ìöõòÿëèô öíñèééÿò ìåòîäëàrû îëàí ãàrûøãàëàrû áèr íå÷ÿ õàrèúè

äèë áèëÿí èíñàíàëàrà áÿíçÿòìÿê îëàr. Îíëàr ïrîáëåìëÿrèíè âÿ

äåìÿê èñòÿäèêëÿrèíè ìöõòÿëèô äèëëÿräÿ èçàh åòìÿêëÿ äàhà àñàí

ÿëàãÿëÿr ãórà, hÿéàòëàrûíû äàhà ràhàò êå÷èrÿ áèëèrëÿr. Ãàrûøãàëàr

äà hÿì÷èíèí éàøàìëàrû áîéóíúà hå÷ áèr ãàrûøûãëûüà ÿñàñ

âårìÿäÿí éöçìèíëÿrëÿ, áÿçÿí hÿòòà ìèëéîíëàrëà ÿhàëèñè îëàí

êîëîíèéàëàrûíà õèäìÿò åäèrëÿr. Ùàëáóêè, áórà ãÿäÿr èçàh

åòäèéèìèç öíñèééÿò ñèñòåìè äöíéàäàêû ì¤úöçÿëÿräÿí ñàäÿúÿ

áèrèäèr. Èñòÿr èíñàíëàrû, èñòÿrñÿ äÿ áàøãà áöòöí úàíëûëàrû (òÿê-

höúåérÿëèëÿräÿí ÷îõhöúåérÿëèëÿrÿ ãÿäÿr) èíúÿëÿéÿíäÿ áÿëëè îëór

êè, îíëàrûí éàøàìûíäà ìèíëÿrëÿ ÷åøèäëè ì¤úöçÿ ñàéûëà áèëÿúÿê

¤çÿëëèêëÿr âàr. ßòràôûíäàêû áöòöí áó ì¤úöçÿëÿrèí ôÿrãèíÿ âàrà

áèëÿí áèr g¤ç âÿ äóéàí ãÿëá ö÷öí áöòöí úàíëûëàrûí òÿê ñàhèáè âÿ

hàêèìè îëàí Àëëàhûí ñîíñóç göúöíö, åëìèíè òÿãäèr åòìÿêäÿí

¤òrö ñàäÿúÿ, ìèëëèìåòrëèê áèr ãàrûøãàíûí ìöêÿììÿë öíñèééÿò

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

36

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ñèñòåìèíÿ áàõìàã äà éåòèrëèäèr. Àëëàh Ãóràíäà áó ãàáèëèééÿòÿ

ñàhèá îëìàéàí âÿ Îíóí göúöíö òÿãäèr åòìÿéÿí èíñàíëàräàí

áåëÿ áÿhñ åäèr:

“Ìÿgÿr îíëàr [ïåéüÿìáÿëÿrè éàëàí÷û håñàá åäÿí êàôèrëÿr]

éår öçöíäÿ gÿçèá äîëàøìûrëàrìû êè, äöøöíÿí ãÿëáëÿrè

[áÿñèrÿò g¤çëÿrè], åøèäÿí ãóëàãëàrû îëñóí? Ùÿãèãÿòÿí,

g¤çëÿr êîr îëìàç, ëàêèí ñèíÿ-ëÿräÿêè örÿêëÿr [ãÿëá g¤çö]

êîr îëàr” («Ùÿúú» ñórÿñè, / 46).

37

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÃÀRÛØÃÀ Í®ÂËßRÈ

Ãàrûøãàëàr áèr-áèrëÿrèíÿ íÿ ãÿäÿr áÿíçÿñÿëÿr äÿ, éàøàéûøëàrû

âÿ ôèçèêè ¤çÿëëèêëÿrè áàõûìûíäàí ìöõòÿëèô í¤âëÿrÿ

àérûëûrëàr. Îíëàrûí òÿõìèíÿí 8000-ÿ éàõûí í¤âö âàr. Ùÿr í¤âöí

äÿ ¤çöíÿõàñ, håéràíåäèúè úÿhÿòëÿrè ì¤âúóääór. Èíäè î í¤âëÿrèí

áèr ãèñìèíè, îíëàrûí håéràíåäèúè éàøàì òÿrçëÿrèíè èíúÿëÿéÿê.

1. Éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàr.

Äègÿr àäû “àòòà” îëàí éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàrûí ÿñàñ ¤çÿëëèéè

êÿñäèêëÿrè éàrïàãëàrû áàøëàrû öçÿrèíÿ ãàëäûràràã, éóâàëàrûíà

àïàrìàëàrûäûr. Áó çàìàí ãàrûøãàëàr ÷îõ ãöââÿòëè ÷ÿíÿëÿrèëÿ

òóòäóãëàrû âÿ ¤çëÿrèíäÿí ãàò-ãàò á¤éöê îëàí éàrïàüûí àëòûíäà

g¤röíìÿç îëórëàr. Áóíà g¤rÿ äÿ, göí áîéóíúà ÷àëûøàí èø÷è

ãàrûøãàëàrûí éóâàéà ä¤íöøëÿrè ÷îõ ìàràãëû ìÿíçÿrÿ éàràäûr.

Áó ìÿíçÿrÿíè g¤rÿíäÿ àäàìà åëÿ gÿëèr êè, ìåøÿäÿêè éàrïàãëàr

ñàíêè úàíëàíàràã, àéàã à÷ûáëàr. Éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàr éàüûø

çàìàíû éårÿ ò¤êöëÿí éàrïàãëàrûí òÿõìèíÿí 15 ôàèçèíè éóâàëàrûíà

äàøûéà áèëèrëÿr.19 Ùÿìèí éàrïàãëàrû äàøûìàëàrûíûí ñÿáÿáèñÿ,

ÿëáÿòòÿ êè, göíÿøäÿí ãîróíìàã äåéèë. Ãàrûøãàëàr êÿñäèêëÿrè áó

éàrïàã ïàr÷àëàrûíäàí hå÷ ãèäà êèìè äÿ èñòèôàäÿ åòìèrëÿr. Éàõøû,

áÿñ áó ãÿäÿr éàrïàã îíëàrûí íÿéèíÿ gÿrÿêäèr?

Áèîëîãëàr ÷îõ håérÿòëÿ àøêàrëàéûáëàr êè, “àòòà”ëàr áó

éàrïàãëàräàí ìàíòàr (ñ¤háÿò õöñóñè áèr g¤áÿëÿê í¤âöíäÿí gåäèr

- òÿrú. ãåéäè) èñòåhñàëûíäà èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Ãàrûøãàëàr éàrïàã

éåéÿ áèëìèrëÿr, ÷öíêè âöúóäëàrûíäà áèòêèëÿrèí òÿrêèáèíäÿêè

ñåëëöëîçàíû hÿçì åäÿúÿê åíçèìëÿr éîõäór. Èø÷è ãàrûøãàëàr hÿìèí

éàrïàã ïàr÷àëàrûíû ÷åéíÿéèá ÿçÿrÿê áèr éûüûí hàëûíà gÿòèrèr âÿ

éóâàíûí éåràëòû îòàãëàrûíäà ñàõëàéûrëàr. Áó îòàãëàräà èñÿ

éàrïàãëàrûí öçÿrèíäÿ ìàíòàr éåòèøäèrèrëÿr. Áó éîëëà á¤éöéÿí

ìàíòàrëàrûí òóìórúóãëàrûíäàí ¤çëÿrè ö÷öí gÿrÿêëè îëàí çöëàëëàrû

ÿëäÿ åäèrëÿr.20

Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, àòòàëàr éóâàäàí àérûëàíäà éåòèøäèräèêëÿrè

“ìàíòàr áàü÷à”ñû äàüûëà âÿ éà çÿrÿrëè ìàíòàrëàrà éåíèëÿ áèëÿr.

Áÿñ “áàü÷à”ëàrûíû àíúàí “ÿêèí”äÿí ãàáàã òÿìèçëÿéÿí àòòàëàr

çÿrÿrëè ìàíòàrëàräàí íåúÿ ãîróíórëàr? Áóíóí ñèrrè éàrïàãëàrû

38

÷åéíÿéÿrêÿí áóràõäûãëàrû òöïörúÿêäÿ gèçëÿíèá. Ùÿìèí

òöïörúÿêäÿ àrçóîëóíìàç ìàíòàrëàrûí ÿìÿëÿ gÿëìÿñèíè

ÿígÿëëÿéÿí, “ÿêèëÿí” ìàíòàrûí èñÿ ÿêñèíÿ, òåç éåòèøìÿñèíè òÿìèí

åäÿí ìàääÿëÿr âàr.21

Èíäè áóíó äöøöíìÿê gÿrÿêäèr: Ãàrûøãàëàr ìàíòàr

éåòèøäèrìÿéè hàràäàí ¤érÿíÿ áèëÿräè? Îëà áèëÿrìè êè, göíëÿrèí

áèrèíäÿ hàíñûñà ãàrûøãà òÿñàäöôÿí àüçûíà éàrïàã àëàràã ÷åéíÿéèá,

ñîírà éåíÿ òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ gÿëÿí hîrràíû òàìàìèëÿ óéüóí éår

îëàí ãóró éàrïàãëàrûí öçÿrèíÿ ò¤êöá, àräûíúà èñÿ áàøãà áèr

òÿñàäöô öçöíäÿí äègÿr ãàrûøãàëàr áórà ìàíòàr ïàr÷àëàrû gÿòèrèá

ÿêèá, ñîíäà äà áóràäà ¤çëÿrè ö÷öí ãèäà éåòèøäèrÿ áèëÿúÿêëÿrèíè

áàøà äöøÿí àòòàëàr áàü÷àíû òÿìèçëÿéèá, ìÿhñóëó éûüìàüà

áàøëàéûáëàr?.. Äàhà ñîírà äà áöòöí áóíëàrû êîëîíèéàíûí áöòöí

öçâëÿrèíÿ ¤érÿäèáëÿr?.. Áåëÿ äöøöíìÿê íÿ äÿrÿúÿäÿ àüëàáà-

òàíäûr? Öñòÿëèê, éåéÿ áèëìÿäèêëÿrè hàëäà, îãÿäÿr éàrïàüû

éóâàëàrûíà äàøûìàã çÿhìÿòèíÿ íèéÿ ãàòëàøûáëàr?22

Áàøãà òÿrÿôäÿí, ãàrûøãàëàr ìàíòàrûí éåòèøìÿñèíè òÿìèí

åòìÿê ö÷öí éàrïàãëàrû ÷åéíÿéÿrêÿí îíëàrà ãàòäûãëàrû òöïörúÿéè

íåúÿ “òÿøêèë åäÿ” áèëÿrëÿr? Áó òöïörúÿéèí òÿrêèáèíÿ gÿrÿêëè

ìàíòàrûí éåòèøìÿñèíÿ éàräûì åäÿí, çÿrÿrëè ìàíòàrëàrû èñÿ

ÿígÿëëÿéÿí ìàääÿëÿrè íåúÿ ãàòà áèëÿrëÿr? Áöòöí áóíëàrû hÿéàòà

êå÷èrìÿê ö÷öí äÿrèí êèìéÿâè áèëèêëÿr ëàçûì äåéèëìè? Ùÿòòà áó

êèìéÿâè áèëèéÿ ñàhèá îëñàëàr áåëÿ (hÿr÷ÿíä, hå÷ ñ¤çñöç êè, áó

39

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Éàrïàã êÿñèúè ãàrûøãàëàrëà ìàíòàrëàr àràñûíäàêû îròàã éàøàì

ñàéÿñèíäÿ ãàrûøãàëàr ãèäàëàrûíäà åhòèéàú äóéäóãëàrû çöëàëû

éàrïàãëàr öçÿrèíäÿ éåòèøäèräèêëÿrè ìàíòàr òóìórúóãëàrûíäàí

àëûrëàr. Øÿêèëäÿ ãàrûøãàëàrûí éåòèøäèräèêëÿrè áèr ìàíòàr áàü÷àñû

g¤röíör..

äà ìöìêöíñöçäör) hÿìèí áèëèéè råàëëàøäàrìàã ö÷öí

òöïörúÿêëÿrèíÿ àíòèáèîòèê ¤çÿëëèéèíè íåúÿ âårÿ áèëÿrëÿr?

Ãàrûøãàëàrûí áåëÿ ì¤úöçÿëè áèr îëàéû íåúÿ går÷ÿêëÿøäèrÿ áèëäèéèíè

äöøöíÿíäÿ èíñàíûí ãàrøûñûíà éóõàrûäàêûëàrà áÿíçÿr éöçëÿrëÿ

äîëàøûã âÿ éîróúó ñóàëëàr ÷ûõàúàã. Âÿ áó ñóàëëàrûí äà hàìûñû

úàâàáñûçäûr.

Àììà òÿê áèr úàâàá âàr êè, áöòöí ñóàëëàrûí èçàhûíû âårèr:

ãàrûøãàëàr g¤räöêëÿrè èøè áàúàrà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ ãóróëóá,

ïrîãràìëàøäûrûëûáëàr. G¤çëÿ g¤röíÿíëÿr áåëÿ áèr íÿòèúÿ ÷ûõàrìàã

ö÷öí éåòÿrëèäèr êè, ãàrûøãàëàr “ÿêèí÷èëèéè” áèëÿrÿê äöíéàéà

gÿëèáëÿr, äàhà äîüróñó, gÿòèrèëèáëÿr. Áó ãÿäÿr ìörÿêêÿá

äàâràíûøëàr çàìàíëà ¤ç-¤çöíÿ ¤érÿíèëÿ áèëìÿç. xöíêè

äåäèêëÿrèìèç ÿhàòÿëè áèr áèëèéèí âÿ èòè àüëûí ÿñÿrèäèr. Äîëàéûñûéëà,

òÿêàìöë òÿëèìèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿrèí çàìàí êå÷äèêúÿ ôàéäàëû

äàâràøûíëàrûí ñå÷èëèá ãàëìàñû, gÿrÿêëè îrãàíëàrûí ìóòàñèéà éîëóéëà

èíêèøàô åòìÿñè hàãäà èääèàëàrû òàìàìèëÿ ìÿíòèãñèç g¤röíör. Áöòöí

áó áèëgèëÿrè éàràíäûãëàrû èëê göíäÿí ãàrûøãàëàrà âårÿí, îíëàrû

håérÿòâårèúè ¤çÿëëèêäÿ éàràäàí øöáhÿñèç êè, “Ñàíè” (ñÿíÿò÷è) îëàí

Àëëàhäûr. Àòòà ãàrûøãàëàrûíûí éóõàrûäà àíëàòäûüûìûç õöñóñèééÿòëÿrè

ãàrøûìûçà áó êèòàá áîéóíúà òåç-òåç ràñòëàøàúàüûìûç áèr òàáëî

÷ûõàrìàãäàäûr. Äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòèíäÿí ìÿhróì îëàí áó

úàíëûëàr äöøöíÿí èíñàíûí áåëÿ ÷ÿòèíëèêëÿ áàúàràúàüû èøè g¤rìÿêëÿ

ìöähèø áèr àüûë g¤ñòÿrèñè ñÿrgèëÿéèrëÿr. Áÿñ áó òàáëîäàí íÿ ÷ûõûr?

Úàâàá áÿñèò âÿ òÿêäèr: ìàäàì êè, áó håéâàíûí går÷ÿêäÿ

áàúàräûüû áèr èøè g¤rìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿê äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòè

éîõäór, äåìÿê, áèç ÿñëèíäÿ áèr áàøãàñûíûí àüëûíûí g¤ñòÿrèñèíè

ñåér åäèrèê. Ãàrûøãàíû âàr åäÿí Éàràäàí ¤ç âàrëûüûíû âÿ

éàràòìàüûíäàêû öñòöíëöéö g¤ñòÿrìÿê ö÷öí áó håéâàíà îíóí

ãàáèëèééÿòèíÿ g¤rÿ îëìàéàí èøëÿr g¤räörìÿêäÿäèr. Ãàrûøãà

éàràäûúûñûíûí èëhàìûéëà (òÿãëèäèëÿ) hÿrÿêÿò åòìÿêäÿäèr,

äîëàéûñûéëà, ñÿrgèëÿäèéè àüûë äà, ÿñëèíäÿ îíó éàràäàíûí àüëûäûr.

ßñëèíäÿ, áöòöí håéâàíëàr àëÿìèíäÿ äóróì áåëÿäèr:

ãàrøûìûçäà ìöñòÿãèë áèr àüûëà âÿ ìöhàêèìÿ éöröòìÿê

ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá îëìàäûãëàrû hàëäà, ÷îõ öñòöí àüûë íöìàéèø

åòäèrÿí âàrëûãëàr äàéàíûáëàr. Ãàrûøãà äà îíëàrûí ÿí òÿÿúúöáëö-

ëÿrèíäÿí áèrèäèr. Âÿ î äà, äègÿr håéâàíëàr êèìè, ¤çöíÿ âårèëÿí

ïrîãràìà (òÿëãèíÿ) óéüóí hÿrÿêÿò åäèr. Ãàrûøãàëàr äà áöòöí

âàrëûãëàr êèìè Àëëàhà áîéóí ÿéèáëÿr.

Gÿëèí, ãàrûøãàëàrûí öñòöí ãàáèëèééÿòëÿrèíè èíúÿëÿìÿéÿ äàâàì

åäÿê.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

40

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Àòòàëàrûí ìàràãëû ìöäàôèÿ òÿäáèrëÿrè

Éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàr êîëîíèéàñûíûí îròà áîéëó èø÷èëÿrè

áöòöí göíëÿrèíè éàrïàã äàøûìàãëà êå÷èrèrëÿr. Áó äàøûíìà

ÿñíàñûíäà ¤çëÿrèíè ãîróìàëàrû ÷ÿòèíëÿøèr, ÷öíêè ÿñàñ “ñèëàh”ëàrû

îëàí ÷ÿíÿëÿrèëÿ éàrïàüû òóòórëàr. Áÿñ ¤çëÿrèíè ãîróéà áèëìÿäèêëÿrè

hàëäà îíëàrû êèì ãîróìàëûäûr?

Éàrïàã äàøûéàí èø÷è ãàrûøãàëàrûí äàèì éàíëàrûíäà êè÷èê

áîéëó ãàrûøãàëàrëà gÿçäèêëÿrè ìöøàhèäÿ îëóíóá. ßââÿëúÿ áóíóí

òÿñàäöô îëäóüó çÿíí åäèëìèøäè, àììà ñîírà àëèìëÿr g¤räöêëÿrèíèí

ñÿáÿáèíè àràøäûrìàüà áàøëàäûëàr. Óçóí èíúÿëÿìÿëÿräÿí ñîírà

áÿëëè îëäó êè, îròàäà øàøûräûúû áèr èøáèrëèéè âàr. Éàrïàã äàøûéàí

îròà áîéëó ãàrûøãàëàr îíëàrà äöøìÿí îëàí áèr ìèë÷ÿê í¤âöíÿ

ãàrøû ìàràãëû ìöäàôèÿ òÿäáèrèíÿ ÿë àòûrëàr. Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè,

äöøìÿí ìèë÷ÿê éóìóròà ãîéìàã ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ ãÿrèáÿ éår

ñå÷èá - hÿr ãàrûøãàíûí áàø ãèñìèíÿ áèr äÿíÿ éóìóròà ãîéór.

Çàìàí êå÷äèêúÿ ãàrûøãàíûí áàøûíäàêû éóìóròàäàí ÷ûõûá, èíêèøàô

åäÿí áàëà ìèë÷ÿê îíóí áåéíèíÿ ãÿäÿr èrÿëèëÿéÿrÿê, håéâàíûí

¤ëöìöíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà g¤rÿ äÿ, éàíëàrûíäà éàräûì÷ûëàrû

îëìàñà, èø÷è ãàrûøãàëàr hÿr àí höúóìà hàçûr îëàí ìèë÷ÿêëÿrèí

ãàrøûñûíäà ìöäàôèÿñèç ãàëàrëàr. Àäè hàëëàräà öçÿrëÿrèíÿ ãîíìàã

èñòÿéÿí ìèë÷ÿêëÿrè ìàããàøà áÿíçÿéÿí ÷ÿíÿëÿrèëÿ äÿrhàë

óçàãëàøäûrìàüû áàúàràí èø÷è ãàrûøãàëàr éàrïàã äàøûéàrêÿí áíó

åäÿ áèëìèrëÿr. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ, îíëàrû ìöäàôèÿ åäÿúÿê áèr áàøãà

41

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Öñòäÿêè rÿñìäÿ

ãàrûøãàëàrûí áèr

àüàúûí ê¤êëÿrè

àràñûíäà ãóräóãëàrû

éåràëòû øÿhÿr

g¤röíör. Çàìàí

êå÷äèêúÿ àüàúûí

ê¤êëÿrè àøûíàràã

îâóëóá-ò¤êöëöá,

íÿòèúÿäÿ áó gèçëè

øÿhÿr îròàéà ÷ûõûá.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

42

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Àòòàëàr êÿñäèêëÿrè éàrïàãëàrû äàøûéàrêÿí gåòäèêëÿrè éîëó hÿr úör

÷àëû-÷ûrïû, õûräà äàøëàr âÿ îò àròûãëàrûíäàí òÿìèçëÿéèrëÿr. Áåëÿúÿ,

¤çëÿrè ö÷öí áèr í¤â “ìàgèñòràë” hàçûrëàéûrëàr.

ãàrûøãàíû äàøûäûãëàrû éàrïàüûí öçÿrèíäÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Ìèë÷ÿê

höúóì åäÿrñÿ, áó êè÷èê ãîróéóúóëàr éàrïàüûí öçÿrèíäÿ äöøìÿíëÿ

ìöáàrèçÿ àïàrûr.23

Àòòà “ìàgèñòràë”ëàrû

Àòòàëàr êÿñäèêëÿrè éàrïàãëàrû éóâàëàrûíà äàøûéàrêÿí

gåòäèêëÿrè éîë ìèíèàòör áèr ÿñàñ éîëó - ìàgèñòràëû õàòûrëàäûr. Áó

éîëëà éàâàø-éàâàø èrÿëèëÿéÿí ãàrûøãàëàr áöòöí õûräà ÷àëû-÷ûrïûíû,

áóäàã ïàr÷àëàrûíû, êè÷èê äàø ãûrûíòûëàrûíû, îòëàrû òîïëàéûr âÿ

gåòäèêëÿrè éîëóí éàíëàrûíà éûüûrëàr. Áåëÿúÿ, ¤çëÿrè ö÷öí òÿròÿìèç

áèr éîë éàràòìûø îëórëàr. Óçóí ÷àëûøìàäàí ñîírà áó ÿñàñ éîë

õöñóñè àëÿòëÿrëÿ hàçûrëàíìûø êèìè äöçgöí âÿ ìàíåÿñèç îëór.

Àòòàëàrûí êîëîíèéàñû ãóì äÿíÿñè áîéäà èø÷èëÿräÿí, îíëàräàí

ãàò-ãàò á¤éöê îëàí ÿñgÿrëÿräÿí âÿ îròà áîéëó “ìàràôîí

ãà÷ûø÷ûëàrû”íäàí èáàrÿòäèr. Ìàràôîí ãà÷ûø÷ûëàrû éóâàíûí

ÿòràôûíäàêû éàrïàã ïàr÷àëàrûíû òàïìàã ö÷öí îrà-áórà ãà÷ûrëàr.

Áó ãàrûøãàëàr î ãÿäÿr ÷àëûøãàíäûrëàr êè, hÿr “ãà÷ûúû”íûí éàrïàã

äàøûéà-äàøûéà 4 äÿãèãÿ èrÿëèëÿìÿñè áèr èíñàíûí ÷èéíèíäÿ 227 êã.

àüûrëûüûíäà éöêëÿ 48 êèëîìåòr (30 ìèë) gåòìÿñèíÿ áÿràáÿräèr.24

Àòòàëàrûí éóâàñûíäà 6 ìåòr äÿrèíëèéÿ ãÿäÿr åíÿí, éóìróã

åíèíäÿ äÿhëèçëÿr îëór. Ãóì äÿíÿñè áîéäà îëàí èø÷èëÿr áó

ëàáèrèíòëÿrè èíøà åäÿrêÿí éårèí àëòûíäàí 40 òîíà ãÿäÿr (!) òîrïàã

÷ûõàrûrëàr.25 Ãàrûøãàëàrûí áèr íå÷ÿ èëÿ òèêäèéè áó éóâàëàr

èíñàíëàrûí xèí ñÿääèíè ãórìàñûéëà ìöãàéèñÿ åäèëÿúÿê óñòàëûã

âÿ çÿhìÿò håñàáûíà áàøà gÿëèr.

Àòòàëàr hàããûíäà âårèëÿí áó áèëgèëÿräÿí ñîírà øöáhÿñèç êè,

îíëàr àäè, áÿñèò âàrëûãëàr êèìè g¤röíìÿéÿúÿêëÿr. Ñîí äÿrÿúÿ

÷àëûøãàí îëàí áó ãàrûøãàëàr èíñàíëàrûí ÷ÿòèíëèêëÿ g¤rÿ áèëÿúÿéè

ìörÿêêÿá èøëÿrèí ¤häÿñèíäÿí áàúàrûãëà gÿëèrëÿr. Âÿ øöáhÿñèç,

îíëàrà áó ãàáèëèééÿòè âårÿ áèëÿúÿê òÿê ãöââÿ Àëëàhäûr.

Ãàrûøãàëàrûí áó ìÿhàrÿòëÿrè ¤çáàøûíà âÿ ¤ç òÿøÿááöñëÿrèëÿ

¤érÿíäèêëÿrèíè ñ¤éëÿìÿê òàìàìèëÿ ìÿíòèãÿ çèää îëàräû.

Àòòàëàrûí éàrïàã êÿñìÿ òåõíîëîgèéàñû

Ãàrûøãàëàr ÷ÿíÿ ñöìöêëÿrèëÿ éàrïàüû ïàr÷àëàéàrêÿí áöòöí

âöúóäëàrû òèòrÿéèr. Àëèìëÿrèí äåäèéèíÿ g¤rÿ, áó òèòrÿìÿ éàrïàüûí

ñàáèò òóòóëìàñûíû âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, äàhà àñàí êÿñèëìÿñèíè òÿìèí

åäèr. Åéíè çàìàíäà ãàrûøãà áó òèòrÿéèøëÿ éîëäàøëàrûíà éàõøû áèr

èøëÿ ìÿøüóë îëäóüó hàãäà

ìåñàæ âårèr.26

Èíñàíëàrûí ÷îõ çÿèô ñÿñ

hàëûíäà äóéà áèëäèéè áó

òèòrÿéèøè ÿìÿëÿ gÿòèrìÿê

ö÷öí ãàrûøãà ãàrûí

íàhèéÿñèíäÿêè èêè êè÷èê

îrãàíû áèr-áèrèíÿ ñöròör.

Éàràíàí òèòrÿéèø ãàrûøãàíûí

îràã øÿêèëëè ÷ÿíÿñèíÿ

÷àòàíàúàí áöòöí âöúóäó

áîéóíúà éàéûëûr. Ãàrûøãà

àrõà àéàãëàrûíû âÿ ÷ÿíÿñèíè

åéíè øÿêèëäÿ àøàüû-éóõàrû

hÿrÿêÿò åòäèrÿrÿê, éàrïàüû

àé øÿêèëíäÿ êÿñèr. Áó ìåòîä

åëåêòrèê êÿñèúèëÿrèíèí ÿrçàüû

äèëèìëÿìÿ ìåòîäóíà ÷îõ

áÿíçÿéèr.

43

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Òÿñâèr åòäèéèìèç òåõíîëîgèéà éàrïàüûí êÿñèëìÿñèíè õåéëè

àñàíëàøäûrûr. Àììà áÿëëè îëóá êè, hÿìèí òèòrÿéèøëÿr áàøãà áèr

ìÿãñÿäÿ äÿ õèäìÿò åäèr. Áó èñÿ îäór êè, áåëÿ hàëëàräà äègÿr

ãàrûøãàëàr éàrïàã êÿñÿí éîëäàøëàrûíû äàhà àñàí g¤rÿrÿê, îíóí

ÿòràôûíà éûüûøûrëàr. Ãåéä åäÿê êè, àòòàëàrûí éàøàäûüû èãëèì

ãórøàãëàrûíäà ÿêñÿr áèòêèëÿr çÿhÿrëèäèr. Ãàrûøãàëàr hÿr éåíè

éàrïàüû êÿñìÿéÿ áàøëàéàrêÿí ñàüëàìëûãëàrûíû úèääè rèñãÿ àòìûø

îëórëàr. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿìèí èøè èëê áàøëàéàí ãàrûøãà ¤ç hÿéàòûíû

òÿhëöêÿéÿ àòìàãëà, åéíè çàìàíäà áàøãàëàrû ö÷öí éàrïàüû áèr

í¤â ñûíàãäàí êå÷èrèr.

Òîõóúó ãàrûøãàëàr

Òîõóúó ãàrûøãàëàr àüàúëàräà éàrïàãëàräàí éóâà ãóràràã,

éàøàéûrëàr. Îíëàr éàrïàãëàrû áèr-áèrèíÿ úàëàøäûràràã, õåéëè

ìèãäàräà ãàrûøãàíûí éàøàéà áèëÿúÿéè áèr íå÷ÿ àüàúäà ìÿñêÿí ñàëà

áèëèrëÿr.

Éóâàëàrûí ãóróëìàñû ïrîñåñè ÷îõ ìàràãëû ìÿrhÿëÿëÿräÿí

èáàrÿòäèr. ®íúÿ èø÷èëÿr òÿê-òÿê àõòàrûøà ÷ûõàràã, êîëîíèéàíû

gåíèøëÿíäèrìÿê ö÷öí ÿëâårèøëè éårëÿr àõòàrûrëàr. Óéüóí áèr àüàú

òàïàíäà îíóí áóäàãëàrûíäàêû éàrïàãëàrûí êÿíàrëàrûíäàí òóòóá

äàròûøäûràràã, áèr-áèrëÿrèíÿ éàõûíëàøäûrìàüà ÷àëûøûrëàr. Göúëÿrè

÷àòìàéàíäà ãàrûøãàëàr áèr-áèrëÿrèíÿ éàräûì åäèrëÿr. Áÿçÿí èñÿ

hÿòòà áèrëÿøäèrèëìÿñè gÿrÿêÿí í¤ãòÿëÿrèí àràñûíäà úàíëû ê¤rïö

rîëóíó äà îéíàéûrëàr. Äàhà ñîírà çÿíúèräÿêè ãàrûøãàëàrûí áÿçèëÿrè

éàíëàrûíäàêûëàrûí áåëèíÿ ÷ûõàràã, çÿíúèrè ãûñàëäûr, áåëÿëèêëÿ äÿ,

éàrïàãëàrûí óúëàrûíû áèrëÿøäèrèrëÿr. Éàrïàãëàr ÷àäûrà áÿíçÿr áèr

øÿêèë àëàíäà áÿçè ãàrûøãàëàr àéàã âÿ ÷ÿíÿëÿrèëÿ îíëàrû ñàõëàìàüà

äàâàì åäèr, ãàëàíëàrû èñÿ ê¤híÿ éóâàéà gåäèá, îràäàí ¤çÿë

éåòèøäèrèëìèø áàràìàëàrû gÿòèrèrëÿr. Ùÿìèí áàràìàëàrû éàrïàãëàrûí

áàüëàíòû éårèíäÿ èrÿëè-gårè hÿrÿêÿò åòäèrÿrÿê, áèr èïÿê ãàéíàüû

êèìè èøëÿäèrëÿr. Áàràìàëàräàêû ñörôÿëÿrèí áóràõäûüû èïÿêëÿ

éàrïàãëàr èñòÿíèëÿí éåräÿí éàïûøûr. Ãûñàñû, ãàrûøãàëàr áàràìà-

ëàräàí áèr í¤â òèêèø ìàøûíû êèìè èñòèôàäÿ åäèrëÿr.27

Ãåéä åäÿê êè, ãàrûøãàëàrûí ¤çÿë îëàràã áó ìÿãñÿäëÿ

éåòèøäèräèêëÿrè hÿìèí áàràìàëàr äègÿrëÿrèí ôÿrãëè îëàràã, á¤éöê

èïÿê åhòèéàòûíà ñàhèáäèrëÿr, öñòÿëèê, hÿúìúÿ êè÷èê îëäóãëàrûíà

g¤rÿ, ràhàòúà äàøûíà áèëèrëÿr. Îíëàräàêû ñörôÿëÿr áöòöí èïÿêëÿrèíè

¤çëÿrèíèí éîõ, êîëíèéàíûí åhòèéàúëàrûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí

õÿrúëÿéèrëÿr. Îíëàr éàâàø-éàâàø èïÿê èñòåhñàë åòìÿê ÿâÿçèíÿ,

44

gåíèøëÿíìèø èïÿê âÿçèëÿrèíäÿí áèräÿôÿéÿ õåéëè ìèãäàräà èïÿê

áóràõûr, íÿòèúÿäÿ ñîíràäàí ¤ç åhòèéàúëàrûíû äöç-ÿìÿëëè ¤äÿéÿ

áèëìèrëÿr. ßí ìàràãëûñû îäór êè, hÿéàòëàrûíûí ãàëàí hèññÿñèíäÿ

hÿìèí ñörôÿëÿrèí áöòöí åhòèéàúëàrûíû èø÷è ãàrûøãàëàr ãàrøûëàéûrëàr.

Éÿíè hÿìèí èïÿê ãóräëàrûíûí òÿê âÿçèôÿñè ãàrûøãàëàr ö÷öí èïÿê

èñòåhñàë åòìÿêäèr.28

Ãàrûøãàëàr àràñûíäà áó úör èøáèrëèéèíèí íåúÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñèíè

åëì àäàìëàrû òàì èçàh åäÿ áèëìèrëÿr. Ìÿñÿëÿíèí áàøãà òÿrÿôè

èñÿ îäór êè, áó äàâràíûøëàr òÿêàìöë òÿëèìèëÿ hå÷ èçàh îëóíà

áèëìÿç. Ùÿøÿràòëàrûí âÿ á¤úÿêëÿrèí ãàíàäëàrûíäà, g¤çëÿrèíäÿ âÿ

äègÿr îrãàíëàrûíäàêû áèîëîæè ì¤úÿçöëÿr êèìè, áåëÿ ìörÿêêÿá

hÿrÿêÿòëÿrèí çàìàíëà íåúÿ îròàéà ÷ûõäûüû, ôîrìàëàøäûüû hàãäà

ñóàëëàr òÿêàìöë÷ö àëèìëÿrè äàëàíà äèrÿéèr. ßgÿr äóróá äåñÿê êè,

èïÿêãóräëàrû göíëÿrèí áèrèíäÿ éûüûøàràã, “gÿëèí, ãàrûøãàëàrûí

åhòèéàúûíû ¤äÿìÿê ö÷öí èïÿê èñòåhñàë åäÿê, èø rèòìèìèçè âÿ

àüûrëûüûìûçû äà îíëàrà óéüóíëàøäûràã” øÿêëèíäÿ îròàã ãÿràr ãÿáóë

åäèáëÿr, áó, ÿëáÿòòÿ êè, àüûëñûçëûã îëàr. Äåìÿê, hÿìèí èïÿêãóräëàrû

äöíéàéà íÿ åäÿúÿêëÿrèíè áèëÿrÿê gÿëèáëÿr. Áàøãà ñ¤çëÿ, îíëàrû âàr

åäÿí Àëëàh g¤rÿúÿêëÿrè èøÿ óéüóí éàràäûá.

x¤rÿê÷è ãàrûøãàëàr

®íúÿ äÿ ñ¤éëÿäèéèìèç êèìè, ãàrûøãàëàrûí áÿçèëÿrè ÷îõ

áàúàrûãëû ÿêèí÷èäèrëÿr. Àìà ìÿñÿëÿ òÿêúÿ áóíóíëà áèòìèr, hÿëÿ

“÷¤rÿê÷è” ãàrûøãàëàr äà âàr.

Îíëàrûí áÿñëÿíìÿ ìåòîäëàrû äègÿr ãàrûøãà í¤âëÿrèëÿ

ìöãàéèñÿäÿ õåéëè ÷ÿòèí âÿ ìörÿêêÿáäèr. Áó ãàrûøãàëàr òîõóìëàrû

45

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

òîïëàéàràã, ¤çÿë îëàràã hàçûrëàíìûø îòàãëàräà ñàõëàéûrëàr.

Íèøàñòàëû ìàääÿëÿräÿí èáàrÿò áó òîõóìëàr èïÿê ãóräëàrûíû âÿ

äègÿr èø÷è ãàrûøãàëàrû äîéóràúàã øÿêÿrèí èñòåhñàëû ö÷öí èøëÿäèëèr.

Áèr ÷îõ ãàrûøãàëàr åëÿúÿ òîõóì âÿ ÷ÿéèräÿêëÿrëÿ ãèäàëàíäûãëàrû

hàëäà, “÷¤rÿê÷è” ãàrûøãàëàr òîõóìëàrû òîïëàéàràã, òàìàì ôÿrãëè

øÿêèëäÿ åìàë åäèrëÿr. Áåëÿ êè, áó ãàrûøãàëàr èíêèøàô ä¤âröíäÿ

òîõóìëàrû òîïëàéàràã, ãóràã ì¤âñöìëÿräÿ èøëÿòìÿê ö÷öí àìáàrà

éûüûrëàr. Éóâàäàêû õöñóñè îòàãëàräà òîõóìëàr ñÿhâÿí gÿòèrèëÿí

äègÿr ìàääÿëÿräÿí ôÿrãëÿíèrëÿr. Áó àràäà ãàrûøãàëàrûí áèr ãróïó

äà éóâàäà ãàëûr, òîõóìëàrû ÷åéíÿéÿrÿê, “ãàrûøãà ÷¤rÿéè”

éàïûrëàr. Ñîírà òîõóìäàêû íèøàñòàíû éåéÿ áèëÿúÿêëÿrè øÿêÿrÿ

÷åâèrèrëÿr. Áó ä¤íöøìÿ îíëàrûí ÷åéíÿìÿ çàìàíû èôràç åòäèêëÿrè

òöïörúÿéèí òÿñèrè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëór.29

Ѥçñöç êè, hàããûíäà äàíûøäûüûìûç ãàrûøãàëàrûí hå÷ áèr

êèìéÿâè òÿhñèëè éîõäór. Îíëàr hå÷ òöïörúÿêëÿrèíèí ÷åéíÿäèêëÿrè

òîõóìëàräàêû ìàääÿëÿrè øÿêÿrÿ ä¤íäÿräèéèíè äÿ áèëìèrëÿr.

Àììà áó ãàrûøãàëàrûí áöòöí hÿéàòëàrû áèëìÿäèêëÿrè âÿ

áèëìÿéÿúÿêëÿrè êèìéÿâè ÷åârèëìÿëÿrÿ áàüëûäûr. Ùÿòòà èíñàíëàr

áåëÿ áó ïrîñåñëÿrè òÿçÿ-òÿçÿ äÿrê åòìÿéÿ áàøëàäûãëàrû hàëäà,

íåúÿ îëór êè, ãàrûøãàëàr ìèíèëëÿräèr áó ìåòîäëà ãèäàëàíûrëàr?

Áàë ãàrûøãàëàrû

Áèr ÷îõ ãàrûøãà í¤âëÿrè áÿçè áèòêèëÿrèí “áàë” àäëàíäûrûëàí

õöñóñè øèrÿñèëÿ äîëàíûrëàr. Áó ìàääÿíèí ÿñëèíäÿ, går÷ÿê áàëëà

hå÷ áèr ÿëàãÿñè éîõäór. Àíúàã áèòêè øèrÿëÿrèëÿ ãèäàëàíàí áèr

éàrïàã áèòèíèí hÿçì àròûüû á¤éöê ìèãäàräà øÿêÿrëè ìàääÿëÿrëÿ

çÿígèí îëäóüó ö÷öí, áåëÿ àäëàíäûrûëûá. “Áàë ãàrûøãàëàrû” àäûéëà

òàíûíàí í¤âöí èø÷èëÿrè äÿ éàrïàã áèòëÿrèíäÿí, ãàáûãëû áèòëÿräÿí

âÿ ÷è÷ÿêëÿräÿí áàë àëûrëàr.

Ãàrûøãàëàrûí éàrïàã áèòëÿrèíäÿí áàë àëìà ïrîñåäóró ñîí

äÿrÿúÿ ìàràãëûäûr. Ãàrûøãà éàrïàã áèòèíÿ éàõûíëàøàràã, îíóí

ãàríûíû äöròìÿëÿìÿéÿ áàøëàéûr. Éàrïàã áèòè äÿ hÿçì àròûüûíäàí

áèr äàìëàñûíû ãàrûøãàéà âårèr. Ãàrûøãàëàr éàrïàã áèòèíèí ãàríûíû

äàhà ÷îõ äöròìÿëÿéÿrÿê, äàhà ÷îõ áàë àëìàüà ÷àëûøûr âÿ âårèëÿí

ìàéåíè ñîrórëàr. Áÿñ ñîräóãëàrû áó ìàéå íÿ èøÿ éàràéûr âÿ

îíäàí íåúÿ ôàéäàëàíûrëàr?

Áó ñàhÿäÿ áàë ãàrûøãàëàrûíûí ÷îõ ìöêÿììÿë ÿìÿê á¤ëgöñö

âàr: äègÿr èø÷èëÿr òÿrÿôèíäÿí òîïëàíàí áàëû ñàõëàìàã ö÷öí áÿçè

ãàrûøãàëàr “úàíëû êöïÿ” âÿçèôÿñèíè éårèíÿ éåòèrèrëÿr.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

46

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ùÿr éóâàäà áèr êràëè÷à, èø÷èëÿr âÿ àérûúà áàë äàøûéûõûëàr

âàr. Áó ãàrûøãàëàrûí êîëîíèéàëàrû àäÿòÿí, èø÷èëÿrèí íåêòàr òîïëàéà

áèëäèêëÿrè ìåøÿëÿräÿ, àüàúëûãëàrûí éàíûíäà éårëÿøèr. Èø÷èëÿr íåêòàr

éûüûá éóâàéà ä¤íäöêäÿí ñîírà, áóràäà îíó ãàrûíëàrûíäàí gårè

ãàéòàràràã, gÿíú èø÷èëÿrèí àüûçëàrûíà áîøàëäûrëàr. Áàë äàøûéûúû

ãàrûøãàëàr âöúóäëàrûíûí àøàüû ãèñìèíè øèøèräÿrÿê, îíäàí áèr í¤â

áàë êèñÿñè êèìè èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îíëàrûí á¤éöêëÿrè áÿçÿí hÿòòà

êè÷èê öçö gèëÿñè áîéäà îëór. Áàëûí ñàáèò ãàëà áèëìÿñè ö÷öí hÿr

îòàãäà 25-30 áåëÿ ãàrûøãà áèr éårÿ éûüûøàràã, àéàãëàrûéëà òàâàíà

éàïûøûr âÿ éårëÿrèíäÿí òÿrïÿíìèrëÿr.30 Òàâàíà éàïûøìûø

âÿçèééÿòäÿ áó ãàrûøãàëàr êè÷èê áèr öçöì ñàëõûìû êèìè g¤röíörëÿr.

ßgÿr hàíñûñà áèrè éûõûëàrñà, èø÷èëÿr òÿrÿôèíäÿí äÿrhàë ÿââÿëêè

éårèíÿ ãàéòàrûëûr. Îíëàrûí è÷ëÿrèíäÿ ñàõëàäûãëàrû áàë ¤çëÿrèíäÿí

òÿõìèíÿí 8 äÿôÿ àüûr îëór.

Ãûøäà âÿ éà ãóràã ì¤âñöìëÿräÿ àäè èø÷èëÿr “úàíëû áàë

êöïëÿrè”íè çèéàrÿò åäÿrÿê, ãèäà åhòèéàúëàrûíû ¤äÿéèrëÿr. Èø÷è

ãàrûøãà àüçûíû “êöï”öí àüçûíà éàïûøäûrûr, î äà “áàë êèñÿñè”íèí

ÿçÿëÿëÿrèíè éûüàràã, áèr äàìúû áàë áóràõûr. Èø÷èëÿr äÿ ãèäà äÿéÿrè

éöêñÿê îëàí áó áàëëà äîëàíûrëàr.

