1

2

Qophii: Sammubani.com (Jibril Abdalla)

3

Qabiyyee Boqonnaa 1 ...................................................................................................................... 4

Amaloota Gabroota Ar-Rahmaan ............................................................................... 4

1-Dachii irra haala salphaa fi madaallamaan deemu, wallaaltonni dubbii badaan

yommuu isaan dubbisan dubbii nagahaa itti deebisuu .................................................. 4

2-Gooftaa isaanitiif halkan sujuudaa fi dhaabbataa buluu ..................................... 11

Bu’aa Salaanni Halkanii qabu ................................................................................. 13

3-Adabbii Jahannam akka isaan irraa deebisuu Rabbii isaanii kadhachuu ................. 20

4-Yommuu Baasii baasan madaallamaa ta’uu ............................................................ 25

Boqonnaa 2 .................................................................................................................... 33

Amaloota babbadoo Gabroonni Ar-Rahmaan irraa fagaatan.................................. 33

1-Rabbiin waliin waan biraa hin kadhatan ykn hin gabbaran ............................... 33

2-Seeran ala Lubbuu nagahaa ajjeesu irraa ni fagaatu ................................................ 42

3-Zinaa (Sagaaagalummaa) irraa fagaachu ................................................................. 47

4-Az-Zuur irraa fagaachuu fi Al-Laghw biraan kabajaan darbuu ............................... 54

Boqonnaa 3-Amaloota gaggaarii dabalataa ................................................................ 61

1-Yommuu Aayaanni Gooftaa isaanii isaaniif dubbifaman, itti xinxalluun barnoota

irraa fudhatanii itti bulu ............................................................................................... 61

Yommuu Aayata Rabbiitiin gorfaman (yaadachiifaman) Ramaddii Namootaa ...... 62

2-Niitiwwani fi sanyii gaarii argachuuf kan dharra’anii fi sadarka ol’aanaa irra

gahuuf kanneen hawwaniidha ................................................................................. 68

Boqonna 4-Mindaa Gabroota Ar-Rahmaan ............................................................ 70

Guduunfaa..................................................................................................................... 71

4

Boqonnaa 1

Amaloota Gabroota Ar-Rahmaan

Bismillah rahmaani rahiim (Maqaa Rabbii rahmaan, rahiim ta’een jalqaba)

Dhugumatti Faaruun hundi kan Rabbiiti. Isa ni faarsina, ni gargaarsifanna,

araarama Isa kadhanna. Sharriwwan nafsee teenyaa fi hamtuwwan hojiiwwan

keenyaa irraa Rabbiin eeggamna. Nama Rabbiin qajeelche kan isa jallisu hin jiru.

Nama Rabbiin jallise kan isa qajeelchu hin jiru. Rabbii Tokkicha shariika hin

qabne malee dhugaan gabbaramaan akka hin jirre ragaa nan baha. Akkasumas,

Muhammad gabrichaa fi Ergamaa Isaa ta’uu ragaa nan baha.

Hawwin guddaan namni jireenya tana keessatti qabu keessaa tokko nama amalaa

fi kabajaa guddaa qabu ta’ee argamuudha. Amala gaariin of faayee kabajamuu

barbaada. Eenyullee taanan salphinnaan haguuggamee jiraachu hin barbaadu.

Akkasi miti ree? Dhugumatti karaan amaloota gaggaarii fi kabaja guddaa itti

argatan gabroota (ibaadu) ar-Rahmaan keessaa ta’uudha. Sababni isaas, yommuu

isaan Rabbii Guddaa olta’aaf gabra ta’an, wantoota fokkuu fi salphinnatti nama

geessan irraa ni fagaatu. Rabbiinis subhaanahu isaan qulqulleessun kabajaa fi

sadarkaa isaanii olkaasa. Nu keessaa eenyutu amaloota kanniinin of faaye dachii

irra tasgabbii fi kabajaan tarkaanfachuu jaallataa? Mee amaloota kanniin ibsa

waliin suuratu Al-Furqaan irraa (aayah 63-76) haa ilaallu. Laa hawla walaa

quwwata illaa billah.

1-Dachii irra haala salphaa fi madaallamaan deemu, wallaaltonni

dubbii badaan yommuu isaan dubbisan dubbii nagahaa itti deebisuu

ِينََٱَلرَِّنَٰمۡحٱاُدَوَِعبََ﴿ َََّلَّ ۡرِضَٱَيۡمُشوَنَلََعَََهۡوٗناَِإَوَذاََخاَطَبُهُمََۡۡل

﴾٦٣قَالُواََْسَلَٰٗماَۡلَجَِٰهلُونََٱ“Gabroonni Ar-Rahmaan kanneen dachii irra haala salphaan adeemanii fi yommuu wallaaltonni [dubbii badaan] isaan dubbisan, nagaha jedhaniidha.” Suuratu Al-Furqaan 25:63

5

Rabbiif gabroomun gosa lama: 1ffaa-Gooftummaa Isaatiif gabroomu.

(Gabrummaa walii galaa-Ubuudiyyatu Aamma)- Kuni namoonni hundi itti

hirmaatu. Muslimaa fi kaafirri, namni gaarii fi badaan hundi Rabbiif gabroota

ta’uu. Jaallatanii jibbanii hundi isaanitu gabroota Isaati. Sababni isaas, Kan isaan

uumee fi wanta fedhe isaan irratti murteessu Rabbiidha. Wanta Inni murteesse

jalaa bahuu hin danda’an. Fkn, du’a, dhibee fi kkf yoo isaanitti murteesse, ofirraa

deebisu hin danda’an. Kanaafu, haala kana keessatti namoonni hundu gabroota

Rabbiiti.