Áèr úàíëûíûí ¤ç àüûrëûüûíäàí 8 äÿôÿ ÷îõ îëàí éöêÿ ä¤çÿrÿê,

áàë êöïÿñè rîëóíó éårèíÿ éåòèrìÿéÿ ràçûëàøìàñû âÿ àéàãëàrûíäàí

àñûëû ãàëàràã, hå÷ áèr çÿrÿr g¤rìÿäÿí éàøàéà áèëìÿñè håérÿòëè

âÿ ìàràãëû áèr ìÿñÿëÿäèr. Îíëàr íèéÿ áåëÿ ÷ÿòèí âÿ òÿhëöêÿëè

äóróìà äöøìÿéÿ åhòèéàú äóéóáëàr? Áó áÿíçÿrñèç êîíñårâ-

ëÿøäèrìÿ öñóëóíó êèì äöøöíöá òàïûá, îíà óéüóí âöúóä

ãóróëóøóíó êèì ÿrñÿéÿ gÿòèrèá, èíêèøàô åòäèrèá? Äöøöíöí êè, áèr

èíñàí ¤ç îrãàíèçìèíäÿêè ÿí áÿñèò áèr äÿéèøèêëèéè äÿ èäàrÿ åäÿ

áèëìèrñÿ, går÷ÿê ìÿíàäà øöórà ñàhèá îëìàéàí ãàrûøãàëàr ¤çëÿrè

hÿìèí èøèí ¤häÿñèíäÿí íåúÿ gÿëÿ áèëÿrëÿr? Áåëÿúÿ, áàë ãàrûøãàëàrû

òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èçàh åäÿ áèëìÿäèéè áèr ãàáèëèééÿò

ñÿrgèëÿéèrëÿr. Îíëàrûí áàëû ñàõëàìà ìåòîäóíó âÿ áóíóí ö÷öí

gÿrÿêëè îëàí îrãàíëàrû òÿñàäöôÿí èíêèøàô åòäèr-äèêëÿrèíè äåìÿê,

òÿáèè êè, ñîí äÿrÿúÿ ìÿíòèãñèç îëàräû. Ùÿr÷ÿíä, åëìè ìÿíáÿëÿräÿ

áó òèï ìÿñÿëÿëÿrëÿ áàüëû hÿãèãè ôèêèrëÿrÿ äÿ ràñ gÿëìÿê îëór.

Ìÿñÿëÿí, Ïàrèñ Óíèâårñèòåòèíèí Áèîëîgèéà Èíñòèòóòóíóí äèråêòîró

ïrîô. Etinne Rabaud-óí à÷ûãëàìàñû áåëÿäèr: “Áó ìèñàë (éÿíè áàë

ãàrûøãàëàrû) à÷ûãúà g¤ñòÿrèr êè, ìöõòÿëèô îrãàíëàr úàíëûëàrûí

hàíñûñà ôóíêñèéàíûí ¤häÿñèíäÿí gÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí

ôîrìàëàøìàéûá, ÿêñèíÿ, îíëàrûí ¤íúÿäÿí âàr îëìàñû ìöÿééÿí

hÿrÿêÿòëÿrèí âÿ èøëÿrèí g¤röëìÿñèíÿ gÿòèrèá ÷ûõàrûá. Áó, îíó

g¤ñòÿrèr êè, îrãàíëàr úàíëûëàrûí hÿéàò øÿràèòèíÿ óéüóíëàøìàã

ö÷öí éàràíìàéûá, òàì òÿrñèíÿ, ñàíêè hÿéàò øÿràèòëÿrè áó îrãàíërà

óéüóí ôîrìàëàøäûrûëûá. Äàrâèí êèìè, áèç äÿ ñîróøà áèëÿrèê: áó

òÿêàìöëäÿ, áó äÿéèøìÿäÿ éàøàìàã ãàáèëèééÿòèíè èòèrÿíëÿrèí

òÿìèçëÿíìÿñè, ÿëÿíìÿñè âÿ éà îrãàíëàrûíûí éåíè øÿràèòÿ

óéüóíëàøìàñû ïrîñåñè gåòìÿéèáìè? Ñîróøór âÿ äåéèrèê êè, ôàêòëàr

áåëÿ áèr òÿêàìöëöí, äÿéèøìÿíèí gåòìÿäèéèíè, ÿêñèíÿ, áöòöíëöêäÿ

hÿr øåéèí áóíóí òàì ÿêñèíÿ îëäóüóíó èñáàò åäèr”.31

Ïrîôåññîr Rabaud-óí áó à÷ûãëàìàëàrû hÿr èíñàíûí hå÷

îëàìàñà áèrúÿ àíëûã âèúäàíëà äöøöíÿrÿê, gÿëÿ áèëÿúÿéè íÿòèúÿíè

à÷ûãúà g¤ñòÿrèr: áöòöí úàíëûëàr ãöñórñóç îrãàí âÿ ìöêÿììÿë

äàâràíûøëàrûéëà áèëgèíèí âÿ àüëûí går÷ÿê ãàéíàüû îëàí òÿê áèr

Éàràäûúû òÿrÿôèíäÿí õÿëã åäèëèáëÿr. Ãóràíäà hÿìèí går÷ÿê áó úör

èôàäÿ îëóíóá:

“Î, [hÿr øåéè] éàràäàí, éîõäàí âàr åäÿí âÿ [hÿr øåéÿ]

ñórÿò âårÿí Àëëàhäûr. ßí g¤çÿë àäëàr àíúàã Îíà

ìÿõñóñäór. G¤éëÿräÿ âÿ éåräÿ îëàíëàrûí hàìûñû Îíó

òÿãäèñ åäèá, øÿíèíÿ òÿrèôëÿr äåéÿr. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò

âÿ hèêìÿò ñàhèáèäèr!” («Ùÿør» ñórÿñè, / 24)

Îäóí ãàrûøãàëàrû

Îäóí ãàrûøãàëàrû éår àëûòûíäàêû éóâàëàrûíûí öçÿrèíäÿ òîrïàã

âÿ êè÷èê áóäàãëàräàí òèêäèêëÿrè òÿïÿúèêëÿrëÿ ìÿøhóräórëàr. Éóâà

àäÿòÿí, àüàú ê¤òöêëÿrèíèí ÿòràôûíäà ãóróëór. Îíóí éårèí

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

48

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

öñòöíäÿêè hèññÿñè êè÷èê âÿ õûräà áóäàãëàräàí, éàrïàã ñàïëàã-

ëàrûíäàí éàïûëàràã, áèr í¤â ÷àòû rîëóíó îéíàéûr. Ùÿìèí ÷àòû hÿòòà

2 ìåòr höíäörëöéÿ ÷àòà áèëèr. xàòû åéíè çàìàíäà éóâàíû éàüûøäàí,

èñòè âÿ ñîéóãäàí ãîróéór, îràäà ñàáèò òåìïåràòóróí ãàëìàñûíû

òÿìèí åäèr.32

Îäóí ãàrûøãàëàrû äà äègÿrëÿrè êèìè ÷îõ ÷àëûøãàíäûrëàr,

ìöíòÿçÿì îëàràã éóâàëàrûíäà äÿéèøèêëèê åäèrëÿr. Éóâàíûí

ãóróëóøó âÿ èøèí òÿøêèëè äÿ äà ÷îõ îrèæèíàëäûr: ãàrûøãàëàr àëò

ãàòëàräàí ìàòårèàë äàøûéàràã, öñò ãàòû ãórórëàr. Îíëàrûí éóâàäà

åòäèêëÿrè äÿéèøèêëèêëÿrëÿ áàüëû áåëÿ áèr ìàràãëû òÿúröáÿ àïàrûëûá:

ãàrûøãà éóâàñûíûí òÿïÿñèíÿ ìàâè rÿíg ÷ÿêèëèá, ä¤rä göíäÿí

ñîírà èñÿ áÿëëè îëóá êè, îrà éåíèäÿí ãÿhâÿéèäèr. Ìàâè rÿígèí

ïàr÷àëàrû èñÿ éóâàäàí 8-10 ñì. êÿíàräà òàïûëûá. Éàõøû áÿñ

ãàrûøãàëàr áó èøëÿrè ñàäÿúÿ åëÿ-áåëÿ, “èø îëñóí” äåéÿìè g¤rörëÿr?

Õåér... Àràøäûrìà÷ûëàr îäóí ãàrûøãàëàrûíûí íÿäÿí äàèì

hÿrÿêÿòäÿ îëìàëàrûíû áó úör èçàh åäèrëÿr: äàèìè ä¤ârè hÿrÿêÿòëÿr

è÷rèäÿêè röòóáÿòëè ìàääÿëÿrèí hàâàäà ãóróìàñûíà ñÿáÿá îëór âÿ

áåëÿëèêëÿ äÿ, éóâàäà g¤áÿëÿêëÿrèí ÿìÿëÿ gÿëìÿñèíè ÿígÿë-ëÿéèr.

ßêñ òÿãäèräÿ, ãàrûøãàëàr çÿrÿrëè g¤áÿëÿêëÿr òÿrÿôèíäÿí “èøüàë

åäèëìèø” áèr éóâàéà ñàhèá îëàräûëàr.

Áåëÿ áèr äóróìäà èêè åhòèìàëäàí äàíûøûëà áèëÿr. Áèrèíúè

åhòèìàë îäór êè, èíñàíëàrûí óçóí-óçàäû åëìè àràøäûrìàëàräàí

ñîírà êÿøô åòäèéè ãàíóíàóéüóíëóã - g¤áÿëÿêëÿrèí röòóáÿòäÿ

ÿìÿëÿ gÿëìÿñè ôàêòû ãàrûøãàëàrà áÿëëèäèr âÿ îíëàr äà ÷îõ àüûëëû

øÿêèëäÿ áóíó ïràêòèêàäà òÿòáèã åäèrëÿr. Èêèíúè åhòèìàë èñÿ áóäór

êè, áó ìöêÿììÿë èøëÿr àíúàã âÿ àíúàã öñòöí áèr àüûëûí òÿëãèíèëÿ

ìöìêöí îëà áèëÿr.

Áèrèíúè åhòèìàëûí ìöìêöíñöçëöéö g¤ç ¤íöíäÿäèr.

Ãàrûøãàëàrà çÿrÿrëè g¤áÿëÿêëÿräÿí íåúÿ ãîróíà áèëÿúÿêëÿrèíè

òÿëãèí åäÿí ÿëáÿòòÿ, ñîíñóç ãöärÿò ñàhèáè Àëëàhäûr.

Îäóí ãàrûøãàëàrûíûí ôÿrãëè ÷îõàëìàìåòîäëàrû

Îäóí ãàrûøãàëàrûíûí årêÿêëÿrè âÿ êràëè÷àëàrû ãàíàäëûäûr,

ôÿãÿò äègÿr êè÷èê ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, úöòëÿøìÿ

çàìàíû ó÷ìórëàr. Úöòëÿøìÿ éóâàíûí öçÿrèíäÿ, éà äà îíà éàõûí

áèr éåräÿ går÷ÿêëÿøèr. Úöòëÿøìÿäÿí ñîírà êràëè÷à ãàíàäëàrûíû

ñàëûr âÿ áó 3 hÿrÿêÿòäÿí áèrèíè åäèr:

1. Äàhà ¤íúÿ éàøàäûüû éóâàéà gårè ä¤íör âÿ îràäà éóìóròà

ãîéór;

49

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

2. ßòràôûíäàêû èø÷èëÿrëÿ áèrgÿ éóâàäàí àérûëàràã, éåíè áèr

éóâàíûí ÿñàñûíû ãîéór.

3. ßgÿr éóâàäàí òÿêáàøûíà àérûëûrñà, ãîhóì í¤âëÿräÿí

áèrèíèí, àììà äàhà êè÷èê ãàrûøãàëàrûí - ìÿñÿëÿí, ãàrà Formica

Fusca ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíà gèrèá, îíëàrûí êràëè÷àñûíû “òàõòäàí

ñàëûr”. Âÿ Fusca èø÷èëÿrèíèí áàõàúàüû éóìóròàëàrû áóràäà

éóìóròëàéûr. Áèr ìöääÿò éóâàäà hÿì ãîíàã èø÷èëÿr, hÿì äÿ åâ

ñàhèáëÿrè éàíàøû éàøàéûrëàr. Àíúàã åâ ñàhèáëÿrèíèí êràëè÷àñû

îëìàäûüû ö÷öí áèr ìöääÿò ñîírà èø÷èëÿrè äÿ ¤ëör âÿ áåëÿúÿ,

îäóí÷ó ãàrûøãàëàr hå÷ áèr øåé éàïìàäàí, hàçûr ãóróëó îäóí åâÿ

ñàhèá ÷ûõûrëàr.33

Áó ãàrûøãàëàrûí ñîíóíúó òàêòèêàñûíäà à÷ûã-àøêàr áèr øöór

g¤röíìÿêäÿäèr. Âÿ áó øöóróí ãàrûøãàíûí ¤çöíÿ àèä îëìàéàúàüû

äà àéäûíäûr. xöíêè ¤ç éóâàñûíûí è÷èíäÿêè áèr íå÷ÿ êâàäràòìåòrëèê

ñàhÿäÿí áàøãà hå÷ áèr éårè g¤rìÿéÿí êràëè÷à ãàrûøãà hå÷ âàõò

g¤rìÿäèéè, ãóróëóøóíó, äöçÿíèíè áèëìÿäèéè áàìáàøãà áèr

êîëîíèéàíûí è÷èíÿ gèrèá, îràäà êèìè ìÿhâ åäÿúÿéèíè àíëàéûá,

áöòöí ÿígÿëëÿrè àøàràã, áó èøèí ¤häÿñèíäÿí gÿëèr... Áöòöí áóíëàr

êràëè÷à ãàrûøãàíûí òÿëãèíëÿ hÿrÿêÿò åòäèéèíè à÷ûã-àøêàr îròàéà

ãîéór. Áÿhñ åäèëÿí îëàé Àëëàhûí áöòöí úàíëûëàr öçÿrèíäÿêè ãöärÿò

âÿ hàêèìèééÿòèíè g¤ñòÿrÿí ÷îõ àøêàr áèr äÿëèëäèr.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

50

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Øÿêèëäÿ îäóí ãàrûøãàñûíûí éóâàñû g¤röíör. Îíëàrûí ÿñàñÿí õûräà

áóäàãëàräàí òèêäèéè áó éóâàëàrûí höíäörëöéö áÿçÿí hÿòòà 2 ìåòrÿ ÷àòûr.

Ëågèîíår ãàrûøãàëàr

Ìåøÿëÿrèí ÿí ãîrõóëó håéâàíëàrûíäàí áèrè äÿ ëågèîíår

ãàrûøãàëàräûr. Áó ãàrûøãà òîïëóìóíà îräó ëÿãÿáèíèí âårèëìÿñèíèí

ñÿáÿáè îíëàrûí éöç ìèíëÿrúÿ ÿñgÿrè îëàí går÷ÿê áèr îräó

èíòèçàìûéëà hÿrÿêÿò åòìÿëÿrèäèr. Áó çàìàí îíëàr ¤íëÿrèíäÿêè hÿr

øåéè ñèëèá-ñöïörörëÿr. Ëågèîíår ãàrûøãàëàrûí hÿr áèrè 6-12

ìèëëèìåòr óçóíëóãäàäûr. Ôÿãÿò èíàíûëìàç ñàéëàrû âÿ íèçàì-

èíòèçàìëàrû, äöçöëöøëÿrè êè÷èê áîéóí éàràòäûüû ÷àòûøìàçëûüû

àròûãëàìàñûéëà êîìïåíñàñèéà åäèr.

Ëågèîíårëÿrèí öçÿrèíÿ áèráàøà göí èøûüûíûí äöøìÿñè îíëàrû

ãûñà çàìàíäà ¤ëäörÿ áèëÿr. Áó ñÿáÿáäÿí, àäÿòÿí éà gåúÿëÿr, éà

äà ê¤ëgÿäÿ ñÿôÿrÿ ÷ûõûrëàr. Èøûüà hÿññàñ îëìàëàrû ñÿáÿáèíäÿí,

èrÿëèëÿéÿrêÿí, óçóí òóíåëëÿr èíøà åäèrëÿr. Ãàrûøãàëàrûí á¤éöê

ãèñìè áó òóíåëëÿräÿí áàéûrà ÷ûõìàäàí hÿrÿêÿò åäèr. Áó, îíëàrûí

ñörÿòèíè àçàëòìûr, ÷öíêè göúëö ÷ÿíÿëÿrè ñàéÿñèíäÿ òóíåëëÿrè ÷îõ

úÿëä ãàçà áèëèrëÿr. Áåëÿúÿ, éöröø hÿì ñörÿòëè, hÿì äÿ gèçëè

øÿêèëäÿ äàâàì åäèr. Ëågèîíårëÿr òàìàì êîr îëìàëàrûíà rÿüìÿí,

÷îõ á¤éöê îräó hàëûíäà îä âÿ ñó èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí ÿígÿëëÿrè

àøàràã, èrÿëèëÿéèrëÿr.34

Ëågèîíår ãàrûøãàëàr îâëàrûíû òàïäûãëàrû éåräÿúÿ ïàr÷àëàéûr

âÿ áó ïàr÷àëàrû ìöâÿããÿòè éóâàëàrûíà äàøûéûrëàr. Áèr ãàrûøãà

ëågèîíóíóí õåéëè ãèäàéà åhòèéàúû âàr. Òÿõìèíëÿrÿ g¤rÿ, 80.000-

ÿ ãÿäÿr éåòêèí ãàrûøãà âÿ 30.000 ñörôÿäÿí èáàrÿò îëàí îròà

¤ë÷öëö êîëîíèéàíûí göíëöê åhòèéàúû éàrûì ãàëîí (2.27 ëèòr)

håéâàíè ãèäàäûr.35

Ëågèîíår ãàrûøãàëàrûí äàèìè éóâàëàrû îëìàäûüû ö÷öí, îíëàr

hÿìèøÿ hÿrÿêÿòäÿäèrëÿr. Êîëîíèéàëàrûí hÿrÿêÿòëÿrè âÿ ê¤÷ëÿrè

÷îõàëìà ä¤âröéëÿ áàüëûäûr. Êràëè÷à hÿr àé èêè göí ÿrçèíäÿ

òÿõìèíÿí 25-35 ìèí éóìóròà ãîéór. Éóìóròëàìàäàí áèr íå÷ÿ

göí ¤íúÿ êîëîíèéà hÿrÿêÿòèíè äóräórór âÿ gåíèø áèr ñàhÿäÿ

òîïëàíûr. Ãàrûøãàëàr ÷ÿígÿëÿáÿíçÿr àéàãëàrûéëà áèr-áèrèíäÿí

òóòàràã, øÿêèëäÿ g¤röëäöéö êèìè, ìöâÿããÿòè éóâà ÿìÿëÿ gÿòèrèr-

ëÿr. Îròàäàêû áîø ñàhÿ êràëè÷à âÿ éåíè íÿñèë ö÷öí hàçûr îòàã

rîëóíó îéíàéûr. Áóràäà, òÿáèè îëàràã, ÿí éóõàrûäàêû ãàrûøãàíûí

àéàãëàrûíà äàhà ÷îõ éöê äöøör. Àììà îíëàr ¤ç àüûrëûãëàrûíäàí

áèr íå÷ÿ éöç äÿôÿ àròûã éöêÿ äàâàì gÿòèrÿ áèëÿúÿê øÿêèëäÿ

éàràäûëìûø îëäóãëàrû ö÷öí, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí áöòöí êîëîíèéàíû

òóòà áèëèrëÿr.36

51

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ëågèîíår ãàrûøãàëàr èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí ê¤rïÿëÿrèí

åhòèéàúûíà óéüóí øÿêèëäÿ gÿrÿêÿíäÿ äórór, gÿrÿêÿíäÿ äÿ ê¤÷

hÿéàòûíà äàâàì åäèrëÿr. 20 göíÿ éàõûí ñörÿí äèíúÿëìÿ ä¤âröíäÿ

hÿrÿêÿòñèç êràëè÷à 50.000-100.000 éóìóròà ãîéór. Áó çàìàí

äègÿr éåíè ãàrûøãà íÿñëè àròûã ïóï ìÿrhÿëÿñèíäÿäèr. ®çëÿrè âÿ

êràëè÷àëàrû ö÷öí éåìÿê àràéàí èø÷èëÿr ÷îõ âàõò éóâà ìÿrêÿç

îëàã øÿròèëÿ ÷åârÿ öçrÿ höúóìëàrà êå÷èr âÿ îâ åäèrëÿr. Ùÿr

höúóìäà ÷îõ øàøûräûúû áèr øÿêèëäÿ é¤íëÿrèíè îròàëàìà 123 äÿrÿúÿ

äÿéèøäèrÿrÿê, äàhà gåíèø ñàhÿíè ÿhàòÿ åäèrëÿr.37

Ìàràãëûñû îäór êè, ãàrûøãàëàr èíñàíëàrûí óéüóí áèr àëÿò

îëìàäàí håñàáëàéà áèëìÿéÿúÿêëÿrè 123 äÿrÿúÿíè òÿêáàøûíà, hå÷

õÿòà éàïìàäàí ¤ë÷ìÿéè áàúàrûrëàr. Áó, îíëàrûí úèääè “rèéàçè

áèëèéèíÿ” èøàrÿ åäèr. Ùàëáóêè, ãàrûøãàëàr íÿèíêè rèéàçèééàòû, hå÷

ñàéìàüû áåëÿ áàúàrìûrëàr. Áó îíà äÿëàëÿò åäèr êè, îíëàr

g¤räöêëÿrè èøè àüûëëà äåéèë, èëàhè òÿëãèíëÿ hÿéàòà êå÷èrèrëÿr.

Èëê ñörôÿëÿr éóìóròàäàí ÷ûõàíäàí ñîírà èø÷èëÿr éåìÿê

òîïëàìàüà áàøëàéûrëàr âÿ áó àràäà îräó áèr éåräÿ äórór. Òàïûëàí

ãèäà áèráàøà ñörôÿëÿr âårèëèr. Êràëè÷àíûí òÿêràr éóìóròëàìàüà

hàçûr îëìàñû ¤íúÿêè ñörôÿëÿrèí ïóï ä¤âröíÿ êå÷ìÿñèëÿ åéíè

âàõòû äöøör. Áó ä¤íÿìäÿ êîëîíèéà éåíÿ äÿ äàéàíûr.

Êràëè÷àíûí éóìóròëàìàñûéëà ñörôÿëÿrèí ïóï ä¤âröíÿ

gèrìÿëÿrèíèí åéíè âàõòà äöøìÿñè îräóíóí äóräóüó ìöääÿòè

àçàëòìàã áàõûìûíäàí ÿëà ¤ë÷öëöá-áè÷èëìèø áèr ïëàíû õàòûrëàäûr.

Ñörôÿëÿrèí èíêèøàôû éàøëû ãàrûøãàëàrû éåíè áèr ê¤÷ áàøëàòìàüà

òÿøâèã åäèr. Áó äà áåëÿ îëór: ñörôÿëÿr èø÷èëÿr òÿrÿôèíäÿí éàëàíûá

òÿìèçëÿíÿíäÿ õöñóñè ìàéå ñûçäûrûrëàr. Àïàrûëàí àràøäûrìàëàr

hÿìèí ìàääÿíèí ê¤÷ ãÿràrûíûí âårèëìÿñèíÿ òÿñèr g¤ñòÿräèéèíè

îròàéà ãîéóá.38

Ùÿëÿ äöç-ÿìÿëëè áèr ãàrûøãàéà áåëÿ ä¤íìÿìèø áó ñörôÿëÿrèí

áåëÿ ìàéå èôràç åòìÿéè ãÿñäÿí äöøöíÿrÿê, áöòöí êîëîíèéàíû

¤ç åhòèéàúëàrûíà óéüóí øÿêèëäÿ é¤íëÿíäèräèêëÿrèíè èääèà åòìÿê,

òÿáèè êè, ñîí äÿrÿúÿ ìÿíòèãñèç îëàúàã. Ìÿíòèã èñÿ îíäàäûr êè,

öñòöí áèr éàràäûúû îëàí Rÿááèìèçèí âàrëûüû âÿ hÿr øåéè ÿhàòÿéÿ

àëàí áèëèéè, hàêèìèééÿòè ãàrûøãàëàrû äà èñòèãàìÿòëÿíäèrèr.

“Ñàrâàí” ãàrûøãàëàr

Ùÿéàòëàrûíû ñÿhràäà êå÷èrÿí ñàrâàí ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíëÿrè

ñîí äÿrÿúÿ òöêëö îëór. Îíëàrûí “ÿéíèíäÿêè” òÿáèè “ïàëòî” èñòèíè

èçîëÿåäèúè áèr òÿáÿãÿ rîëóíó îéíàéûr: ñÿhràíûí øàõòàëû gåúÿë-

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

52

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÿrèíäÿ hÿràrÿòè äàõèëäÿ ñàõëàéûr, ãàéíàr göíäöçëÿräÿ èñÿ

îrãàíèçìè éöêñÿê èñòèëèêäÿí ãîróéór. Äègÿr áèr ÷îõ ãàrûøãà

í¤âëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, “ñàrâàí”ëàrûí äà årêÿê ôÿräëÿrè

ãàíàäëàrû ñàéÿñèíäÿ hàâàäà ó÷àràã, éàíäûrûúû ãóìäàí ãîróíà

áèëèrëÿr. Àììà äèøèëÿrèí ãàíàäëàrû îëìàäûüû ö÷öí, hÿìèøÿ ãóìóí

è÷èíäÿ äîëàøìàã çîróíäàäûrëàr. Îíà g¤rÿ äÿ, ÿéèíëÿrèíäÿêè

“ïàëòî”éà òÿêúÿ Göíÿøäÿí éîõ, hÿì äÿ éåräÿí gÿëÿí èñòèäÿí

ãîróíìàã ö÷öí åhòèéàúëàrû âàr.

Éàõøû, áÿñ håéâàíëàrûí ÿëâårèøñèç hàâà øÿròëÿrèíäÿí

ãîróíìàã ö÷öí áåëÿ áèr “ïàëòî”éà ñàhèá îëìàëàrûíûí èçàhû

íåúÿäèr? Ãàrûøãàëàrûí áóíó áèr “òÿêàìöë ä¤ârö”íäÿ òÿáèÿòÿ

àäàïòàñèéà îëóíàràã ãàçàíäûüûíû áèëäèrìÿê ìöìêöí äåéèë. xöíêè

áó çàìàí õåéëè ñóàë úàâàáñûç ãàëûr: Áåëÿ áèr “gåéèì”ÿ ñàhèá

îëìàçäàí ¤íúÿ, äèøè ãàrûøãàëàr éöêñÿê èñòèéÿ íåúÿ òàá

gÿòèrèräèëÿr? Íåúÿ îëóá êè, òÿñàäöôÿí áèr “ïàëòî gåéèíìÿê” ö÷öí

íÿñèëëÿr áîéó g¤çëÿéèáëÿr? Ùàíñû “òÿñàäöô” íÿòèúÿñèíäÿ áó

âöúóäà ñàhèá îëóáëàr?

Áó ñóàëëàr ÿëáÿòòÿ, úàâàáñûçäûr. xöíêè áó håéâàíëàrûí

èñòèäÿí ãîróíìàã ö÷öí gåéäèêëÿrè “ïàëòî”ëàrûí òÿêàìöë÷öëÿrèí

èääèà åòäèéè êèìè, òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè íÿòèúÿñèíäÿ îròàéà

÷ûõìàñû èìêàíñûçäûr. Îíà g¤rÿ êè, áó ãàrûøãàëàr hÿìèí “ïàëòî”

îëìàäàí öìóìèééÿòëÿ, éàøàéà áèëìÿçäèëÿr, êîáóä äåñÿê, îòóróá

hà÷àíñà áàø âårÿúÿê ìóòàñèéàíû ìèíèëëÿrëÿ g¤çëÿìÿéÿ âàõòëàrû

éîõ èäè. Áó håéâàíëàrûí éàøàäûãëàrûí èãëèìèí øÿròëÿrèíÿ óéüóí

éàràäûëäûãëàrû g¤ç ¤íöíäÿäèr.

Äèøè “ñàrâàí” ãàrûøãàëàrû èñÿ úöòëÿøìÿäÿí ñîírà îëäóãëàrû

éåräÿí óçàãëàøàràã, ôàéäàëàíà áèëÿúÿêëÿrè hàíñûñà áèr á¤úÿê âÿ

éà àrû éóâàñû àõòàrûrëàr. Òàïàíäà éóâàíûí è÷èíÿ gèrèrëÿr. Áàéûrà

àòûëìà rèñãëÿrèíÿ ãàrøû ¤íúÿäÿí hÿr úör òÿäáèr g¤rÿrÿê, ñîíóúäà

éóâàäà ãàëûrëàr. xöíêè áó ãàrûøãàëàr hÿòòà àrû ïÿòÿéèíÿ gèrÿ

áèëÿúÿê ãÿäÿr göúëö ñèëàh âÿ çèråhÿ ñàhèáäèrëÿr. Õàrèúè ãàáûãëàrû

ñîí äÿrÿúÿ ãàëûí âÿ ñÿròäèr. Çîîëîãëàrûí äåäèéèíÿ g¤rÿ, hÿòòà

ïîëàä èéíÿíè áåëÿ îíëàrûí ñèíÿñèíÿ áàòûrìàã îëäóãúà ÷ÿòèíäèr.39

Àrû éóâàñûíà gèrìÿê ö÷öí hÿr úör âàñèòÿéÿ ñàhèá îëàí

êràëè÷à hÿìèí éóâàäà ãàëàràã, àrûëàrûí áàëûéëà áÿñëÿíèr. Âÿ hÿr

höúrÿäÿ áèrè îëìàã øÿròèëÿ éóìóròàëàrûíû àrûëàrûí ïóï höúrÿëÿrèíÿ

ãîéór. Áó éóâàëàräàí ÷ûõàí ãàrûøãà ñörôÿëÿrè åâ ñàhèáè îëàí

ïóïëàrëà áÿñëÿíèr âÿ áèr ìöääÿò ñîírà ¤çëÿrè äÿ ïóï ìÿrhÿëÿñèíÿ

êå÷èrëÿr.

53

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Àrûëàrûí éàéûí ñîíóíäà éóâàëàrûíû òÿrê åäèrëÿr. Ñàrâàí

ãàrûøãàëàr èñÿ ãûøû áó éóâàäà ïóï îëàràã êå÷èrèr. Áèr ìöøàhèäÿ

çàìàíû àrû éóâàñûíäà 76 ñàrâàí ãàrûøãà âÿ ñàäÿúÿ èêè àrû òàïûëûá.\40

Áó ¤ríÿê äèøè ñàrâàí ãàrûøãàíûí äèøè àrûéëà ìöãàéèñÿäÿ íÿ ãÿäÿr

áàúàrûãëû îëäóüóíó g¤ñòÿrèr. Êràëè÷à áóràäà èíúÿ áèr òàêòèêà

àïàràràã, éóâàíû äàõèëäÿí ôÿòh åäèr âÿ îràäà ¤ç hàêèìèééÿòèíè

ãórór.

Áóràäà äèããÿòè ÷ÿêÿí hÿì äÿ îäór êè, ãàrûøãàëàr àrûëàrû ÷îõ

éàõøû òàíûéûr âÿ îíëàrëà íåúÿ äàâràíàúàãëàrûíû g¤çÿë áèëèrëÿr.

ßëáÿòòÿ êè, áóíó ãàrûøãàëàr ¤çëÿrè êÿøô åòìÿéèáëÿr. Áöòöí áóíëàrû

îíà òÿëãèí åäÿí àrûíûí ôèçèêè ¤çÿëëèêëÿrèíè, éóâà ãóróëóøóíó áèëÿí,

éÿíè àrûíû äà éàràäàí Àëëàhäûr. Àrûíû äà, ãàrûøãàëàrû äà Àëëàh

éàràäûá, Àëëàh hÿr øåéèí Rÿááèäèr.

Àòÿø ãàrûøãàëàrû

Àòÿø ãàrûøãàëàrû êè÷èê, ãûrìûçû hÿøÿràòëàräûr. Àììà

êè÷èêëèêëÿrèíÿ rÿüìÿí, ÷îõ á¤éöê èøëÿr áàúàrà áèëèrëÿr. Ñàäÿúÿ

Àìårèêàäà 20 í¤âö éàøàéàí áó ãàrûøãàëàrûí êràëè÷àëàrû göíäÿ

5000 éóìóròà ãîéà áèëèr. ßêñÿr ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ êàëîíèéàëàrûí

áèr íå÷ÿ éöç èø÷èñè îëäóüó hàëäà, áó ãàrûøãàëàrûí êàëîíèéàëàrûíäà

òÿêúÿ èø÷èëÿrèí ñàéû éàrûì ìèëéîíà ãÿäÿräèr. Àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí

òÿêúÿ áèr úöòëÿøìèø êràëè÷àñû 240.000 èø÷èëèê êàëîíèéà éàràäà

áèëèr.41

xîõ àãråññèâ îëàí àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí èø÷èëÿrè îâëàrûíà çÿhÿrëè

èéíÿëÿrëÿ höúóì ÷ÿêèrëÿr. Gÿíú àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí hÿòòà ñöröíÿíëÿrè

âÿ êåéèê áàëàëàrûíû áåëÿ ¤ëäöräöêëÿrè âÿ éà øèêÿñò åòäèêëÿrè ôàêòëàrû

áÿëëèäèr. Áóíäàí áàøãà, hÿìèí ãàrûøãàëàr áÿçÿí åëåêòrèê êàáåëëÿrèíè

ïàr÷àëàéàràã, úÿrÿéàíûí êÿñèëìÿñèíÿ äÿ ñÿÿá îëórëàr. Áèr àrà îíëàr

áöòöí Göíåé Àìårèêàéà éàéûëàràã, èíñàíëàrà á¤éöê çÿrÿr âórìóø,

÷îõëàrûíû äÿhøÿòÿ gÿòèrìèøäèëÿr. Î èëèí áöòöí ãÿçåò âÿ æóríàëëàrû

åëåêòrèê êàáåëëÿrèíè êÿñÿrÿê úÿrÿéàíûí äàéàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí,

ÿêèíëÿrÿ ìèëéàräëàrúà äîëëàr çèéàí âóràí, àñôàëòëàrû ÷¤êäörÿí,

èíñàíëàrû ñàíúàràã àëëårgèéà øîêëàrûíà ñÿáÿá îëàí áó ãàrûøãàëàrûí

àäàìëàrû àúèç âÿçèééÿòÿ ñàëäûãëàrûíäàí éàçûräû. Göúëö ÷ÿíÿëÿrè

ñàéÿñèíäÿ à÷äûãëàrû òóíåëëÿrëÿ àñôàëò éîëëàrûí ÷¤êìÿñèíÿ ñÿáÿá

îëàí àòÿø ãàrûøãàëàrû ÿòràôäà hàìûíû çèíhàrà gÿòèrèräèëÿr.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

54

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ìèêrîáëàräàí ãîróíìà

Àìårèêàëû åêñïåròëÿr àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí áó “òÿõrèáàò”ëàrûíûí

ãàrøûñûíû àëìàã ö÷öí ÷îõ âàñèòÿëÿr ÿë àòìûøäûëàr. Áó ìÿãñÿäëÿ

hÿòòà ãàrûøãàëàrûí éåäèêëÿrè ìèë÷ÿêëÿrÿ õöñóñè ìèêrîáëàr

éårèäÿrÿê, êîëîíèéà äàõèëèíäÿ êå÷èúè õÿñòÿëèêëÿrèí éàéûëìàñûíà

âÿ áåëÿúÿ, ãàrûøãàëàrû ìÿhâ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàr. Àììà îíëàrûí

håérÿòèíÿ rÿüìÿí, ìèêrîáëàrûí ãàrûøãàëàrà hå÷ áèr çÿrÿr

âårìÿäèêëÿrè àøêàr îëäó. Àïàrûëàí èíúÿëÿìÿëÿr èñÿ g¤ñòÿräè êè,

ãàrûøãàëàr úàíëûëàr àëÿìèíäÿêè ÷îõ ìàràãëû ìöäàôèÿ ñèñòåì-

ëÿrèíäÿí áèrèíÿ ñàhèáäèrëÿr. Îíëàrûí áîüàçëàrûíäà ìèêrîá-ëàräàí

ãîróéàí áèr ôèëòr âàr. Áó ôèëòr ãàrûøãàëàrûí éåäèéè ìàääÿ-ëÿräÿêè

ìèêrîáëàrû îrãàíèçìÿ êå÷ìÿéÿ ãîéìàéàràã, òóòóá áîüàçäà

ñàõëàéûr. Àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí öñòöí áèr àüûëûí ÿñÿrè îëàí ãîróíìà

ñèñòåìëÿrè áóíóíëà äà áèòìèr. Îíëàr éóâàíûí ÿòràôûíà âÿ

ñörôÿëÿrèíèí öñòöíÿ çÿhÿr êèñÿëÿrèíäÿ hàñèë åòäèêëÿrè õöñóñè áèr

àíòèáèîòèê ìàéå ïöñêöräörëÿr. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ äÿ hÿì éóâàëàrû,

hÿì äÿ ñörôÿëÿrè òàìàìèëÿ äåçèíôåêñèéà îëóíór.42

Òÿáèè êè, ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrè ñîí äÿrÿúÿ ìöêÿììÿë áèr

ìöäàôèÿ ñèñòåìèëÿ ãîróíäóãëàrûíûí hå÷ ôÿrãèíäÿ äÿ äåéèëëÿr.

Âèúäàíû îëàí àäàì áåëÿ áèr ñèñòåìèí òÿñàäöôÿí éàràíäûüûíû èääèà

åäÿrìè? Ãàrûøãàëàrûí áåëÿ áèr ñèñòåìè ¤çáàøûíà ãóräóãëàrû äà

ñ¤éëÿíÿ áèëìÿç. Åëÿ èñÿ, áó ôèëòrè ãàrûøãàëàrûí áîüàçûíà éårëÿø-

äèrÿí âÿ îíëàrà àíòèáèîòèê ìàéå hàñèë åòìÿéè áàøà ñàëàí êèìäèr?

Øöáhÿñèç êè, èíñàíëàrûí, ãàrûøãàëàrûí âÿ êîr òÿñàäöôëÿrèí éàràäà

áèëìÿéÿúÿéè áó ¤çÿëëèêëÿrèí ìöÿëëèôè ñîíñóç åëì ñàhèáè îëàí

Àëàhäûr.

xàëûøãàí ãàrûøãàëàr

Ãîróíìà óñòàñû îëàí àòÿø ãàrûøãàëàrû åéíè çàìàíäà ÷îõ

áàúàrûãëû âÿ ÷àëûøãàíäûrëàr. Îíëàr 30 ñì. höíäörëöéö, 60 ñì. åíè

îëàí òÿïÿúèêëÿr èíøà åäèá, éårèí àëòûíäà 1,5 ì. äÿrèíëèéÿ åíÿ áèëÿí

ëàáèrèíò òóíåëëÿr ãórà áèëèrëÿr. Áÿçè éårëÿräÿ àòÿø ãàrûøãàëàrû 350-

äÿí ÷îõ òÿïÿúèê ãórà áèëèáëÿr. Áó ãÿäÿr êè÷èê úàíëûëàrûí áåëÿ

á¤éöê éóâàëàr ãórà áèëìÿñè, ÿëáÿòòÿ, ÷àëûøãàíëûãëàrû ñàéÿñèíäÿäèr.

Éàõøû, ãàrûøãàëàrû äöíéàíûí ÿí ÷àëûøãàí úàíëûëàrûíäàí áèrè åäÿí göú

íÿäèr? Îíëàrûí göí áîéóíúà hå÷ äórìàäàí, äèíúÿëìÿäÿí

÷àëûøìàëàrû âÿ ñîí äÿrÿúÿ gåíèø ñàhÿéÿ éàéûëìûø éóâàëàr ãórìàëàrû

55

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

går÷ÿêäÿí äÿ, øàøûräûúûäûr. Îíëàrûí hÿòòà áèr äÿíÿñè áåëÿ “ìÿí

áó göí ÷îõ ÷àëûøäûì, áèr àç äèíúÿëèì” âÿ éà “áó göí èøëÿìÿéÿ

hå÷ hÿâÿñèì éîõäór, ñàáàh èøëÿéÿrÿì” äåìÿç. Áó, hÿãèãÿòÿí

äöøöíöëìÿñè gÿrÿêÿí áèr ìÿñÿëÿäèr. Éàääàí ÷ûõàrìàéàã êè,

èíñàíëàr hÿòòà áèr èøè áàøà ÷àòäûrìàëàrû çÿrórè îëàí hàëëàräà áåëÿ

éîróëàr âÿ éà óñàíàrëàrñà, èràäÿëÿrèíè òîïëàéûá, ÷àëûøìàëàrûíà

äàâàì åäè áèëìèrëÿr. Ãàrûøãàëàrñà ñîí äÿrÿúÿ á¤éöê ñÿé âÿ èràäÿ

îròàéà ãîéàràã, áàøëàäûãëàrû èøè ìöòëÿã ñîíà ÷àòäûrûrëàr. Îíëàrà áó

göúëö èràäÿíè âÿ ÿçìè âårÿí øöáhÿñèç êè, áöòöí âàrëûãëàrûí òÿê

ñàhèáè îëàí Àëëàhäûr.

Ìöäàôèÿíè éàràí òàêòèêà

Àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí ÿí ãîrõóíú äöøìÿíëÿrè Solenorsis

davgeri àäëàíàí áèr ãàrûøãà úèíñèäèr. Áó ãàrûøãàëàr èíñàíëàrûí

áåëÿ ÷ÿòèíëèêëÿ äÿrê âÿ èçàh åäÿ áèëäèéè ÷îõòÿrÿôëè ìöäàôèÿ

ñèñòåìèíè éàrà áèëèrëÿr. Îíëàrûí àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíà íåúÿ

gèräèêëÿrè òàì áèëèíìèr. Àììà áèr äÿôÿ éóâàéà gèrÿí êèìè

äÿrhàë êràëè÷àéà höúóì åäÿrÿê, îíóí àíòåííàñûíäàí, àéàüûíäàí

âÿ éà áîüàçûíäàí éàïûøûrëàr. Èø÷è ãàrûøãàëàrûí áó höúóìóí

ãàrøûñûíû àëìàã ö÷öí íèéÿ hå÷ áèr àääûì àòìàäûãëàrûíû èçàh

åòìÿê ÷ÿòèíäèr. Àììà çîîëîãëàrûí äåäèéèíÿ g¤rÿ, ïàràçèò ãàrûøãà

êràëè÷àíûí áîüàçûíû äèøëÿéÿrÿê, îíàí ôårîìåíëÿrèíè òÿãëèä åäèr.

Áóíäàí ñîírà èø÷èëÿr ôÿrãèíÿ âàrìàäàí hÿìèí ïàràçèòè

áÿñëÿìÿéÿ áàøëàéûrëàr. xöíêè ôårîìåíëÿrèíè òÿãëèä åòäèéèíÿ g¤rÿ,

îíó ¤ç êràëè÷àëàrû áèëèrëÿr. Èø÷èëÿrèí áÿñëÿäèêëÿrèíè çÿíí åòäèêëÿrè

êràëè÷à èñÿ àròûã ¤ëìöø îëór.43

Ñÿhrà ãàrûøãàëàrû

150 Ôàràíhåéò èñòèëèêäÿ ãîâóróúó ãóìäà éàøàìàã áàøäà

èíñàíëàr îëìàãëà, ÿêñÿr úàíëûëàr ö÷öí ìöìêöíñöçäör. Àììà áó

èñòèëèêäÿ éàøàéà áèëÿí ãàrûøãàëàr âàr. Éàõøû, áÿñ îròà áîéëó,

óçóí àéàãëû ãàrà ñÿhrà ãàrûøãàñû îëàí Namib Ocymyrmex áó

øèääÿòëè èñòèëÿräÿ íåúÿ éàøàéûr?

Namib ãàrûøãàëàrû ö÷öí ñÿhràäàêû áèr göí êîíêråò hàíñûñà

ñààòäà áàøëàìûr. Göíö áàøëàäàí ãóì ñÿòhèíèí ñòàíäàrò hÿràrÿòÿ

- 30 äÿrÿúÿéÿ ÷àòìàñûäûr. Áó çàìàí ãàrûøãàëàr éåràëòû éóâàëà-

rûíäàí ÷ûõàràã, ãèäà àràìàüà áàøëàéûrëàr. Âöúóäëàrû ÷îõ ñîéóã

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

56

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

îëäóüó ö÷öí ìöíòÿçÿì hÿrÿêÿò åòìèr âÿ ñÿíäÿëÿéÿrÿê éårèéèrëÿr.

Ôÿãÿò èñòèëèê àròäûãúà äàhà ÷îõ ãàrûøãà îròàéà ÷ûõûr âÿ äöçgöí,

ñörÿòëè hÿrÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàéûrëàr.

Éóâàíûí äàõèëè âÿ õàrèúè òÿrÿôëÿrèíèí ÿí èíòåíñèâ òåìïåràòóró

52,2 äÿrÿúÿäèr. Ùÿràrÿò áó í¤ãòÿíè àøàíäà hÿrÿêÿò äàâàì åäèr,

ôÿãÿò èñòèëèê 67,8 äÿrÿúÿéÿ ÷àòàíäà ãàrûøãàëàr äórórëàr. Áó èñòèëèê

göíîròàäàí òÿõìèíÿí áèr ñààò ¤íúÿ áÿrãÿràr îëór. Göíîròàäàí

ñîírà òåìïåràòór äöøìÿéÿ áàøëàéàíäà ãèäà àõòàrûøëàrû éåíèäÿí

áàøëàéûr âÿ òîrïàüûí hÿràrÿòè 30 äÿrÿúÿéÿ åíÿíÿ ãÿäÿr äàâàì

åäèr.

Áó ãàrûøãàëàr òÿõìèíÿí 6 göí áîéóíúà éóâàäàí óçàã áèr

øÿêèëäÿ hå÷ áèr håéâàíà éåì îëìàäàí ãèäà àràéà áèëèrëÿr. Áó

ìöääÿò ÿrçèíäÿ åâÿ ¤ç àüûrëûãëàrûíäàí 15-20 äÿôÿ ÷îõ éåìÿê

äàøûéûrëàr.

Ñÿhràíûí èñòèëèéè îíëàrûí ä¤çÿ áèëìÿéÿúÿéè hÿääÿ ÷àòàíäà

éóâàéà ä¤íìÿê èìêàíû òàïà áèëìÿéÿí ãàrûøãàëàr hÿràrÿòäÿí

ãîróíìàã ö÷öí ãÿrèáÿ áèr ìåòîääàí èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Áåëÿ êè,

ãóìäàí éóõàrû ãàëõäûãúà hàâàíûí èñòèëèéè àçàëûr. Ìÿñÿëÿí, ãóìóí

èñòèëèéè 67,8 äÿrÿúÿéêÿí, áèr àç éóõàrûäà hàâàíûí òåìïåràòóró 55

äÿrÿúÿéÿ äöøör. Áóíà g¤rÿ äÿ, ãóìóí ñÿòhèíäÿêè òåìïåràòór

52,2 äÿrÿúÿíè êå÷ÿíäÿ ãàrûøãàëàr áèòêè g¤âäÿñè êèìè øåéëÿrÿ

äûrìàøàràã, ñÿrèíëÿìÿê ö÷öí áèr ìöääÿò îràäà ãàëûrëàr. Îíëàrûí

êè÷èê âöúóäóíóí hÿràrÿòè ÷îõ òåçëèêëÿ ÿòràôäàêû òåìïåràòórëà

áÿràáÿrëÿøèr. Àüàú g¤âäÿëÿrèíäÿ èñÿ òåìïåràòór 30 - 38,3 äÿrÿúÿ

àràñûíäà äÿéèøèr. Áó ñÿrèíëÿìÿ àràëàrû ãàrûøãàëàrûí ãîâóróúó

èñòèäÿ ôàñèëÿëÿrëÿ äÿ îëñà, ãèäà àõòàrìàñûíû òÿìèí åäèr.

ßgÿr éöêñÿê òåìïåràòóräà ãàrûøãàëàr íèñáÿòÿí ñÿrèí áèr éår

òàïìàñàëàr, èñòèäÿí ¤ëÿrëÿr. ßñëèíäÿ ãóìóí 52,2 äÿrÿúÿäÿí

éöêñÿê èñòèëèéèíäÿ hÿr äÿôÿ éóâàäàí ÷ûõàrêÿí ñÿhrà ãàrûøãàëàrû

¤ëöì rèñãèéëÿ öçëÿøèrëÿr. Éàõøû, áÿñ èëê ñÿhrà ãàrûøãàëàrû áó

ñîíëóãäàí íåúÿ ãóròóëóáëàr? À÷ûã-àøêàr g¤ç ãàáàüûíäàäûr êè,

îíëàr hÿràrÿòè òårìîìåòrëÿ ¤ë÷ìÿäÿí äÿ, òà ÿââÿëäÿí hàíñû

èñòèëèêäÿ íÿ åòìÿê ëàçûì gÿëäèéèíè áèëÿrÿê âàr îëóáëàr. Áÿëè,

ñÿhrà ãàrûøãàñû ñÿhràäà éàøàéà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ éàràäûëûá âÿ

áóíóí ö÷öí gÿrÿêëè ¤çÿëëèêëÿrëÿ òÿìèí îëóíóá. Éàrïàã êÿñÿí

ãàrûøãàíû göúëö êÿñèúè áèr ÷ÿíÿéëÿ éàràäàí Àëëàh ñÿhrà

ãàrûøãàñûíà äà èñòèäÿ ¤çöíö íåúÿ ãîróìàüû òÿëãèí åäèá.

57

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÎRÒÀÃ ÉÀØÀÌ

Úàíëûëàräàêû éàràäûëûø äÿëèëëÿrèíè èíúÿëÿéÿrêÿí áèr òÿìÿë

ìÿíòèãäÿí ÷ûõûø åäèëìÿñè gÿrÿêèr. Èíäè áó ìÿíòèãè áÿñèò

áèr ¤ríÿêëÿ à÷ûãëàéàúàüûã.

Êèìñÿñèç áèr ÿràçèäÿ gÿçÿrêÿí áèräÿí éåräÿ áèr ìåòàë à÷àr

òàïäûüûíûçû äöøöíöí. Ùåñàá åäÿê êè, áó à÷àrûí íÿ èøÿ éàràäûüûíû

áèëìÿäÿí, îíó g¤òörÿrÿê, éîëóíóçà äàâàì åòìèñèíèç. Òóòàã êè,

à÷àrû òàïäûüûíûç éåräÿí éöç ìåòr àràëûäà òÿrê åäèëìèø, áîø,

áîìáîç áèr åâ ràñòûíûçà ÷ûõäû. “Áÿëêÿ à÷àr èøÿ éàràéàr”,- äåéÿ

äöøöíÿrÿê, îíó ãàïûíûí êèëèäèíÿ ñàëûrñûíûç. ßgÿr à÷àr ëàï ràhàòúà

ãàïûíû à÷àrñà, áó hàëäà ìÿíòèãëÿ hàíñû íÿòèúÿéÿ gÿëèrñèíèç?

Úàâàá àéäûíäûr: hå÷ òÿrÿääöä åòìÿäÿí áó à÷àrëàrûí ìÿhç

hÿìèí åâèí ãàïûñûíäàêû êèëèäèí à÷àrû îëäóüóíó äöøöíÿrñèíèç.

Áàøãà ñ¤çëÿ, ôèêèrëÿøÿrñèíèç êè, áó, ìÿhç hÿìèí åâèí ãàïûñûíäàêû

êèëèäè à÷ìàã ö÷öí àüûëëà äöçÿëäèëìèø áèr âàñèòÿäèr. Àéäûí

ìÿñÿëÿäèr êè, à÷àrû äà, êèëèäè äÿ åéíè óñòà åéíè äÿçgàhäà

äöçÿëäèá. Îíëàrûí àràñûíäàêû óéüóíëóã øöórëó øÿêèëäÿ òÿìèí

îëóíóá.

Àììà áèrè äóróá ñèçÿ äåñÿ êè, “õåér, éàíûëûrñûíûç,

òàïäûüûíûç î à÷àrûí êèëèäëÿ hå÷ áèr ÿëàãÿñè éîõäór, à÷àrûí êèëèäÿ

äöøìÿñè òàìàìèëÿ òÿñàäöôèäèr”, îíäà íÿ äöøöíÿrñèíèç? Òÿáèè

êè, áó åhòèìàë ãÿòèééÿí àüëûíûçà áàòìàéàúàã. xöíêè äöíéàäà hå÷

áèrè äègÿrèíè à÷ìàéàí ìèëéîíëàrúà êèëèä âÿ ìèëéîíëàrúà à÷àr

âàr. Áó ìèëéîíëàrúà ôÿrãëè à÷àr âÿ êèëèäëÿrèí è÷ÿrèñèíäÿ áèr-

áèrèíÿ òàìàìÿí óéüóí îëàí èêèñèíèí áèr-áèrëÿrèíÿ ÷îõ éàõûí

øÿêèëäÿ éårëÿøìÿëÿrèíèí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåräèéèíè äåìÿê

àíëàìñûçäûr. Öñòÿëèê, ÿgÿr hàããûíäà äàíûøäûüûìûç à÷àr ñîí

äÿrÿúÿ gèrèíòèëè-÷ûõûíûòûëû, ìörÿêêÿá ãóróëóøëó îëàrñà, îíäà

“òÿñàäöô” èääèàñûíûí ñÿôåhëèéè ëàï à÷ûã g¤röíÿr. xöíêè à÷àrûí

öçÿrèíäÿêè hÿr äåòàë î äåìÿêäèr êè, áóíóí ãàrøûëûüûíäà êèëèääÿ

äÿ àíîëîæè äåòàëëàr âàr; áóíëàrûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ öñò-öñòÿ

äöøìÿñè åhòèìàëû ìèëéîíëàrëà äÿôÿ àçàëûr.

Âÿ ÿgÿr ãàïûäà áèr äåéèë, ö÷ êèëèä âàrñà, ñèç äÿ ö÷ à÷àr

òàïìûñûíûçñà, áó à÷àrëàrûí äà hÿr áèrè êèëèäëÿräÿí áèrèíè à÷ìûøñà...

Îíäà áó à÷àrëàrûí òÿñàäöôÿí êèëèäëÿrè à÷àí áèr ìåòàë ïàr÷àñû

îëäóüó åhòèìàëûíû éàõûíà áóràõàrñûíûçìû? Éàõóä, áóíó èääèà

åäÿí áèr àäàìûí éà àüëûíûí áàøûíäà îëìàäûüûíû, éà äà ñèçè

àëäàòìàüà, ñèçäÿí íÿëÿrèñÿ gèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøäûüûíû

äöøöíìÿçñèíèçìè?

58

Áó ¤ríÿêäÿí ÷ûõàí ìÿíòèãè íÿòèúÿ áÿñèò, àììà ñîí äÿrÿúÿ

¤íÿìëèäèr: ÿgÿr èêè ìöñòÿãèë ÿøéàíûí àràñûíäà éöçäÿ-éöç

óéüóíëóã âàrñà, éÿíè îíëàrûí áöòöí äåòàëëàrû áèr-áèrëÿrèíÿ

òàìàìèëÿ äöç gÿëèrñÿ, äåìÿê, êèìÿ áèëÿrÿêäÿí îíëàrû áèr-

áèrëÿrèíÿ óéüóíëàøäûrûá. À÷àr êèëèäÿ îíà g¤rÿ äöç gÿëèr êè, àüûëëû

áèr óñòà îíëàrû áèr-áèrëÿrèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ hàçûrëàéûá. Âèäåîêàñåò

ràhàò øÿêèëäÿ âèäåîìàãíèòîôîíóí è÷èíÿ gèrèá, éårèíè òóòór, ÷öíêè

áèr àüûëëû ìöhÿíäèñ òÿrÿôèíäÿí ëàéèhÿëÿíäèrèëèá.

Áöòöí áóíëàrà äàéàíàràã, áåëÿ áèr öìóìè íÿòèúÿéÿ gÿëÿ

áèëÿrèê: ÿgÿr èêè úàíëûíûí àràñûíäà ôÿrãëè îrãàíëàrûí áèr-áèrèíÿ òàì

óéüóíëàøìàñû ôàêòû âàrñà, äåìÿê, áó óéüóíëóã áèr àüûë ñàhèáè

òÿrÿôèíäÿí éàràäûëûá. Ùÿìèí óéüóíëóãëàr òÿñàäöôëÿ èçàh

îëóíìàéàúàã áèr áèëgèäÿí õÿáÿr âåräèéèíÿ, hÿìèí áèëgèíèí ñàhèáè

èñÿ håéâàíëàr îëà áèëìÿäèéèíÿ g¤rÿ, áó håéâàíëàrû

ëàéèhÿëÿíäèrÿí áèr Éàràäûúûíûí âàrëûüûíû ãÿáóë åòìÿëèéèê.

Èíäè áó òÿìÿë ìÿíòèãè òÿòáèã åäÿrÿê, éåíèäÿí ãàrûøãàëàr

äöíéàñûíà gèrÿ áèëÿrèê. Áó á¤ëöìäÿ ãàrûøãàëàrëà îròàã éàøàéàí

âÿ îíëàrëà håérÿòàìèç äÿrÿúÿäÿ óéüóíëóã g¤ñòÿrÿí áÿçè

úàíëûëàräàí äàíûøàúàüûã.

Ãàrûøãàëàrëà îròàã éàøàéàí håéâàíëàr

Ãàrûøãàëàrëà áÿràáÿr éàøàéàí ÷îõëó hÿøàràò í¤âöíöí

ì¤âúóäëóüó âÿ îíëàrûí àràñûíäà ñèìáèîç ÿëàãÿñèíèí îëìàñû ôàêòû

áèr ÿñräÿí ÷îõäór êè, åëìÿ ìÿëóìäór. Îíëàräàí ÷îõó áó èøè

áèr ïàràçèò êèìè g¤rör. Äègÿr á¤ëöìö èñÿ, hÿéàòëàrûíûí ìöÿééÿí

hèññÿñèíè âÿ éà hàìûñûíû ãàrûøãà òîïëóëóüóíà áàüëû hàëäà

éàøàéûrëàr. Îíëàrûí àràñûíäà ìöõòÿëèô hÿøÿràò âÿ á¤úÿêëÿr -

gÿíÿëÿr, ìèë÷ÿêëÿr, åøøÿêàrûëàrû âÿ ñ. âàr. Áóíëàrûí áèr ãèñìè

ãàrûøãàëàrûí éóâàñûíäà éàøàéàràã, áöòöí “ñîñèàë hàããëàr”äàí

ôàéäàëàíà áèëèrëÿr. Áÿçè hàëëàräà åâ ñàhèáëÿrèíèí éóìóròàëàrûíû

âÿ ñörôÿëÿrèíè éåìÿëÿrèíÿ rÿüìÿí, ãàrûøãàëàr ìöñàôèrëÿrèíÿ

ãàrøû èíàíûëìàç äÿrÿúÿäÿ ä¤çöìëö äàâràíûr, îíëàrû éóâàëàrûíà

ãÿáóë åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, ñörôÿëÿrèíè äÿ ñàíêè ¤ç

íÿñèëëÿrèéìèø êèìè áÿñëÿéèá-éåòèøäèrèrëÿr.

Éàõøû, áÿñ ãàrûøãàëàr íèéÿ áåëÿ åäèr âÿ íåúÿ îëór êè, hÿìèí

á¤úÿêëÿr göúëö ìöäàôèÿ ñèñòåìè îëàí ãàrûøãàëàrûí éóâàñûíäà

èëëÿrëÿ ãàëà áèëèrëÿr? Èíäè áó àíëàøûëìàç îëàéû èíúÿëÿéÿê.

Áèëèíäèéè êèìè, ãàrûøãà êîëîíèéàñûíäà ÷îõ ìörÿêêÿá áèr

öíñèééÿò ñèñòåìè âàräûr. Áó ñèñòåìèí ñàéÿñèíäÿ ãàrûøãàëàr ¤ç

59

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

êîëîíèéàëàrûíûí öçâëÿrèíè éàäëàräàí àéûrà áèëèrëÿr. Áó ìåõàíèçì

áèr “ñîñèàë ìöäàôèÿ ñèñòåìè” êèìè èøëÿéèr. Àììà éóõàrûäà áÿhñ

åòäèéèìèç “÷àüûrûëìàìûø ãîíàãëàr” ÷åøèäëè öñóëëàrëà ãàrûøãà

éóâàñûíà éîë òàïà áèëèrëÿr. Áó äà îíó g¤ñòÿrèr êè, ãàrûøãàëàrûí

àéûrä åäÿ áèëìÿ ñèñòåìèíèí øèôrÿëÿrèíè íåúÿñÿ ÷¤çìÿéè

áàúàrûáëàr. Áàøãà ñ¤çëÿ, ìåõàíèêè âÿ êèìéÿâè ìåòîäëàrëà

ãàrûøãàëàrûí “äèë”ëÿrèíäÿ äàíûøìàüû ¤érÿíèáëÿr...

Òÿãëèä÷èëèê

Áèr ãàrûøãàíûí áàøãà ãàrûøãàéëà ãàrøûëàøäûüû çàìàí éàïäûüû

òèïèê hÿrÿêÿò âàr: àíòåíàñûéëà ãàrøûñûíäàêû ãàrûøãàéà éàâàøúà

òîõóíìàã âÿ îíóí ôårîìåíèíè êîíòrîë åòìÿê. Ñîírà hÿr èêè

ãàrûøãà éîëëàrûíà äàâàì åäèrëÿr. Ãàrûøãàëàr áó hÿrÿêÿòè áèr-

áèrèíè òàíûìàã âÿ éàä úàíëûëàräàí ãîróíìàã ö÷öí åäèrëÿr.

Èø÷è ãàrûøãàëàr éóâàëàrûíäà éàøàéàí á¤úÿêëÿrëÿ ãàrøûëàøàíäà

äà åéíè hÿrÿêÿòè òÿêràrëàéûrëàr. Îëór êè, áÿçÿí ãàrøûñûíäàêûíûí

ôÿrãëè áèrè îëäóüóíó àíëàéûr âÿ äÿrhàë éóâàäàí ÷¤ëÿ àòûrëàr.

Àììà áÿçÿí äÿ ãàrøûëàrûíäàêû á¤úÿéè ãàrûøãàäàí àéûrà

áèëìèrëÿr. Áó, îíà g¤rÿ áåëÿ îëór êè, hÿìèí á¤úÿê ãàrûøãàëàrû

“êèìéÿâè òÿãëèä”ÿ ÿë àòûá.

Á¤úÿêëÿrèí áó òÿãëèä÷èëèéè òàìàìèëÿ êèìéÿâè éîëëà

går÷ÿêëÿøäèräèêëÿrè òÿñäèãëÿíèá. Ãàrûøãàëàr ôèçèêè áàõûìäàí

¤çëÿrèíÿ ÷îõ áÿíçÿéÿí á¤úÿêëÿrè êèìéÿâè áàõûìäàí éàä håñàá

êèìè äÿrhàë éóâàäàí áàéûrà àòûáëàr. Ãàrûøãàëàrà hå÷ áèr áÿíçÿrè

îëìàéàí áèr ãróï äègÿr á¤úÿê èñÿ éóâàíûí öçâö êèìè ãÿáóë

åäèëèá.44 Áó á¤úÿê í¤âëÿrèíèí ãàrûøãàëàrûí êèìéÿâè ¤çÿëëèéèíè

íåúÿ ¤érÿíäèéèíè âÿ òÿãëèä åòäèéèíè èçàhëàìàã ñîí äÿrÿúÿ

÷ÿòèíäèr. Áåëÿ áèr øåéè àíúàã åéíè ôårîìåíëÿrèí áèëÿrÿêäÿí

á¤úÿêëÿräÿ äÿ èôràç îëóíìàñûéëà èçàh åòìÿê ìöìêöíäör.

Ùàëáóêè, áèr á¤úÿê ìèëéîíëàrëà èë éàøàñà äà, ÿí àäè êèìéÿâè

råàêñèéàíû íÿ áàøà äöøÿ, íÿ äÿ òÿòáèã åäÿ áèëÿr. Áó ¤çÿëëèéè

îíà âårÿí hÿr øåéèí éàràäûúûñû îëàí Àëëàhäûr.

Ùèärîêàráîí áóràõàí á¤úÿê âÿ àòÿøãàrûøãàëàrû

Scarabaeid àäëû á¤úÿê í¤âö èëÿ àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí

äàøûäûãëàrû hèärîêàráîíàòëàrûí åéíè îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí, îíëàr

áèr éåräÿ éàøàéà áèëèrëÿr. Á¤úÿêëÿrèí ãàrûøãàëàrûí äöøìÿíè

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

60

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

îëäóüóíó íÿçÿrÿ àëñàã, áó èêè úàíëûíûí àràñûíäà íîrìàë

ìöíàñèáÿòèí îëìàñû ÷îõ ãÿrèáÿäèr. Éàõøû, áÿñ îíëàrûí àràñûíäàêû

àíëàøìà íåúÿ èçàh îëóíà áèëÿr?

Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, áó á¤úÿêëÿr hÿì àòÿø ãàrûøãàëàrûéëà

åéíè hèärîêàráîíàòëàrà ñàhèáäèrëÿr, hÿì äÿ âöúóäëàrûíäà àíúàã

¤çëÿrèíÿ õàñ îëàí, àüûr ìîëåêóë ÷ÿêèëè áàøãà hèärîêàráîíàòëàr

âàr. Âÿ á¤úÿêëÿr àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíäàí àérûëàíäà,

ãàrûøãàëàrëà îròàã hèärîêàráîíàòëàrû éîõà ÷ûõñà äà, ¤çëÿrèíÿ

ìÿõñó îëàíëàr ãàëûr. Ñîíràäàí áàøãà áèr àòÿø ãàrûøãàñû í¤âöíöí

êîëîíèéàñûíà gåäÿíäÿ, áó äÿôÿ äÿ îíóí ãîõóñóíà êå÷èrëÿr.45

Á¤úÿê àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíà áèrèíúè äÿôÿ gÿëÿíäÿ

g¤âäÿñèíèí ãàëûí ãàáûüûíà göâÿíèr âÿ ¤çöíö ¤ëöëöéÿ âóràràã,

áó éîëëà ãîróíìàüà ÷àëûøûr. Áèr íå÷ÿ göíÿ ãàrûøãàëàrûí

hèärîêàráîíàò òÿrêèáèíè òÿãëèä åäÿrÿê, éóâàíûí “öçâöíÿ”

÷åârèëèrëÿr.46

Éàõøû, áÿñ hÿìèí á¤úÿêëÿr áó ãîõóíó ¤ç âöúóäëàrûíäà

íåúÿ òÿãëèä åäèrëÿr? Âÿ hàràäàí áèëèrëÿr êè, áóíó åòìÿêëÿ

ãàrûøãàëàrû àëäàäûá, éóâàëàrûíà gèrÿúÿêëÿr? Áèr á¤úÿê òÿêáàøûíà

áóíëàrû hàràäàí ¤érÿíÿ áèëÿr? ßëáÿòòÿ êè, hå÷ hàràäàí.

Ãàrûøãàëàrûí ôèçèêè-êèìéÿâè ¤çÿëëèéèíè ¤érÿíèá òÿòáèã åòìÿê

á¤úÿêëÿrèí ¤çáàøûíà áàúàrà áèëÿúÿéè áèr èø äåéèë. Áó á¤úÿêëÿrèí

ãàrûøãàëàrëà óçóí ìöääÿò éàøàéàràã òÿêàìöë êå÷äèêëÿrèíè âÿ

ñîíäà êèìéÿâè éîëëàrëà îíëàrûí ãîõóñóíó ÿëäÿ åòäèêëÿrèíè

ñ¤éëÿìÿê èñÿ ÷îõ ñÿôåh èääèà îëàräû. xöíêè hå÷ áèr ìóòàñèéà âÿ

òÿñàäöô áó ãÿäÿr hÿññàñ âÿ ìörÿêêÿá ¤çÿëëèê ÿìÿëÿ gÿòèrÿ

áèëìÿç. Áóràäàí ÷ûõàí òÿê ñîíóú îäór êè, áó á¤úÿéÿ òàíûìà âÿ

òÿãëèä åòìÿ ãàáèëèééÿòèíè âårÿí áèr Éàràäûúû âàr. Ãàrûøãàëàrëà

á¤úÿêëÿrèí äèíú øÿêèëäÿ áèr àràäà éàøàìàñûíû òÿìèí åäÿí, áèr-

áèrëÿrèëÿ äöøìÿíúÿ äàâràíìàëàrûíû ÿígÿëëÿéÿí ãöââÿ åëÿ îíëàrûí

hÿr èêèñèíè éàràäàí ãöââÿäèr. Áó èñÿ, òÿáèè êè, hÿr øåéè ãöñórñóç

õÿëã åäÿí Àëëàhäûr.

Îräó ãàrûøãàëàrûíûí çèéàrÿò÷èëÿrè

Îräó ãàrûøãàëàrûí âöúóäëàrûíäà gÿíÿëÿr éàøàéûr. Áó gÿíÿëÿr

öçÿrèíäÿ éàøàäûãëàrû ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíèí àrõà òÿrÿôèíäÿí

àëäûãëàrû ãàíëà âÿ éà éàüëû ìàääÿëÿrëÿ ãèäàëàíûrëàr. Áÿçÿí áó

gÿíÿëÿr ãàrûøãàíûí àrõà àéàüûíûí óúóíäà éårëÿøèrëÿr. Äàhà

ìàràãëûñû èñÿ îäór êè, ëàçûì îëàíäà ¤ç áÿäÿíëÿrèíèí ãàrûøãàíûí

àéàüûíûí óú ãèñìè êèìè èøëÿäèëìÿñèíÿ èçí âårèrëÿr.

61

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

®íúÿ äåäèéèìèç êèìè, îräó ãàrûøãàëàrû áèr-áèrëÿrèíèí

àéàãëàrûíäàí òóòàràã, çÿíúèr ÿìÿëÿ gÿòèrèrëÿr êè, áó äà

ìöâÿããÿòè éóâà rîëóíó îéíàéûr. Àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, áó

çàìàí ãàrûøãàíûí àéàüûíäàêû gÿíÿíèí àrõà àéàãëàrû åéíÿí

ãàrûøãàíûí ïÿíúÿñèíèí øÿêèëèíè àëàràã, åéíè âÿçèôÿíè éårèíÿ

éåòèrèr. Áó gÿíÿëÿr áÿçè õöñóñè ìåõàíèçìëÿrèëÿ, ìÿñÿëÿí,

êörÿêëÿrèíäÿêè äèøëÿrëÿ âÿ éà óéüóí êörÿê ãóróëóøëàrûéëà

ãàrûøãàíûí âöúóäóíà àäàïòàñèéà îëóíà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ

éàràäûëûáëàr.47

Òÿáèÿòÿäÿêè ìèíëÿrëÿ í¤âöí àràñûíäà áèr-áèrëÿrèíè

òàìàìëàéàí èêè âàrëûüûí áó øÿêèëäÿ ÿëàãÿéÿ gèrìÿñèíè

òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åòìÿê èìêàíñûçäûr. Ùÿéàòëàrûíûí äàâàì åòìÿñè

á¤éöê ¤ë÷öäÿ áèr-áèrèíÿ áàüëû îëàí áó èêè úàíëû í¤âöíöí göíëÿrèí

áèrèíäÿ ãàrøûëàøàràã âöúóäëàrûíûí îròàã éàøàìà óéüóí îëäóãëàrûíû

g¤rìÿëÿrè âÿ äàhà ñîírà äà ñèìáèîç hÿéàòà ãÿràr âårìÿëÿrè

òÿñàäöôöíöí åhòèìàëû rèéàçè îëàràã ñûôûrà áÿràáÿräèr. Áó äà

äîëàéûñûéëà, Àëëàhûí hÿr øåéè ìöêÿììÿë éàràòìàñûíà àèä

äÿëèëëÿräÿí ñàäÿúÿ, áèrèäèr. Ôÿãÿò áó êè÷èê äåòàëëàr î ãÿäÿr

ãèéìÿòëèäèrëÿr êè, îíàëàrû ÿñëà íÿçÿräÿí ãà÷ûrìàã îëìàç. Ùÿr

göí éår öçöíäÿ øàhèä îëà áèëÿúÿéèìèç ìèëéîíëàrëà áó úör

¤ríÿêëÿr èíñàíûí Àëëàhûí höäóäñóç göú âÿ áèëgèñèíè, èíúÿ ñÿíÿòèíè

g¤röá, äóéà áèëìÿñè ö÷öí éàràäûëûá.

“Ãîíàã” ìèë÷ÿê ñörôÿñè

Ãàrûøãàëàrûí âöúóäëàrû ïàràçèò úàíëûëàr ö÷öí ÷îõ ÿëâårèøëè

áèr ìÿêàíäûr. Áóíà g¤rÿ äÿ áèr ÷îõ ïàràçèò í¤âö ¤çöíÿ “åâ”

îëàràã ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíèíè ñå÷èr. Strongygaster globula àäëû

ìèë÷ÿê í¤âö áó áàõûìäàí äàhà ìàràãëûäûr.

Áó ìèë÷ÿéèí ñörôÿñè ãàrûøãà êîëîíèéàñûíû ãóràí êràëè÷àíûí

âöúóäóíóí àrõà hèññÿñèíäÿ “åíäîïàràçèò” (äàõèëè ïàràçèò) êèìè

éàøàéûr. Áó çàìàí éóìóròëàìàãäàí ãàëìàñû èñòèñíà îëìàãëà,

êràëè÷àíûí äàâràíûøûíäà åëÿ áèr úèääè ôÿrãëÿr ìåéäàíà ÷ûõìûr.

Ïàràçèòèí ñörôÿñè ãàrûøãàíûí âöúóäóíó òÿrê åäÿíäÿí ñîírà ïóï

ìÿrhÿëÿñèíÿ êå÷èr âÿ ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí ¤ç ïóïëàrû êèìè

áÿñëÿíèëèr. Àíúàã ó÷ìà âàõòû gÿëÿíäÿ áó “äîñòëóã” ñîíà ÷àòûr

âÿ ìèë÷ÿê éóâàíû òÿrê åòìÿê çîróíäà ãàëûr. Êràëè÷à ãàrûøãà èñÿ

ïàràçèòëÿr éóâàíû òÿrê åäÿíäÿí ñîírà ¤ëör.48

Ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrèíèí ãàrûøãàëàrûí âöúóäóíäà éårëÿøìÿñè âÿ

îràäà éàøàéà áèëìÿñè går÷ÿêäÿí äÿ ÷îõ ãåérè-àäè áèr hàäèñÿäèr.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

62

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Äöíéàéà éåíèúÿ gÿëìèø áèr úàíëûíûí ¤çöíÿ éóâà îëàràã

áèëÿrÿêäÿí êràëè÷à ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè

ñå÷ìÿñè ñàäÿúÿ, ìöìêöí äåéèë. Àíà

ìèë÷ÿéèí éóìóròàëàrûíû ãîéìàã ö÷öí

áåëÿ áèr ìÿêàí ñå÷ìÿñè ö÷öí èñÿ

ãàrûøãàíûí âöúóäóíà âÿ éàøàì òÿrçèíÿ

÷îõ éàõøû áÿëÿä îëìàñû gÿrÿêäèr.

xöíêè ìèë÷ÿéèí éàøàäûüû ìöhèòäÿ áèr-

áèrèíäÿí ôÿrãëè éöçëÿrëÿ úàíëû âàr êè,

îíëàrûí hÿr áèrèíèí âöúóäóíà éóìóròà

ãîéà áèëÿräè. Àììà áàëàëàrûíûí

ãàéüûñûíà ãàëàí ìèë÷ÿê îíëàrûí

àràñûíäà ÿí óüórëó éårè - êràëè÷àíûí

âöúóäóíóí àrõà òÿrôèíè ñå÷èr. Òÿáèè êè,

ìèë÷ÿéèí îràäà éóìóròàëàrûíûí

òÿhëöêÿñèç éåräÿ îëàúàüûíû âÿ hÿòòà

ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí ãàéüûéëà

áÿñëÿíÿúÿéèíè òÿõìèí åòìÿñè

èìêàíñûçäûr. xöíêè ìèë÷ÿêëÿ ãàrûøãà

òàìàìèëÿ àérû-àérû âàrëûãëàräûrëàr âÿ

ìèë÷ÿéèí ãàrûøãà hàããûíäà hå÷ áèr

áèëgèñè îëà áèëìÿç.

Äåìÿê, ìèë÷ÿéèí âåräèéè ñÿrràñò

ãÿràr áó êè÷èê håéâàíûí ¤çöíöí äåéèë,

63

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Øÿêèëäÿ îräó ãàrûøãàëàrûíûí öçÿrèíäÿ

éàøàéàí àëòû ìöõòÿëèô ñèìáèîç í¤âö

g¤röíör. Îíëàr ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíèíÿ

ôÿrãëè àäàïòàñèéàëàrëà éårëÿøèáëÿr. (1) Èëê

ñûràäàêû ïàràçèò öçÿrèíäÿ éàøàäûüû

ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíäÿêè ìàéåëÿrëÿ

áÿñëÿíèr. (2) Èêèíúèñè èñÿ åâ ñàhèáèíèí

àéàüûíûí óúóíäà éàøàéûr. (3) Áóíëàr èñÿ

ãàrûøãàëàrû àëäàäàràã, îíëàrûí ñörôÿëÿrèëÿ

ãèäàëàíûrëàr. (4) Áó í¤â âàõòûíûí ÷îõóíó

ãàrûøãàëàrûí öçÿrèíäÿ êå÷èrèr. (5) Áó èñÿ

¤çöíÿ åâ êèìè ãàrûøãàíûí ÷ÿíÿñèíèí öñò

òÿrÿôèíè ñå÷èá. (6) Àììà ñîíóíúóñó äàhà

ãÿrèáÿ éåräÿ - ãàrûøãàíûí “àíòåííà”ñûíûí

äöç äèáèíäÿ éårëÿøèá.

îíà åäèëÿí òÿëãèíèí íÿòèúÿñèäèr. Áàøãà úör äåñÿê, ñörôÿíè ÿí

óéüóí òÿrçäÿ éårëÿøäèrÿí hÿì ìèë÷ÿê, hÿì äÿ ãàrûøãà öçÿrèíäÿ

òàì áèr åëì âÿ hàêèìèééÿò ñàhèáè îëàí göú - Àëëàhäûr. xöíêè

Àëëàh áöòöí úàíëûëàrûí Éàràäûúûñû, Ñàhèáè âÿ Ùàêèìèäèr.

Ìàâè êÿïÿíÿêëÿrèí ñèrrè

“Ìàâè êÿïÿíÿê” àäëàíäûrûëàí âÿ Èígèëòÿrÿäÿ éàøàéàí áèr

êÿïÿíÿê í¤âö XX ÿñrèí èêèíúè éàrûñûíäàí áàøëàéàràã ñörÿòëÿ

àçàëäû âÿ hàràäàñà 1979-úó èëäÿ ê¤êö òàìàì êÿñèëäè. Áó

êÿïÿíÿêëÿrëÿ áàüëû àràøäûrìà àïàràí àëèìëÿr îíëàrûí áèòêèëÿrèí

öçÿrèíäÿ ÷îõëó éóìóròà ãîéìàëàrûíà rÿüìÿí, ê¤êëÿrèíèí íèéÿ

êÿñèëìÿñèíè óçóí ìöääÿò èçàh åäÿ áèëìÿäèëÿr. Áóíóí ñèrrè èñÿ

êÿïÿíÿéèí ñîí äÿrÿúÿ ãÿrèáÿ hÿéàò òÿrçèëÿ áàüëûéäû.

Ìàâè êÿïÿíÿêëÿrèí òûròûëëàrû éóìóròàäàí ÷ûõàíäàí 3 hÿôòÿ

ñîírà éårÿ äöøÿrÿê ãûrìûçû ãàrûøãàëàr ö÷öí ÷îõ ÷ÿêèúè îëàí áèr

ìàéå èôràç åòìÿéÿ áàøëàéûrëàr. Áó çàìàí òûròûë ãàôàñûíûí

àrõàñûíäàêû äÿrè áöêöìöíö øèøèräèr âÿ hÿòòà ãàrûøãàíû äà

àëäàäàúàã øÿêèëäÿ “ãàrûøãà” úèëäèíÿ gèrèr. Áó ô¤âãÿëàäÿ òàêòèêàéà

àëäàíàí ãàrûøãàëàr òûròûëû ¤ç éóâàëàrûíà àïàràràã, ñörôÿëÿrèíèí

îëäóüó ÿí éàõøû éåräÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Ìàâè êÿïÿíÿéèí òûròûëû áöòöí

ãûøû áóràäà ãàrûøãà ñörôÿëÿrèëÿ áèrgÿ êå÷èrèr. Áàhàräà éåòêèí

êÿïÿíÿéÿ ä¤íÿíäÿ èñÿ ãàrûøãà éóâàñûíû òàìàìèëÿ òÿrê åäèr.

Áó îròàã éàøàìûí êÿøô åäèëìÿñèëÿ êÿïÿíÿêëÿrèí íÿñëèíèí

êÿñèëìÿñè öçÿrèíäÿí ñèrr ïÿräÿñè ãàëõìàüà áàøëàäû. Áåëÿ êè,

á¤ëgÿäÿêè åêîëîæè äÿéèøèêëèêëÿrèí ñÿáÿáèíäÿí ãûrìûçû ãàrûøãàëàr

îràíû òÿrê åäèáëÿr. Éóìóròàäàí ÷ûõàí òûròûëëàr èñÿ éårÿ äöøÿíäÿí

ñîírà îíëàrà àëäàíìàéàí äègÿr ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí

¤ëäöröëöáëÿr.49

Èíäè úàâàáëàíìàñû gÿrÿêÿí ñóàëëàr áóíëàräûr: èíñàíû

øàøûräàí áó éàøàì îròàãëûüû “òÿñàäöôÿí” îròàéà ÷ûõà áèëÿrìè?

Êÿïÿíÿéèí hÿëÿ éåòêèí îëìàéàí áèr òûròûëû ãàrûøãàíû íåúÿ àëäàäà

áèëÿúÿéèíè hàràäàí ¤érÿíèá? Ãóéróã ãèñìèíè øèøèräÿrÿê,

ãàrûøãàéà áÿíçÿìÿñèíè òÿìèí åäÿí îrãàíëàr hàràäàí âÿ íåúÿ

ìåéäàíà ÷ûõûá?

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áèëgèëè áèr Éàràäûúûíûí âàrëûüûíû ãÿáóë

åòìÿäèéèíÿ g¤rÿ, áó îrãàíëàrûí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè

¤íÿ ÷ÿêÿúÿê. Ùàëáóêè, òÿñàäöô hå÷ âàõò áó ãÿäÿr ãöñórñóç

óéüóíëóã éàràäà áèëìÿç. Áó úör áÿíçÿrëèéèí çàìàí è÷èíäÿ

éàâàø-éàâàø ÿëäÿ åäèëìÿñè äÿ èìêàíñûçäûr - ÷öíêè îíó òàì

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

64

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ãàçàíìàìûø áèr òûròûë ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí îâëàíàúàã, áóíà

g¤rÿ äÿ íÿñëèíè äàâàì åòäèrÿ áèëìÿéÿúÿê. ßgÿr òÿñàäöô öìó-

ìèééÿòëÿ, íÿñÿ åòìÿéÿ ãàäèr èäèñÿ, îíäà íÿéÿ g¤rÿ êÿïÿíÿê-

ëÿrèí ê¤êöíöí êÿñèëìÿñèíÿ ìàíå îëà áèëìÿäè?

Òûròûëûí ¤ç áÿäÿíèíè áèëÿrÿêäÿí øÿêèëëÿíäèrìÿñè äÿ ìöìêöí

îëìàäûüûíà g¤rÿ, òÿê úàâàá áó håéâàíûí éàràäûúû áèr èràäÿ

òÿrÿôèíäÿí ãàrûøãàéà áÿíçÿr hàëà ñàëûíìàñûíäàí èáàrÿòäèr.

Ãàrûøãàíûí àüçûíäàí áÿñëÿíÿíëÿr

Dinarda àäëû áèr hÿøÿràò êîëîíèéàíûí éóâàñûíûí ÿòràôûíäà

äîëàøûr âÿ åâ ñàhèáè îëàí ãàrûøãàíûí gÿòèräèéè îâëàrëà áÿñëÿíèr.

Äîëàéûñûéëà, dinarda éåíè gÿëÿí èø÷è âÿ îâ÷óëàrûí ãèäàëàrû

65

Áó øÿêèëäÿ á¤éöê ìàâè êÿïÿíÿê ãàrûøãà éóâàñûíû éåíèúÿ òÿrê

åäèá. Î áèrè øÿêèëäÿêè ìàâè êÿïÿíÿê òûròûëû èñÿ hÿëÿ ãàrûøãàëàrëà

ãàrøûëàøìàéûá. Äègÿr rÿñì ãàrûøãàëàrûí òûròûëà àëäàíàràã, îíó

¤ç éóâàëàrûíà íåúÿ àïàrìàñûíû g¤ñòÿrèr. Ìàâè êÿïÿíÿê òûròûëû

èñÿ ãàrûøãà ñörôÿëÿrèíèí àràñûíäà áàõ, áåëÿ éàøàéûr.

ïàéëàøäûãëàrû éår îëàí éóâà îòàãëàrûíûí ÿòràôûíäà gÿçèøèr.

Òàêòèêàñû ãàrûøãàíûí g¤rÿrêÿí áèr äàìëà ãèäà àëìàã ö÷öí îíóí

äîäàãëàrûíûí êÿíàrûíà òîõóíìàãäàí èáàrÿòäèr. Áó çàìàí ÿñëèíäÿ

¤çöíö á¤éöê áèr òÿhëöêÿéÿ äÿ àòûr. xöíêè ãàrûøãà îíóí éàä

îëäóüóíó áèëÿrñÿ, äÿrhàë höúóìà êå÷ÿúÿê. Àììà dinarda áåëÿ

áèr äóróìà ãàrøû ¤íúÿäÿí òÿäáèr g¤röá - ãàrûøãàíûí höúóìà

hàçûrëàøäûüûíû g¤rÿí êèìè äÿrhàë ãàríûíû éóõàrû ãàëäûrûr âÿ îíóí

öçÿrèíÿ ñàêèòëÿøäèrèúè ìàéå ïöñêörör. Íÿòèúÿäÿ höúóì ñîíà

÷àòûr âÿ dinarda ãà÷ûr.50

Àüûëëû ìèãràíòëàr

Éàç gÿëÿíäÿ áÿçè á¤úÿê í¤âëÿrè (Atemeles), éåòèøäèrèë-

äèêëÿrè ãàrûøãà (formica) éóâàñûíäàí ÷ûõûá, áàøãà áèr ãàrûøãàíûí

(myrmica) éóâàñûíà ê¤÷ åäèrëÿr. Ãûøû îràäà êå÷èrèá, gÿëÿí éàç

éåíÿ éóâàéà ä¤íörëÿr. Áó ì¤âñöìè ìèãràñèéàëàrûí ÿëáÿòòÿ, áèr

ñÿáÿáè âàräûr: ãûø àéëàrûíäà Formica éóâàñûíäà èíêèøàô îëìór,

áóíà g¤rÿ äÿ éåìÿê àçàëûr. Myrmica éóâàëàrûíäà èñÿ ÿêñèíÿ,

èø÷èëÿr ãûøäà äà ÷àëûøàràã, ãèäà gÿòèrèrëÿr.51

Ìàràãëûäûr êè, hÿìèí ìèãràíòëàr ñîíràäàí ê¤híÿ

éóâàëàrûíûí éîëóíó òàïìàã ö÷öí hå÷ áèr ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèrëÿr.

Formica éóâàëàrû àäÿòÿí ìåøÿëè á¤ëgÿäÿ, Myrmica éóâàëàrû èñÿ

òàëàäà îëór. Formica éóâàñûíû òÿrê åäÿí ìèãràíòëàr ñîíràäàí

gårèéÿ éîëó òàïìàã ö÷öí âàúèá áèr ìåòîä êÿøô åäèáëÿr: èøûüà

òÿrÿô é¤íÿëÿrÿê, îòëóã ÿràçèíè, éÿíè gåäÿúÿêëÿrè öíâàíû áóëórëàr.

Àììà áórà ÷àòàíäà äà îíëàrû ôÿrãëè áèr ïrîáëåì g¤çëÿéèr -

Myrmica ãàrûøãàëàrûíû äègÿr ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäàí àéûrä

åòìÿëÿrè gÿrÿêäèr. Àïàrûëàí àràøäûrìàëàr îíëàrûí Myrmica

éóâàñûíäàí éàéûëàí ãîõó ñàéÿñèíäÿ äîüró åâ ñàhèáëÿrèíè

òàïäûãëàrûíû àøêàrà ÷ûõàrûá.52

Ãûñàñû, áó ìèãràíòëàr gåäÿúÿêëÿrè éårè èøûüûí ê¤ìÿéèëÿ

òàïìàã ãàáèëèééÿòèëÿ éàíàøû, ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ãîõóëàrû äà

áèr-áèrèíäÿí àéûrà áèëÿúÿê áàúàrûüà ñàhèáäèrëÿr. Èëäÿ èêè äÿôÿ

éóâà äÿéèøÿí áó ìèãràíòëàrûí hÿr èêè ãàrûøãà í¤âö òÿrÿôèíäÿí

ãÿáóë åäèëìÿëÿrè, éóâàíûí ìöhèòèíÿ äÿrhàë àäàïòàñèéà îëà

áèëìÿëÿrè går÷ÿêäÿí äÿ, ÷îõ ãÿrèáÿäèr. Óçóí èëëÿr ãàrûøãàëàr

öçÿrèíäÿ àràøäûrìàëàr àïàrìûø Wasmann àäëû áèîëîã áó í¤âöí

hÿëÿ äÿ òàì ÷¤çöëìÿìèø àäàïòàñèéà áàúàrûüûéëà ÿí ÷îõ èíêèøàô

åòìèø îròàãéàøàr (ñèìáèîç) îëäóüóíó äåéèr. xöíêè îíëàrûí

ê¤÷äöêëÿrè éóâàäà ¤çëÿrèíè ãÿáóë åòäèrìÿê ö÷öí håérÿòàìèç

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

66

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

áèr ¤çÿëëèêëÿrè âàr: áó ìèãràíòëàrûí îrãàíèçìèíäÿ ìöäàôèÿ

ìàääÿñè áóràõàí âÿçèëÿr ì¤âúóääór êè, îíóí èñòåhñàë åòäèéè

göúëö êèìéÿâè òÿrêèáëÿr ãàrûøãàëàrûí höúóìóíà ìÿróç ãàëàrêÿí

äöøìÿíëÿrèíè ñàêèòëÿøäèrèr. Áó, êèìéÿâè áàõûìäàí î ãÿäÿr göúëö

áèr òÿrêèáäèr êè, ìèãràíò îíó éóâàëàrûíäà éàøàäûüû ãàrûøãàëàrà

óçóí ìöääÿò ïöñêöräÿíäÿ, ãàrûøãàëàr îíà ãàrøû ÷îõ

“úåíòëìåíúÿñèíÿ” äàâràíûrëàr.53

Ìèãràíò á¤úÿêëÿrèí áó ñîí äÿrÿúÿ ¤ë÷öëö-áè÷èëè ôÿàëèééÿòè

èíñàíû äöøöíäörìÿéÿ áèëìÿç. Áó á¤úÿê ÿgÿr hàíñû ì¤âñöìäÿ

hàíñû éóâàéà “ìèãràñèéà” åòìÿê ëàçûì gÿëäèéèíè áèëèrñÿ, äåìÿëè,

ãàrûøãàëàrû ÷îõ éàõøû òàíûéûr. Éàõøû, áÿñ áó èëgèíú ìèãràñèéà

ïrîñåñè hà÷àí áàøëàéûá? Áèrèíúè äÿôÿ õåéëè á¤úÿê í¤âöíöí

è÷èíäÿí ñå÷èì åäÿrÿê, ìÿhç ãàrûøãà éóâàñûíà éårëÿøìÿéÿ íåúÿ

ãÿràr âårèáëÿr? ®çö äÿ 8800 ãàrûøãà í¤âö îëäóüó hàëäà, ìÿhç

¤çöíÿ óéüóí gÿëÿíè íåúÿ ìöÿééÿíëÿøäèrèá, îíëàrûí ãèäà

åhòèéàòëàrûíûí ãûøäà àçàëäûüûíû hàràäàí áèëèá? Áóíó áèëÿíäÿí

ñîírà éåíÿ äÿ ìèíëÿrëÿ ãàrøû í¤âöíöí àràñûíäàí ìÿhç hàíñû

éóâàéà ê¤÷ìÿéè íåúÿ ãÿràrëàøäûrûá? Áöòöí áó ìörÿêêÿá

ãÿràrëàrû áèr á¤úÿê âårÿ áèëÿrìè? Áó ñóàëà “hÿ” äåìÿê îëäóãúà

ìÿíòèãñèçäèr.

Áó ñèñòåìèí hàíñûñà øÿêèëäÿ ¤ç-¤çöíÿ éàràíäûüûíû

äöøöíñÿê, éåíÿ äÿ ãàrøûìûçà õåéëè ñóàëëàr ÷ûõûr. Á¤úÿê áèr

éóâàäàí äègÿrèíÿ ê¤÷ÿrêÿí gåòäèéè öíâàíà íåúÿ ÷àòûr? Àüëû

áàøûíäà áèr èíñàíûí ìåøÿäÿ éîëó òàïìàñû õåéëè ÷ÿòèí èø îëäóüó

hàëäà, èíñàíûí ìèíäÿ áèrè áîéäà îëàí àüûëñûç á¤úÿê ãîñãîúà

ìåøÿäÿ áèr ãàrûøãà éóâàñûíû íåúÿ áóëäó? “Èøûüà é¤íÿëÿrÿê éîëó

67

Øÿêèëäÿ

Atemeles

úèíñèíäÿí îëàí

á¤úÿéèí

áóràõäûüû ¤çÿë

áèr ìàääÿíèí

âàñèòÿñèëÿ

ãàrûøãà

éóâàñûíà

gèrìÿñè

g¤ñòÿrèëèá.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

òàïäû” úàâàáû ÿñëèíäÿ, ìÿñÿëÿéÿ hå÷ áèr àéäûíëûã gÿòèrìèr. xöíêè

èøûã ÿí àçû 2-3 ôÿrãëè òÿrÿôäÿí gÿëÿ áèëÿr. Öñòÿëèê, èøûã gÿëÿí

òÿrÿôäÿ äÿ õåéëè á¤éöê áèr ñàhÿ âàr, îràäà ãàrûøãà éóâàñûíû

òàïìàã äåäèêúÿ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèr. (Óíóòìàéàã êè, á¤úÿéèí

á¤éöêëöéöíö íÿçÿrÿ àëàñàã, áèçèì ö÷öí êâàäràòìåòrëÿrëÿ

¤ë÷öëÿí ñàhÿ îíóí ö÷öí êâàäràò êèëîìåòrëÿr äåìÿêäèr.)

Á¤úÿéèí éóâàíû ãîõóñóíà g¤rÿ òàíûìàñû äà àérû áèr

øàøûräûúû ìÿñÿëÿäèr. xöíêè éöçëÿrëÿ ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí

éàøàäûüû ìåøÿäÿ ìèíëÿrëÿ ÷åøèäëè ãîõó îëà áèëÿr; áåëÿ øÿràèòäÿ

îíëàräàí òÿêúÿ áèrèíè äègÿrëÿrèíäÿí àéûrìàã ñîí äÿrÿúÿ ÷ÿòèíäèr.

Öñòÿëèê, éàéû áàøãà éåräÿ êå÷èrÿí á¤úÿéèí hÿìèí ãîõóíó

éàäûíäà ñàõëàéà áèëìÿñè äÿ ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëûäûr.

Ñîí îëàràã áóíó äöøöíÿê: ÿgÿr ¤çöìöç áó á¤úÿéè g¤òöröá,

óéüóí áèr ãàrûøãà éóâàñûíûí àüçûíà ãîéñàã áåëÿ, îrà ãÿáóë

åäèëèá éàøàìàñû ÷îõ ÷ÿòèí îëàúàã. xöíêè áèëèíäèéè êèìè,

ãàrûøãàëàrûí îëäóãúà göúëö òàíûìà ãàáèëèééÿòè âàr. ®ç

êîëîíèéàëàrûíäàí îëìàéàí ãàrûøãàëàrû áåëÿ éóâàëàrûíà ãÿáóë

åòìÿäèêëÿrè hàëäà, áàøãà úèíñäÿí îëàí á¤úÿéè ñ¤çñöç êè, hå÷

éàõûíà äà áóràõìàçëàr. Àììà g¤räöéöìöç êèìè, ìåøÿäÿ íÿòèúÿ

hå÷ äÿ áó úörÿ îëìór, ÿêñèíÿ, á¤úÿê ãîíàãïÿrâÿrëèêëÿ

ãàrøûëàíûr. Áóíóí äà âöúóäóíäà ñàõëàäûüû áèr êèìéÿâè ìàääÿíè

ãàrûøãàëàrûí öçÿrèíÿ ïöñêöròäöéöíÿ g¤rÿ áàø âåräèéè áèëäèrèëèr.

Éàõøû, áÿñ ìèãràíò á¤úÿê hÿìèí ìàääÿíèí ãàrûøãàëàrà òÿñèr

åäÿúÿéèíè âÿ îíëàrû äöøìÿí÷èëèê hèññèíäÿí äàøûíäûràúàüûíû íåúÿ

àíëàéûá? Éîõñà òÿúröáÿëÿr àïàrà-àïàrà ñîíäà èäåàë âàrèàíòûí

öçÿrèíäÿ äàéàíûá âÿ hÿìèí ìàääÿíè èñòåhñàë åòìÿéÿ áàøëàéûá?

Øöáhÿñèç êè, áó ñóàëëàrà òóòàrëû úàâàáëàr âårìÿê ìöìêöí äåéèë.

Îròàäà à÷ûã áèr òàáëî âàr: Ѥçögåäÿí á¤úÿê úèääè áèr àüûr âÿ

ìöhàêèìÿ ãàáèëèééÿòè òÿëÿá åäÿí èøëÿr g¤rìÿêäÿäèr. Ùàëáóêè

hÿòòà áåéíè áåëÿ îëìàéàí áó âàrëûüûí äöøöíúÿ âÿ ìöhàêèìÿ

ãàáèëèééÿòèíäÿí äàíûøìàã ìöìêöí äåéèë. Äåìÿê, îíóí g¤räöéö

èøëÿrèí ¤çöíäÿí êÿíàräà éårëÿøÿí áèr àüûë ãàéíàüûíäàí gÿëäèéèíè

ãÿáóë åòìÿéèìèç ëàçûìäûr.

Òÿêàìöë÷öëÿrèí èëèøäèêëÿrè áó ìöøêöëäÿí ÷ûõà áèëìÿê ö÷öí

“èíòóèñèéà” òårìèíèíè óéäóróáëàr, á¤úÿéèí äàâràíûøûíû áèr ñûrà

ìöÿììàëû “èíòóèñèéà”ëàräàí ãàéíàãëàíäûüûíû ¤íÿ ÷ÿêèáëÿr.

Ùàëáóêè áó, ñàäÿúÿ, g¤çäÿí ïÿräÿ àñìàãäàí áàøãà áèr øåé

äåéèë. Ùÿr øåé g¤ç ¤íöíäÿäèr: á¤úÿéÿ h¤êì åäÿí ÷îõ àüûëëû

ãöâÿëÿr âàr. Ùåéâàíäà ¤ë÷öá-áè÷ìÿê, ïëàíëàìàã ãàáèëèééÿòè

îëìàäûüûíà g¤rÿ, áó ãöââÿ îíäàí êÿíàräàäûr. Ѥháÿò ¤çö

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

68

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

g¤röíìÿñÿ äÿ, g¤röíÿí äöíéàéà h¤êì åäÿí, á¤éöê áèr àüûëà

ñàhèá îëàí âÿ áó àüûëû hÿòòà á¤úÿêëÿr êèìè øöórñóç úàíëûëàrûí äà

öçÿrèíäÿ òÿòáèã åäÿí áèr göúäÿí gåäèr...

®çöíö ¤ëöëöéÿ âóràí á¤úÿê

ÀÁØ-ûí úÿíóá ñÿhràëàrû âÿ Ìåêñèêàäà éàøàéàí áèr á¤úÿê

í¤âö ö÷öí ãàrûøãà éóâàëàrû áîë ãèäà ãàéíàüû, åéíè çàìàíäà,

äègÿr éûròûúû håéâàíëàräàí gèçëÿíìÿê ö÷öí ñûüûíàúàã rîëóíó

îéíàéûr. Áó á¤úÿêëÿr ãàrûøãà éóâàñûíà gèrìÿéèí ¤häÿñèíäÿí

gÿëÿí êèìè äöç ñörôÿëÿrèí ñàõëàíäûüû îòàüà gåäÿrÿê, îíëàrëà

ãèäàëàíûrëàr.

Îíëàr ãàrûøãà éóâàñûíà gèrìÿê ö÷öí ôÿrãëè öñóëëàräàí

éàràrëàíûrëàr: áÿçè í¤âëÿrè äöç éóâàíûí gèrèøèíÿ ñîõóëór, ãàïûíûí

àüçûíà éûüûëìûø áèòêè ãàëûãëàrûíû äàüûräàràã, è÷ÿrè gèrèrëÿr. Áó

á¤úÿêëÿrèí ãàëûí çèråhè ñàhèáèíè éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ãîróäó-

üóíäàí, ãàrûøãàëàr îíëàrû ¤ëäörÿ áèëìèrëÿr. Ñàäÿúÿ, hàìûñû

áèrëèêäÿ höúóì ÷ÿêÿrÿê, çîrëà áàéûrà àòûrëàr. Àììà èëê úÿhäè

àëûíìàéàí á¤úÿê ÿñëà gårè äórìór. Áó äÿôÿ äÿ ¤çöíö ¤ëöëöéÿ

âóràràã, áó éîëëà ãàrûøãàëàrû úÿëá åäèr, ãàrûøãàëàr äà îíëàrû éåì

êèìè éóâàëàrûíà äàøûéûrëàr. Á¤úÿêëÿr ¤ëö rîëóíó î ãÿäÿr g¤çÿë

îéíàéûrëàr êè, hÿòòà àíòåííàëàrûíû äà áÿäÿíëÿrèíäÿ gèçëÿäèr,

àéàãëàrûíû éûüàràã, ãàrûøãàëàrû àëäàäûrëàr.54

69

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Éóìóròà îòàãëàrûíà ÷àòàíäàí ñîírà ãàrûøãàëàr àíëàøûëìàç

áèr øÿêèëäÿ á¤úÿêëÿrè g¤çäÿí ãîéórëàr. Àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá

êè, á¤úÿêëÿr ãàrûøãà ñörôÿëÿrèëÿ áÿñëÿíÿíäÿ òöêëÿrèíäÿ õöñóñè

ìàéå èôràç îëóíór êè, áó äà ãàrûøãàëàrûí äèããÿòèíè áàøãà òÿrÿôÿ

÷ÿêèr. Áåëÿúÿ, ãàrûøãàëàrûí höúóì ãÿñäè àçàëûr âÿ äöøìÿíè

ãà÷ûrûrëàr.55

Áóíäàí áàøãà, hÿìèí “àüûëëû” á¤úÿêëÿr ¤ç ñörôÿëÿrèíè äÿ

ãàrûøãà éóâàñûíäà ãîéórëàr. Ñörôÿëÿr áóràäà áÿñëÿíÿrÿê,

á¤éöéör. Îíëàrûí ãàrûøãàëàrà ãàrøû hå÷ áèr ìöäàôèÿ ìåõàíèç-

ìèíèí îëìàìàñûíà áàõìàéàràã, höúóìà ìÿróç ãàëìûrëàr. Âÿ

á¤éöäöêúÿ ¤çëÿrèíè ãàrûøãàëàräàí ãîróéà áèëÿúÿê, óñòà ìàíåâr-

ëÿrëÿ îíëàräàí ãà÷àúàã áèr hàëà gÿëèrëÿr.56

Ãàrûøãàëàrû òàíûéàí ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrè

Èíäè äàhà áèr ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëû âÿ ãöñórñóç éàràäûëûø

¤ríÿéè g¤rÿúÿéèê - ñ¤háÿò òÿãëèä åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê

ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrèíäÿí gåäèr.

xè÷ÿê ìèë÷ÿêëÿrèíèí (Microdon) ñörôÿëÿrè ãûøû ãàrûøãà

éóâàñûíûí äÿrèíëèéèíäÿ êå÷èrèr, éàçäà èñÿ ïóï îëìàã ö÷öí öçÿ

÷ûõûrëàr. Àràøäûrìàëàr çàìàíû ñörôÿëÿrèí ïóïëàøìà ìÿrhÿëÿñèíäÿ

g¤çäÿí ãåéá îëäóãëàrû g¤röëöá âÿ ¤ëäöêëÿrè çÿíí åäèëèá. Ãàëàí

áèr ëàârà èñÿ ãàrûøãà “áàràìà”ñûíûí ñÿòhèíÿ éàïûøûá. Ìèêrîñêîï

àëòûíäà áàõàíäà îíóí gåòäèêúÿ á¤éöìÿêäÿ îëäóüó, àììà

ãÿôèëäÿí éîõà ÷ûõäûüû ìöøàhèäÿ åäèëèá. Èíúÿëÿìÿëÿr g¤ñòÿrèá

êè, ñörôÿ ãàrûøãàíûí èïÿê “áàràìà”ñûíû äåøÿrÿê, ¤çöíöí êå÷ÿ

áèëÿúÿéè áîéäà áèr äÿëèê à÷ûá. Áÿëëè îëóá êè, éîõà ÷ûõàí ìèë÷ÿê

ñörôÿëÿrèíèí hàìûñû áàràìàëàrûí è÷èíÿ gèrèáëÿr âÿ îràäàêû

ïóïëàrëà ãèäàëàíûrëàr. Èø÷è ãàrûøãàëàrñà îíëàrûí ¤ç “áàëàëàrû”

îëäóãëàrûíû çÿíí åäÿrÿê, éóâàíûí ÿí éàõøû hèññÿñèíäÿ

éårëÿøäèrèrëÿr.57

Áó, ñîí äÿrÿúÿ ãåérè-àäè áèr òÿãëèä÷èëèê ¤ríÿéèäèr. Ìèë÷ÿê

ñörôÿëÿrè åëÿ øÿêëÿ gèrèáëÿr êè, ãàrûøãàëàr äà îíëàrû ¤çëÿrèíèíêè

håñàá åäèá. Àràøäûrìàëàr çàìàíû áÿëëè îëóá êè, ìèë÷ÿê âÿ ãàrûøãà

ñörôÿëÿrèíèí hÿòòà õàrèúè ãàáûãëàrûíûí êèìéÿâè òÿrêèáè äÿ áèr-

áèrèëÿ äöç gÿëèr. Áàøãà ñ¤çëÿ äåñÿê, ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrè ãàrûøãàëàrû

hÿòòà êèìéÿâè òÿrêèá áàõûìûíäàí äà òÿãëèä åäèrëÿr. Áóíó

êèìéÿâè åêñïårèìåíòëÿr äÿ òÿñäèãëÿéèá. Éàõøû, áÿñ Microdon

ñörôÿëÿrè áó òÿãëèäè íåúÿ áàúàrûrëàr?

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

70

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Áÿëëè îëóá êè, îíëàrûí áÿäÿíëÿrèíèí àëò ãèñìèíäÿ ãàrûøãàíûí

êèìéÿâè òÿrêèáèíè òÿãëèä åäÿ áèëÿúÿê ìàääÿëÿr áóràõàí õöñóñè

âÿçèëÿr âàr.58 Éàõøû, hå÷ “êèìéà” êÿëìÿñèíè áåëÿ åøèòìÿéÿí

âàrëûã áó ãÿäÿr èíúÿ òÿãëèäè íåúÿ går÷ÿêëÿøäèrÿ áèëÿr? ®çö äÿ,

Microdon ìèë÷ÿêëÿrèíèí àíúàã ñörôÿëÿrè áåëÿ áèr ãàáèëèééÿòÿ

ìàëèêäèrëÿr. Îíëàrûí éåòêèí ôÿräëÿrè hàããûíäà ñ¤ç à÷äûüûìûç

èøëÿrèí hå÷ áèrèíè áàúàrìûr. Áó èñÿ, ÷îõ hÿññàñ áèr ìÿñÿëÿäèr:

ÿgÿr éåòêèí ôÿräëÿr îíó áàúàrìûrëàrñà, äåìÿê, ê¤rïÿëÿrÿ äÿ

¤érÿäÿ áèëìÿçëÿr. Äåìÿëè, ñörôÿëÿr äöíéàéà gÿëÿrêÿí àròûã

hÿìèí òÿãëèä÷èëèê ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá îëórëàr. Ùå÷ áèr òÿñàäöô

áó äÿrÿúÿäÿ ÷ÿòèí, ìörÿêÿá âÿ äîëàøûã èøëÿrè îíëàrà ¤érÿäÿ

áèëìÿç. Äåìÿê, ñörôÿëÿrè Éàràäàí îíëàrû åëÿ áó úör äöíéàéà

gÿòèrèr.

Îäóí÷ó ãàrûøãàëàr âÿ éàrïàã áèòëÿrè

Áó àíà ãÿäÿr ãàrûøãàëàr hàããûíäà îõóäóãëàrûíûç ñèçäÿ

ãàrûøãà äöíéàñû hàããûíäà öìóìè ôèêèrëÿr éàràäûá. Ôÿãÿò áó,

hÿëÿ ñàäÿúÿ áàøëàíüûúäûr. xöíêè ãàrûøãàëàr äöíéàñûíà

áèëìÿäèéèíèç õåéëè õöñóñèééÿòëÿrè îëàí ÷îõëó í¤âëÿr ì¤âúóääór.

Áóíëàräàí áèrè äÿ áÿçÿí “ñöä÷ö ãàrûøãàëàr” àäëàíäûrûëàí “îäóí÷ó

ãàrûøãà”ëàräûr.

Ѥçögåäÿí ãàrûøãà úèíñè éàrïàã áèòëÿrè âàñèòÿñèëÿ

éàrïàãëàräàí ñöä ÿëäÿ åäèr. Ãàrûøãàëàrëà áèòëÿr àràñûíäàêû áó

áèrëèê áöòöí hÿøÿràò äöíéàñûíäàêû ÿí ìàràãëû èëèøgèëÿräÿí äÿí

áèrèäèr. Ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí áèòêèëÿrÿ

éårëÿøäèrèëÿí éàrïàã áèòëÿrè áèòêè

ê¤êöíäÿêè øèrÿíè àõòàrûá òàïûr âÿ

âöúóäóíäà òîïëàéàràã, “áàë”

ä¤íäÿrèrëÿr (òÿáèè êè, ñ¤háÿò áèçèì

áèëäèéèìèç áàëäàí gåòìèr). Áó

“áàë”û õîøëàéàí ãàrûøãàëàr

îíó éàrïàã áèòëÿrèí-

äÿí àëìàã ö÷öí

ìàràãëû áèr éîë

71

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

òàïûáëàr. Àú ãàrûøãà éàrïàãáèòèíÿ éàõûíëàøàràã, àíòåííàëàrûéëà

îíó îõøàìàüà áàøëàéûr. Áóíäàí õîøëàíàí éàrïàã áèòè êè÷èê áèr

“áàë” äàìúûñû ÷ûõàràràã, ãàrûøãàéà âårèr. Ãàrûøãàëàr äà áóíóí

ÿâÿçèíäÿ éàrïàã áèòëÿrèíÿ ÷îõ éàõøû áàõûrëàr.59

Ïàéûçäà ãàrûøãàëàr éàrïàã áèòëÿrèíèí éóìóròàñûíû g¤òöröá,

¤ç éóâàëàrûíäà éåòèøäèrèrëÿr. Äàhà ñîírà ê¤rïÿ éàrïàã áèòëÿrèíè

÷åøèäëè áèòêèëÿrèí ê¤êëÿrèíÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Áåëÿúÿ, áèòëÿr îràäàí

øèrÿ ñîràràã, ñöä÷ö ãàrûøãàéà ñöä âårèr.

Áó éåräÿ ñîróøìàã gÿrÿêäèr: éår öçöíäÿ ìèíëÿrëÿ úàíëû

âàrêÿí, ãàrûøãàëàr ìÿhç éàrïàã áèòëÿrèíèí áó ¤çÿëëèéèíè hàràäàí

¤érÿíèáëÿr?

Ãàrûøãàíûí éàrïàã áèòëÿrèíèí õîøóíà gÿëÿí hÿrÿêÿòè áóäór

êè, îíëàrû áÿñëÿéèr, ãóëëóã åäèr; ¤ç í¤âáÿñèíäÿ äÿ áèòëÿr òàì

ãàrûøãàíûí åhòèéàúûíà g¤rÿ îëór. Áóíó áèr “òÿñàäöôè òàíûøëûã”

êèìè ãèéìÿòëÿíäèrìÿê ÿëáÿòòÿ, àáñórääór. Îròàäà ïëàíëû áèr

óéüóíëóüóí, äîëàéûñûéëà, éàràäûëûøûí äÿëèëè âàr.

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

72

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãàrûøãàëàr áöòöí ãÿrèáÿ âÿ ìàràãëû ãàáèëèééÿòëÿrèëÿ éàíàøû, “håéâàí

éåòèøäèrìÿê”ëÿ äÿ ìÿøüóë îëórëàr. Áó øÿêèëëÿräÿí g¤röíäöéö êèìè,

îíëàr éàrïàã áèòëÿrèíäÿí ¤çëÿrè ö÷öí áèr ñörö éàràäûr âÿ îíóí

ê¤ìÿéèëÿ ãèäà ÿëäÿ åäèrëÿr. ßâÿçèíäÿ èñÿ “ñörö”ëÿrèíÿ ÷îõ éàõøû

áàõûr, ãóëëóã åäèr, äöøìÿíëÿräÿí ãîróéórëàr. Áó, hÿøÿràòëàr

äöíéàñûíäàêû ÿí èëgèíú ñèìáèîç ¤ríÿêëÿrèíäÿí áèrèäèr.

73

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Øÿêèëäÿ ÿñèë “hÿøÿràò òÿëÿñè” îëàí áèr ñöràhè áèòêèñè g¤röíör. Àíúàã

áó òÿëÿ áÿçè hÿøÿràòëàrû òóòìór. Ìÿñÿëÿí, äègÿr øÿêèëäÿêè ãàrûøãà

ëàï ràhàòúà ñöràhè áèòêèñèëÿ éàíàøû éàøàéûrëàr.

Ãàrûøãàëàrëà îròàã éàøàéàí áèòêèëÿr

Øÿrãè Ùèíäèñòàíäà éàéûëìûø Nerenthes bicalcarata àäëû áèòêè

¤ç g¤âäÿñèíèí è÷èíäÿ ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíû ñàõëàéûr. Áó áèòêè

åéíÿí ñöràhèéÿ áÿíçÿéèr âÿ öçÿrèíÿ ãîíàí á¤úÿêëÿrè éàõàëà-

éàràã, è÷èíÿ àëûá, hÿçì åäèr. Àììà ãàrûøãàëàr ñÿráÿñò øÿêèëäÿ

áó áèòêèíèí éàrïàãëàrûíûí âÿ g¤âäÿñèíèí öçÿrèíäÿ gÿçÿrÿê, hÿçì

åòäèéè á¤úÿêëÿrèí ãàëûãëàrûíû ñÿráÿñò øÿêèëäÿ òîïëàéà áèëèrëÿr.60

xöíêè ãàrûøãàéëà áèòêè hÿr èêèñèíÿ ôàéäàëû îëàí áèr

ÿìÿêäàøëûã ãóróáëàr. Ãàrûøãàëàr áèòêè òÿrÿôèíäÿí éåéèëìÿê

òÿhëöêÿñè àëòûíäà îëñàëàr äà, ÿâÿçèíäÿ ¤çëÿrèíÿ áèr åâ ãàçàíûáëàr.

Áèòêèëÿr èñÿ öçÿrëÿrèíäÿêè á¤úÿê âÿ hÿøÿràò ãàëûãëàrûíäàí

òÿìèçëÿíèr, hÿì÷èíèí, äöøìÿíëÿrèíäÿí ãîróíórëàr.

Áó ¤ríÿê áèòêèëÿrëÿ ãàrûøãàëàr àràñûíäà îròàã éàøàìûí ÿñàñ

ôîrìàñûíû g¤ñòÿrèr. Ãàrûøãàëàrëà îíëàrà åâ ñàhèáëèéè åäÿí

áèòêèëÿrèí ôèçèîëîæè ãóróëóøëàrû àràëàrûíäàêû èø áèrëèéèíÿ óéüóí

äöçÿíëÿíèá. Òÿêàìöë÷öëÿr îíëàrûí àràñûíäàêû ÿìÿêäàøëûüûí

ìèëéîíëàrëà èë ÿrçèíäÿ éàâàø-éàâàø éàràíäûüûíû íÿ ãÿäÿr äåñÿëÿr

äÿ, øöóró îëìàéàí áó èêè âàrëûüûí áèr-áèrèëÿ àíëàøàràã, “ãàrøûëûãëû

ôàéäà” ñèñòåìè ãórìàëàrûíà èíàíìàã, ÿëáÿòòÿ, ìÿíòèãñèçäèr.

Éàõøû, áÿñ ãàrûøãàëàrû áèòêèëÿrèí öçÿrèíäÿ éàøàìàüà é¤íÿë-

äÿí íÿäèr? Áó, áèòêèëÿrèí áèòêèëÿrèí áóràõäûüû õöñóñè íåêòàr

ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëór. Ùÿìèí íåêòàr áèr í¤â ãàrûøãàëàrû

áèòêèéÿ ÷àüûràí äÿâÿòíàìÿ ôóíêñèéàñûíû éårèíÿ éåòèrèr. Áèòêèëÿr

áó ìàéåëÿrèí èôràçûíû çàìàíäàí àñûëû îëàràã, òÿíçèìëÿéèrëÿr.

Ìÿñÿëÿí, ãàrà gèëàñ àüàúû éàéûí èëê ö÷ hÿôòÿñèíäÿ hÿìèí ìàéåíè

÷îõ àêòèâ øÿêèëäÿ èôràç åäèr. Áó âàõò ñå÷èìèíèí òÿñàäöôè îëìàäûüû

äÿãèãäèr - ìÿhç hÿìèí âàõò îòàã òûròûëû ãàrà gèëàñà çÿrÿr âårÿ

áèëÿr, ãàrûøãàëàr èñÿ hÿìèí òûròûëëàrû ÷îõ àñàíëûãëà ¤ëäörÿrÿê,

áèòêèíè ãîróéórëàr.61

Áóíóí à÷ûã-àøêàr áèr éàràäûëûø äÿëèëè îëäóüóíó g¤rìÿê

ö÷öí ñàüëàì øöóräàí áàøãà hå÷ íÿéÿ åhòèéàú éîõäór. Àõû àüàú

íåúÿ ÿí ÷îõ çÿrÿr g¤räöéö ä¤íÿìè håñàáëàéà, î ä¤íÿìäÿ

ãîróíìàã ö÷öí ãàrûøãàëàrû ¤çöíÿ úÿëá åòìÿê hàããûíäà ãÿràr

÷ûõàrà, hÿìèí ãÿràrà óéüóí îëàràã êèìéÿâè òÿrêèáèíäÿ äÿéèøèêëèê

åäÿ áèëÿr? Áóíëàr ãÿòèééÿí ìöìêöí îëàí èø äåéèë. Àüàúûí áåéíè

éîõäór, áóíà g¤rÿ äÿ î, äöøöíÿ, ãÿràr âårÿ áèëìÿç, ¤ç êèìéÿâè

òÿrêèáèíè äÿéèøìÿê èìêàíûíäà äà äåéèë. Áóíóí, òÿêàìöë÷öëÿrèí

äåäèéè êèìè, òÿñàäöôëÿr ñîíóúóíäà ìöìêöí îëìàñû äà àüëàáàòàí

äåéèë. xöíêè àüûëëû èøè àüûë ñàhèáëÿrè g¤rÿ áèëÿrëÿr. Àüàú èñÿ, à÷ûã

-àøêàr àüûëëû âÿ ¤ë÷öëöá-áè÷èëìèø èø g¤rör. Äåìÿê, àüàúûí áó

¤çÿëëèéèíè îíà àüàúû éàràäàí Ãöââÿ âårèá. Ùÿìèí ãöââÿíèí

ñàäÿúÿ àüàúû éàràòäûüûíû äöøöíìÿê äÿ äöç ÷ûõìûr, ÷öíêè

g¤röíäöéö êèìè, òûròûëëàr âÿ ãàrûøãàëàr äà îíóí h¤êìöéëÿ

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

74

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

hÿrÿêÿò åäèrëÿr. Òÿôÿrröàòëàrà áèr àç äà äÿrèíäÿí âàrñàã, ÿñëèíäÿ

hÿìèí ãöââÿíèí áöòöí òÿáèÿòÿ hàêèì îëäóüóíó, îíóí hÿr

ïàr÷àñûíû àérû-àérûëûãäà, àììà áèr-áèrèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ

äöçÿíëÿäèéèíè, “åêîëîæè òàràçëûã” äåäèéèìèç ãöñórñóç ñèñòåìè

éàràòäûüûíûí øàhèäè îëàrûã. Áó ñûràéà gåîëîgèéàíû, àñòrîíîìèéàíû

äà àròûrà áèëÿrèê, àììà hÿr éåräÿ ãàrøûëàøàúàüûìûç òàáëî åéíèäèr:

ãöñórñóç äöçÿí, áèr-áèrèëÿ âÿhäÿòäÿ ÷àëûøàí ìöêÿììÿë ñèñòåì-

ëÿr... Áó ñèñòåìëÿrèí hå÷ áèrè òÿíçèìëÿéèúè äåéèë, àììà hàìûñû

áèr òÿíçèìëÿéèúèíèí âàrëûüûíà èøàrÿ åäèr.

“Ùå÷ éàràäàí éàràòìàéàíà áÿíçÿéÿrìè? Ìÿgÿr

äöøöíìörñöíöç?” («Íÿùë» /ñórÿñè, 17)

Î hàëäà, äöçÿíëÿéèúè áöòöí êàèíàòà âàãèô âÿ hàêèì, àììà

êàèíàòäàêû hÿr øåéèí õàrèúèíäÿ äóràí öñòöí âÿ ìöñòÿãèë áèr

èràäÿäèr. Áóíóíëà áàüëû Ãóràíäà äåéèëèr:

“Î, hÿr øåéè éàràäàí, éîõäàí âàr åäÿí âÿ hÿr øåéÿ

ñórÿò âårÿí Àëëàhäûr. ßí g¤çÿë àäëàr àíúàã îíà

ìÿõñóñäór. G¤éëÿräÿ âÿ éåräÿ îëàíëàrûí hàìûñû îíó

òÿãäèñ åäèá, øÿíèíÿ òÿrèôëÿr äåéÿr. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò

âÿ hèêìÿò ñàhèáèäèr!” («Ùÿør» ñórÿñè, 24)

Àêàñèéà àüàúû âÿ ãàrûøãàëàr

Àêàñèéà àüàúëàrû òrîïèê âÿ ñóáòrîïèê á¤ëgÿëÿräÿ áèòèr âÿ

òèêàíëû ãàáûãëàrûéëà äöøìÿíëÿrèíäÿí ãîróíórëàr. Àôrèêà àêàñèéà-

ñûíäà éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âö hÿìèí òèêàíëàrû gÿìèrÿrÿê ¤çöíÿ

áèr gèrèø äÿëèéè à÷ûr âÿ ñörÿêëè îëàràã àêàñèéàäà éàøàéûr. Ùÿr

ãàrûøãà êîëîíèéàñû áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ àüàúûí öçÿrèíäÿ éàøàéûr

âÿ àêàñèéà éàrïàãëàrûíûí íåêòàrûéëà áÿñëÿíèr. Îíëàrûí àüàúëàrûí

öçÿrèíäÿ òàïäûãëàrû òûròûëëàrû âÿ äègÿr hÿøÿràòëàrû äà éåéèrëÿr.

Àêàñèéàíûí g¤âäÿñèíäÿêè íåêòàr éàü âÿ çöëàëëàrëà ÷îõ

çÿígèíäèr. Îíëàrû èëê äÿôÿ òÿäãèã åäÿí Òîìàñ Áåëòÿ g¤rÿ, hÿìèí

íåêòàrûí éågàíÿ âÿçèôÿñè ãàrûøãàëàrû áÿñëÿìÿêäèr. Áó àüàúäà

éàøàéàí ãàrûøãàëàr hÿìèí íåêòàrëà hÿì ¤çëÿrè ãèäàëàíûr, hÿì äÿ

ñörôÿëÿrèíè éåòèøäèrèrëÿr.62

Áÿñ ãàrûøãàëàrà áó ãÿäÿr ôàéäà âårÿí àüàúûí îíëàräàí

óìäóüó íÿäèr?

Èø÷è ãàrûøãàëàr áèòêèíèí ñÿòhèíäÿ éàøàéûrëàr. Îíëàr äègÿr

á¤úÿêëÿrÿ, öìóìèééÿòëÿ, úàíëûëàrà ãàrøû ÷îõ àãråññèâäèrëÿr.

Áèòêèéÿ hàíñûñà áèr òÿhëöêÿ îëàrñà, äÿrhàë àüàúäàí åíÿrÿê,

“äöøìÿí”è ÷îõ ïèñ øÿêèëäÿ ñàíúûrëàr. Öñòÿëèê, àêàñèéàéà áèr

75

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ìåòräÿí éàõûí ÿràçèäÿ úöúÿrÿí áöòöí áèòêèëÿrè ÷åéíÿéèá ìÿhâ

åäèrëÿr. Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí éårëÿøäèéè àêàñèéàéà òîõóíàí äègÿr

àüàúëàrûí áóäàãëàrûíû äà åéíè àãèáÿò g¤çëÿéèr.63

Ãûñàñû, ãàrûøãàñûç àêàñèéà àüàúëàrûíûí ãàrûøãà êîëîíèéàñûíà

ìÿñêÿí âårÿí àêàñèéàëàräàí ãàò-ãàò ÷îõ çèéàí ÷ÿêäèéè ìöøàhèäÿ

åäèëèá. Áèr òÿúröáÿ çàìàíû ãàrûøãàëàr hÿòòà àêàñèéàíûí ÿòràôûíäàêû

40 êâàäràòìåòrëèê ñàhÿäÿ éårëÿøÿí áöòöí çÿrÿrëè áèòêèëÿrè ìÿhâ

åäèáëÿr. Áöòöí ãàrûøãà êîëîíèéàñû àêòèâ hàëäà àüàúûí öçÿrèíäÿ

gÿçÿrÿê, îíó òÿìèçëÿéèr. Àràøäûrìà÷ûëàrûí ñ¤çëÿrèëÿ äåñÿê,

ãàrûøãàëàr àêàñèéà òÿrÿôèíäÿí êèràéÿëÿíìèø áèr õöñóñè òÿéèíàòëû

îräó êèìè ôÿàëèééÿò g¤ñòÿrèrëÿr.64

Áåëÿ áèr èøáèrëèéèíè går÷ÿêëÿøäèrÿúÿê øöór, òÿáèè êè, òÿrÿôëÿrèí

hå÷ hàíñûíäà éîõäór. Äåìÿê, îíëàrû hÿr èêè òÿrÿôè éàràäàí áèr

èràäÿ é¤íÿëäèr. Âÿ hÿr èêè úàíëûíûí äà éàràäàí Àëëàhäûr.

76

Àêàñèéàëàrëà ãàrûøãàëàr àràñûíäàêû îròàã éàøàì úàíëûëàr

àëÿìèíäÿêè áÿíçÿr ¤ríÿêëÿrèíèí áÿëêÿ äÿ, ÿí ìàràãëûñûäûr.

Ãàrûøãà “îòåë”ëÿrè

Áÿçè áèòêèëÿräÿ áèîëîæè äèëäÿ “domatia” àäëàíäûrûëàí îéóãëàr

âàr. Îíëàr ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíà ñûüûíàúàã âårìÿêäÿí áàøãà

hàíñûñà áèr ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åòìèrëÿr. Îéóãëàrûí õöñóñè äÿëèêëÿrè

ãàrûøãàëàrûí îrà ràhàò gèrèá-÷ûõà áèëìÿëÿrèíè òÿìèí åäèr. È÷ÿrèäÿ

èñÿ ãàrûøãàëàrûí éåéÿ áèëÿúÿéè õöñóñè ìàääÿëÿr äÿ âàr êè, áèòêè

îíëàrû ¤çÿë îëàràã ãàrûøãàëàr ö÷öí hàçûrëàéûr. Áóíëàrûí

ãàrøûëûüûíäà áèòêè ¤çö ö÷öí hå÷ áèr ôàéäà göäìör.65

Ãûñàñû, “domatia”-ëàr ãàrûøãàëàrûí éàøàìûíû äàâàì

åòäèrìÿëÿrèíÿ éàräûì ö÷öí éàràäûëìûø âàrëûãëàräûr. Îíëàräà

hÿòòà hÿràrÿò âÿ röòóáÿòèí ìèãäàrû äà ãàrûøãàëàr ö÷öí èäåàë

ñÿâèééÿäÿäèr. Ãàrûøãàëàr áóràäà ¤çëÿrèíè èíñàíëàr ëöêñ îòåëäÿ

îëäóãëàrû êèìè ràhàò hèññ åäèrëÿr. Áóíëàrûí òÿñàäöôÿí ãàrûøãàëàrà

òàì óéüóí øÿêèëäÿ ìåéäàíà gÿëäèéè èääèà åòìÿê èñÿ ìöìêöí

äåéèë. Ãàrûøãà-áèòêè ìöíàñèáÿòëÿrè éår öçöíäÿ òÿê áèr Éàràäûúû

òÿrÿôèíäÿí éàràäûëàí àüûëàëìàç äÿëèëëÿräÿí ñàäÿúÿ, áèrèäèr. ®çö

äÿ áó, ãàrøûëûãëû ìöíàñèáÿòäèr. Ãàrûøãàëàr òîrïàüû ãàrûøäûràràã,

êàráîíëà çÿígèíëÿøìÿñèíè òÿìèí åäèr, äàhà äà ìöíáèòëÿøäèrèr,

“göárÿëÿéèr”, hÿràrÿò âÿ röòóáÿòèíè òàràç ñàõëàéûrëàr. Áóíà g¤rÿ

äÿ, á¤éöê ãàrûøãà éóâàëàrûíûí éàíûíäàêû áèòêè í¤âëÿrè äègÿrëÿrèëÿ

ìöãàéèñÿäÿ äàhà çÿígèí îëór.

78

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

®çö ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ ÿëâårèøëè áèr áàràìà éårè îëàí áèòêèíèí

öçÿrèíäÿêè ãàrûøãà. Õöñóñè äÿëèêëÿr ãàrûøãà ö÷öí “ãàïû” rîëóíó

îéíàéûr.

Êèìéàgÿr áèòêè âÿ àçîò ãàéíàüû ãàrûøãà

Philidris àäëàíàí ãàrûøãà úèíñè âÿ îíà åâ ñàhèáëèéè åäÿí

Dischidia maéor àäëû áèòêè áöòöí hÿéàòëàrû áîéóíúà ñîí äÿrÿúÿ

ìörÿêêÿá “êèìéÿâè èñòåhñàë”ëà ìÿøüóë îëórëàr. Áó áèòêèíèí

òîrïàüà èøëÿéÿí ê¤êëÿrè îëìàäûüû ö÷öí, äègÿr áèòêèëÿrÿ äîëàíàràã

éàøàéûr. Êàráîí âÿ àçîò åhòèéàúûíû ¤äÿìÿê ö÷öíñÿ ÷îõ ãÿrèáÿ

áèr ìåòîäó âàr.

Áó áèòêèíèí è÷èíäÿ ãàrûøãàëàrûí ê¤rïÿëÿrèíè éåòèøäèrìÿê âÿ

öçâè ãûrûíòûëàrû (¤ëö ãàrûøãàëàr, á¤úÿê ïàr÷àëàrû âÿ ñ.) ñàõëàìàã

ö÷öí éàràrëàíäûãëàrû õöñóñè îéóãëàr âàr. Áèòêè èñÿ áó ãûrûíòûëàräàí

àçîò ìÿíáÿéè êèìè éàràrëàíûr. Áóíäàí áàøãà, éàrïàã

áîøëóãëàrûíûí è÷ ñÿòhè äÿ ãàrûøãàëàrûí òÿíÿôôöñö çàìàíû ìåéäàíà

÷ûõàí êàráîí äèîêñèäè ìÿíèìñÿéÿrÿê, ñó èòêèñèíèí ãàrøûñûíû

àëûr.66 Ѥçögåäÿí áèòêè òrîïèê èãëèìëÿräÿ éåòèøäèéèíäÿí, áó, ÷îõ

¤íÿìëè ìÿñÿëÿäèr. xöíêè ê¤êëÿrè îëìàäûüûíäàí, îíëàr òîrïàãäàí

ñó ÷ÿêÿ áèëìèrëÿr. Áåëÿúÿ, ãàrûøãàëàr àëäûãëàrû ñûüûíàúàüûí

ãàrøûëûüûíäà áèòêèíèí èêè ¤íÿìëè åhòèéàúûíû ¤äÿìèø îëór.

Åâ ñàhèáèíè áÿñëÿéÿí ãàrûøãàëàr

Áÿçè ãàrûøãàëàr îíëàrà åâ ñàhèáëèéè åäÿí áèòêèëÿrè

áÿñëÿéèrëÿr. Ìÿñÿëÿí, Myrmecodia âÿ Íydnorhytum àäëû èêè

áèòêèíèí éóìróëàrëà áÿçÿíìèø øèøêèí g¤âäÿëÿrè ãàrûøãàëàrûí

79

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

“Êràëè÷à”ëàr òÿrÿôèíäÿí áÿñëÿíÿí áèr áèòêè. Áó áèòêè åéíè çàìàíäà

“êràëè÷à”ëàr ö÷öí åâ rîëóíó îéíàéûr.

éårëÿøìÿñè ö÷öí õöñóñè îòàãëàr ÿìÿëÿ gÿòèrèr. Ãàrûøãàëàr áó

îéóãëàräà éàøàéûrëàr; ìàràãëûñû îäór êè, îíëàrûí ¤çëÿrèíèí

éàøàäûãëàrû îòàãëàrûí äèâàrëàrû äöçgöí, éåìëÿrèíè éûüäûãëàrû

îòàãëàrûí äèâàrëàrû èñÿ êÿëÿ-ê¤òöräör. Àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè,

hÿìèí êÿëÿ-ê¤òör äèâàrëàrûí ñÿòhè ãàrûøãàëàrûí ãèäàñûíû (ÿñàñÿí

á¤úÿê ãàëûãëàrûíû) ñîrìàã ö÷öíäör, äöçgöí äèâàrëàr èñÿ áóíó åäÿ

áèëìèr. Áó éîëëà hÿìèí áèòêèëÿr ãàrûøãàëàrûí gÿòèräèéè éåìëÿ

ãèäàëàíûrëàr. Ãàrûøãàëàrûí îòàãëàrû íåúÿ á¤ëìÿñè âÿ ôÿrãëè

ìÿãñÿäëÿrëÿ èñòèôàäÿ åòìÿñè äÿ ¤çëöéöíäÿ ÷îõ òÿÿúúöáëö

îëàéäûr.

Àëèìëÿr áóíóíëà áàüëû ìàràãëû áèr òÿúröáÿ êå÷èrèáëÿr. ®íúÿ

ìåéâÿ ìèë÷ÿéèíèí ñörôÿñèíè ràäèîàêòèâ òÿñèrÿ ìÿróç ãîéóëìóø

ìàéàéëà áÿñëÿéèá, ñîírà ãàrûøãà áèòêèñèíèí öçÿrèíÿ éårëÿøäèrèáëÿr.

Ñörôÿíè òàïàí ãàrûøãàëàr îíó êÿëÿ-ê¤òör äèâàrëû îòàüà äàøûéûáëàr.

Ñîíràêû hÿôòÿëÿr ÿrçèíäÿ á¤úÿê àròûãëàrûíûí áèòêè òÿrÿôèíäÿí

ìÿíèìñÿíèëèá, g¤âäÿ áîéóíúà hÿr òÿrÿôÿ éàéûëìàñûíû èñáàòëàìàã

ö÷öí îíóí ràäèîàêòèâëèê äÿrÿúÿñè ¤ë÷öëöá. Âÿ går÷ÿêäÿí äÿ,

áÿëëè îëóá êè, êÿëÿ-ê¤òör äèâàrëàr á¤úÿê àròûãëàrûíû ñîräóüó ö÷öí,

ràäèàñèéà áèòêèíèí hÿr éårèíÿ éàéûëûá.67

Ãàrà áèáÿr âÿ ãÿhâÿéè ãàrûøãà

Ãàrà áèáÿr àèëÿñèíÿ ìÿíñóá îëàí Pirer àäëû áèòêèéëÿ

ãàrûøãàëàr àràñûíäà ÷îõ ãÿrèáÿ öíñèééÿò âàr. Áó áèòêè Ìÿrêÿçè

Àìårèêàäà òrîïèê ìåøÿëÿrèíèí ê¤ëgÿëèêëÿrèíäÿ éåòèøèr âÿ ãÿhâÿéè

ãàrûøãàëàrû (Pheidole bicornis) hÿì ãèäà, hÿì äÿ ìöäàôèÿéëÿ

òÿìèí åäèr.

Gÿíú Pirer àüàúûíûí ñàäÿúÿ èêè, éà ö÷ á¤éöê éàrïàüû îëór.

Éàrïàã äàáàíëàrûíûí (áóäàãëà éàrïàã àràñûíäàêû è÷è áîø ãîâóã)

áèrèíäÿ êràëè÷à ãàrûøãà éàøàéûr. Êràëè÷à hÿëÿ õåéëè ÿââÿëäÿí

Pirer òóìórúóüóíó äÿëÿrÿê, îíóí è÷èíÿ éóìóròà ãîéór.

Éóìóròàëàräàí ÷ûõàí ñörôÿëÿr á¤éöäöêúÿ, òÿärèúÿí áöòöí àüàúà

éàéûëàràã, îíó áöò¤âëöêäÿ “èøüàë åäèrëÿr”.68

Áó áèòêè åéíè çàìàíäà ãàrûøãàëàr ö÷öí áèr ãèäà ãàéíàüûäûr;

“éàrïàã äàáàíû”íûí äàõèëè ñÿòhè ãàrûøãàëàr ö÷öí õöñóñè

áèrhöúåérÿëè ãèäà “èñòåhñàë åäèr”. Îíóí áóràõäûüû éàüëàr âÿ

çöëàëëàr ñÿòhäÿêè ìèêrîñêîïèê àõàúàãëàräàí ñûçäûrûëûr. Ãàrûøãàëàr

äà áóíóíëà ñörôÿëÿrèíè áÿñëÿéèrëÿr.69

Ìàràãëûñû îäór êè, ãàrûøãàëàrûí áÿëêÿ äÿ hå÷ áèr hàëäà òàïà

áèëìÿéÿúÿêëÿrè çÿígèí ãèääà ìàääÿëÿrèíè áèòêè ¤çö îíëàrà

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

80

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

òÿãäèì åäèr. Áó ãàrûøãàëàr hÿr èë îíëàrû ÿí éàõøû ãèäà âÿ

ìöäàôèÿéëÿ òÿìèí åäÿí rirer àüàúëàrûíà äîüró éîë àëûr âÿ îíóí

ÿí óéüóí éårèíäÿ éóâà ãórórëàr.

“Àüûëëû” àüàú

Ãàrûøãàëàrû éåìëÿ òÿìèí åäÿí “rirer” áèòêèñèíèí äàhà áèr

÷îõ ìàràãëû ¤çÿëëèéè äÿ âàr: î, äègÿr áèòêèëÿräÿí ôÿrãëè îëàràã,

ãàrûøãàëàr gåäÿíäÿí ñîírà ãèäà èñòåhñàëûíû äàéàíäûrûr.70

Ãàrøûëûãëû éàräûì

Pirer áèòêèñèíèí éàïäûãëàrû “àëòróçèì” äåéèë. xöíêè ãàrøûëûãëû

éàøàì ä¤íÿìèíäÿ ãàrûøãàëàr äà åâ ñàhèáè ö÷öí áÿñëÿéèúè

ìàääÿëÿr èñòåhñàë åäèr. Îíóí g¤âäÿñèíäÿ éår àëàí ãàrûøãà

ãîâóãëàrû ÷öröéÿíäÿ ìàéå àììîíéàê øÿêëèíäÿ áèòêèíèí éóìøàã

è÷ òîõóìàëàrûíà hîïór. Áó ìàéå áèòêè ö÷öí ÷îõ ôàéäàëûäûr. Äègÿr

òÿrÿôäÿí, ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí íÿôÿñ âårÿrêÿí èôràç åòäèéè ãàçûí

òÿrêèáèíäÿêè êàráîäèîêñèä áèòêèíè äàhà äà ñàüëàìëàøäûrûr.

Áóíäàí áàøãà, àïàrûëàí àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, ãàrûøãàëàr

äà ¤ç í¤âáÿëÿrèíäÿ áèòêèíè ãèäàéëà òÿúhèç åäèrëÿr - îíà ìöõòÿëèô

ñïîrëàr, éîñóí ïàr÷àëàrû, göâÿëÿr gÿòèrèrëÿr. Áèòêè äÿ áóííëàräàí

¤çöíÿ ëàçûì îëàí ìèíåràëëàrû àëûr.

Ñòràòåãëÿr

Pheidole ãàrûøãàëàrû àäÿòÿí éàâàø-éàâàø hÿrÿêÿò åäèr âÿ

hå÷ íÿéÿ höúóìà êå÷ìèrëÿr. Ôÿãÿò ¤çëÿrèíè âÿ åâ ñàhèáëÿrè rirer

áèòêèñèíè ãîróìàã ö÷öí õöñóñè ñòràòågèéàëàrû âàr.

ßêñÿr éàrïàã éåéÿí á¤úÿêëÿr - ìÿñÿëÿí, òûròûëëàr,-

éóìóròàëàrûíû áèòêèëÿräÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Ãàrûøãàëàr èñÿ âàõò

èòèrìÿäÿí áó ïîòåíñèàë òÿhëöêÿíè àràäàí ãàëäûrûrëàr. Îíëàr áèr

ñààò ÿrçèíäÿ rirer éàrïàãëàrûíûí öçÿrèíäÿêè òårìèò éóìóròàëàrûíû

ãåéäÿ àëûr, ñîírà èñÿ áèr-áèr òàïäàëàéûá ÿçèrëÿr. Âÿ éà, éóìóròàíû

àüûçëàrûíà àëàràã, éàrïàüûí êÿíàrûíà ãÿäÿr gÿòèrèr, îràäàíñà

àøàüû òóëëàéûrëàr. Àràøäûrìà÷ûëàr åêñïårèìåíò ìÿãñÿäèëÿ òårìèò

éóìóròàëàrûíû ãàrûøãàëàrûí ñörôÿëÿrèëÿ åéíè “îòàã”ëàrà ãîéñàëàr

äà, íÿòèúÿ ôÿrãëÿíìÿéèá - ãàrûøãàëàr gÿëÿúÿêäÿ ¤çëÿrèíÿ ïrîáëåì

éàràäà áèëÿúÿê hÿr øåéè äÿrhàë óçàãëàøäûrûáëàr.71

81

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

“Èñòèëà÷û” áèòëÿr

Pirer-ÿ çÿrÿr âårÿí áàøãà áèr úàíëû äà èñòèëà÷û áóüäà áèòèäèr

(Ambates melanors). Áóüäà áèòè ãàrûøãàñûç áèòêèëÿrÿ höúóì

÷ÿêèá, îíëàrûí g¤âäÿñèíè è÷ÿrèäÿí éåéÿrÿê, ìÿhâ åäèrëÿr. Ôÿãÿò

ÿgÿr áèòêèíèí ãàrûøãà ìöhàôèçÿ÷èëÿrè âàrñà, áó ìèêrîèñòèëà÷ûëàr

åëÿ äÿ óüór ãàçàíà áèëìèrëÿr. Îíëàr g¤âäÿíèí äàõèëèíäÿ òóíåë

à÷ìàüà áàøëàéàíäà ãàrûøãàëàrûí höúóìóíà ìÿróç ãàëûrëàr.

Öçÿrèíäÿ éàøàäûãëàrû áèòêèíè hÿr úör “èñòèëà”äàí ìöäàôèÿ åäÿí

“ñòràòåã” ãàrûøãàëàr áóíóíëà ÿñëèíäÿ hÿì äÿ åêîëîæè òàràçëûüû

ãîróéórëàr.

Áèòêèëÿrëÿ ãàrûøãàëàrûí áó äÿrÿúÿäÿ óéóìëó áèr îròàã

éàøàìà ñàhèá îëìàëàrû ÿñëà òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿç.

Îíëàr, g¤röíäöéö êèìè, áèr-áèrëÿrèíÿ òàìàìèëÿ óéüóí øÿêèëäÿ

éàràäûëûáëàr. Áó á¤ëöìöí ÿââÿëèíäÿ àíîëîæè ìèñàë ÷ÿêìèøäèê:

à÷àrëà îíóí à÷äûüû ãûôûë àràñûíäà éöç ôàèçëè óéüóíëóã âàrñà, áó,

îíëàrûí åéíè óñòàíûí ÿëèíäÿí ÷ûõìàñûíà, éÿíè åëìëÿ

éàràäûëìàñûíà äÿëàëÿò åäèr. Åéíè ìÿíòèã òÿáèÿòäÿ ràñòëàøäûüûìûç

hàëëàräà äà êå÷ÿrëèäèr. Ãàrûøãàéëà áèòêè îíà g¤rÿ òàì óéóìëó

øÿêèëäÿ éàøàéà áèëèrëÿr êè, áèr-áèrëÿrèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ

äöçÿëäèëèáëÿr. Îíëàrûí ¤çëÿrè ìöíàñèáÿò ãórìàüû, ïëàí òóòìàüû

ÿëáÿòòÿ êè, áàúàrìàçëàr. Ùÿr èêèñè îíëàrû éàràäàíûí òÿëãèíèëÿ

hÿrÿêÿò åäèr âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ hÿéàòëàrûíû äàâàì åòäèrÿ

áèëèrëÿr.

Èíñàíëàrûí âÿçèôÿñè èñÿ áó áèëgèëè éàràäûëûø ¤ríÿéèíè g¤rìÿê

îíóí ñàhèáèíè òàíûìàãäûr. Ùàëáóêè, ÷îõëàrû áóíó äöøöíìÿê

èñòÿìèrëÿr. Àëëàhûí ãöñórñóç éàràòìàã èãòèäàrû âÿ göúö èñÿ

àéÿëÿräÿ áåëÿ èôàäÿ îëóíóá:

“Åé èíñàíëàr, [ñèçÿ] áèr ìÿñÿë ÷ÿêèëäè, îíà ãóëàã àñûí.

Øöáhÿñèç êè, Àëëàhäàí ãåérè èáàäÿò åòäèéèíèç áöòëÿr ëàï

hàìûñû áèr éårÿ éûüûøñàëàr áåëÿ, hå÷ áèr ìèë÷ÿê äÿ éàràäà

áèëìÿçëÿr! ßgÿr ìèë÷ÿê îíëàräàí áèr øåé g¤òöröá

àïàrñà, îíó ìèë÷ÿêäÿí gårè àëà áèëìÿçëÿr. Èñòÿéÿí äÿ

àúèç, èñòÿíèëÿí äÿ! Ìöørèêëÿr Àëëàhû ëàéèãèíúÿ

ãèéìÿòëÿíäèrìÿäèëÿr. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh éåíèëìÿç ãöärÿò

âÿ ãöââÿò ñàhèáèäèr!” («Ùÿúú» ñórÿñè, / 73-74)

82

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÌÖÄÀÔÈß Âß ÑÀÂÀØ

ÒÀÊÒÈÊÀÑÛ

®íúÿêè ôÿñèëëÿräÿ ãàrûøãàëàrûí ñîñèàë äöçÿíëÿrèíèí ñîí

äÿrÿúÿ èíêèøàô åòäèéèíè g¤räöê. Àììà áó ÷àëûøãàí,

ôÿäàêàr úàíëûëàrûí áàøãà áèr õöñóñèééÿòè äÿ âàr: äöøìÿíëÿrèíÿ

ãàrøû ÷îõ óüórëà ìöáàrèçÿ àïàrûr âÿ êîëíèéàíûí óüróíäà

ñàâàøûrëàr. Ãàrûøãàëàrûí êè÷èêëèéè èëê áàõûøäà îíëàrûí ìöäàôèÿñèç

îëäóãëàrû òÿñÿââöröíö éàràäûr. Àììà ÷îõ àñàíëûãëà òàïäàëàíûá

¤ëäöröëìÿñè ìöìêöí îëàí áó úàíëûëàr hå÷ êèìí àüëûíà áåëÿ

gÿëìÿéÿí äÿrÿúÿäÿ á¤éöê èøëÿr g¤rìÿéÿ ãàäèräèrëÿr. xöíêè

Àëëàh éår öçöíäÿ éàràòäûüû ìèñèëñèç åêîëîæè äöçÿíäÿ îíëàrûí äà

éårèíè áÿëèrëÿéèá âÿ îíëàrû äà gÿrÿêÿí ìöäàôèÿ ìåõàíèçìëÿrèëÿ

òÿúhèç åäèá.

Ãàrûøãàëàr Àëëàhûí òÿëãèíèëÿ èíñàíû ìàò ãîéàí òàêòèêà âÿ

ñòràòågèéàëàrûíû êîëîíèéàíû ãîróìàã âÿ ãèäà àõòàràrêÿí

ãàrøûëàrûíà ÷ûõàí äöøìÿíëÿräÿí ìöäàôèÿ îëóíìàã ö÷öí èøÿ

ñàëûrëàr. Îâ åòìÿê ñòràòågèéàëàrûíû èíêèøàô åòäèrÿrêÿí ¤çëÿrè äÿ

áàøãàëàrûíûí îâóíà ÷åârèëìÿìÿê ö÷öí ìöáàrèçÿ àïàrûrëàr. Áó

ìöáàrèçÿíèí áèr í¤âö äÿ ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí àràñûíäà gåäèr.

Êîëîíèéàëàràràñû ñàâàø

Êîëîíèéàëàràràñû ñàâàøëàrûí ÿñàñ ñÿáÿáëÿrèíäÿí áèrè âÿ

áèrèíúèñè ãèäà ãàéíàãëàrû óüróíäà ìöáàrèçÿäèr. Áó çàìàí àäÿòÿí

ãèäàíû áèrèíúè òàïàí ãàrûøãà í¤âö ñàâàøäà ãàëèá gÿëèr. xöíêè

îíëàr ãèäàíû ÷åârÿéÿ àëàràã, äègÿrëÿrèíèí îíäàí g¤òöröá, ÿòràôà

¤ç ãîõóëàrûíû áóràõìàñûíû ÿígÿëëÿéèrëÿr. Áóíà g¤rÿ äÿ, àrõàäà

gÿëÿí êîëîíèéàíûí öçâëÿrè ãîõó âàñèòÿñèëÿ éîëäàøëàrûíà éîë

g¤ñòÿrÿ áèëìèrëÿr.

Éåì ãàéíàüûíà hàìûäàí ÿââÿë gÿëÿí èø÷èëÿrèí áèr ãèñìè

îíó ìöhàñèrÿéÿ àëàrêÿí, äègÿr ãèñìè äÿ äÿrhàë ñàâàøà

ãàòûëìàéûá, ãîõó èçè ãîéà-ãîéà éóâàëàrûíà ä¤íörëÿr. Éóâàéà

âàràí êèìè áÿäÿíëÿrèíè èrÿëè-gårè hÿrÿêÿò åòäèrèá, àíòåííàëàrûíû

äègÿr ãàrûøãàëàrûí àíòåííàëàrûíà òîõóíäóràràã, éóâà éîëäàøëàrûíû

äóróìäàí hàëè åäèrëÿr. Íÿòèúÿäÿ ñàâàøãàí ãàrûøãàëàr äà ãèäàíû

òàïàíëàrûí ê¤ìÿéèíÿ éåòèøèr.

83

Áó, hÿëÿ àäè hàëëàräà áåëÿäèr; ãèäà ãûòëûüû éàràíàíäà èñÿ

ãàrûøãàëàr ñîí äÿrÿúÿ àãråññèâ îëórëàr. Áó çàìàí èêè ãàrûøãà

êîëîíèéàñû ñàâàøà gèrÿrñÿ, îíëàräàí áèrè 10-14 göí ÿrçèíäÿ

äègÿrèíè òàìàìèëÿ ìÿhâ åäÿ áèëÿr.

Ñàâàøûí áàøãà áèr ñÿáÿáè èñÿ áèr êîëîíèéàíûí äègÿrèíèí

ÿràçèñèíÿ gèrìÿñèäèr. Ãàrûøãàíû éàøàäûãëàrû á¤ëgÿíè õöñóñè

ôårîìåíëÿrëÿ èøàrÿëÿéèrëÿr. Äègÿr áèr êîëîíèéà îrà gÿëÿíäÿ

ôårîìåíè äóéàràã, áàøãàñûíûí ÿràçèñèíÿ gèräèéèíè àíëàéûr âÿ

é¤íöíö äÿéèøèr. ßêñ òÿãäèräÿ ñàâàø ëàáöääör. Áåëÿ hàëëàräà

ìÿñÿëÿí, òîõóúó ãàrûøãàëàr õöñóñè ìàääÿ áóràõàràã, ÿí éàõûí

éàrïàüà äîüró gåäèr âÿ éóâà éîëäàøëàrûíû òàïàràã, äöøìÿíèí

gÿëäèéè àíëàäûrëàr. Éîëäàøëàrû äà áóíó g¤röíúÿ hÿrÿêÿòÿ gÿëèr

âÿ òîïàrëàíàràã ñàâàø ìåéäàíûíà éîë àëûrëàr. Éàrûì ñààò è÷èíäÿ

éöçäÿí ÷îõ ãàrûøãà ìåéäàíà éûüûøûr.

Ãûñàñû, ãàrûøãà êîëîíèéàëàrû òÿáèè ñÿrhÿäëÿrè, òÿhëöêÿëÿrÿ

ãàrøû göâÿíëèê ñèñòåìëÿrè âÿ áóíëàrëà éàíàøû, áöòöí êîëîíèéàíû

ãîróéàúàã göúäÿ îräóëàrûéëà èíêèøàô åòìèø áèr ìöäàôèÿ ñèñòåìèíÿ

ìàëèêäèrëÿr. Áåëÿ áèr ñèñòåìè ãórìàã ö÷öíñÿ îíó ïëàíëàéàí àüûë

âÿ hÿìèí ïëàíû går÷ÿêëÿøäèrÿí èràäÿ gÿrÿêäèr. Ùàëáóêè, îròàäà

hå÷ áèr g¤röíÿí àüûë âÿ èràäÿ ñàhèáè éîõäór. Ñèñòåì g¤çëÿ

g¤röíìÿéÿí áèr èràäÿ òÿrÿôèíäÿí ôîrìàëàøäûrûëûá âÿ ãàrûøãàëàrà

äà åëÿ äöíéàéà gÿëäèêëÿrè èëê àíäàíúà ¤érÿäèëèá. Áàøãà ñ¤çëÿ

äåñÿê, îíëàrû éàràäàí Àëëàh ìörÿêêÿá áèr ìöäàôèÿ ñèñòåìè äÿ

ãóróá âÿ hÿìèí ñèñòåìè hÿéàòà êå÷èrìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí

ïrîãràìû ãàrûøãàëàrà òÿëãèí åäèá.

Èíäè èñÿ à÷ûã áèr éàràäûëûø ¤ríÿéè îëàí hÿìèí ñèñòåìèí

äåòàëëàrûíà áàõàã.

Ìöäàôèÿ òàêòèêàñû

Ìöõòÿëèô êîëîíèéàëàr àràñûíäàêû ñàâàøëàräà ãàrûøãàëàrûí

èøëÿòäèêëÿrè úöráÿúör òàêòèêàëàr âàr. Îíëàräàí ÿí gåíèø éàéûëàíû

ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrèíè äàhà óçóí âÿ á¤éöê g¤ñòÿrìÿéÿ

÷àëûøìàëàrûäûr. Øÿêèëëÿräÿí äÿ g¤röíäöéö êèìè, ãàrûøãàëàr

àéàãëàrûíû ìöìêöí îëàí ãÿäÿr äöçÿëäÿrÿê âÿ áàøëàrûíû ãàëäû-

ràràã, äàhà óçóí áîéëó âÿ áÿähåéáÿò g¤röíìÿéÿ ÷àëûøûrëàr.72

Îíëàrûí èøëÿòäèêëÿrè áàøãà áèr ìöäàôèÿ òàêòèêàñû èñÿ

“äöøìÿíè ñàêèòëÿøäèrìÿê”äèr. Áèr ãàrûøãà í¤âö (S.Invoila)

ãîâüàéà gèrÿíäÿ ãàríûíû òèòrÿäÿê õöñóñè çÿhÿr áóràõûr âÿ

éàâàøúà ÷ÿíÿñèíè à÷ûr. Áó çàìàí çÿhÿräÿí ãîróíìàüà ÷àëûøàí

85

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Áó øÿêèëëÿräÿ îëäóãëàrûí äàhà óçóí âÿ èrè g¤röíìÿéÿ

÷àëûøàí ãàrûøãàëàr òÿñâèr åäèëèá.

äöøìÿíëÿrè äÿ ÷ÿíÿëÿrèíè à÷àràã, îíóí àüçûíà áèr äàìúû øÿêÿrëè

ñó àõûäûrëàr (ãàrûøãàëàrûí ãèäàíû íåúÿ ïàéëàøìàëàrûíû éàäûíûçà

ñàëûí). Áó hÿrÿêÿòèí ñÿáÿáè çÿhÿr ÷ûõàràí ãàrûøãàíûí áàøûíû

éåìÿêëÿ ãàòûá, ôèêrèíè éàéûíäûrìàãäûr. Ãûñàñû, ãàrøû òÿrÿôèí

äèããÿòèíè áàøãà éårÿ é¤íÿëäÿrÿê, îíó ñàêèòëÿøäèrèrëÿr.

...ßëáÿòòÿ êè, ãàrûøãàëàrûí òàêòèêàëàrû áóíëàrëà éåêóíëàøìûr.

Îíëàr håérÿòàìèç ôèçèêè ¤çÿëëèêëÿrè âÿ òÿëãèí îëóíàí

“çÿêà”ëàrûéëà ñàâàø ìåéäàíëàrûíäà äàhà ìörÿêêÿá òàêòèêàëàr

äà èøëÿäèrëÿr.

Òórøó áóràõàí ãàrûøãàëàr

Ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ¤íÿìëè áèr ìöäàôèÿ òåõíèêàñû äà

âöúóäëàrûíäàêû çÿhÿr êèñÿëÿrèíäÿ ëàçûì îëàíäà çÿhÿr, ëàçûì

îëàíäà äà õöñóñè êèìéÿâè òórøóëàr éàràòìàëàrûäûr. Îíëàr hÿìèí

çÿhÿrè äöøìÿíëÿrèíÿ ãàrøû ÷îõ áàúàrûãëà èøëÿäèrëÿr. Áó çÿhÿr

hÿòòà èíñàíëàrà äà ìöÿééÿí òÿñèr g¤ñòÿrèr, áÿçèëÿrèíäÿ àëëårgèê

øîê ìåéäàíà gÿòèrèr. Ãàrûøãàëàr éàràòäûãëàrû êèìéÿâè òórøóäàí

äà hÿì÷èíèí åéíè äÿrÿúÿäÿ óñòàëûãëà èñòèôàäÿ åäèrëÿr.

(Ãåéä åäÿê êè, “ãàrûøãà òórøóñó” àäëàíäûrûëàí êèìéÿâè

ìàääÿíèí åëìè àäû Ôîrìèàò òórøóñóäór. ÍCOOÍ ôîrìóëëó

òÿrêèáÿ ìàëèê êÿñêèí èéëè ìàéåäèr, øàì àüàúû âÿ gèúèòêÿí

òèêàíëàrûíäà, ìåéâÿëÿräÿ, àrû âÿ ãàrûøãàíûí èôràçàòûíäà îëór.

Èëê äÿôÿ 17-úè ÿñräÿ ãàrûøãàíûí èôràçàòûíäà òàïûëûá âÿ áóíà g¤rÿ

äÿ ãàrûøãà òórøóñó àäëàíäûrûëûá. Ñÿíàéåäÿ ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿrëÿ

èøëÿäèëèr).

ßgÿr òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åòñÿê, îíäà ràçûëàøìàëûéûã

êè, èáòèäàè ãàrûøãàëàrûí áÿòíèíäÿ hÿìèí çÿhÿr êèñÿñè îëìàéûá,

ñîíràäàí, “òàrèõè òÿêàìöë ä¤âröíäÿ” ìåéäàíà ÷ûõûá. Àììà

áó, ìÿíòèãÿ çèää gÿëèr: ÷öíêè çÿhÿr ñèñòåìèíèí ÷àëûøìàñû ö÷öí

hÿì çÿhÿrèí ¤çöíöí, hÿì äÿ îíó ñàõëàéàí êèñÿíèí îëìàñû

gÿrÿêäèr. ®çö äÿ áó îrãàí áèr í¤â èçîëÿ îëóíìàëû, çÿhÿrèí

îrãàíèçìèí äègÿr hèññÿëÿrèíÿ éàéûëìàñûíà èìêàí âårìÿìÿëèäèr.

ßëàâÿ îëàràã, hÿìèí çÿhÿrè äöøìÿíëÿrèí öçÿrèíÿ ïöñêöròìÿê

ö÷öí óéüóí ÿçÿëÿ ìåõàíèçìè äÿ éàràíìàëûäûr. (Ùÿòòà çÿhÿrèí

ãàrûí á¤ëgÿñèíäÿí ÷ûõìàñûíû àñàíëàøäûrìàã ö÷öí îràíûí ràhàò

ä¤íìÿñèíè òÿìèí åäÿí õöñóñè ìàéåëÿr äÿ èôràç îëóíór êè, áóíëàr

ãàrûí ÿçÿëÿëÿrèíè “éàüëàéûrëàr”.) Áöòöí áóíëàr òÿêàìöë ä¤ârö

÷ÿr÷èâÿñèíäÿ éàâàø-éàâàø èíêèøàô åäÿ áèëìÿçëÿr. xöíêè òÿê áèr

87

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

åëåìåíòèí, îrãàíûí ÿêñèê îëìàñû äà ñèñòåìè èøëÿìÿéÿ ãîéìàç

âÿ ãàrûøãàíûí ¤ëöìöíÿ éîë à÷àr. Îíà g¤rÿ äÿ, ìÿñÿëÿíèí àíúàã

áèr à÷ìàñû âàr: áó êèìéÿâè ìöäàôèÿ ñèñòåìè ãàrûøãàäà åëÿ ëàï

ÿââÿëäÿí ì¤âúóä îëóá, òÿärèúÿí éàràíìàéûá. Áó èñÿ îròàäà áèr

åëìè ïëàíëàøäûrìàíûí îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèr. Ùÿëÿ çÿhÿrè

èøëÿòìÿëÿrè áèr éàíà ãàëñûí, ãàrûøãàëàr îrãàíèçìëÿrèíÿ hå÷ áèr

çÿrÿr âårìÿäÿí îíó éàràòìàüû íåúÿ ¤érÿíèáëÿr? Òÿêàìöë÷öëÿr

áó ñóàëà hå÷ úör úàâàá âårÿ áèëìèrëÿr. Úàâàá èñÿ ÷îõ à÷ûãäûr:

òÿáèÿòäÿêè áöòöí âàrëûãëàr êèìè, ãàrûøãàëàr äà ãöñórñóç

ñèñòåìëÿrèëÿ áèr àíäà éàràäûëûáëàr. Îíëàrûí âöúóäóíäàêû çÿhÿr

èñòåhñàëû ñõåìèíè ãóràí äà, áóíó íåúÿ èøëÿòìÿéè ãàrûøãàëàrà

òÿëãèí åäÿí äÿ Àëÿìëÿrèí Rÿááè îëàí Àëëàhäûr.

Ñàéìàüû áàúàràí ãàrûøãàëàr

Êè÷èê áèr ãàrûøãà äöøìÿíèí göúöíö íåúÿ àíëàéûá

äÿéÿrëÿíäèrÿ áèëèr? Àõû áóíóí ö÷öí rèéàçè áèëgèëÿr ëàçûìäûr?..

...Áÿëëè îëóá êè, ãàrûøãàëàr àëèìëÿrèí hÿëÿ äÿ àíëàéà

áèëìÿäèêëÿrè áèr ìåòîäëà ñàéìàüû áàúàrûrëàr. ßgÿr ¤ç éîëäàøëàrû

äöøìÿíäÿí äàhà ÷îõäórñà, äÿrhàë göúëö höúóìà êå÷èrëÿr. ßêñ

òÿãäèräÿ èñÿ gårè ÷ÿêèëèrëÿr.

Áóíäàí áàøãà, ãàrûøãàëàr äöøìÿíëÿrèíè á¤éöê-êè÷èêëèéèíÿ

g¤rÿ äÿ ôÿrãëÿíäèrÿrÿê, îíëàrà ãàrøû àérû-àérû òàêòèêàëàräàí

éàràrëàíûrëàr.73

Éårèéÿí áîìáàëàr

Ãàrûøãàëàrûí èøëÿòäèéè òàêòèêàëàräàí áèrè äÿ ëàçûì îëàíäà

êîëîíèéàëàrûíû ãîróìàã óüróíäà èíòèhàrà gåäÿrÿê, äöøìÿíëÿrèíÿ

çÿrÿr âårìÿéÿ ÷àëûøìàãäûr. Éÿíè ãàrûøãàëàr äà “êàìèêàäçå”ëèê

åäèrëÿr. Îíëàrûí ÷îõó áóíà ÷îõ úÿñàrÿòëÿ gåäèr. Ôÿãÿò Ìàëàéçèéà

ìåøÿëÿrèíäÿ éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âö (Saundersi camronotus)

áó áàõûìäàí äàhà ÷îõ ìàràã äîüórór.

1970-úè èëëÿräÿ àràøäûrìà àïàràí èêè åíòîìîëîã áó

ãàrûøãàëàrûí àíàòîìèéàëàrû âÿ äàâràíûøëàrû áàõûìûíäàí áèr í¤â

“éårèéÿí áîìáà” îëäóãëàrûíû öçÿ ÷ûõàrûáëàr. Áåëÿ êè, ãàrûøãàíûí

÷ÿíÿñèíäÿí âöúóäóíóí àrõàñûíà ãÿäÿr çÿhÿrëÿ äîëó èêè á¤éöê

âÿçè óçàíûr. Ìöúàäèëÿ çàìàíû ãàrûøãà äöøìÿí òÿrÿôèíäÿí ñÿrò

øÿêèëäÿ ñûõûøäûrûëàrñà, ãàrûí ÿçÿëÿëÿrèíè øèääÿòëÿ gÿrÿrÿê âÿçèíè

ïàròëàäûr âÿ çÿhÿrè äöøìÿíèí öçÿrèíÿ ïöñêöräör.74

88

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãàrûøãàëàrûí áó ôÿäàêàrëûüû ÿëáÿòòÿ êè, íÿ òÿáèè ñå÷èìëÿ, íÿ

äÿ òÿêàìöëöí äègÿr ìåõàíèçìëÿrèëÿ èçàh îëóíà áèëìÿç. Áó

ôÿäàêàrëûüû åäÿí ìöÿééÿí àüûë, òÿhñèë, äóéüó âÿ âèúäàí ñàhèáè

îëàí èíñàí äåéèë, ãàrûøãàäûr. Ùÿòòà ãàrûøãàëàrûí ôèçèêè

äÿéèøèêëèêëÿrÿ óüràäûüûíû äöøöíñÿê áåëÿ (hàëáóêè, îíëàrûí 80

ìèëéîí èë ÿrçèíäÿ hå÷ áèr äÿéèøèêëèéÿ óüràìàìàëàrû ôàêòäûr),

éåíÿ äÿ hå÷ áèr äÿéèøìÿ ãàrûøãàéà áó õöñóñèééÿòè ãàçàíäûrà

áèëìÿçäè. Ùå÷ áèr ìóòàñèéà áó úàíëûíû ãÿôèëäÿí äöøöíÿí, ãÿràr

âårÿí, hèññ åäÿí âàrëûüà ÷åâèrÿ áèëìÿç.

Ùÿòòà òÿêàìöë÷öëÿrÿ áèr àç äà göçÿøòÿ gåäèá, ëàï håñàá

åòñÿê äÿ êè, hà÷àíñà hàíñûñà ãàrûøãà áåëÿ ôÿäàêàrëûã åäèá, éåíÿ

äÿ îíóí áó úÿhÿòèíè gåíëÿrëÿ gÿëÿúÿê íÿñèëëÿrÿ ¤òörìÿñè

èìêàíñûç îëàúàãäû - àõû ¤ëö ãàrûøãà íÿñèë âårÿ áèëìÿç!

“Ãóëäàr” ãàrûøãàëàr

Êèìéÿâè ñèãíàëëàrûí ãàrûøãàëàrûí òîïëóì éàøàìëàrûíà òÿñèrè

áàõûìûíäàí Formica subintegra âÿ Formica subserica (ãóëäàr

ãàrûøãà) úèíñëÿrè àràñûíäàêû ìöíàñèáÿò ÷îõ äèããÿò÷ÿêèúèäèr. Áó

ìöíàñèáÿòëÿr çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõàí “ãóëäàrëûã” èñÿ ãàrûøãàëàrûí

ñàâàø òàêòèêàëàrû àràñûíäà ÿí ìàràãëûñû ñàéûëà áèëÿr.75

Áÿçÿí áèr êîëîíèéàíûí ÿñgÿrëÿrè äègÿr êîëîíèéàíû ràhàòúà

ÿçÿ áèëÿúÿêëÿrèíè ôÿrã åäÿrëÿrñÿ, “ãóë îâó”íà gèrèøèrëÿr. Îíëàr

hÿìèí êîëîíèéàíûí éóâàñûíû èøüàë åäèr, êràëè÷àíû ¤ëäörör âÿ

íåêòàr äîëó “áàë êöïëÿrè”íè - éÿíè áÿäÿíëÿrèíè íåêòàrëà äîëäóróá

øèøèräÿí ãàrûøãàëàrû ãÿíèìÿò êèìè ÿëÿ êå÷èrèrëÿr. ßí ãÿrèáÿñè

èñÿ áàëàúà ãàrûøãà ñörôÿëÿrèíè îüórëàìàëàrûäûr. Áó ãàrûøãàëàr áèr

ìöäÿò ñîírà á¤éöéÿrÿê, èñòèëà÷û êîëîíèéà ö÷öí éåìÿê àràéàí,

ñàõëàéàí, êràëè÷àéà ãóëëóã åäÿí “ê¤ëÿ”éÿ ÷åârèëèrëÿr.

Áÿñ Formica subintegra ãàrøû êîëîíèéàéà höúóì åäÿíäÿ

éóìóròà âÿ ñörôÿëÿrè íåúÿ ìàíåÿñèç îüórëàéà áèëèrëÿr? Ìÿñÿëÿ

îíäàäûr êè, îíëàr rÿãèáèí éóâàñûíà gèrÿíäÿ õöñóñè áèr ôårîìåí

èôràç åäèrëÿr; áó ôårîìåí rÿãèáè òÿøâèøÿ ñàëûr âÿ îíëàr ê¤rïÿëÿrèíè

õèëàñ åòìÿê ÿâÿçèíÿ âóríóõìàéà äöøör, îrà-áórà ãà÷ûá,

äàüûëûøûrëàr. Áÿëëè îëäóüó êèìè, hÿr ãàrûøãà í¤âö àérû-àérû

ôårîìåíëÿr áóràõûr. Áó ôårîìåíëÿr ãàrûøãàëàr ö÷öí ñÿrhÿäè

ìöÿééÿíëÿøäèrìÿê, äöøìÿíèí éårèíè âÿ ñàéûíû õÿáÿrëÿìÿê,

höúóìà êå÷ìÿê, hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿê êèìè ìöõòÿëèô ìÿíàëàr

âårèr. Àììà áóràäà ÷îõ ìàràãëû áèr ìÿñÿëÿ âàr - áåëÿ êè,

hàããûíäà ñ¤ç à÷äûüûìûç Formica subintegra ãàrûøãàëàrû,

89

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

90

g¤röíäöéö êèìè, rÿãèáèí òÿøâèø âÿ hÿéÿúàí ñèãíàëëàrûíû íåúÿ

âårìÿñèíÿ áÿëÿääèr, ¤çö äÿ íÿèíêè áÿëÿääèr, hÿòòà áóíó

éàìñûëûéà äà áèëèr. Íÿòèúÿäÿ rÿãèáèíè òÿøâèøÿ âÿ hÿéÿúàíà

ñàëàràã, íèçàìûíû ïîçór, òÿøâèø è÷èíäÿ ãà÷ìàüà âàäàr åäèr. Éÿíè

÷îõ àüûëëû áèr òàêòèêà èøëÿäÿrÿê, äöøìÿíèí ìöäàôèÿ ñèñòåìèíè

è÷äÿí ÷¤êäörörëÿr.

G¤röíäöéö êèìè, îròàäà ñîí äÿrÿúÿ óñòàëûãëà hàçûrëàíìûø

áèr ñàâàø òàêòèêàñû âàr. Öñòÿgÿë, ãàrûøãàëàr ëàï äöíéàéà gÿëÿíäÿí

hÿìèí òàêòèêàíûí òÿòáèãè ö÷öí gÿrÿêÿí êèìéÿâè âàñèòÿëÿrÿ âÿ

óéüóí áèëèéÿ ñàhèáäèrëÿr.

Áÿçè ãàrûøãà úèíñëÿrè èñÿ áöòöí èøëÿrè ê¤ëÿëÿrèíÿ

g¤räörörëÿr. Ìÿñÿëÿí, ãûrìûçû Àìàçîí ãàrûøãàñû (Polyergus)

áóíà áèr ìèñàëäûr. Àìàçîí ãàrûøãàëàrûíûí hàìûñû “ÿñgÿr”äèrëÿr.

Ñàâàøìàã ö÷öí éàràäûëìûø á¤éöê, êÿñêèí ÷ÿíÿ ñöìöêëÿrè âàr.

Íÿ ãèäà òîïëàìàüû, íÿ äÿ ê¤rïÿëÿrèíÿ áàõìàüû áàúàrûrëàr. Îíëàr

áÿçè êè÷èê ãàrà ãàrûøãà í¤âëÿrèíèí éóâàëàrûíà höúóì åäèr,

éóìóròà âÿ ñörôÿëÿrèíè ÿëÿ êå÷èrèrëÿr. Îíëàr èñÿ gÿëÿúÿêäÿ éåòêèí

ãàrûøãàéà ÷åârèëÿrÿê, Àìàçîí ãàrûøãàëàrûíûí áöòöí èøëÿrèíè g¤rör,

hÿìèøÿëèê îíëàrûí êàëîíèéàñûíäà éàøàéûrëàr. Àìàçîí ãàrûøãàëàrû

hÿòòà ê¤÷ åäÿíäÿ áåëÿ hÿr øåéè ê¤ëÿëÿrèíÿ äàøûäûrëàr. Íÿòèúÿäÿ

îíëàrûí ê¤÷ö ÷îõ ñörÿòëÿ áàø âårèr.76

Ãóëäàr ãàrûøãàëàrûí ÿí ÿñàñ ¤çÿëëèéè ñàâàøäûãëàrû êîëîíèéàíûí

ñörôÿëÿrèíè îüórëàìàã âÿ îíëàrû ¤ç êîëîíèéàëàrû ö÷öí “ãóë”à

÷åâèrìÿêäèr. Øÿêèëäÿ rÿãèá êîëîíèéàíûí ñörôÿñèíè ãà÷ûràí áèr

ãàrûøãà g¤röíör.

91

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãóëäàr

ãàrûøãàëàrûí

rÿãèá

êîëîíèéàäàí

îüórëàäûãëàrû

éàëíûç ñörôÿëÿr

äåéèë. Îíëàrûí

rÿãèáèí “áàë

êöïÿëÿrè”íè äÿ

îüórëàéàràã, ¤ç

éóâàëàrûíà

gÿòèrèrëÿr.

Ãàrûøãàëàr èç áóràõìà ãàáèëèééÿòëÿrè ñàéÿñèíäÿ hÿòòà ÷îõ

á¤éöê úàíëûëàräàí äà ìöäàôèÿ îëóíà áèëèrëÿr. Ãàrûøãàëàrûí “Éóñèô

á¤úÿéè” èëÿ ìöáàrèçÿñè áóíà ÷îõ g¤çÿë áèr ìèñàëäûr. Îíó g¤rÿí

ãàrûøãàëàr èç áóràõìà ìåòîäó ñàéÿñèíäÿ áèr àràéà òîïëàíàràã,

áèrëèêäÿ á¤úÿéÿ höúóì ÷ÿêèr âÿ îíó ¤ëäörörëÿr.

Áàøãà áèr ìèñàë äà g¤ñòÿrìÿê îëàr: êîëîíèéàíûí hàíñûñà áèr

öçâöíÿ höúóì åäÿí òûròûëû, - hÿòòà ¤çëÿrèíäÿí ÷îõ á¤éöê îëñà

äà,- åéíè ìåòîäëà ìÿhâ åäèrëÿr.

Áèr úàíëûíûí ¤ç hÿéàòûíû ãîróìàã âÿ éà ãèäàëàíìàã ö÷öí

áàøãà áèrèíÿ höúóì åòìÿñè íîrìàë ãàrøûëàíà áèëÿr. Àììà áèr

úàíëû äöøìÿíëÿrèíÿ ãàrøû ñàâàøàrêÿí hÿìúèíñëÿrèëÿ áèrgÿ hÿrÿêÿò

åäèrñÿ âÿ áó ñàâàø çàìàíû èøëÿòäèêëÿrè òàêòèêàíû áèrgÿ

áÿëèrëÿéèrëÿrñÿ, áó, àròûã äöøöíöëÿñè ìÿñÿëÿäèr. xöíêè òàêòèêà

ìöÿééÿíëÿøäèrìÿê âÿ áó òàêòèêàéà óéüóí îëàràã èíòèçàìëà

ñàâàøìàã ö÷öí öíñèééÿò ñèñòåìè ãórìàã àíúàã àüûë, ïëàíëàìà

âÿ ìöhàêèìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëà áèëÿr. Ìÿñÿëÿí, ìöàñèr

ñàâàø òàêòèêà âÿ ñòràòågèéàëàrû áÿøÿrèééÿòèí óçóí ñörÿí âÿ ÷îõ

áàhà áàøà gÿëÿí “òÿúröáÿëÿrè” íÿòèúÿñèíäÿ ôîrìàëàøûá. ßñgÿrëÿr

îíó ¤érÿíìÿê ö÷öí õöñóñè hÿráè ìÿêòÿáëÿr êå÷èrëÿr. Åéíè

çàìàíäà, ñàâàø çàìàíû hÿìèí ñòràòågèéàíûí òÿòáèã îëóíìàñû

ö÷öí õöñóñè ràáèòÿ ñèñòåìèíÿ äÿ åhòèéàú âàr. Àíúàã êèòàáûí

¤íúÿêè á¤ëöìëÿrèíäÿ hàããûíäà äàíûøäûüûìûç êèìéÿâè öíñèééÿò

ñèñòåìè âàñèòÿñèëÿ höúóì òàêòèêàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèrÿí, äöøìÿíÿ

áèrgÿ höúóìà êå÷ÿí, ëàçûì gÿëÿrñÿ, ¤çöíö ôÿäà åòìÿêäÿí áåëÿ

÷ÿêèíìÿéÿí “ÿñgÿr”ëÿr òÿáèè êè, íÿ hÿráè ìÿêòÿá êå÷èáëÿr, íÿ

äÿ hàíñûñà hÿráè áèëèéÿ ñàhèáäèrëÿr. Îíëàr âór-òóò áèr íå÷ÿ

ìèëëèìåòr áîéóíäà, äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòè îëìàéàí úàíëûëàräûr.

ÊÀÌÓÔËÉÀÆ ÓÑÒÀËÀRÛ

“Basiceros” úèíñèíäÿí îëàí ãàrûøãàëàrûí ãÿrèáÿ áèr ñèrrè

ñîí âàõòëàrà ãÿäÿr à÷ûëìàìûøäû. Áåëÿ êè, áèr äÿôÿ hÿìèí

ãàrûøãàëàrëà ràñòëàøàí àràøäûrìà÷ûëàr îíëàrû äàhà g¤rÿ

áèëìÿéèáëÿr. Áó ñÿáÿáäÿí hÿòòà àç ãàëà îíó ê¤êö êÿñèëìÿêäÿ

îëàí íàäèr í¤â håñàá åäÿúÿêäèëÿr. Àììà 1985-úè èëäÿ áèr

àràøäûrìà÷û áó ãàrûøãàëàrûí ñèrrèíè à÷àràã, îíëàrûí hå÷ äÿ “íàäèr

í¤â” îëìàäûüûíû ñöáóòà éåòèräè. Ëà Ñåëâà àäëû hÿìèí àràøäûrìà÷û

Basiceros úèíñëè ãàrûøãàëàrû hÿòòà “ìàhèr ôîêóñ÷ó” àäëàíäûrìûøäû.

xöíêè îíëàr èñòÿäèêëÿrè çàìàí “g¤röíìÿç” îëà áèëèräèëÿr. Éàõøû,

áÿñ áó ãàrûøãàëàrû “g¤röíìÿç” åäÿí íÿ èäè?

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

92

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Basiceros-ëàrûí äègÿr ãàrûøãà úèíñëÿrèíäÿí ôÿrãè îíäàäûr

êè, âöúóäëàrû èêèãàò âÿ hà÷à óúëó òöêëÿrëÿ ¤ròöëöäör. Îíëàr

òîrïàãäà éårèéÿrêÿí áó òöêëÿr òîç-òîrïàüû ¤çöíÿ ÷ÿêèr. Áóíà

g¤rÿ äÿ, îëäóãëàrû ìöhèòèí rÿígèíè àëûrëàr. Êÿíàräàí áàõàíäà

îíëàrû ñå÷ìÿê ñàäÿúÿ îëàràã, ìöìêöí äåéèë. Àíúàã éårèìÿéÿ

áàøëàéàíäà çîrëà ôÿrã åòìÿê îëór êè, áóíëàr ãàrûøãàëàräûr. Áó

éîëëà îíëàr ãóø, êÿròÿíêÿëÿ, hÿòòà èíñàí g¤çöíäÿí ÷îõ ìÿhàrÿòëÿ

éàéûíà áèëèrëÿr. Ãåéä åäÿê êè, Basiceros-ëàr íÿäÿíñÿ hörêÿíäÿ

óçóí ìöääÿò éårëÿrèíäÿ hÿrÿêÿòñèç ãàëàràã, “g¤röíìÿç”

îëórëàr.77

Áó ãàrûøãà í¤âöíöí èøëÿòäèéè “êàìóôëéàæ òåõíèêàñû”

går÷ÿêäÿí äÿ, ÷îõ ìàràãëûäûr. xöíêè ãàrûøãàíûí hÿì ¤çöíöí,

hÿì äÿ éårëÿøäèéè ìöhèòèí áöòöí ôèçèîëîæè ¤çÿëëèêëÿrèíè íÿçÿrÿ

àëàràã, ¤çöíÿ óéüóí “êàìóôëéàæ êîñòéóìó” äöçÿëòìÿñè ìöìêöí

äåéèë. Äåìÿê, áöòöí áó õöñóñèéÿòëÿrè (âöúóäóíóí ñûõ òöêëÿrëÿ

¤ròöëìÿñè, äègÿr ãàrûøãàëàräàí ôÿrãëè îëàràã, òåç-òåç

òÿìèçëÿíìÿñè âÿ ÷îõ éàâàø hÿrÿêÿò åòìÿñè) ¤íúÿäÿí ìöÿééÿí-

ëÿøèá âÿ ãàrûøãàíûí ¤çöéëÿ áèr âàõòäà äöíéàéà gÿëèá. Áó

ìÿãàìäà á¤éöê áèr går÷ÿêëÿ öç-öçÿ gÿëèrèê: äåìÿê, äègÿr

úàíëûëàr êèìè, áó ãàrûøãà í¤âöíöí äÿ áöòöí ¤çÿëëèêëÿrèíè Àëëàh

éàràäûá âÿ áó âàrëûãëàr Rÿááèìèçèí ìèñèëñèç éàràäàí îëìàñûíû

áèr äàhà g¤çëÿrèìèç ¤íöíÿ ñÿrèr.

93

Áó øÿêèëäÿ ãàrûøãà äöíéàñûíûí “êàìóôëéàæ óñòàëàrû” g¤röíör.

“Basiceros” úèíñëè áó ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíèíäÿêè òöêëÿrèí óúó ÷ÿígÿëÿ

áÿíçÿéèr. Îíóí ñàéÿñèíäÿ, äöøäöêëÿrè ìöhèòäÿí ÿñëà ôÿrãëÿíìèrëÿr.

ÍßÑËÈÍ ÄÀÂÀÌÛ

Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí á¤éöê áèr ãèñìè äèøè ãàrûøãàëàräàí

èáàrÿòäèr. Årêÿê ãàrûøãàëàrûí ¤ìrö îíëàrà íèñáÿòÿí, ÷îõ

ãûñà îëór. Áåëÿ êè, årêÿêëÿrèí éågàíÿ âÿçèôÿñè éåòêèíëÿøÿíäÿí

ñîírà gÿíú êràëè÷àéëà úöòëÿøìÿêäèr. Îíëàr úöòëÿøìÿäÿí àç ñîírà

¤ëörëÿr. Áöòöí èø÷è ãàrûøãàëàr äèøèäèr. Ãûñàñû, áöòöí ãàrûøãà

òîïëóìëàrû ÿñëèíäÿ áèr í¤â àíà-ãûç äöíéàñû êèìèäèr.

Ãóràíäà ãàrûøãàëàrûí ÿñàñÿí äèøè îëìàëàrû âÿ áèr òîïëóì

hàëûíäà éàøàìàëàrûíà èíñàíëàrûí áó går÷ÿéè êÿøô åòìÿñèíäÿí

ìèíëÿrëÿ èë ¤íúÿ äèããÿò ÷ÿêèëèá. Áèr àéÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí

îräóñó òÿrÿôèíäÿí ÿçèëìÿìÿê ö÷öí áèr-áèrèíÿ õÿáÿräàrëûã åäÿí

ãàrûøãàëàräàí áåëÿ ñ¤ç à÷ûëûr:

“Íÿhàéÿò, îíëàr gÿëèá ãàrûøãà âàäèñèíÿ ÷àòàíäà áèr äèøè

ãàrûøãà äåäè: “Åé ãàrûøãàëàr! Éóâàëàrûíûçà gèrèí êè,

Ñöëåéìàí âÿ îräóñó ¤çëÿrè äÿ áèëìÿäÿí ñèçè áàñûá

ÿçìÿñèíëÿr” («Íÿìë» ñórÿñè, / 18)

Ãàrûøãàëàrûí ñàéû íÿ ãÿäÿr ÷îõ îëórñà-îëñóí, îíëàr óéóìëó

áèr òîïëóìäórëàr. Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäà áó òîïëóì éàøàìûíûí

áöòöí ìÿrhÿëÿëÿrèíè g¤rìÿê ìöìêöíäör. Îíëàr ñîí äÿrÿúÿ

á¤éöê ôÿäàêàrëûãëà ¤ç êîëîíèéàëàrûíà áàüëûäûrëàr. Ùàìûñû áèr

îrãàíèçì êèìèäèrëÿr âÿ òÿê ìÿãñÿäëÿrè äÿ áó îrãàíèçìè

éàøàòìàãäûr. Êîëîíèéàíûí óüróíäà ëàçûì îëàrñà, ¤ëöìÿ äÿ

gåäèrëÿr. Áóíóíëà áàüëû ÿí g¤çÿë ¤ríÿêëÿräÿí áèrè äÿ úöòëÿøìÿ

ó÷óøóíäàí ñîírà årêÿê ãàrûøãàëàrûí áàøûíà gÿëÿíëÿräèr.

Íÿñëèí äàâàìû óüróíäà ¤ëìÿê!..

Ãàrûøãàëàrûí úöòëÿøìÿñè ÿìÿëëè-áàøëû áèr ìÿràñèìÿ

áÿíçÿéèr. Îíëàrûí ÷îõó hàâàäà úöòëÿøèrëÿr. Årêÿêëÿr ¤íúÿäÿí

ìÿràñèì éårèíÿ gÿëÿrÿê, gÿíú êràëè÷àíû g¤çëÿéèr. Áèr äèøè éårÿ

ãîíàr-ãîíìàç (úöòëÿøìÿäÿí ¤íúÿ äèøè äÿ ãàíàäëàíûr), 5-6 årêÿê

ãàrûøãà êràëè÷àíûí ÿòràôûíäà éàrûøà áàøëàéûrëàr. Äèøè éåòÿrèíúÿ

ñïårìà àëàíäà òèòrÿéèø âàñèòÿñèëÿ õöñóñè ñèãíàëëàr âårèr. Áóíóí

ñàéÿñèíäÿ årêÿê îíóí àérûëìàüà hàçûr îëäóüóíó àíëàéûr.

Úöòëÿøìÿäÿí áèr ìöääÿò ñîírà årêÿê ãàrûøãà ¤ëör.78

Áó ôÿäàêàrëûüû èçàh åòìÿê äîüróäàí äà, ÷îõ ÷ÿòèíäèr. Årêÿê

ãàrûøãàëàrûí ¤ëöìö g¤çÿ àëàràã, íÿñëèí äàâàìû ö÷öí úöòëÿøìÿ

ó÷óøóíà ÷ûõìàñû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ hå÷ úör èçàh îëóíà

94

áèëìÿç. xöíêè òÿêàìöë òÿëèìèíèí òÿìÿë ìÿíòèãèíÿ g¤rÿ, hÿr

úàíëû éàëíûç ¤ç hÿéàòû óüróíäà ÷àrïûøûr. Ùàëáóêè, ìèëéîíëàrëà

èëäèr, ñîíóúäà ¤ëöì ãà÷ûëìàç îëäóüó hàëäà, årêÿê ãàrûøãàëàr

éåíÿ äÿ äèøèëÿrè ä¤ëëÿíäèrìÿêäÿäèrëÿr.

Áó ôÿäàêàrëûüû àíúàã årêÿê ãàrûøãàëàrûí îíëàrû éàràäàí

èëàhè òÿëãèíëÿ hÿrÿêÿò åòìÿëÿrèëÿ èçàh åòìÿê ìöìêöíäör.

Òÿêàìöë òÿëèìèíèí ÿñàñ ïrèíñèïëÿrèíÿ g¤rÿ, òàì òÿrñèíÿ, årêÿê

ãàrûøãàëàr áó ñèñòåìè äÿéèøìÿê ö÷öí ìèëéîí èëëÿr áîéóíúà

÷àëûøìàëûéäûëàr. Áó èñÿ ãàrûøãà íÿñëèíèí òöêÿíìÿñè äåìÿê îëàräû.

Àììà g¤röíäöéö êèìè, göíöìöçäÿ äÿ éöç ìèíëÿrëÿ öçâö îëàí

êîëîíèéàëàräà ìèíëÿrëÿ ãàrûøãà í¤âö éàøàéûr. Âÿ hå÷ âàõò hå÷

áèr årêÿê ãàrûøãà ¤çö ö÷öí ¤ëöì äåìÿê îëàí úöòëÿøìÿäÿí

ãà÷ìàéûá, ãà÷ìûr, ãà÷ìàéàúàã äà.

Òîéäàí ñîírà...

Äèøè ãàrûøãà úöòëÿøìÿäÿí ñîírà óéüóí áèr éóâà àràéûr âÿ

òàïàíäà îrà gèrÿrÿê, ãàíàäëàrûíû ñàëûr. Äàhà ñîírà gèrèøè

ãàïàäàràã hÿôòÿëÿrëÿ, áÿçÿíñÿ àéëàrëà òÿêáàøûíà îràäà ãàëûr,

èëê éóìóròàëàrûíû ãîéór (Áó ìöääÿò ÿrçèíäÿ ãàíàäëàrûíû éåéÿrÿê

éàøàéûr). Èëê éóìóròàëàräàí ÷ûõàí ñörôÿëÿrè èñÿ ¤ç îrãàíèçìèíèí

åhòèéàòëàrûéëà áÿñëÿéèr. Áó óçóí âÿ àüûr çÿhìÿò ÿñèë ôÿäàêàrëûã

¤ríÿéèäèr. Âÿ áóíóí ãàrøûëûüûíäà êràëè÷à hÿéàòûíûí ñîíràêû

ãèñìèíäÿ èø÷è ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí áÿñëÿíèëèr.

...Ãèäà åhòèéàòû ìÿhäóä îëäóüóíäàí, ãàrûøãàëàrûí éåíè

êîëîíèéàñû ñàéúà ÷îõ êè÷èêäèr. Îíóí öçâëÿrè ÿñàñÿí êîëîíèéàíûí

èëê èø÷èëÿrè îëór âÿ ¤çëÿrèíäÿí ñîírà gÿëÿí íÿñëÿ äÿ åéíè

ôÿäàêàrëûãëà áàõûrëàr. Íÿòèúÿäÿ éåíè íÿñèë ãàrûøãàëàrû ñörÿòëÿ

àròûá-÷îõàëìàüà âÿ ãöââÿòëÿíìÿéÿ áàøëàéûr.

“Ñïårìà áàíêëàrû”íûí èëê ãóróúóëàrû

Áèr ãÿäÿr ¤íúÿ äåäèéèìèç êèìè, årêÿê ãàrûøãàëàrûí ¤ìrö

åëÿ äÿ óçóí äåéèë. Îíëàr úöòëÿøìÿ ó÷óøóíäàí áèr íå÷ÿ ñààò

(áÿçè hàëëàräà áó ìöääÿò áèr íå÷ÿ göíÿ ãÿäÿr äÿ óçàíà áèëèr)

¤ëörëÿr. Àíúàã ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëûäûr êè, ¤ëöìö g¤çÿ àëàràã

úöòëÿøìÿ ó÷óøóíà ÷ûõàí hÿr áèr årêÿê ¤çöíäÿí èëëÿr ñîírà

äîüóëàúàã áàëàëàrû ö÷öí äÿ ñïårìà åhòèéàòû ãîéóá gåäèr. Áÿñ áó

ñïårìàëàr íÿéèí ñàéÿñèíäÿ úàíëû ãàëûr âÿ óçóí èëëÿr áîéóíúà

éóìóròàëàrû ä¤ëëÿéÿrÿê, éåíè ãàrûøãàëàr äöíéàéà gÿòèrèr?

95

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

96

Ãàrûøãàëàr öñòöí òåõíîëîgèéëàrû òÿòáèã åäÿrÿê, “ñïårìà áàíêû”

ãórìàéûáëàr êè?

Áÿëè, ãóróáëàr! Áåëÿ êè, hÿr áèr êràëè÷à ¤ç âöúóäó äàõèëèíäÿ

áèr “ñïårìà áàíêû” gÿçäèrèr. Î, årêÿê ãàrûøãàíûí ñïårìàëàrûíûí

áèr hèññÿñèíè áÿäÿíèíèí îròà hèññÿñèíèí êÿíàrûíäà éårëÿøÿí õöñóñè

êèñÿúèêäÿ ñàõëàéûr. “Ñïårìàòåêà” àäëàíàí áó îrãàíäà ñïårìàëàr

hÿrÿêÿòñèç hàëà gÿëèr âÿ èëëÿrëÿ áåëÿ ãàëà áèëèrëÿr. Íÿ âàõò êràëè÷à

hÿìèí ñïårìàëàrû ä¤ëÿ òÿrÿô áóràõñà, îíëàr éåíèäÿí áèr-áèr âÿ

éà ãróïëàrëà hÿrÿêÿòÿ gÿëÿrÿê, êràëè÷àíûí éóìóròàëûãëàrûíäàí

àøàüûéà äîüró gåòìÿêäÿ îëàí éóìóròàhöúåérÿíè ä¤ëëÿéèrëÿr.79

Äåìÿê, èíñàíëàrûí éàëíûç ñîí îíèëëÿräÿ êÿøô åòäèéè “ñïårìà

áàíêëàrû”íû ãàrûøãàëàr àròûã ìèëéîíëàrëà èëäèr êè, èøëÿäèrëÿr.

Ùàëáóêè, úÿìè 50 èë ¤íúÿ èíñàíëàrûí hå÷ àüëûíà äà gÿëìÿçäè êè,

ñïårìàíû hàíñûñà éîëëàrëà êîíñårâëÿøäèrèá, gÿëÿúÿéÿ ñàõëàìàã

ìöìêöíäör. ßëáÿòòÿ êè, ãàrûøãàëàr ëàáîràòîrèéàäà åêñïårèìåíò

àïàràràã, ñîírà îíóí íÿòèúÿëÿrèíè ¤ç îrãàíèçìëÿrèíäÿ òÿòáèã

åòìÿéèáëÿr, îíëàr åëÿ éàràíäûãëàrû àíäàí áó ìåõàíèçìÿ

ñàhèáäèrëÿr. ßgÿr áóíóí ÿêñèíè èääèà åòñÿê, îíäà àøàüûäàêû

ñóàëëàrû úàâàáëàíäûrìàã ëàçûì gÿëÿúÿê:

1. Ãàrûøãàëàr èëê äÿôÿ éàràíàíäà årêÿê ôÿräëÿr úöòëÿøìÿ

ó÷óøóíäàí ñîírà ¤ëìöräöëÿrìè? ßgÿr î âàõò ¤ëìöräöëÿrñÿ, áó

göí íèéÿ ¤ëörëÿr? Òÿáèè ñå÷èì çàìàíû úöòëÿøìÿäÿí ñîírà

¤ëìÿéèí äàhà äöçgöí îëìàñû ôèêrèíÿìè gÿëèáëÿr?

Úöòëÿøìÿ ó÷óøó

ÿñàíàñûíäàêû ãàrûøãàëàr.

Éàíäàêû øÿêèëäÿ èñÿ

úöòëÿøìÿ ó÷óøó ¤íúÿñè äèøè

ãàrûøãàëàr òÿñâèr îëóíóá.

2. Årêÿê ôÿräëÿr úöòëÿøìÿ ó÷óøóíäàí ñîírà ¤ëäöêëÿrèíÿ

g¤rÿ, ãàrûøãàëàrûí ê¤êö hÿëÿ ìèëéîíëàrëà èë ¤íúÿ êÿñèëìÿëè

äåéèëäèìè?

3. Äèøè ãàrûøãàëàr éàràíàíäàí îíëàrûí áÿäÿíèíäÿ

ñïårìîòåêà ì¤âúóä îëóáñà, áóíó îrà êèì éårëÿøäèrèá?

Áóíëàr, òÿê áèr Éàràäàíûí âàrëûüûíû ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿéÿí

èíñàíëàrûí öçëÿøäèêëÿrè ñóàëëàrûí ñàäÿúÿ, áèr íå÷ÿñèäèr. Òÿêúÿ

ãàrûøãà íÿñëèíèí íåúÿ äàâàì åòìÿñèëÿ áàüëû ìèíëÿrëÿ ñóàë îròàéà

÷ûõà áèëÿr. Âÿ îíëàrûí hàìûñû òÿêàìöë òÿëèìèíè ñîëäóràràã, Èëàhè

ãöââÿíèí âàrëûüû hàãäà ôèêèrëÿrè ÷è÷ÿêëÿíäèrèr.

Èø÷èëÿrèí ôÿäàêàrëûüû

Êràëè÷à ãàrûøãàíûí éóìóròàëàrû âÿ ê¤rïÿ ãàrûøãàëàr éóâàíûí

îíëàr ö÷öí àérûëìûø õöñóñè ãóëëóã îòàüûíäà ãàëûrëàr. ßgÿr

éóâàíûí hÿràrÿòè âÿ röòóáÿòè îíëàrà çÿrÿr âårÿ áèëÿúÿê hÿääÿ

÷àòàrñà, èø÷è ãàrûøãàëàr éóìóròàëàrû âÿ ê¤rïÿëÿrè äàhà óéüóí áèr

éårÿ äàøûéûrëàr. Éóìóròàëàrûí èñòèäÿí ôàéäàëàíà áèëìÿñè ö÷öí

göíäöç îíëàrû òîrïàüûí ñÿòhèíÿ äàhà éàõûí áèr éårÿ äàøûéûr,

gåúÿ âÿ éà éàüûøëû hàâàëàräà èñÿ àëò ãàòäàêû îòàãëàrà àïàrûrëàr.

G¤röíäöéö êèìè, èø÷è ãàrûøãàëàr á¤éöê áèr ãàéüûêåøëèêëÿ

éóìóròàëàrû âÿ ê¤rïÿëÿrè ãîróìàüà ÷àëûøûrëàr. Îíëàrû èñèòìÿê

ö÷öí göíÿ ÷ûõàrûr, ñÿrèíëÿòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éóâàíûí ÿòràôûíäà

gÿçäèrèr, röòóáÿòäÿí ãîróíñóí äåéÿ õöñóñè îòàãëàräà

éårëÿøäèrèrëÿr. Áó hÿrÿêÿòëÿräÿí hÿr áèrè ãàrûøãàëàrûí íÿ ãÿäÿr

èíúÿ äöøöíúÿ íÿòèúÿñèíäÿ ãÿràr âåräèéèíè g¤ñòÿrèr. Àíúàã

óíóòìàéûí êè, áó áàëàúà úàíëûëàrûí íÿèíêè èíúÿ, hÿòòà

öìóìèééÿòëÿ éårëè-äèáëè äöøöíúÿñè éîõäór. Òåõíîëîgèéà íÿ

ãÿäÿr èrÿëèëÿéèrñÿ-èrÿëèëÿñèí, åëì òÿôÿrröàòëàrà íÿ ãÿäÿr åíÿ

áèëèrñÿ-åíñèí, àììà êè÷èê áèr hÿøÿràòûí g¤ñòÿräèéè ôÿäàêàrëûüûí

ñÿáÿáèíè à÷à áèëìÿéÿúÿê. Áàøãà òÿrÿôäÿí, áó ôÿäàêàrëûã òÿêàìöë

íÿçÿrèééÿñèëÿ äÿ äàáàí-äàáàíà çèääèr.

Áöòöí áóíëàr èñÿ hÿìèí úàíëûëàrûí äà àíúàã Àëëàhûí

òÿëãèíèëÿ hÿrÿêÿò åäèá, hÿìèøÿ îíà èòàÿòäÿ îëäóãëàrûíû g¤ñòÿrèr.

Áó ñèrr Ãóràíäà áåëÿ à÷ûãëàíûr:

“G¤éëÿräÿ âÿ éåräÿ îëàí áöòöí úàíëûëàr, hÿòòà ìÿëÿêëÿr

áåëÿ hå÷ áèr òÿêÿááör g¤ñòÿrìÿäÿí Àëëàhà ñÿúäÿ

åäÿrëÿr. Îíëàr ¤ç ô¤âãëÿrèíäÿ îëàí Àëëàhäàí ãîrõàr âÿ

áóéróëàíû åäÿrëÿr” («Íÿhë» ñórÿñè, \ 49-50).

97

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

98

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäàêû áèr ãróï èø÷è ãàrûøãàíûí éågàíÿ âÿçèôÿñè

éóìóròàëàrà âÿ ñörôÿëÿrÿ ãóëëóã åòìÿêäèr. Áó èø÷èëÿrèí áöòöí

hÿéàòëàrûíû íÿñëèí äàâàìû óüróíäà ôÿäà åòìÿêëÿ êå÷èrèrër.

Ãàrûøãàëàrûí õÿçèíÿñè

Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí áöòöí ôÿàëèééÿòèíèí ìÿrêÿçèäÿ

êràëè÷à âÿ îíóí éóìóròàëàr äórór. Îíëàr êîëîíèéàíûí àròûá-

÷îõàëìàñûíû òÿìèí åäÿí êràëè÷àíû hÿr øåéäÿí öñòöí òóòórëàr.

Êràëè÷àíûí áöòöí åhòèéàúëàrû èø÷è ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí ¤äÿíèëèr.

Ùÿéàòëàrû áîéóíúà g¤räöêëÿrè ÿí ÿñàñ èø êràëè÷àéà ãóëëóã åòìÿê,

îíóí âÿ éóìóròàëàrûí ãàéüûñûíà ãàëìàãäûr. Êràëè÷àíûí

éóìóròàëàrû ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí ÿí äÿéÿrëè õÿçèíÿñèäèr.

Ãàrûøãàëàr òÿhëöêÿ hèññ åäÿí êèìè, hÿr øåéäÿí ¤íúÿ éóìóròàëàrû

âÿ ñörôÿëÿrè òÿhëöêÿñèç áèr éårÿ äàøûéûrëàr. ßgÿr ê¤rïÿ ãàrûøãàëàr

hàíñûñà ÿëâårèøñèç øÿràèòÿ äöøÿr, ìÿñÿëÿí, ãóró hàâàéà ìÿróç

ãàëàrëàrñà, èø÷èëÿr áóíó àràäàí ãàëäûrìàüà, êîíêråò îëàràã,

hÿìèí éårèí hàâàñûíû íÿìëÿíäèrìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Áóíóí ìöõòÿëèô

éîëëàr âàr. ®íúÿ îíó ãåéä åäÿê êè, ãàrûøãàëàr éóâàíû òèêÿrêÿí

hÿràrÿò, röòóáÿò âÿ ñ. áó êèìè ôàêòîrëàrû íÿçÿrÿ àëûrëàr. Áóíà

áàõìàéàràã, ÿgÿr ê¤rïÿëÿr ÿëâårèøñèç øÿràèòÿ äöøÿrñÿ, îíëàrû

éóâàíûí è÷èíäÿ îrà-áórà äàøûéûr, ÿí óéüóí ìöhèòè òàïìàüà

÷àëûøûrëàr. Ãåéä åäÿê êè, ê¤rïÿ ãàrûøãàëàrûí åhòèéàúëàrû éàøëàrûíà

g¤rÿ äÿéèøèr. Ìÿñÿëÿí, éóìóròà âÿ ñörôÿëÿr röòóáÿòÿ åhòèéàú

äóéäóãëàrû hàëäà, ïóïëàrûí ìöòëÿã ãóró øÿràèòäÿ éàøàìàñû

gÿrÿêäèr. Îíëàrûí áó åhòèéàúëàrûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí èø÷èëÿr 24

ñààò ÿrçèíäÿ äórìàäàí ÷àëûøûrëàr.80

Áèr í¤ãòÿíèí äÿ öçÿrèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûr êè, éóâàíûí

röòóáÿòëè éårëÿrèíäÿ áàêòårèéà âÿ g¤áÿëÿêëÿrèí éåòèøìÿñè åhòèìàëû

äà göúëö îëäóüóíäàí, ãàrûøãàëàrûí îràäà èøëÿìÿñè ÷îõ

òÿhëöêÿëèäèr. Äîëàéûñûéëà, îíëàr ¤çëÿrèíè õÿñòÿëÿíèá ¤ëìÿê rèñêèëÿ

öç-öçÿ ãîéórëàr.

Áÿñ ãàrûøãàëàr áó òÿhëöêÿëè ìöhèòäÿ íåúÿ ãîróíórëàr?

Ãàrûøãàëàrû ãöñórñóç âÿ ì¤hòÿøÿì ñèñòåìëÿrèëÿ éàràäàí Àëëàh

áó áàõûìäàí äà îíëàrû gÿrÿêëè âàñèòÿëÿrëÿ òÿúhèç åäèá. Éåòêèí

ãàrûøãàëàrûí áîüàçëàrûíäà éårëÿøÿí ìåòàïëîràë âÿçèëÿräÿ éàràíûá

ÿòràôà ïöñêöräöëÿí õöñóñè ìàääÿëÿr áàêòårèéàëàrû éîõ åäèr âÿ

èíêèøàôûíû ÿígÿëëÿéèr.81

Äàrâèíèçì ôÿäàêàrëûüû à÷ûãëàéà áèëÿrìè?

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ìöÿëëèôè îëàí èígèëèñ àëèìè xàrëç

Äàrâèíèí éèêèrëÿrèíÿ g¤rÿ, òÿêàìöë ïrîñåñèíèí ÿñàñ hÿrÿêÿòâårèúè

99

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ãöââÿñè éàøàìàã èíñòèíêòèäèr. Äàrâèíÿ g¤rÿ, êîíêråò í¤âÿ àèä

ôÿräëÿr éàøàìàã èìêàíëàrûíû àròûràí hàíñûñà áèr ¤çÿëëèê ãàçàíäà,

í¤âöí öñòöíëöéö ÷îõàëûräû. Îíëàr áó öñòöíëöêäÿí éàràrëàíàràã

éàøàìàã ìöáàrèçÿñèíäÿí ãàëèá ÷ûõûr, äàhà ÷îõ àròûá-ò¤rÿéèr âÿ

íÿòèúÿäÿ ¤çëÿrèíèí göúëö úÿhÿòëÿrèíè áàøãà í¤âëÿrÿ äÿ

êå÷èrèräèëÿr. Áóíà g¤rÿ äÿ, òÿêàìöë ¤çöíö ôÿäà åòìÿéè äåéèë,

¤çöíö ãîróìàüû ¤érÿòìÿëèéäè.82

Àíúàã ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrèíè ôÿäà åòìÿñè ôàêòû àøêàrëàíàíäà

Äàrâèíèí òÿáèè ñå÷èì íÿçÿrèééÿñèíÿ á¤éöê çÿráÿ äÿéäè. Áó

ôàêòëàräàí áÿçèëÿrè hÿëÿ Äàrâèíèí ñàüëûüûíäà áÿëëè îëìóø âÿ

èçàhûíû òàïà áèëìÿìèøäè. Äàrâèí ìÿøhór “Origin of Srecies”

(ͤâëÿrèí ìÿíøÿéè) êèòàáûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûr: “...Áó

èíñòèíêòëÿrèí áÿçèëÿrè åëÿ øàøûräûúûäûr êè, îíëàräàí áÿçèëÿrè

îõóúóéà áÿëêÿ äÿ, áöòöí íÿçÿrèééÿíè hå÷ÿ ÷ûõàrìàã göúöíäÿ

g¤röíÿúÿê”.83

Äàrâèíèí áó ãÿäÿr à÷ûã áèr åòèràôäàí ñîírà íÿçÿrèééÿñèíè

ãóròàrìàã ö÷öí îròàéà àòäûüû òåçèñ ìÿñÿëÿíè äàhà äà

ãÿëèçëÿøäèrèräè. Îíóí çèääèééÿòëè áèr à÷ûãëàìàñûíà g¤rÿ, áÿçè

ãróïëàräà òÿáèè ñå÷èì ôÿräëÿr ñÿâèééÿñèíäÿ äåéèë, áèráàøà ãróï

ñÿâèééÿñèíäÿ gåäèr. Àììà èñáàòû ìöìêöí îëìàéàí áó òåçèñ

äÿ ÷îõ óçàüà gåäÿ áèëìÿäè. xöíêè î, hå÷ áèr ôàêòà ÿñàñëàíìûräû

âÿ ñàäÿúÿ íÿçÿrèééÿíè èôëàñäàí ãóròàrìàã ö÷öí îròàéà àòûëìûø

áèr âårñèéà èäè.

Äàrâèíäÿ ñîírà gÿëÿí òÿêàìöë÷öëÿr äÿ håéâàíëàräàêû

ôÿäàêàrëûã ¤ríÿêëÿrèíè èçàh åäÿ áèëìÿäèëÿr. Öìóìèééÿòëÿ,

òÿêìöë òÿëèìèíèí hå÷ áèr òåçèñè ãàrûøãà, àrû, òårìèò êèìè òîïëóìñàë

(ñîñèàë) úàíëûëàràí áåëÿ öñòöí äàâràíûøëàrûíû øÿrh åòìÿê göúöíäÿ

äåéèë. Áèr úàíëûíûí ¤ç òÿhëöêÿñèçëèéèíè, ràhàòëûüûíû êÿíàrà àòàràã,

è÷èíäÿ éàøàäûüû ãróïóí öçâëÿrèíèí ìÿíàéåôèíè òÿìèí åòìÿéÿ

÷àëûøìàñû àíúàã âÿ àíúàã áóíóíëà èçàhëàíà áèëÿr êè, îíëàrûí

rèàéÿò åòäèéè ñîñèàë äöçÿí öñòöí áèr àüûë òÿrÿôèíäÿí ïëàíëàøäûrûëûá,

òÿíçèìëÿíèá âÿ ãróïóí hÿr öçâöíÿ áó äöçÿíäÿ êîíêråò âÿçèôÿ

âårèëèá. Âÿ hÿìèí öçâëÿr ¤çëÿrèíÿ àérûëàí âÿçèôÿéÿ óéüóí

äàâràíûr, ëàçûì gÿëÿrñÿ, áó éîëäà úàíëàrûíû ôÿäà åòìÿêäÿí äÿ

÷ÿêèíìèrëÿr.

100

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÃÈÄÀËÀÍÌÀ Âß ÎÂ

Ùÿr áèr úàíëû ãèäà åhòèéàúûíû ¤äÿìÿê ö÷öí ìöÿééÿí

ìåòîäëàräàí éàràrëàíûr. Áó á¤ëöìäÿ ãàrûøãàëàrûí éåì

àõòàràrêÿí èøëÿòäèêëÿrè òàêòèêà, õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìè, éåìè ÿëÿ

êå÷èrìÿê ö÷öí éàràíàí rÿãàáÿò hàããûíäà îõóéàúàãñûíûç. Îíëàrûí

òÿòáèã åòäèêëÿrè áöòöí òàêòèêàëàr êèòàáûí èíäèéÿ ãÿäÿrêè

á¤ëöìëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, áèçÿ áó úàíëûëàrû éàràäàí Öñòöí Àüûë

Ñàhèáèíèí ÿçÿìÿòèíè, göúöíö g¤ñòÿrèr.

Éöçìèíëÿrëÿ öçâö îëàí àèëÿ íåúÿ áÿñëÿíèr?

Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäà hÿr ãàrûøãàíûí éårèíÿ éåòèrìÿñè

gÿrÿêÿí áèr ñûrà âÿçèôÿëÿr âàr. Àììà êîëîíèéàíûí éàøàìàñû

ö÷öí ÿí ¤íÿìëè ìÿñÿëÿëÿräÿí áèrè, ÿëáÿòòÿ êè, ãèäà ïrîáëåìèíèí

hÿëëèäèr.

Ãàrûøãàëàr áó ïrîáëåìè ÷¤çìÿê ö÷öí äÿ hÿéàòëàrûíûí áöòöí

áàøãà ñàhÿëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, ñîí äÿrÿúÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ

÷àëûøûrëàr. Éöçìèíëÿrëÿ (áÿçÿíñÿ ìèëéîíäàí äà àròûã) öçâö îëàí

êîëîíèéàéà ãèäà òàïà áèëìÿê ö÷öí èø÷è ãàrûøãàëàr éóâàíûí

ÿòràôûíäàêû áöòöí ÿràçèëÿrè gÿçÿrÿê, éåì àõòàrûrëàr. Òàïàí êèìè

äÿ îíóí hÿúìèíÿ óéüóí îëàràã, éóâà éîëäàøëàrûíû ê¤ìÿéÿ

÷àüûrûrëàr. Ãûñàñû, éåìÿê ìÿñÿëÿñè äÿ ÷îõ ìöêÿììÿë áèr

öíñèééÿò øÿáÿêÿñè âÿ “éàëíûç ìÿí” äóéüóñó îëìàäàí hÿëë åäèëèr.

Áèr-áèrëÿrèíè áÿñëÿéÿí ãàrûøãàëàr

Àérû-àérû úèíñëÿräÿí îëàí ãàrûøãàëàr ãèäà àõòàràrêÿí áèr-

áèrëÿrèíèí éîëóíà ÷ûõìàìàüà ÷àëûøûrëàr. Ùÿr áèrè ãèäàíû àérû-àérû

ñÿìòëÿräÿ àõòàrûr. ßgÿr éåìÿê àràéà-àràéà ñÿhâÿí áàøãà áèr

êîëîíèéàíûí ÿràçèñèíÿ gèrÿrëÿrñÿ, áó, àròûã áèr í¤â ìöhàrèáÿ åëàí

åòìÿê äåìÿêäèr. Áåëÿ îëàrñà, îíëàr äÿrhàë éóâàëàrûíà ä¤íÿrÿê,

gèrèøè ãàïàéûr âÿ òÿhëöêÿéÿ ãàrøû ìöãàâèìÿò g¤ñòÿrìÿê ö÷öí

êîëîíèéàíûí áöòöí öçâëÿrèíè áèr éårÿ

òîïëàéûrëàr.

Áÿñ éóâàéà éåìÿê gÿòèrìÿéÿ

èìêàíëàrû îëìàéàí áó ìöääÿò

ÿrçèíäÿ ãàrûøãàëàr íåúÿ áÿñëÿíèrëÿr?

Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, hÿìèí

101

ìÿãàìäà ãàrûøãàëàrû ÿêñÿr úàíëûëàräàí ôÿrãëÿíäèrÿí áèr

¤çÿëëèêëÿrè îròàéà ÷ûõûr. Éåì òàïìàüà èìêàíëàrû îëìàéàí

ä¤íÿìäÿ êîëîíèéàíûí áöòöí öçâëÿrè gÿíú èø÷èëÿrèí ãórøàãëàrûíäà

éûüûëûá ñàõëàíûëàí ãèäà èëÿ åhòèéàúëàrûíû ¤äÿéèrëÿr. ßñëèíäÿ,

ãàrûøãàëàr áó ïàéëàøìà ìåòîäóíäàí òÿêúÿ õöñóñè âàõòëàräà

äåéèë, hÿìèøÿ èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îíëàr âöúóäëàrûíäà gÿçäèräèêëÿrè

ãèäà äàìëàëàrûíû hÿr äÿôÿ àüûçäàí-àüûçà âårÿrÿê, áó éîëëà áèr-

áèrëÿrèíè áÿñëÿéèrëÿr. Îâ÷ó ãàrûøãà ìàéå ãèäàéëà “éöêëÿíèá”

éóâàéà ä¤íÿíäÿí ñîírà éîëäàøëàrûíûí äèããÿòèíè ÷ÿêìÿê ö÷öí áèr

éåräÿ äóràràã, áàøûíû ñàüà-ñîëà éåëëÿéèr âÿ éà éóâàíûí äègÿr

öçâëÿrèíÿ òÿrÿô gåäÿrÿê, òàìàìèëÿ à÷ûëìûø ÷ÿíÿñèíäÿêè ãèäàíû

îíëàrà òÿêëèô åäèr.84 Áó éîëëà áöòöí êîëîíèéà ÷îõ ñörÿòëÿ ãèäàéëà

òÿìèí îëóíór.

Éóâàéà gÿòèrèëÿí äègÿr îâëàr âÿ òîõóìëàr äà hÿì÷èíèí

îròàã øÿêèëäÿ èøëÿäèëèr. Áåëÿúÿ, ïrîáëåìñèç-ôèëàíñûç áöòöí

êîëîíèéàíûí åhòèéàúû ¤äÿíèëèr.

Áó ñèñòåì èíñàíëàrû òÿáèÿòèí ìöêÿììÿë àüûë ñàhèá îëàí

áèr Éàràäûúû òÿrÿôèíäÿí ãóróëäóüóíà èíàíìàüà ìÿúáór åäÿí

ôàêòëàräàí áèrèäèr. Ùå÷ áèr âàõò hå÷ áèr hàëäà òÿñàäöôëÿr çÿíúèrè

áåëÿ áèr ñèñòåì éàràäà áèëìÿç. Öñòÿëèê, hÿr ãàrûøãà áó ñèñòåìè

áèëÿrÿê äöíéàéà gÿëèr. Éÿíè ãèäàíû ïàéëàøìàüûí ëàçûì îëäóüóíó

äöíéàéà gÿëÿíäÿí ñîírà äåéèë, hÿëÿ äöíéàéà gÿëìÿìèøäÿí

¤érÿíèr. Îíëàrûí áÿäÿíëÿrèíèí ãóróëóøó äà òàìàìèëÿ áó ïrîñåñÿ

óéüóí îëàràã éàràäûëûá. xöíêè ãórøàüûíäà ñàõëàäûüû ãèäàíû

ñîíràäàí ÷ûõàrûá, áàøãàñûíà âårÿ áèëìÿñè ö÷öí õöñóñè ìåõàíèçì

ëàçûìäûr. Áó äà ¤ç í¤âáÿñèíäÿ hÿìèí ñèñòåìèí éàràíìàñûíû

òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åòìÿéÿ ÿë éårè ãîéìór.

®íúÿ äÿ âórüóëàäûüûìûç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áöòöí

úàíëûëàr àràñûíäà rÿãàáÿò âÿ éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿíèí

gåòäèéèíè áèëäèrèr. Áóíà g¤rÿ äÿ ìèñàë gÿòèr-äèéèìèç ôÿäàêàrëûã

¤ríÿêëÿrèíè èçàhëàìàãäà àúèçäèr. “Éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ

àïàràí” ãàrûøãà íÿéÿ g¤rÿ ¤ç ãèäàñûíû áÿòíèíäÿí ÷ûõàrûá,

áàøãàñûíà âårìÿëèäèr? Áó, ìÿíòèãÿ ñûüìûr àõû! Äåìÿê,

ãàrûøãàëàr éàøàìàã óüróíäà èöáàrèçÿ åòìèrëÿr, ÿêñèíÿ, Ãóràíûí

àíëàòäûüû êèìè, ¤çëÿrèíÿ òÿëãèí îëóíàí âÿçèôÿíè éårèíÿ éåòèrèrëÿr.

Àëëàhûí håéâàíëàrà òÿëãèíèíäÿí âÿ îíëàrûí äà áóíà óéüóí îëàràã,

áèr ñûrà âÿçèôÿëÿrè éårèíÿ éåòèrìÿëÿrèíäÿí Ãóràíè-Êÿrèì áåëÿ

áÿhñ åäèr:

“Rÿááèí áàë àrûñûíà áåëÿ âÿhé [òÿëãèí] åòäè: “Äàüëàräà,

àüàúëàräà âÿ èíñàíëàrûí ãóräóüó éårëÿräÿ [åâëÿrèí

102

äàìûíäà, öçöìëöêëÿräÿ] ¤çöíÿ éóâà òèê; Ñîírà áöòöí

ìåéâÿëÿräÿí éå âÿ Rÿááèíèí ñÿíÿ g¤ñòÿräèéè éîëëà ràhàò,

àñàíëûãëà gåò!” Î àrûëàrûí ãàríûíäàí èíñàíëàr ö÷öí øÿôà

îëàí ìöõòÿëèô rÿígëè [àü, ñàrû, ãûrìûçû] áàë ÷ûõàr.

Øöáhÿñèç êè, äöøöíöá äÿrê åäÿíëÿr ö÷öí áóíäà äà áèr

èárÿò âàräûr!” («Íÿhë» ñórÿñè, / 68-69)

Òÿáèè êè, Àëëàhûí õöñóñè âÿçèôÿëÿr òÿëãèí åòäèéè áöòöí

håéâàíëàr Ãóràíäà áèr-áèr ñàäàëàíìàéûá; áàë àrûñû ñàäÿúÿ, áèr

ìèñàëäûr. Ãàrûøãàéà áàõàíäà èñÿ îíóí äà ÿí àçû áàë àrûñû ãÿäÿr

ìöêÿìÿë èøëÿr éàïàí, ÿí àçû îíóí êèìè ôÿäàêàr, ñîñèàë âÿ

âÿçèôÿñèíÿ ñàäèã ãàëàí âàrëûã îëäóüóíó, ¤çöíÿ åäèëÿí òÿëãèíëÿ

hÿrÿêÿò åòäèéèíè g¤röröê.

Ãèäà äàøûìàã òåõíèêàñû

Áèçÿ áÿëëè îëàí òÿõìèíÿí 8800 ãàrûøãà í¤âö åhòèéàú

äóéäóãëàrû ãèäà í¤âöíö êÿøô åäèá, éóâàëàrûíà äàøûìàã ö÷öí

ìöõòÿëèô éîëëàräàí èñòèôàäÿ åäèr. Áÿçè í¤âëÿräÿ ãàrûøãàëàr

òÿêáàøûíà îâ åäèr âÿ ãÿíèìÿòè äÿ éóâàëàrûíà òÿêáàøûíà äàøûéûrëàr.

Áÿçèëÿrè èñÿ ãróï hàëûíäà îâà ÷ûõûr, ìöäàôèÿ îëóíór âÿ ÿëäÿ

åòäèêëÿrèíè éóâàëàrûíà àïàrûrëàr. ßgÿr òàïäûãëàrû ãèäà ¤ë÷öëÿrèíÿ

óéüóíäórñà, ãàrûøãàëàr îíó àäÿòÿí òÿê äàøûéûrëàr. ßgÿr éåì áèr

ãàrûøãàíûí äàøûìàéàúàüû ãÿäÿr èrèäèrñÿ, îíó êè÷èê ïàr÷àëàr

hàëûíäà äàøûéûr, áàøãàëàrûíûí gÿëèá ñàhèá ÷ûõìàìàñû ö÷öí ãèäà

ãàéíàüûíûí ÿòràôûíäà çÿhÿrëè ìàéå èëÿ ÷åârÿ ÷ÿêèrëÿr. Ñîírà

gåäèá èrèëè-õûräàëû áöòöí èø÷èëÿrè ê¤ìÿéÿ ÷àüûrûrëàr.

Ãàrûøãàëàrûí áöòöí hÿéàòëàrûíäà ìöøàhèäÿ îëóíàí

ìöêÿììÿë ÿìÿê á¤ëöìö ¤çöíö áóràäà äà

g¤ñòÿrèr. Á¤éöê ãàrûøãàëàr ãèäàíû ïàr÷àëàéûr

âÿ éàäëàräàí ãîróéór, êè÷èêëÿr èñÿ hÿìèí

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ïàr÷àëàrû éóâàëàrûíà äàøûéûrëàr. Èø÷èëÿr éåìè äàøûìàã ö÷öí

÷ÿíÿëÿrèëÿ ãàëäûrûr âÿ ¤íäÿ òóòàràã àïàrûrëàr. Ãróï hàëûíäà

îëàíäà èñÿ íèñáÿòÿí àüûr éöêëÿrè äÿ äàøûéà áèëèrëÿr. Áåëÿ êè, áèr

âÿ éà èêè àéàãëàrûéëà îíó ãàëäûrûr âÿ ÷ÿíÿëÿrèëÿ òóòórëàr. Éåìè

äàøûéàí çàìàí èø÷èëÿr ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ éårèéèrëÿr. Ãàáàã òÿrÿôäÿ

îëàíëàr éöêö äàròàràã, äàë-äàëû àääûìëàéûrëàr. Àrõàäàêûëàrñà

èrÿëèéÿ äîüró éårèéÿrÿê éåìè èòÿëÿéèr, éàí òÿrÿôäÿêèëÿr äÿ äÿñòÿê

âårèrëÿr. Áó øÿêèëäÿ áèr ãàrûøãàíûí äàøûéà áèëÿúÿéèíäÿí ãàò-ãàò

àüûr éöêö àïàrìàã ìöìêöí îëór. Ùÿòòà håñàáëàíûá êè, áó ìåòîä

áèr èø÷èíèí äàøûéà áèëÿúÿéèíäÿí 5000 äÿôÿ (!) àüûr éöêö äàøûìàüà

èìêàí âårèr. 100 ãàrûøãà á¤éöê áèr ñîõóëúàíû ñàíèéÿäÿ 0,4 ñì.

èrÿëèëÿéÿrÿê äàøûéà áèëèr.

Ãàrûøãàëàr âÿ ãîõó èçëÿrè

Ãîõó èçëÿrèíè òóòàràã gåòìÿê ãàrûøãàëàräà gåíèø éàéûëìûø

áèr ìåòîääór. Áóíóíëà áàüëû ÷îõ ìàràãëû ìèñàëëàr âàr.

Àìårèêà ñÿhràëàrûíäà éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âö ¤ëö á¤úÿê

òàïàíäà îíó äàøûìàã âÿ éà ñöröìÿéÿ úÿhä åäèá äÿ, ÷îõ àüûr

îëäóüóíó g¤rÿrñÿ, çÿhÿr êèñÿñèíäÿí hàâàéà õöñóñè ãîõó áóràõûr.

104

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ãèäà ãàéíàüû òàïàí áèr ãàrûøãà âöúóäóíóí àrõà ãèñìèíäÿêè

èéíÿéëÿ ÿòràôäà õöñóñè êèìéÿâè èç áóràõûr. Áó èçèí ñàéÿñèíäÿ äègÿr

ãàrûøãàëàr äà îrà gÿëÿ áèëèrëÿr.

Óçàãäàêû éîëäàøëàrû ãîõóíó äóéàràã, îíà òÿrÿô gÿëìÿéÿ

áàøëàéûrëàr. Òàïäûãëàrûíû àïàrà áèëÿúÿê ñàéäà ãàrûøãà éûüûëàíäà

îíó éóâàëàrûíà äàøûìàüà áàøëàéûrëàr.

Àòÿø ãàrûøãàëàrû èñÿ ãèäà àõòàrìàã ö÷öí éóâàëàrûíû òÿrê

åäÿíäÿ áèr ìöääÿò ãîõó èçëÿrèíè òóòóá gåäèr, ñîírà èñÿ áèr-

áèrëÿrèíäÿí àérûëàràã, òÿêáàøëàrûíà éåì àràìàüà áàøëàéûrëàr.

Îíëàrûí ãèäà ãàéíàüû òàïìàëàrû äàâràíûøëàrûíäàí áÿëëè îëór. Àòÿø

ãàrûøãàëàrû éåì òàïàíäà éóâàéà äàhà ëÿíg ä¤íörëÿr. Áó çàìàí

èéíÿëÿrèíè ÷ûõàrûá òîrïàüûí öçÿrèíäÿ èíúÿ áèr õÿòò úûçàràã, éîëó

èøàrÿëÿìèø îëórëàr.85

Êîìïàñ-ãàrûøãàëàr

Éåì àràéàí ãàrûøãàëàr èçàhû ÷îõ ÷ÿòèí îëàí áèr ãàáèëèééÿò

ñÿrgèëÿéèrëÿr - îíëàr éåì ãàéíàüûíû òàïàíà ãÿäÿr ÿérè-öérö,

äîëàíáàú éîëëàräàí êå÷èr, gårèéÿ, éóâàéà ä¤íÿíäÿ èñÿ äöç éîëëà

ãàéûäûrëàr. Ìàràãëûäûr, ¤çëÿrèäÿí éàëíûç âór-òóò áèr íå÷ÿ ñàíòèìåòr

î òÿrÿôè g¤rÿ áèëÿí ãàrûøãàëàr éóâàíûí ñÿìòèíè íåúÿ òàïûá, îrà

äöç éîëëà ãàéûäûrëàr?

Rè÷àrä Ôåéíìàí (Richard Fainman)àäëû áèr àràøäûrìà÷û

áó ñóàëà úàâàá òàïìàã ö÷öí áèr ãàáûí è÷èíÿ øÿêÿr éårëÿøäèrèá

âÿ ãàrûøãàíûí îíó hà÷àí gÿëèá òàïàúàüûíû g¤çëÿéèá. Áèr

“êÿøôèééàò÷û” ãàrûøãà áó øÿêÿrè òàïûá, õÿáÿr àïàrìàã ö÷öí

éóâàñûíà ä¤íÿíäÿ Ôåéíìàí îíóí gåòäèéè çèãçàãëû òràéåêòîrèéàíû

rÿígëè ãÿëÿìëÿ èøàrÿëÿéèá. Äàhà ñîírà áó èçëÿrè òÿãèá åäÿí hÿr

áèr ãàrûøãàíûí éîëóíó äà ãÿëÿìëÿ ÷ÿêèá. Âÿ áåëÿ áèr ãÿrèáÿ

íÿòèúÿ àëûá: ãàrûøãàëàr hÿìèí èçëÿrè îëäóüó êèìè òóòóá

gåòìÿéèáëÿr! Äàhà ñÿrôÿëè âàrèàíò ñå÷ÿrÿê, çèãçàãëû õÿòëÿrè äöç

áèr úèçgè hàëûíà gÿòèrèá âÿ hÿìèí õÿòëÿ äÿ èrÿëèëÿéèáëÿr.

Äàhà ñîírà Àëôråä Áràêøòåéí (Alfred Bruckstein) àäëû

êîìïöòår ìöòÿõÿññèñè Ôåéíìàíûí äåäèéèíÿ ÿñàñëàíàràã,

ãàrûøãàëàrûí çèãçàãû äöç éîëà íåúÿ ÷åâèräèêëÿrèíè rèéàçè áàõûìäàí

àràøäûrûá âÿ ÷îõ èëgèíú íÿòèúÿ àëûíûá. Áÿëëè îëóá êè, ãàrûøãàëàr

èêè í¤ãòÿ àràñûíäàêû ÿí ãûñà éîëëà gåäèáëÿr!86

Áó, ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ á¤éöê óñòàëûã òÿëÿá åäÿí áèr èøäèr.

xöíêè èíñàíûí ¤ë÷öëÿrèëÿ g¤òörñÿê, óéüóí ìÿñàôÿëÿrè êîìïàññûç,

õÿrèòÿñèç âÿ hÿíäÿñè áèëgèëÿrñèç ìöÿééÿíëÿøäèrìÿê ñàäÿúÿ

îëàràã, ìöìêöíñöçäör. Ãàrûøãàëàr èñÿ ñàäÿúÿ Göíÿøè âÿ

ÿòràôûíäàêû îòëàrû, áóäàãëàrû g¤rÿrÿê, éîëó hÿíäÿñè äÿãèãëèêëÿ

“håñàáëàéûrëàr”. Áóíó äåìÿê íÿ ãÿäÿr àñàíäûrñà, ñÿáÿáèíè èçàh

105

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

åòìÿê áèr î ãÿäÿr ÷ÿòèíäèr. Äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá

îëìàéàí áó êè÷èê úàíëûëàr áåëÿ áèr èøèí ¤häÿñèíäÿí íåúÿ

gÿëèrëÿr?.. Èíñàíûí òàíûìàäûüû áèr ìåøÿéÿ äöøäöéöíö ôèêèrëÿøèí.

Ùÿòòà hàrà gåòìÿëè îëäóüóíó áèëñÿ äÿ, î, éîëó òàïìàãäà ÷îõ

÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿúÿê âÿ á¤éöê åhòèìàëëà, àçàúàã. Áó çàìàí ÿòràôûíà

áàõàràã hàíñû éîëëà gåòìÿëè îëäóüóíó áàøà äöøìÿê ö÷öí ñÿrràñò

äöøöíúÿ ãàáèëèééÿòè òÿëÿá îëóíór. Ãàrûøãàëàr èñÿ áóíà ñàhèá

îëìàäàí, ñàíêè ïrîãràìëàøäûrûëûáìûøëàr êèìè, ñÿìòè àñàíëûãëà

òàïûrëàr. Ñÿhÿr ãèäàíû òàïìàã ö÷öí gåòäèêëÿrè éîëó àõøàì ÷îõ

ràhàòúà ãàéûäûrëàr.

Ìöêÿììÿë îâ òàêòèêàñû

Áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrè äèøëÿrèíäÿí h¤röì÷ÿê éóìóròàëàrûíû,

ãûrõàéàãëàrû, á¤úÿêëÿrè âÿ òårìèòëÿrè éåìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèrëÿr.

Îíëàräàí áèr ÷îõó (ìÿñÿëÿí, Dacetine), õöñóñèëÿ ãàíàäñûç

á¤úÿêëÿrè éåìÿê öçrÿ èõòèñàñëàøûá. Áó á¤úÿêëÿr òîrïàãäà âÿ

÷öröìöø éàrïàãëàrûí è÷èíäÿ ñörö hàëûíäà éàøàéûrëàr. xîõ åhòèéàòëû

îëàí á¤úÿêëÿrèí âöúóäëàrûíûí àëò òÿrÿôèíäÿ ãàòëàíìûø ÷ÿígÿëè

õàòûrëàäàí ÷ûõûíòûëàr âàr. Îíëàr áó îrãàíûí ê¤ìÿéèëÿ ìèíèàòör

êåíãóró êèìè òóëëàíà-òóëëàíà gåäÿ áèëèrëÿr. Dacetine ãàrûøãàëàrû

èñÿ áó ìàíåârèí ãàrøûñûíäà ÷ÿíÿëÿrèíè áèr òÿëÿ êèìè èøëÿäèrëÿr.

Áåëÿ êè, éåì àõòàràí ãàrûøãà hÿìèí á¤úÿéèí ãîõóñóíó àëàíäà

÷ÿíÿñèíè 180 äÿrÿúÿ à÷àràã, éàâàø-éàâàø îíà éàõûíëàøûr.

Àíòåííàëàrû á¤úÿéÿ òîõóíàíäà ÷ÿíÿñèíè äÿrhàë ãàïàäûr âÿ á¤úÿê

äèøëÿrèí àràñûíäà ãàëûr.87

Áó ãàrûøãàëàr îâëàrûíû äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò ãà÷ûrìûrëàr,

÷öíêè äöíéàäà ÿí ñörÿòëè råàêñèéàñû îëàí ÷ÿíÿéÿ ñàhèáäèrëÿr.

Îíëàrûí ÷ÿíÿñèíèí à÷ûëûá-ãàïàíìàñû áèçèì g¤çöìöçöí

ãûrïûëìàñûíäàí ãàò-ãàò ñörÿòëèäèr. Áèçèì g¤ç ãûrïàüûìûç

ñàíèéÿíèí 1/3-è ÿrçèíäÿ áàø âåräèéè hàëäà, áó ãàrûøãàëàrûí

(Odontomachus bawi) ÷ÿíÿñèíèí à÷ûëûá ãàïàíìàñûíà hàràäàñà

áóíäàí 100 äÿôÿ äàhà àç âàõò ëàçûìäûr - 0,33 ìèëëèñàíèéÿ!88

“Òÿëÿ ãàrûøãàëàrû”íûí ÷ÿíÿñèíèí óçóíëóüó òÿõìèíÿí 1.8

ìèëëèìåòrÿ áÿràáÿräèr. È÷ òÿrÿôèíäÿ íÿôÿñ áîróñóíà áàüëû,

hàâàéëà äîëó áèr êèñÿúèê âàr. Áó ñèñòåì äèøèí ÷îõ ñörÿòëè

hÿrÿêÿòèíè òÿìèí åäèr. Éÿíè hÿìèí ãàrûøãàëàrûí ÷ÿíÿñè áèr ìèíè-

ñè÷àí òÿëÿñè êèìè èøëÿéèr. Åéíè çàìàíäà, äèøëÿrèí áèr-áèrèíÿ

ñörÿòëÿ ÷ûrïûëìàñûíûí ãàrøûñûíû àëìàã ö÷öí õöñóñè áèr “ÿéëÿú”ëÿ

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ

106

ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

- ÿçÿëÿ ñèñòåìèëÿ ÷ÿíÿíèí hÿrÿêÿòè ñîíà äîüró íèñáÿòÿí

éàâàøûäûëûr.89

Åëìëè áèr ëàéèhÿëÿíäèrìÿ îëìàäàí, ñàäÿúÿ òÿñàäöôëÿr

íÿòèúÿñèíäÿ áåëÿ ãöñórñóç áèr îâ ìåõàíèçìèíèí éàràíìàñû

ìöìêöíñöçäör. Ãàrûøãàëàrû ãöñórñóç âÿ áöòöí ì¤úöçÿâè

¤çÿëëèêëÿrèëÿ áèrgÿ éàràäàí ÿëáÿòòÿ êè, òÿáèÿòèí âÿ êàèíàòûí òÿê

hàêèìè îëàí Àëàhäûr.

107

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ÑÎÍÓÚ

Áó êèòàáäà ñèçÿ Àëëàhûí éàràòìàã ñÿíÿòèíèí éàëíûçúà êè÷èúèê

áèr ÿñÿrè îëàí áàëàúà úàíëû í¤âö hàããûíäà áÿçè ìèñàëëàr âårèëäè.

Îíà g¤rÿ “áÿçè ìèñàëëàr” äåéèrèê êè, ÿñëèíäÿ ãàrûøãàëàrëà áàüëû

hÿëÿ éöçÿrëÿ äÿ ¤ríÿê gÿòèrìÿê îëàräû. Àììà åëÿ áó êèòàáäà

éàçûëàíëàr äà èíñàíû äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã åòìÿê ö÷öí

éåòÿrëèäèr.

Áóíó óíóòìàã îëìàç êè, Éår öçöíöí hÿr òÿrÿôèíäÿ hÿéà

ãàéíàéûr. Rÿhìàí îëàí Àëëàhûí êè÷èê ãàrûøãàëàr ö÷öí ãóräóüó

ñèñòåìëè âÿ äöçÿíëè hÿéàò hÿr ìèëëèìåòräÿêè úàíëû í¤âëÿrè àràñûíäà

äà éàràäûëûá. Òÿêhöúåérÿëèëÿr, á¤úÿêëÿr, âÿhøè håéâàíëàr, áèòêèëÿr

äÿ ãàrûøãàëàr êèìè ìöêÿììÿë âÿ ãöñórñóç øÿêèëäÿ õÿëã åäèëèáëÿr.

Áöòöí áó éàràäûëûø õàröãÿëÿrè èíñàíëàrûí göíäÿëèê hÿéàò ãàéüûëàrû

è÷èíäÿ àüûëëàrûíà áåëÿ gÿòèrìÿäèêëÿrè, éàõóä, ñàäÿúÿ g¤röá

êå÷äèêëÿrè ÿñë ì¤úöçÿëÿräèr.

Áó êèòàáëà ìöàñèr úÿìèééÿòèí èíñàíëàrûí g¤çëÿrè ¤íöíäÿ

àñäûüû ïÿräÿíè ãàëäûrìàüà ÷àëûøäûã. Ìÿãñÿäèìèç éàëíûçúà ìàääè

ìÿíôÿÿòëÿrèíè äöøöíÿí, áöòöí hÿéàòëàrû áîéóíúà ïóë-åâ-èø

ö÷áóúàüûíäàí êÿíàräà ãàëàí ìÿñÿëÿëÿrÿ äèããÿò éåòèrìÿéÿí âÿ

áóíà g¤rÿ äÿ äöíéàg¤röøöíö äàràëäûá, Àëëàhû óíóäàí èíñàíëàrà

Îíóí âàrëûüûíûí äÿëèëëÿrèíè g¤ñòÿrìÿê, Îíó hÿìèøÿ õàòûrëàéàíëàrà

èñÿ éåíè áèr äöøöíúÿ ì¤âçóñó âårìÿêäèr. Áóíëàrûí hÿr èêèñè ñîí

äÿrÿúÿ ¤íÿìëè èøëÿräèr. xöíêè èíñàíûí ÿáÿäè hÿéàòûíûí ãóròóëóøó

áó êèòàáäà ñàäàëàíàíëàr êèìè éàràäûëûø ì¤úöçÿëÿrèíè èíúÿëÿéèá,

îíëàrûí ìöÿëëèôèíè òàíûìàãäàí êå÷èr. Áó, éîë g¤ñòÿrèúèìèç îëàí

Ãóràíäà áåëÿ à÷ûãëàíûr:

“Éårè íåúÿ ä¤øÿäèéèìèçè [hàìàrëàéûá äöçÿëòäèéèìèçè]

îràäà ì¤hêÿì äóràí äàüëàr éàràòäûüûìûçû, hÿr úör g¤çÿë

[ìåéâÿ] éåòèøäèräèéèìèçè g¤rìörëÿrìè? Áöòöí áóíëàrû

[Rÿááèíÿ òÿrÿô] ä¤íöá ãàéûäàí hÿr áèr áÿíäÿ ö÷öí èárÿò

äÿrñè âÿ ¤éöä-íÿñèhÿò îëñóí äåéÿ åòäèê” («Ãàô» ñórÿñè, /

7-8)

Ìÿãñÿäèìèç îäór êè, áó êèòàáäà éàçûëàíëàr äà îõóúóëàr ö÷öí

hèêìÿòëÿ áàõàí áèr g¤ç âÿ çèêr h¤êìöíäÿ îëñóí. Îíà g¤rÿ äÿ,

áó êèòàáû îõóéàíäàí ñîírà éåíèäÿí Àëëàhû óíóòìóø áèr òîïëóìóí

äÿräëÿrè è÷èíäÿ áàòìàìàã ö÷öí äàèì Éàràäàíûí âàrëûüû âÿ göúö

hàããûíäà äöøöíìÿê, hÿéàòûìûçû áó går÷ÿéÿ óéüóí ãórìàüà

÷àëûøìàã ëàçûìäûr. xöíêè Àëëàh áöòöí ìÿõëóãàòû Îíó áèëèá

òàíûìàüûìûç ö÷öí éàràäûá. Áóíóí ãàrøûëûüûíäà Àëëàhäàí öç

÷åâèrÿíëÿr èñÿ ÷îõ á¤éöê áèr úÿçàéà ëàéèãäèrëÿr.

108

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

Ä àrâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè éàràäûëûø hÿãèãÿòèíè

èíêàr åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îròàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèr

ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèr ñàéûãëàìàäàí

áàøãà áèr øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿräÿí òÿñàäöôÿí

ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿrèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ

úàíëûëàräà ÷îõ à÷ûã áèr “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ

÷öröìöøäör. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàrûí Àëëàh

òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿrÿôèíäÿí äÿ ñöáóò

îëóíìóøäór. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí

áó göí áöòöí äöíéàäà àïàrûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿrèí

òÿhrèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿrèí áèròÿrÿôëè øÿêèëäÿ èçàh

îëóíìàñûíà, åëì g¤röíòöñö àëòûíäà ñ¤éëÿíÿí éàëàíëàrà âÿ éîë

âårèëÿí ñàõòàêàrëûãëàrà ÿñàñëàíûr.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè ¤rò-áàñäûr åäèá gèçëÿäÿ áèëìèr.

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí åëì òàrèõèíäÿêè ÿí á¤éöê éàëàí îëìàñû

ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà gåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ

äèëÿ gÿòèrèëèr. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿräÿí ñîírà àïàrûëàí òÿäãèãàòëàr

äàrâèíèñòëÿrèí èääèàëàrûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îròàéà ãîéìóø

âÿ áó hÿãèãÿò áèr õåéëè àëèì òÿrÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèr. ßëÿëõöñóñ

äà ÀÁØ-äà áèîëîgèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîgèéà êèìè ìöõòÿëèô

åëì ñàhÿëÿrèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿr äàrâèíèçìèí àròûã ¤ç ãöââÿñèíè

èòèräèéèíè g¤rör, úàíëûëàrûí ìÿíøÿéèíè àròûã “èäràêè íèçàì”

(intelligent design) ãàâràìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûrëàr. Áÿhñ åäèëÿí

“èäràêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàrûí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàñûíûí

åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèr äÿëèëèäèr.

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàràäûëûøûí äÿëèëëÿrèíè

áàøãà ÿêñÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿrröàòëàrû èëÿ ãåéä

åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèrèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ

ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóràäà äà áèr ÷îõ ìÿñÿëÿëÿrè õöëàñÿ

åòìÿê çÿrórè âÿ ôàéäàëûäûr.

Äàrâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿr

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè òàrèõè ê¤êëÿrè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿr

gåäèá ÷ûõàí áèr òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñräÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ

îròàéà ÷ûõäû. Íÿçÿrèééÿíè åëì äöíéàñûíûí göíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí

ìöhöì hàäèñÿ xàrëç Äàrâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿør åäèëÿí “Úèíñëÿrèí

ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàrâèí áó êèòàáäà úàíëûëàrûí ìöõòÿëèô

109

í¤âëÿrèíèí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí àérû-àérûëûãäà éàràäûëìàñû går÷ÿéèíÿ

ãàrøû ÷ûõûräû. Äàrâèíÿ g¤rÿ, áöòöí úèíñëÿr ìöøòÿrÿê áèr àòàäàí gÿ-

ëèräè âÿ îíëàr çàìàí ¤òäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿr ñàéÿñèíäÿ áèr-

áèrèíäÿí ôÿrãëÿíìèøäèëÿr.

Äàrâèíèí íÿçÿrèééÿñèíèí hå÷ áèr ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, ¤çö

äÿ áóíó ãÿáóë åäèräè êè, áó íÿçÿrèééÿ éàëíûç “îròàéà àòûëàí ìÿíòèã

ôèêèr” èäè. Ùÿòòà Äàrâèíèí ¤ç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿrèééÿíèí

÷ÿòèíëèêëÿrè” áàøëûãëû gåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèràô åòäèéè êèìè, áó

íÿçÿrèééÿ áèr ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàrøûñûíäà àúèç ãàëûräû.

Äàrâèí áåëÿ çÿíí åäèräè êè, îíóí íÿçÿrèééÿñèíèí ãàrøûñûíäà

äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿr åëìèí èíêèøàôû èëÿ àràäàí ãàëäûrûëàúàã, éÿíè

åëìè êÿøôëÿr áó íÿçÿrèééÿíèí åëìè ÿñàñëàrûíû göúëÿíäèrÿúÿê. Î,

áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éårèíäÿ áèëäèrìèøäè. Àíúàã äórìàäàí èíêèøàô

åäÿí åëì Äàrâèíèí áó öìèäëÿrèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàràã hÿìèí

íÿçÿrèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàrûíû áèr-áèrèíèí àräûíúà ñàrñûäûräû.

Äàrâèíèçìèí åëì ãàrøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà

èíúÿëÿíÿ áèëÿr:

1. Áó íÿçÿrèééÿ hÿéàòûí Éår öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îròàéà

÷ûõäûüûíû hå÷ úör à÷ûãëàéà áèëìèr.

2. Äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí îròàéà àòäûüû “òÿêàìöë

ìåõàíèçìëÿrè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèrèúè òÿñèrÿ ìàëèê îëäóüóíó

g¤ñòÿrÿí hå÷ áèr åëìè ñöáóò éîõäór.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrû âÿ òîrô ãàòëàrû òÿêàìöë

íÿçÿrèééÿñèíèí èrÿëè ñöräöéö ïrîãíîçëàrûí òàì ÿêñèíè îròàéà ÷ûõàrûr.

Áó á¤ëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàrû îíëàrûí ìàhèééÿòè

áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áöòöí úàíëû í¤âëÿrèíèí èáòèäàè äöíéàäà

òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàrä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éågàíÿ áèr úàíëû

höúåérÿäÿí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Òÿê höúåérÿíèí ìèëéîíëàrëà

êîìïëåêñ úàíëû í¤âöíö íåúÿ ìåéäàíà gÿòèrìÿñè âÿ áåëÿ áèr

òÿêàìöë ÿgÿr hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿrèíèí äàøëàøìûø áèòêè

ãàëûãëàrûíäà, òîrô ãàòëàrûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàrâèíèçì

íÿçÿrèééÿñèíèí úàâàáëàíäûrà áèëìÿäèéè ñóàëëàräûr. Àíúàã áöòöí

áóíëàräàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿrhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ

äàéàíìàã ëàçûìäûr: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåérÿ” íåúÿ îròàéà

÷ûõìûøäûr?

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè éàràäûëûøû rÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèr

ô¤âãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåérÿ”íèí hå÷

110

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

áèr ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàrû ÷ÿr÷èâÿñèíäÿ

òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Éÿíè áó íÿçÿrèééÿéÿ

g¤rÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿr íÿòèúÿñèíäÿ îròàéà úàíëû áèr höúåérÿ

÷ûõàrìàëûäûr. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàrà

çèää èääèàäûr.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí gÿëèr”

Äàrâèí ¤ç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàrÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä

åòìÿéèá. xöíêè îíóí ä¤âröíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàrûí ÷îõ ñàäÿ

áèr ãóróëóøà ìàëèê îëäóüóíó göìàí âÿ èääèà åäèräè. Îròà ÿñrëÿräÿí

áÿrè á¤éöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí gåíåràñèéà” àäëàíàí

íÿçÿrèééÿíèí òÿrÿôäàrëàrû úàíñûç ìàääÿëÿrèí òÿñàäöôÿí áèr éårÿ

éûüûøûá úàíëû áèr âàrëûã ìåéäàíà gÿòèrìÿñèíÿ èíàíûräû. Áó ä¤âräÿ

á¤úÿêëÿrèí éåìÿê ãàëûãëàrûíäàí, ñè÷àíëàrûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ

gÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèräèëÿr. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿrèáÿ

òÿúröáÿëÿr äÿ àïàrìûøäûëàr. xèrêëè áèr ïàr÷àíûí öñòöíÿ áèr àç áóüäà

ãîéóëìóø, áèr ãÿäÿr g¤çëÿéÿrëÿrñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàrûí

ìåéäàíà gÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè.

xèé ÿòèí ãórä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿräÿí

ìåéäàíà gÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûräû. Ùàëáóêè äàhà ñîíràëàr ìÿëóì

îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàràíàí ãóräëàr ¤ç-¤çöíÿ ìåéäàíà

gÿëìèr, ìèë÷ÿêëÿrèí gÿòèrèá îrà ãîéäóüó g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí

ñörôÿëÿräÿí ÷ûõûrëàr.

Äàrâèí ¤çöíöí “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû

ä¤âräÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèräè êè, áàêòårèéàëàr úàíñûç

ìàääÿäÿí ìåéäàíà gÿëèr. Ùàëáóêè ìÿøhór ôràíñûç áèîëîãó Ëóèñ

Ïàñòår òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàrâèíèí êèòàáûíûí íÿør

åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîírà ãÿòè îëàràã rÿää åòäè. Ïàñòår àïàräûüû

÷àëûøìà âÿ òÿúröáÿëÿräÿí ñîírà gÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèräè:

“Úàíñûç ìàääÿëÿrèí hÿéàò ÿìÿëÿ gÿòèrìÿñèíÿ äàèr èääèà äàhà ãÿòè

îëàràã òàrèõèí àrõèâèíÿ âårèëìèøäèr” (Sidney Fox, Klaus Dose,

Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New

York, 1977, s. 2.).

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí òÿrÿôäàrëàrû Ïàñòårèí gÿëäèéè

íÿòèúÿëÿrÿ ãàrøû óçóí ìöääÿò ìöáàrèçÿ àïàräûëàr. Àíúàã èíêèøàô

åäÿí åëì úàíëû höúåérÿíèí ìörÿêêÿá ãóróëóøóíó îròàéà ÷ûõàràíäàí

ñîírà hÿéàòûí ¤ç-¤çöíÿ ìåéäàíà gÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öröêëöéö

áèr äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

111

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

XX ÿñräÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿr

XX ÿñräÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñó èëÿ áàüëû ïrîñåñëÿrèí

¤íöíäÿ gåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhór róñ áèîëîãó Àëåêñàíär Îïàrèí

îëäó. Îïàrèí 1930-úó èëëÿräÿ îròàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿrëÿ úàíëû

höúåérÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ

÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàrûøëàrûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàrèí áóíó

åòèràô åòìÿéÿ ìÿúáór îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåérÿíèí ìÿíøÿéè

ïrîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè áöò¤âëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàràíëûã

ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèr” (Alexander I. Oparin, Origin of Life, Dover

Publications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.).

Îïàrèíèí àrõàñûíúà gåäÿí òÿêàìöë÷öëÿr hÿéàòûí ìÿíøÿéè

ì¤âçóñóíó áèr éårÿ ÷ûõàrà áèëìÿê ö÷öí òÿúröáÿëÿr àïàrìàüà ñÿé

g¤ñòÿräèëÿr. Áó òÿúröáÿëÿrèí ÿí ìÿøhóró àìårèêàëû êèìéàgÿr Ñòåíëè

Ìèëëår òÿrÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàrûëäû. Ñ.Ìèëëår èáòèäàè äöíéàíûí

àòìîñôårèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàrû áèr òÿúröáÿ âàñèòÿñèëÿ

áèrëÿøäèrÿrÿê âÿ áó råàêñèéàéà åíåræè ÿëàâÿ åäÿrÿê ïrîòåèíëÿrèí

òÿrêèáèíäÿêè áèr íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí

èëëÿräÿ ÿhÿìèééÿòëè áèr ìÿrhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúröáÿíèí

íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúröáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôårèí går÷ÿê

äöíéà àòìîñôårèíäÿí ÷îõ ôÿrãëè îëìàñû gÿëÿúÿê èëëÿräÿ îròàéà

÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and

Life", Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63,

Kasym 1982, s. 1328-1330).

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîírà Ìèëëårèí

¤çö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôårèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèràô åòäè

(Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the

Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s. 7.).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë-÷öëÿrèí

XX ÿñräÿ àïàräûüû áöòöí ñÿéëÿr íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêrèïïñ

Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø gåîêèìéà÷û Úåôôrè Áàäà òÿêàìöë÷ö

“Eàrth” æóríàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿør åäèëÿí áèr ìÿãàëÿäÿ áó

hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèr: “Áó göí XX ÿñrè àrõàäà ãîéàrêÿí hÿëÿ

XX ÿñrÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí á¤éöê hÿëëèíè òàïìàìûø

ïrîáëåìëÿ ãàrøû-ãàrøûéàéûã: hÿéàò Éår öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?”

(Jeffrey Bada, Earth, _ubat 1998, s. 40.).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóróëóøó

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñóíäà ÷îõ

úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû

112

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

îrãàíèçìëÿrèí èíàíûëìàéàúàã äÿrÿúÿäÿ ãàrìàãàrûøûã ãóróëóøà

ìàëèê îëìàñûäûr. Úàíëû âàrëûüûí höúåérÿñè èíñàí ¤âëàäûíûí äöçÿëòäèéè

òåõíèêè ìÿhñóëëàräàí äàhà ìörÿêêÿáäèr. Áåëÿ êè, áó göí äöíéàíûí

ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîràòîrèéàëàrûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿrè áèr éårÿ

éûüàràã úàíëû höúåérÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

Áèr höúåérÿíèí ìåéäàíà gÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿròëÿr

hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿr ÷îõäór. Ùöúåérÿíèí

ÿñàñëàrûíäàí áèrè îëàí ïrîòåèíëÿrèí òÿñàäöôè îëàràã ñèíòåçëÿøìÿ

åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàrëàã áèr ïrîòåèí ö÷öí 10.950-

äÿ 1-äèr. Àíúàã rèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàr

“èìêàíñûç” ñàéûëûr. Ùöúåérÿíèí íöâÿñèíäÿ éårëÿøÿí âÿ ¤çöíäÿ

gåíåòèê áèëgèíè gèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèr ìÿëóìàò

áàíêûäûr. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿgÿr êàüûçà

ê¤÷öröëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàrÿò îëàí 900 úèëäëèê áèr

êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà gÿëÿúÿéè håñàáëàíûr. Áó í¤ãòÿäÿ ÷îõ

ìàràãëû áèr äèëåììà äà âàr: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø

ïrîòåèíëÿrèí ê¤ìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèr. Àíúàã áó ïrîòåèíëÿrèí ñèíòåçè

äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàrà óéüóí îëàràã hÿéàòà êå÷èr. Áèr-

áèrèíÿ áàüëû îëäóãëàrûíà g¤rÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà gÿëÿ áèëìÿñè

ö÷öí îíëàrûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ì¤âúóä îëìàñû ëàçûìäûr. Áó

èñÿ hÿéàòûí ¤çö-¤çöíäÿí ìåéäàíà gÿëìÿñè áàrÿäÿêè ññåíàrèíè

÷ÿòèíëèéÿ ñàëûr. Ñàí Äèåãî Êàëèôîríèéà Óíèâårñèòåòèíäÿí ìÿøhór

òÿêàìöë÷ö àëèì, ïrîôåññîr Ëåñëè Îrgåë (Leslie Orgel) “Scientific

American” æóríàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàár àéûíäàêû ñàéûíäà áó

hÿãèãÿòè áåëÿ åòèràô åäèr:

“Ñîí äÿrÿúÿ êîìïëåêñ ãóróëóøëàrà ñàhèá îëàí ïrîòåèíëÿrèí

âÿ íóêëåèí òórøóëàrûíûí (RÍÀ âÿ ÄÍÀ) åéíè éåräÿ âÿ åéíè âàõòäà

òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí

àròûã óçàãäûr. Àíúàã áóíëàrûí áèrè îëìàäàí äègÿrèíè ÿëäÿ åòìÿê

äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàrëà

îròàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ gÿëìÿê

ìÿúáórèééÿòèíäÿ ãàëûr” (Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on

Earth", Scientific American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.).

Øöáhÿñèç êè, ÿgÿr hÿéàòûí òÿñàäöôëÿrëÿ îròàéà ÷ûõìàñûíûí

ãåérè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèrñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ô¤âãÿëòÿáèè

øÿêèëäÿ éàràäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûr. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ

ìÿãñÿäè éàràäûëûøû rÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí à÷ûã-

àøêàr ìÿíàñûçëûüûíû îròàéà ÷ûõàrûr.

113

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿrè

Äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè á¤éöê

ìÿñÿëÿ áó íÿçÿrèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè” êèìè îròàéà

àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèr òÿêìèëëÿøäèrèúè göúÿ

ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèrèëìÿñèäèr. Äàrâèí îròàéà àòäûüû

òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ

áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåräèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí

àäûíäàí äà g¤röíöräö: “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó

èëÿ”.

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèr âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò

ìöáàrèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿròëÿrÿ óéüóí îëàí göúëö úàíëûëàrûí hÿéàòäà

ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûr. Ìÿñÿëÿí, éûròûúû håéâàíëàr

òÿrÿôèíäÿí hörêöäöëÿí áèr ìàràë ñöröñöíäÿ äàhà ñör’ÿòëè ãà÷à

áèëÿíëÿr hÿéàòäà ãàëàúàãëàr. Áåëÿëèêëÿ, ìàràë ñöröñö

ñör’ÿòëèëÿräÿí âÿ göúëöëÿräÿí ìåéäàíà gÿëìÿëèäèr. Àíúàã áó

ìåõàíèçì ìàràëëëàrû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèrìÿç, îíëàrû áàøãà áèr

úàíëû í¤âöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàrà ÷åâèrìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèr

òÿêìèëëÿøäèrèúè göúÿ ìàëèê äåéèë. Äàrâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿrãèíäÿ

èäè âÿ “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿr

ìåéäàíà gÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”

äåìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin

of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University

Press, 1964, s. 189).

Ëàìàrêûí òÿñèrè

Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿr” íåúÿ ìåéäàíà gÿëäè?

Äàrâèí ¤ç ä¤âröíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà

Ëàìàrêà ÿñàñëàíàràã úàâàá âårìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàrâèíäÿí

ÿââÿë éàøàìûø ôràíñûç áèîëîãó Ëàìàrêà g¤rÿ, úàíëûëàr hÿéàòëàrû

áîéó ìÿ’róç ãàëäûãëàrû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿrè ñîíràêû íÿñëÿ

¤òörörëÿr, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ¤òöröëÿrÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿr

íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿr ìåéäàíà ÷ûõûr. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàrê

äåéèräè êè, çöràôÿëÿr úåéràíëàräàí ÿìÿëÿ gÿëèáëÿr. Áåëÿ êè, höíäör

àüàúëàrûí éàrïàãëàrûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé g¤ñòÿrÿrêÿí îíëàrûí

íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàrû óçàíûá.

Äàrâèí äÿ áóíà îõøàr ìèñàëëàr gÿòèrìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿrèí

ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà gèrÿí áÿçè àéûëàrûí

áèr ìöääÿò ñîírà áàëèíàëàrà ÷åârèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles

114

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition,

Harvard University Press, 1964, s. 184).

Àììà Ìåíäåë òÿrÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñräÿ èíêèøàô

åäÿí gåíåòèêà åëìè èëÿ ¤ç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàrû

ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿrèí ñîíràêû íÿñèëëÿrÿ ¤òöröëìÿñè ÿôñàíÿñèíè

ãÿòè îëàràã äàrìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ

òÿñèrñèç áèr ìåõàíèçì îëàràã ãàëäû.

Íåîäàrâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàr

Äàrâèíèñòëÿr èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèr ÷¤çöì òàïà áèëìÿê ö÷öí

1930-úó èëëÿrèí àõûrëàrûíäà “Ìöàñèr ñèíòåòèê íÿçÿrèééÿ”íè, äàhà

ìÿøhór àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàrâèíèçìè îròàéà àòäûëàr. Íåîäàrâèíèçì

òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿrèí ñÿáÿáè”

êèìè ìóòàñèéàëàrû,éÿíè úàíëûëàrûí gåíëÿrèíÿ ràäèàñèéà êèìè õàrèúè

òÿñèrëÿrèí, éà äà ê¤÷örìÿ ñÿhâëÿrè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà gÿëÿí

ïîçóíòóëàrû ÿëàâÿ åòäè.

Áó göí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë

íåîäàrâèíèçìäèr. Íÿçÿrèééÿ Éår öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàrëà úàíëû

í¤âöíöí, áó úàíëûëàrûí ãóëàã, g¤ç, àüúèéÿr, ãàíàä êèìè ñàéñûç

êîìïëåêñ îrãàíëàrûíûí “ìóòàñèéàëàrà”, éÿíè gåíåòèê ïîçóíòóëàrà

ÿñàñëàíàí áèr ìÿrhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäèr.

Àíúàã íÿçÿrèééÿíè êÿñÿrñèç åäÿí à÷ûã áèr åëìè hÿãèãÿò âàr:

ìóòàñèéàëàr úàíëûëàrû èíêèøàô åòäèrìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàrà hÿìèøÿ

çÿrÿr âårÿrëÿr.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèr: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèr ãóróëóøà

ìàëèêäèr. Áó ìîëåêóë öçÿrèíäÿ ìåéäàíà gÿëÿí hÿr hàíñû òÿñàäöôè

òÿñèr àíúàã çÿrÿr âårèr. Àìårèêàëû gåíåòèê Á.G. Ràígàíàòhàí áóíó

áåëÿ à÷ûãëàéûr:

“Ìóòàñèéàëàr êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿrÿrëèäèrëÿr. xîõ íàäèr

hàëëàräà ìåéäàíà gÿëèrëÿr âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèrñèçäèrëÿr. Áó

ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàrûí òÿêàìöë÷ö áèr èíêèøàôà ñÿáÿá îëà

áèëìÿéÿúÿéèíè g¤ñòÿrèr. Îíñóç äà éöêñÿê äÿrÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø

áèr îrãàíèçìäÿ ìåéäàíà gÿëÿí òÿñàäöôè áèr hàë éà òÿñèrñèç îëàúàã,

éà äà çÿrÿrëè. Áèr ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà gÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê

îíó èíêèøàô åòäèrìÿéÿúÿêäèr. Á¤éöê åhòèìàëëà îíà çÿrÿr âårÿúÿê

âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèrñèç ãàëàúàã. Áèr çÿëçÿëÿ áèr øÿhÿrè

èíêèøàô åòäèrìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàr” (B. G. Ranganathan,

Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.).

Áó göíÿ ãÿäÿr hå÷ áèr ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá.

Áöòöí ìóòàñèéàëàrûí çÿrÿrëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè,

115

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè g¤ñòÿräèéè

ìóòàñèéàëàr hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàrà àíúàã çèéàí âårÿí, îíëàrû øèêÿñò

åäÿí áèr gåíåòèê hàäèñÿäèr. (Èíñàíëàräà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ

g¤röíÿí òÿñèrè õÿr÷ÿíg õÿñòÿëèéèäèr). ßëáÿòòÿ, çÿrÿrâårèúè áèr

ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ

Äàrâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “¤çáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”.

Áó hÿãèãÿò áèçëÿrÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèr “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí

îëìàäûüûíû g¤ñòÿrèr. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà g¤rÿ èñÿ

òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿrhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàräà êå÷èä ôîrìàëàrûíûíèçè éîõäór

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàrèíèí áàø

âårìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàrû,

òîrô ëàéëàrûäûr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ, áöòöí úàíëûëàr áèr-

áèrèíäÿí ò¤rÿìèøäèr. Èëê úàíëû í¤âö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîírà áàøãà

ôîrìàéà ÷åârèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿr áó øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr.

Íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿr áîéó ñörÿrÿê

ìÿrhÿëÿ-ìÿrhÿëÿ äàâàì åòìèøäèr.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè

áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àrà úèíñëÿr”èí ìåéäàíà gÿëäèéèíè âÿ

éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûr. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ ¤çöíäÿ

áàëûã õöñóñèééÿòëÿrèíèí îëìàñûíà áàõìàéàràã áèr éàíäàí äà áÿçè

ñöröíÿíëÿrèí õöñóñèééÿòëÿrèíè ãàçàíìûø éàrû áàëûã-éàrû ñöröíÿí

úàíëûëàr éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöröíÿíëÿrèí

õöñóñèééÿòëÿrèíÿ ìàëèê îëàrêÿí áèr éàíäàí äà áÿçè ãóø

õöñóñèééÿòëÿrè ãàçàíìûø ñöröíÿí-ãóøëàr îròàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã

îíëàr êå÷èä ìÿrhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàrû ö÷öí øèêÿñò, í¤ãñàíëû âÿ

ãöñórëó úàíëûëàr îëìàëû èäèëÿr. Òÿêàìöë÷öëÿr êå÷ìèøäÿ

éàøàäûãëàrûíà èíàíäûãëàrû áó íÿçÿrè ìÿõëóãëàrà “àrà êå÷èä

ôîrìàñû” àäûíû âårèrëÿr.

ßgÿr hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úör úàíëûëàr éàøàéûáñà, îíäà

îíëàrûí ñàéëàrû âÿ í¤âëÿrè ìèëéîíëàrëà, hÿòòà ìèëéàräëàrëà îëìàëû

èäè. Âÿ áó ãÿrèáÿ úàíëûëàrûí ãàëûãëàrûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø

ãàëûãëàräà, òîrô ëàéëàrûíäà ràñò gÿëèíìÿëè èäè. Äàrâèí “Úèíñëÿrèí

ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûr: “ßgÿr íÿçÿrèééÿ äöçäörñÿ,

úèíñëÿrè áèr-áèrèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àrà êå÷èä í¤âëÿrè ìöòëÿã

éàøàìàëûäûr... Áóíëàrûí éàøàìàñûíà äàèr ñöáóòëàr äà òÿêúÿ

äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrû ãàòëàrû àràñûíäà òàïûëà áèëÿr (Charles

Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition,

Harvard University Press, 1964, s. 179).

116

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Äàrâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿrè

Àíúàã XIX ÿñrèí îròàëàrûíäàí áó éàíà äöíéàíûí ä¤rä áèr

òÿrÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàr òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàräà áó

àrà êå÷èä ôîrìàëàrûíà hå÷ âàõò ràñò gÿëèíìÿéèá. Àïàrûëìûø ãàçûíòû

âÿ àràøäûrìàëàr çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàr òÿêàìöë-

÷öëÿrèí g¤çëÿäèêëÿrèíèí ÿêñèíÿ îëàràã g¤ñòÿräè êè, úàíëûëàr Éår

öçöíäÿ áèräÿí-áèrÿ, í¤ãñàíñûç âÿ ãöñórñóç áèr øÿêèëäÿ îròàéà

÷ûõûáëàr.

Òàíûíìûø èígèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåråê Ó.Ågår ¤çö òÿêàìöë÷ö

îëñà äà áó går÷ÿéè áåëÿ åòèràô åäèr:

“Ïrîáëåìèìèç áóäór êè, gåîëîæè ëàéëàrû, äàøëàøìûø ãàòëàrû

áöòöí òÿôÿrröàòû èëÿ àràøäûràíäà, èñòÿr úèíñëÿr, èñòÿrñÿ äÿ ñèíèôëÿr

ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàràã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ

ãàrøûëàøûrûã: ìÿrhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éår êörÿñèíäÿ

áèräÿí-áèrÿ ìåéäàíà gÿëÿí ãróïëàr g¤röröê (Derek A. Ager,

"The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British

Geological Association, c. 87, 1976, s. 133).

Éÿíè áöòöí úàíëû í¤âëÿrè äàøëàøìûø ëàéëàräà àràëàrûíäà hå÷

áèr êå÷èä ôîrìàñû îëìàäàí, í¤ãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàràã îròàéà

÷ûõûrëàr. Áó èñÿ Äàrâèíèí äöøöíúöëÿrèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû

í¤âëÿrèíèí éàràäûëäûüûíû g¤ñòÿrÿí ÷îõ göúëö äÿëèëäèr. xöíêè áèr

úàíëû í¤âöíöí ¤çö-¤çöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèr àòà îëìàäàí

áèr àíäà âÿ ãöñórñóç îëàràã îròàéà ÷ûõìàñûíûí éågàíÿ èçàhû î

úèíñèí éàràäûëìàñûäûr. Áó hÿãèãÿò ìÿøhór òÿêàìöë÷ö áèîëîã

Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿrÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèr:

“Éàràäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûräà éàøàéàí úàíëûëàrûí ìÿíøÿéè

hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàräûr. Úàíëûëàr äöíéà öçÿrèíäÿ éà

òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ í¤ãñàíñûç áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr,

éà äà áåëÿ îëìàìûøäûr. ßgÿr áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèr äÿéèøèêëèê

ìÿrhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ ¤çëÿrèíäÿí ÿââÿë ì¤âúóä îëàí áÿçè úàíëû

í¤âëÿrèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà gÿëìÿëèäèrëÿr. Àììà îíëàr

ÿgÿr ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõûáëàrñà, î

hàëäà ñîíñóç göú ñàhèáè áèr àüûë òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàëûäûrëàr

(Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New

York, 1983, s. 197).

Äàøëàøìûø ãàëûãëàr äà úàíëûëàrûí Éår öçöíäÿ ãöñórñóç âÿ

ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõäûüûíû g¤ñòÿrèr. Éÿíè úèíñëÿrèí

ìÿíøÿéè Äàrâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàràã òÿêàìöë äåéèë,

éàràäûëûøäûr.

117

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿrèí ÿí ÷îõ göíäÿìÿ

gÿòèräèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèr. Áó ìÿñÿëÿäÿêè

äàrâèíèñò èääèà áó göí éàøàéàí ìöàñèr èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿr

áÿçè ìÿõëóãëàräàí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè áèëäèrèr. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí

ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿrhÿëÿäÿ ìöàñèr èíñàíëà îíóí

ÿúäàäëàrû àràñûíäà áÿçè “àrà ôîrìà”ëàrûí éàøàäûüû èääèà îëóíór.

Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàrèäÿ ä¤rä ÿñàñ

“êàòåãîrèéà” ñàäàëàíûr:

1. Australorithecus

2. Ùîìî habilis

3. Ùîìî erectus

4. Ùîìî ñàïèåíñ.

Òÿêàìöë÷öëÿr èíñàíëàrûí góéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿr

ÿúäàäëàrûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà gÿëÿí “australorithecus”

àäûíû âårèrëÿr. Áó úàíëûëàr hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèr ìåéìóí

úèíñèíäÿí áàøãà áèr øåé äåéèë. Èígèëòÿrÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîrä Ñîëè

Çàêårìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïrîô. xàrëç Îêñíårä

(Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhór àíàòîìèñòèíèí

australorithecus íöìóíÿëÿrè öçÿrèíäÿ àïàräûãëàrû ÷îõ ÿhàòÿëè

÷àëûøìàëàr áó úàíëûëàrûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèr ìåéìóí úèíñèíÿ

àèä îëìàñûíû âÿ îíëàrûí èíñàíëàrëà hå÷ áèr îõøàrëûüà ìàëèê

îëìàäûüûíû g¤ñòÿrìèøäèr (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory

Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, ss. 75-94;

Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human

Evolution: Grounds for Doubt", Nature, c. 258, s. 389).

Òÿêàìöë÷öëÿr èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíràêû ìÿrhÿëÿñèíè äÿ

“hîìî”, éÿíè èíñàí îëàràã òÿñíèô åäèrëÿr. Èääèàëàrà g¤rÿ, hîìî

ñûràñûíäàêû úàíëûëàr australorithecus-ëàräàí äàhà ÷îõ èíêèøàô

åòìèøäèëÿr. Òÿêàìöë÷öëÿr áó ôÿrãëè úàíëûëàrà àèä ôÿñèëëÿrè àrä-

àräà äöçÿrÿê õÿéàëè áèr òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèräè. Áó úÿäâÿë

õÿéàëèäèr, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿr àràñûíäà òÿêàìöë

ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèr. Òÿêàìöë

íÿçÿrèééÿñèíèí XX ÿñräÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿrèíäÿí áèrè

îëàí Åríñò Ìåér (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèr

hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèr” äåéÿrÿê áóíó ãÿáóë åäèr (J. Rennie, "Darwin's

Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralyk 1992).

Òÿêàìöë÷öëÿr australorithecus-homo habilis-homo erectus-

homo ñàïèåíñ ñûràëàìàñûíû òÿròèáëÿéÿrêÿí áóíëàrûí hÿr áèrèíèí

îíäàí ñîírà gÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèrèíè éàràòìàüà ÷àëûøûrëàr.

118

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Ùàëáóêè ïàëåîàíòrîïîëîãëàrûí ñîí òàïûíòûëàrû australorithecus,

homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô á¤ëgÿëÿrèíäÿ

åéíè ä¤ârëÿräÿ éàøàäûãëàrûíû ñöáóò åòìèøäèr (Alan Walker,

Science, c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical

Antropology, 1. basky, J. B. Lipincott Co., New York, 1970, s.

221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University

Press, Cambridge, 1971, s. 272).

Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàrûí áèr hèññÿñè

ìöàñèr ä¤ârëÿrÿ ãÿäÿr, homo ñàïèåíñ íåàíäåròàë âÿ homo ñàïèåíñ

èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèr) èíñàíëà åéíè øÿràèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàr

(Time, äåêàár 1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿrèí áèr-áèrèíèí ÿúäàäû îëìàñû

èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îròàéà ãîéór.

Ùàrâàrä Óíèâårñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàrûíäàí Ñòåôàí Úåé

Ãóëä (Sterhen Éay Gould) ¤çö áèr òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàrâèíèçì

íÿçÿrèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèr:

ßgÿr áèr-áèrè èëÿ ïàràëåë îëàràã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä

(èíñàíàáÿíçÿr) úèçgèñè âàrñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ

îëäó? Àéäûíäûr êè, áóíëàrûí áèrè äègÿrèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà

áèëìÿç. Áóíëàrûí áèrè äègÿrè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë

íÿòèúÿñèíäÿ áèr èíêèøàô àräûúûëëûüû g¤ñòÿrÿ áèëìèrëÿr (S. J. Gould,

Natural History, c. 85, 1976, s. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿrñ êèòàáëàrûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ

õÿéàëëàrûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàrûìåéìóí, éàrûèíñàí” úàíëûëàrûí

øÿêèëëÿrè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ göúëÿ ñàõëàíìàüà

÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàrèñè hå÷ áèr åëìè ÿñàñû îëìàéàí

íàüûëäàí èáàrÿòäèr.

Áó ì¤âçóíó óçóí èëëÿr àràøäûràí, õöñóñèëÿ australorithecus

ôÿñèëëÿrè öçÿrèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàràí Èígèëòÿrÿíèí ÿí ìÿøhór

âÿ ì¤òÿáÿr àëèìëÿrèíäÿí áèrè ëîrä Ñîëè Çàêårìàí ¤çö áèr

òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îròàäà ìåéìóíàáÿíçÿr úàíëûëàräàí

èíñàíà gÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèr íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ

gÿëìèøäèr.

Ëîrä Ñ.Çàêårìàí áèr äÿ ìàràãëû áèr “åëì øêàëàñû”

hàçûrëàìûøäû. Î, åëìè îëàràã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿrèíäÿí

åëìäÿí óçàã îëàràã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿrèíÿ ãÿäÿr áèr úÿäâÿë

òÿøêèë åòìèøäè. Ëîrä Ñ.Çàêårìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ g¤rÿ, åëìè, éÿíè

êîíêråò ôàêòëàrà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿrè êèìéà âÿ ôèçèêàäûr.

Úÿäâÿëäÿ áóíëàräàí ñîírà áèîëîgèéà åëìëÿrè, ñîírà äà ñîñèàë

åëìëÿr éårëÿøèr. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàr håñàá

åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàr

119

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

äÿrê åòìÿê” àíëàéûøû, áèr äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàräûr! Ëîrä

Çàêårìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèr:

Îáéåêòèâ går÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàràã

ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿrÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàr èäràêà âÿ èíñàíûí

äàøëàøìûø òàrèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿ-

rèééÿñèíÿ èíàíàí áèr àäàì ö÷öí hÿr øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó

g¤röröê. Áåëÿ êè, ¤ç íÿçÿrèééÿëÿrèíÿ ãÿòè îëàràã èíàíàí áó

àäàìëàrûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿràrëàrû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè

äÿ ìöìêöíäör (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower,

Toplinger Publications, New York, 1970, s. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà ¤ç íÿçÿrèééÿëÿrèíÿ êîr-êîràíÿ

èíàíàí áÿçè èíñàíëàrûí òàïäûãëàrû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàrû

ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿrè ôèêèrëÿrèíÿ óéüóí îëàràã èçàh

åòìÿêäÿí èáàrÿòäèr.

Äàrâèí äöñòóró!

Áórà ãÿäÿr ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàrëà éàíàøû

òÿêàìöë÷öëÿrèí íåúÿ úÿôÿíg áèr èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèr äÿ

óøàãëàrûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿr àéäûí áèr ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà

gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà g¤rÿ, úàíñûç âÿ

øöórñóç àòîìëàr áèr éårÿ éûüûëàràã ÿââÿëúÿ höúåérÿíè, ñîírà äà

åéíè àòîìëàr hÿr hàíñûñà áèr øÿêèëäÿ äègÿr úàíëûëàrû âÿ èíñàíû

ìåéäàíà gÿòèrìèøäèr. Èíäè ôèêèrëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàrû îëàí

êàráîí, ôîñôîr, àçîò, ïîòàñèóì áèrúÿ úàíëû äà ìåéäàíà gÿòèrÿ

áèëìÿçëÿr. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèr “òÿúröáÿ” àïàràã âÿ

òÿêàìöë÷öëÿrèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿrè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ

áèëìÿäèêëÿrè èääèàíû îíëàrûí àäûíäàí “Äàrâèí äöñòóró” èëÿ

èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿr úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîr, àçîò,

êàráîí, îêñègåí, äÿìèr, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿräÿí ÷îõëó

ñàéäà á¤éöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàräà ãîéñóíëàr. Ùÿòòà àäè

hàëëàräà îëìàéàí, àíúàã áó ãàrûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûr äåäèêëÿrè

áÿçè ëÿâàçèìàòëàrû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿr. Ãàrûøûãëàrûí è÷èíÿ

èñòÿäèêëÿrè ãÿäÿr (òÿáèè øÿràèòäÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñè ìöìêöí

îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿrè ìèãäàräà äà (áèrèíèí äÿ òÿñàäöôÿí

ìåéäàíà gÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïrîòåèí äîëäórñóíëàr. Áó

ãàrûøûüà èñòÿäèêëÿrè êèìè èñòèëèê âÿ röòóáÿò âårñèíëÿr. Áóíëàrû

èñòÿäèêëÿrè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàrëà ãàrûøäûrñûíëàr. xÿíëÿrèí éàíûíà

äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhór àëèìëÿrèíè äÿâÿò åòñèíëÿr. Áó

120

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ìöòÿõÿññèñëÿr àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ¤òöröëÿrÿê í¤âáÿ èëÿ

ìèëéàräëàrëà, hÿòòà òrèëéîíëàrëà èë äàâàìëû îëàràã ÷ÿíëÿrèí éàíûíäà

g¤çëÿñèíëÿr. Áèr úàíëûíûí ìåéäàíà gÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿròëÿrè

ì¤âúóä îëìàñûíà èíàíûrëàrñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿráÿñò

îëñóí. Àíúàã íÿ åäèrëÿrñÿ-åòñèíëÿr, î ÷ÿíëÿräÿí ãÿòèééÿí áèr úàíëû

÷ûõàrà áèëìÿéÿúÿêëÿr. Çöràôÿëÿrè, øèrëÿrè, àrûëàrû, áöëáöëëÿrè,

òóòóãóøóëàrû, àòëàrû, äåëôèíëÿrè, göëëÿrè, çàíáàãëàrû, ãÿrÿíôèëëÿrè,

áàíàíëàrû, ïîròàüàëëàrû, àëìàëàrû, õórìàëàrû, ïîìèäîrëàrû, éåìèøëÿrè,

ãàrïûçëàrû, ÿíúèrëÿrè, çåéòóíëàrû, öçöìëÿrè, øàôòàëûëàrû,

òîâóçãóøóëàrûíû, ãûrãîâóëëàrû, ìöõòÿëèô rÿígëè êÿïÿíÿêëÿrè âÿ

áóíëàr êèìè ìèëéîíëàrëà úàíëû í¤âöíäÿí hå÷ áèrèíè ÿìÿëÿ gÿòèrÿ

áèëìÿçëÿr. Áóràäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàrëûãëàrûí òÿê

áèr höúåérÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿr.

Ãûñàñû, øöórñóç àòîìëàr áèr éårÿ éûüûëàràã höúåérÿíè

ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Ñîírà éåíè áèr ãÿràr âårÿrÿê áèr

höúåérÿíè èêè éårÿ àéûràí, äàhà ñîírà áèr-áèrèíèí àräûíúà ôÿrãëè

ãÿràrëàr âårÿí, åëåêòrîí ìèêrîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîírà ¤ç

höúåérÿ ãóróëóøóíó áó ìèêrîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí

ïrîôåññîrëàrû äà ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr.

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàràòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò

òàïà áèëÿr. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè èñÿ

òÿôÿêêör âÿ èäràêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèr úÿôÿígèééàòäûr.

Òÿêàìöë÷öëÿrèí îròàéà àòäûüû èääèàëàr ÿòràôûíäà áèr àç äöøöíìÿê

hàããûíäà éóõàrûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè

äÿ àéäûí øÿêèëäÿ g¤ñòÿrèr.

G¤çäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîgèéà

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè

áàøãà áèr ìÿñÿëÿ èñÿ g¤çäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ

(ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèr.

G¤çëÿ áàüëû ì¤âçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ g¤röröê?”

ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âårÿê. Áèr úèñèìäÿí gÿëÿí øöàëàr g¤çÿ

òÿrñ îëàràã äöøörëÿr. Áó øöàëàr áóràäàêû höúåérÿëÿr òÿrÿôèíäÿí

åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíà ÷åârèëèr âÿ áåéèíèí àrõà òÿrÿôèíäÿêè g¤rìÿ

ìÿrêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèr í¤ãòÿéÿ ¤òöröëör. Áó åëåêòrèê ñèãíàëëàrû

ñûrà èëÿ äàâàì åäÿí èúrààòëàräàí ñîírà áåéèíäÿêè áó ìÿrêÿçäÿ

g¤röíòö îëàràã hèññ åäèëèr âÿ g¤röëör.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîírà èíäè áèr àç ôèêèrëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí

ãàïàëûäûr. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàràíëûãäûr, èøûã áåéíèí îëäóüó

éårÿ ãÿäÿr gåäèá ÷ûõà áèëìÿç. G¤röíòö ìÿrêÿçè äåéèëÿí éår

121

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

çöëìÿò ãàràíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò

ràñò gÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿr ãàràíëûã áèr éåräèr. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò

ãàràíëûüûíäà èøûãëû, ïàrëàã áèr äöíéàíû ñåér åäèrñèíèç. Ùÿì äÿ áó

î ãÿäÿr àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèr g¤röíòöäör êè, XXI ÿñrèí

òåõíîëîgèéàñû äà hÿr úör èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàràã áó

g¤röíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèr. Ìÿñÿëÿí, hàçûräà îõóäóüóíóç

êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿrèíèçÿ áàõûí. Ñîírà áàøûíûçû ãàëäûrûí âÿ

ÿòràôûíûçà íÿçÿr ñàëûí. Èíäè g¤räöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè

áó g¤röíòöíö áàøãà áèr éåräÿ g¤rìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿr àéäûí

áèr g¤röíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèr í¤ìrÿëè òåëåâèçîr øèrêÿòèíèí

èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîr åêràíû äà âårÿ áèëìÿç.

100 èëäèr ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûr.

Áóíóí ö÷öí ôàárèêëÿr, íÿhÿíg òÿñèñàòëàr ãóróëór, òÿäãèãàòëàr

àïàrûëûr, ïëàíëàr âÿ ëàéèhÿëÿr hàçûrëàíûr. Éåíÿ äÿ áèr òåëåâèçèéà

åêràíûíà áàõûí, áèr äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àràäà

á¤éöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿrãè îëäóüóíó g¤rÿúÿêñèíèç. Ùÿì

äÿ òåëåâèçîr åêràíû ñèçÿ èêè¤ë÷öëö áèr g¤röíòö g¤ñòÿrèr, hàëáóêè

ñèç ö÷¤ë÷öëö, äÿrèí áèr ïårñïåêòèâè g¤rörñöíöç.

Óçóí èëëÿräèr îí ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñ ö÷¤ë÷öëö òåëåâèçîr

hàçûrëàìàüà, g¤çöí g¤rìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé

g¤ñòÿrèr. Áÿëè, ö÷¤ë÷öëö òåëåâèçîr ñèñòåìèíè hàçûrëàéà áèëäèëÿr,

àíúàã îíó äà åéíÿêñèç g¤rìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà

ñöíè áèr ö÷¤ë÷öëö ñèñòåìäèr. Àrõà òÿrÿô äàhà áóëàíûã, ãàrøû òÿrÿô

èñÿ êàüûçäàí hàçûrëàíìûø äåêîràñèéà êèìè g¤röíör. Ùå÷ âàõò

g¤çöí g¤räöéö ãÿäÿr äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèr g¤röíòö îëà

áèëìÿç. Êàìåràäà äà, òåëåâèçîräà äà ìöòëÿã g¤röíòö èòêèñè áàø

âårèr.

Òÿêàìöë÷öëÿr áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã g¤röíòöíö òÿøêèë

åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèrëÿr.

Èíäè áèr àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèr êöíúöíäÿêè òåëåâèçîróí

òÿñàäöôëÿr íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà gÿëäèéèíè, “àòîìëàr áèr éårÿ

òîïëàíäû âÿ áó g¤ñòÿrÿí úèhàçû ìåéäàíà gÿòèräè” äåñÿ, íÿ

ôèêèrëÿøÿrñèíèç? Ìèíëÿrëÿ àäàìûí áèr éårÿ éûüûøàràã äöçÿëäÿ

áèëìÿäèéèíè øöórñóç àòîìëàr íåúÿ åäÿ áèëÿr?

G¤çöí g¤räöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó g¤röíòöíö

ìåéäàíà gÿòèrÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìèrñÿ, g¤çöí âÿ

g¤çöí g¤räöéö g¤röíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìÿéÿúÿéè

àéäûí ìÿñÿëÿäèr.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèr. Õàrèúè ãóëàã ÿòràôäàêû

ñÿñëÿrè ãóëàã ÷¤ì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îròà ãóëàüà ¤òörör. Îròà

ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèròÿéèøëÿrèíè göúëÿíäèrÿrÿê äàõèëè ãóëàüà ¤òörör.

122

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòrÿéèøëÿrè åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíà ä¤íäÿrÿrÿê

áåéèíÿ g¤íäÿrèr. Åéíèëÿ g¤rìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê

èúrààòëàrû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿrêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èr.

G¤çäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûr, éÿíè áåéèí

èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûr, ñÿñè êå÷èrìèr. Äîëàéûñû èëÿ

ÿòràô íÿ ãÿäÿr góróëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèr.

Áóíà áàõìàéàràã ÿí äÿãèã ñÿñëÿr áåéèíäÿ hèññ åäèëèr. Ñÿñ

êå÷èrìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèr îrêåñòrèí ñèìôîíèéàëàrûíû åøèäÿrñèíèç,

èçäèhàìëû áèr ìÿêàíûí áöòöí góróëòóñóíó åøèäÿrñèíèç. Àíúàã

hÿìèí àíäà hÿññàñ áèr úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè

¤ë÷öëñÿ, áóràäà ìöòëÿã áèr ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó g¤röíÿúÿê.

Äÿãèã áèr g¤röíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿr

òåõíîëîgèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèrñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿr

îíëàrëà èëäèr êè, äàâàì åäèr. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàrû, ÷îõëó

åëåêòrèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿrè áó ñÿéëÿrèí

áÿçèëÿrèíèí íÿòèúÿëÿrèäèr. Àíúàã áöòöí òåõíîëîgèéàéà, áó

òåõíîëîgèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ

áàõìàéàràã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèr ñÿñ ÿëäÿ

åäèëìÿìèøäèr. ßí á¤éöê ìóñèãè ñèñòåìè øèrêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè

ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèrëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã

ñÿñèí áèr hèññÿñè èòèr âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ gÿëèr.

Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèr õûrûëòûëû

ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíî-

ëîgèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿr ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñórñóçäór. Áèr

èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿrêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûrûëòûëû

âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèrñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã

îëàràã åøèäèr. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàràäûëäûüû göíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿr

áó úöräör.

Áó göíÿ ãÿäÿr èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûrëàäûüû hå÷

áèr g¤röíòö âÿ ñÿñ úèhàçû g¤ç âÿ ãóëàã ãÿäÿr hÿññàñ âÿ óüórëó

áèr ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèr.

Àíúàã g¤rìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàräàí áàøãà

÷îõ á¤éöê hÿãèãÿò âàr.

Áåéíèí è÷èíäÿêè g¤rÿí âÿ åøèäÿí øöór êèìÿ àèääèr?

Áåéíèí è÷èíäÿ úöráÿúör rÿígëè áèr äöíéàíû ñåér åäÿí,

ñèìôîíèéàëàrû, ãóøëàrûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿrè èéëÿéÿí êèìäèr?

Èíñàíûí g¤çëÿrèíäÿí, ãóëàãëàrûíäàí, áóríóíäàí gÿëÿí

õÿáÿräàrëûãëàr åëåêòrèê ñèãíàëû îëàràã áåéèíÿ ¤òöröëör. Áèîëîgèéà,

123

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ôèçèîëîgèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàrûíäà áó g¤röíòöíöí áåéèíäÿ

íåúÿ ìåéäàíà gÿëìÿñèíÿ äàèr ÷îõëó òÿôÿrröàòëàr îõóéà áèëÿrñèíèç.

Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèr éåräÿ ràñò gÿëÿ

áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíû g¤röíòö, ñÿñ, èé

âÿ hèññ îëàràã ãàâràéàí êèìäèr? Áåéèíèí è÷èíäÿ g¤çÿ, ãóëàüà,

áóróíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàrû ãàâràéàí áèr øöór

âàr. Áó øöór êèìÿ àèääèr?

ßëáÿòòÿ, áó øöór áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèrëÿrÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ

âÿ ñèíèr höúåérÿëÿrèíÿ àèä äåéèë. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr øåéèí

ìàääÿäÿí èáàrÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàrâèíèñò ìàòårèàëèñòëÿr

áó ñóàëëàrà hå÷ âàõò úàâàá âårÿ áèëìèr. xöíêè áó øöór Àëëàhûí

éàràòäûüû róhäór. Róh g¤röíòöíö ñåér åòìÿê ö÷öí g¤çÿ, ñÿñè

åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàräàí äà áàøãà

ôèêèrëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç.

Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿrè îõóéàí hÿr áèr èíñàíûí áåéíèí

äàõèëèíäÿêè áèr íå÷ÿ ñàíòèìåòrëèê, ãàïãàràíëûã ìÿêàíà áöòöí

êàèíàòû ö÷¤ë÷öëö, rÿígëè, ê¤ëgÿëè âÿ èøûãëû îëàràã ñûüûøäûràí Àëëàhû

ôèêèrëÿøèá, Îíäàí ãîrõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûr.

Ìàòårèàëèñò èíàíú

Áórà ãÿäÿr àràøäûräûãëàrûìûç òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí åëìè

êÿøôëÿrëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèr èääèà îëäóüóíó

g¤ñòÿrèr. Íÿçÿrèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ

çèääèr, îròàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrèíèí hå÷ áèr

òÿêìèëëÿøäèrèúè òÿñèrè éîõäór âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàrû

äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîrìàëàrûíûí

éàøàìàäûãëàrûíû g¤ñòÿrèr. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ

êè, åëìÿ çèää áèr ôèêèr êèìè êÿíàrà àòûëìàñû ëàçûìäûr.

Òàrèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèr ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè

åëìèí göíäÿìèíäÿí ÷ûõàrûëìûøäûr. Àììà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè

òÿêèäëÿ åëìè göíäÿìÿ gÿòèrìÿê èñòÿéèrëÿr. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàr

áó íÿçÿrèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âårìÿéÿ

÷àëûøûr. G¤rÿñÿí íÿéÿ g¤rÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿr ö÷öí

hå÷ úör ÿëäÿí áóràõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèr èíàíú îëìàñûäûr. Áó

àäàìëàr ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîr-êîràíÿ áàüëûäûrëàr âÿ

äàrâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âårèëÿ áèëÿúÿê éågàíÿ ìàòårèàëèñò èçàh

îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèrëÿr.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèràô äà åäèrëÿr. Ùàrâàrä

Óíèâårñèòåòèíäÿí ìÿøhór gåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí

124

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Rè÷àrä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòårèàëèñò, ñîírà àëèì” îëäóüóíó

áåëÿ åòèràô åäèr:

Áèçèì ìàòårèàëèçìÿ áèr åòèãàäûìûç âàr, àïrèîr (ÿââÿëúÿäÿí

ãÿáóë åäèëìèø, äîüró ñàéûëàí, òÿúröáÿäÿí àñûëû îëìàéàí,

òÿúröáÿäÿí ãàáàã ì¤âúóä îëàí) áèr èíàíúäûr áó. Áèçè äöíéàéà

ìàòårèàëèñò áèr à÷ûãëàìà gÿòèrìÿéÿ ìÿúáór åäÿí øåé åëìèí

èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàrû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòårèàëèçìÿ îëàí àïrèîr

áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòårèàëèñò à÷ûãëàìà gÿòèrÿí

àràøäûrìà öñóëëàrûíû âÿ ãàâràìëàrû òÿãäèr åäèrèê. Ìàòårèàëèçì

ìöòëÿã äîüró îëäóüóíà g¤rÿ äÿ èëàhè áèr à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ

äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âårÿ áèëìÿrèê (Richard Lewontin, "The

Demon-Haunted World", The New York Review of Books, 9

éàíâàr 1997, s. 28).

Áó ñ¤çëÿr äàrâèíèçìèí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã

óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèr åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèr. Áó

åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèr âàrëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèr.

Áóíà g¤rÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàràòäûüûíà

èíàíûr. Ìèëéîíëàrëà ìöõòÿëèô úàíëû í¤âöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàrûí,

áàëûãëàrûí, çöràôÿëÿrèí, ãàïëàíëàrûí, á¤úÿêëÿrèí, àüàúëàrûí,

÷è÷ÿêëÿrèí, áàëèíàëàrûí âÿ èíñàíëàrûí úàíñûç ìàääÿíèí ¤ç è÷èíäÿêè

äÿéèøèêëèêëÿrÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí

ìåéäàíà gÿëäèéèíè ãÿáóë åäèr. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì

äÿ åëìè går÷ÿêëèêëÿrÿ çèää ãÿíàÿòäèr. Àììà äàrâèíèñòëÿr “èëàhè

áèr à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ gèrìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ

åòìÿêäÿ äàâàì åäèrëÿr.

Úàíëûëàrûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòårèàëèñò

äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿr êÿñ èñÿ áó à÷ûã går÷ÿéè g¤rÿúÿêäèr:

“Áöòöí úàíëûëàr öñòöí áèr göúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèr

Éàràäàíûí ÿñÿrëÿrèäèr. Î Éàràäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàr åäÿí,

úàíëûëàrû äà éàràäûá øÿêèëëÿíäèrÿí Àëëàhäûr”.

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áÿøÿr òàrèõèíèí ÿí òÿñèrëè ñåhrèäèr

Áóràäà áóíó äà áèëäèrìÿê ëàçûìäûr êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë

åäèëìèø ìÿíôè ôèêèrëÿrè îëìàéàí, hå÷ áèr èäåîëîgèéàíûí òÿñèrè

àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿr áèr

èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿrèí

õóràôàòëàrûíû ÿêñ åòäèrÿí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èíàíûëìàñû

ìöìêöí îëìàéàí áèr èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèr.

125

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Éóõàrûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ

èíàíàíëàr á¤éöê áèr ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç

ìàääÿíè äîëäóràí âÿ áóíëàrûí ãàrûøìàñûíäàí âàõò ÿrçèíäÿ

ôèêèrëÿøÿí, äÿrê åäÿí, êÿøôëÿr åäÿí ïrîôåññîrëàrûí, òÿëÿáÿëÿrèí,

Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàrûíûí, Ôråíê Ñèíàòrà, xàrëòîí

Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿrèí, áóíóíëà éàíàøû úåéràíëàrûí, ëèìîí

àüàúëàrûíûí, ãÿrÿíôèëëÿrèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûrëàr. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíg

èääèàéà èíàíàíëàr åëì àäàìëàrû, ïrîôåññîrëàr, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè

èíñàíëàräûr. Áóíà g¤rÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè ö÷öí “äöíéà

òàrèõèíèí ÿí á¤éöê âÿ ÿí òÿñèrëè ñåhrè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà

ìöíàñèá îëàúàã. xöíêè áÿøÿr òàrèõèíäÿ èíñàíëàrûí àüëûíû áàøûíäàí

áó äÿrÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèrëÿøìÿñèíÿ èìêàí

âårìÿéÿí, g¤çëÿrèíèí ãàrøûñûíà ñàíêè áèr ïÿräÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã

îëàí hÿãèãÿòëÿrè g¤rìÿëÿrèíÿ ìàíå îëàí áèr áàøãà èíàíú âÿ éà

èääèà äà éîõäór. Áó, ãÿäèì ìèñèrëèëÿrèí göíÿø òàírûñû Ràéà, áÿçè

àôrèêàëû ãÿáèëÿëÿrèí òîòåìëÿrÿ, Ñÿáà õàëãûíûí göíÿøÿ ñèòàéèø

åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáràhèìèí òàéôàñûíûí ¤ç ÿëëÿrè èëÿ äöçÿëòäèéè

áöòëÿrÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø

åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèr êîrëóãäór.

Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãór’àíäà èøàrÿ åòäèéè áèr

àüûëñûçëûãäûr. Àëëàh áÿçè èíñàíëàrûí èäràê ãàáèëèééÿòèíèí

ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿrè g¤rìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ

äöøÿúÿéèíè ÿêñÿr àéÿëÿrèíäÿ áèëäèrèr. Áó àéÿëÿräÿí áÿçèëÿrè

áóíëàräûr:

“Ùÿãèãÿòÿí, èíêàr åäÿíëÿrè ÿçàáëà ãîrõóòñàí äà,

ãîrõóòìàñàí äà îíëàr ö÷öí áèräèr, èìàí gÿòèrìÿçëÿr.

Àëëàh îíëàrûí örÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ì¤hör âórìóøäór.

G¤çëÿrèíäÿ äÿ ïÿräÿ âàräûr. Îíëàrû á¤éöê áèr ÿçàá

g¤çëÿéèr!” (“Áÿãÿrÿ”, 2/6-7).

“...Îíëàrûí ãÿëáëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàr.

Îíëàrûí g¤çëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿr. Îíëàr

håéâàí êèìèäèrëÿr, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèrëÿr.

Ãàôèë îëàíëàr äà ìÿhç îíëàräûr!” (“ß’ràô”, 7/179).

Àëëàh áàøãà àéÿëÿräÿ èñÿ áó èíñàíëàrûí 줒úöçÿëÿr g¤rñÿëÿr

äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿr ñåhrëÿíäèêëÿrèíè áåëÿ áèëäèrèr:

“ßgÿr îíëàrà g¤éäÿí áèr ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà

äórìàäàí éóõàrû äûrìàøñàëàr, éåíÿ äÿ “G¤çöìöç áàü-

ëàíìûø, áèç ñåhrëÿíìèøèê” äåéÿrëÿr” (“Ùèúr”, 15/14-15).

Áó ãÿäÿr gåíèø áèr êöòëÿíèí öçÿrèíäÿ áó ñåhrèí òÿñèrëè

îëìàñû, èíñàíëàrûí hÿãèãÿòëÿräÿí áó ãÿäÿr óçàã ñàõëàíìàñû âÿ

150 èëäèr áó ñåhrèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñ¤çëÿrëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê

126

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

ãÿäÿr håérÿòàìèç áèr âÿçèééÿòäèr. xöíêè áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ

èíñàíûí èìêàí õàrèúèíäÿ îëàí ññåíàrèëÿrÿ, úÿôÿígèééàò âÿ

ìÿíòèãñèçëèêëÿrëÿ äîëó èääèàëàrà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèr. Àíúàã

äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿêè èíñàíëàrûí øöórñóç âÿ úàíñûç

àòîìëàrûí àíè áèr ãÿràrëà áèr éårÿ éûüûëûá, ô¤âãÿëàäÿ áèr

òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöór g¤ñòÿrèá ãöñórñóç áèr

ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿr úör

õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éår ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ

òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàrû ìåéäàíà gÿòèräèéèíÿ èíàí-ìàñûíûí

ñåhräÿí áàøãà áèr èçàhû âÿ àäû éîõäór.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãór’àíäà èíêàr÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿrÿôäàrû îëàí

áÿçè àäàìëàrûí åòäèéè ñåhrëÿrëÿ èíñàíëàrû òÿñèr àëòûíà àëäûãëàrûíû

Ùç.Ìóñà âÿ Ôèr’îí àràñûíäà áàø âårÿí áèr hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèrèr.

Ùç.Ìóñà Ôèr’îíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà Ôèr’îí Ùç.Ìóñàéà ¤ç

“åëìëè ñåhráàçëàrû” èëÿ èíñàíëàrûí éûüûøäûãëàrû áèr éåräÿ

ãàrøûëàøìàëàrûíû èñòÿéèr. Ùç.Ìóñà ñåhráàçëàrëà ãàrøûëàøàíäà

ÿââÿëúÿ ñåhráàçëàrà îíëàrûí ìÿrèôÿòëÿrèíè g¤ñòÿrìÿñèíè ÿìr åäèr:

“(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàr (ÿëëÿrèíäÿêèíè éårÿ)

àòäûãäà àäàìëàrûí g¤çëÿrèíè áàüëàéûá îíëàrû ãîrõóòäóëàr

âÿ á¤éöê áèr ñåhr g¤ñòÿräèëÿr” (“ß’ràô”, 7/116).

G¤röíäöéö êèìè, Ôèr’îíóí ñåhráàçëàrû g¤çáàüëàìàëàrëà -

Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàr èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàrûí hàìûñûíû

ñåhrëÿéÿ áèëìèøäèëÿr. Àíúàã îíëàrûí àòäûãëàrûíûí ÿâÿçèíäÿ

Ùç.Ìóñàíûí g¤ñòÿräèéè äÿëèë îíëàrûí áó ñåhrèíè, àéÿëÿrèí èôàäÿñè

èëÿ äåñÿê, “óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè áöòöí øåéëÿrè óäìóø”, éÿíè

òÿñèrñèç hàëà gÿòèrìèøäèr:

“Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèr äÿ

áàõûá g¤räöëÿr êè, ÿñà îíëàrûí óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè

áöòöí øåéëÿrè óäór. Àròûã hàãã çàhèr, îíëàrûí óéäóróá

äöçÿëòäèêëÿrè éàëàíëàr èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhráàçëàr îràäà

ìÿüëóá åäèëäèëÿr âÿ õàr îëàràã gårè ä¤íäöëÿr” (“ß’ràô”,

7/117-119).

Àéÿäÿ äÿ áèëäèrèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàrû ñåhrëÿéÿrÿê ¤ç

òÿñèrè àëòûíà áó àäàìëàrûí åòäèêëÿrèíèí áèr ñàõòàêàrëûã îëìàñûíûí

öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîírà ãåéä åäèëÿí àäàìëàr ïèñ

âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿr. Göíöìöçäÿ äÿ áèr ñåhrèí òÿñèrè èëÿ åëì

ïÿräÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíg èääèàëàrà èíàíàíëàr âÿ áóíëàrû ìö-

äàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàrûíû hÿñr åäÿíëÿr ÿgÿr áó èääèàëàräàí ÿë

÷ÿêìÿñÿëÿr, hÿãèãÿòëÿr òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhr

ïîçóëàíäà” îíëàr äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿr.

Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèr ôèëîñîô

îëàí Ìàëêîëì Ìàããrèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèr

127

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

âÿçèééÿòäÿí ãîrõäóüóíó áåëÿ åòèràô åäèr:

Ìÿí ¤çöì òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã

åäèëäèéè ñàhÿëÿrèí gÿëÿúÿéèí òàrèõ êèòàáëàrûíäàêû ÿí á¤éöê

göëöíú âÿçèééÿòëÿräÿí áèrè îëàúàüûíà èíàíäûì. Gÿëÿúÿê

íÿñèëëÿr áó ãÿäÿr ÷öröê âÿ ãåérè-ìöÿééÿí îëàí áèr hèïîòåçèí

èíàíûëìàç áèr ñàäÿë¤âhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håérÿò è÷èíäÿ

ãàrøûëàéàúàãëàr (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom,

Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43).

Áó gÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèr gÿëÿúÿêäÿ

èíñàíëàr “òÿñàäöôëÿr”èí òàírû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿr

âÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áÿøÿr òàrèõèíèí ÿí á¤éöê éàëàíû âÿ ÿí

øèääÿòëè ñåhrè îëàràã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhr á¤éöê ñör’ÿòëÿ

äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ ¤çöíöí èíñàíëàr öçÿrèíäÿêè òÿñèrèíè

àçàëòìàüà áàøëàìûøäûr. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèrrèíè ¤érÿíÿí ÿêñÿr

èíñàíëàr áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàrûíû håérÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ

g¤òör-ãîé åäèrëÿr.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ

¤érÿòäèêëÿrèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèr øåé

áèëìèrèê. Ùÿr øåéè áèëÿí, h¤êì âÿ hèêìÿò

ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿrÿ”, 2/32).

128

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