2ffaa-Isa gabbaruu keessatti gabra ta’uu- jecha biraatin filannoon Rabbiin

gabbaruu-(Gabrummaa addaa-ubuudiyyatu Khaassa)- kunniin warra filannoo

isaanitiin wanta Rabbiin itti ajajee hojjatanii fi wanta Inni dhoowwe dhiisaniidha.

Gosti kuni Nabiyyoota, awliyaa’ota, namoota gaggaarii of keessatti qabata.

Gabroonni Ar-Rahmaan warra gosa kanaati. Kanaafi, gabrummaa gosa kanaa

maqaa Isaa Rahmaan jedhuun walitti hidhee. Kunis kan agarsiisu, haalaa fi

sadarkaa guddaa kana kan gahan sababa rahmata Isaatini. Amaloonni isaanii

amaloota hundarra guutuu fi hunda caalan ta’u ni dubbate.[1] Mee amaloota

isaanii kanniin haa ilaallu:

Gabroonni ar-Rahmaan, “kanneen dachii irra haala salphaan adeemanii…”

dha.Kana jechuun dachii irra haala madaallamaa hin jarjarreen, osoo of hin tuulinii

fi ol aantummaa hin agarsiisin tasgabbiin dachii irra deemu.

Amaloota gabroottan Ar-Rahmaan keessaa namni adeemsa isaanii yeroo

jalqabaatiif arge, dachii irra haala salphaan akka adeeman ni hubata. Kana jechuun

dhimma jireenya addunyaa isaanii guuttachuuf dachii irra haala gaariin, qarummaa

fi haala madaallamaa ta’een adeemu.

Haala adeemsa gabroottan ar-Rahmaan aayah keessatti ibsame wantoonni

faalleessan: of jajuun, of tuuluun, dachii garmalee gadi rukutuun, samii keessa of

ol dheeressuun deemudha. Ammas, akka waan dhibee qabanii garmalee suuta

deemu fi rincicuudha.

Gabroonni Rahmaan garmalee of tuuluu fi of jajuun dachii keessa hin deeman.

Dhugumatti, Rabbiin of tuulaa fi of dhaadataa dachii keessa deemu akka dhoowwe

dhagahanii jiru. Qur’aana keessatti ni jedha:

6

ۡرِضَٱَوََلََتۡمِشَِِفَ﴿َۡرَضَٱَمرًَحاَۖإِنََّكَلَنَََتۡرَِقََۡۡل

ََولَنََتۡبلَُغََۡۡل

َباَلَٱ ﴾٣٧ُطوَٗلََۡۡلِ“Of tuulaa dachii keessa hin deemin. Dhugumatti ati dachii hin urtu.

Dheerinnaanis gaarreen hin geessu.” Suuratu al-Israa 17:37

Rahmaaniif gabrummaa isaanii mirkaneessuuf ajaja kana tolee jedhanii fudhatan.

Kaayyoon dhoowwaa kana duuba jiru gabroottan Rabbii irratti of tuultota, of

guddistoota akka hin taaneef ni beekan. Wanta of tuuluu fi of dinqisiifachuu

agarsiisan irraa of fageessuuf nafsee ofii ni leenjisan.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa Aayah suuratu Al-Israa armaan olii keessatti

dhugaa nama of tuuluu fi xiqqeenya haala isaa ifa baase jira. Yommuu namni of

tuuluun miila ofiitiin dachii humnaan gadi rukutuu, dachii uruu hin danda’u.

Sababni isaas, dachiin isa caalaa jajjaboodha. Ammas, dhaabbata isaatin namoota

irratti of ol dheeressu fi of ol guddisuun, dheerinnaan gaarreen gahuu hin danda’u.

Sababni isaas, guddinnaa fi dheerinnaan gaarreen isa caalu.

Kana keessa akeeka gadi fagoo xiqqeenya nama of tuulu agarsiisutu jira. Akkana

isaan jedhama: Dachiin ati irra deemtu humna kee caalaa jabduudha. Hanga feete

dhaabbata keetin ol dheeradhu, gaarreen dhagaalee jajjaboon guuttaman dhaabbata

kee caalaa garmalee dheerodha. Miila keetin dachii garamlee rukutuu fi qaama

keetin of ol dheeressuun guddinna dhugaa naaf kennan jettee hin yaadin. Ammas

akkana isaan jedhama: yaa nama of tuuluu fi of jajuu nafsee tee irratti laaffisi. Of

ol dheeressuun nafsee keetin eessa deemtaa? Gara kallatti lafaa miila keetin

rukutuun moo ol dheerachuun mataa keetiin samii tuquuf?of irratti laaffisi. Hanga

feete of tuluun deemi, dachii uruu hin dandeessu. Ammas hanga feete jismii

(qaama) keetin gara olii osoo of guddistee fi dheeressitee, dheerinnaan gaarreen

gahuu hin dandeessu.

Gaarreen hanga fedhan osoo dheeratanii gatiin isaanii gatii ilma namaati gadi.

Sababni isaas, Rabbiin amaloota baay’een ilma namaa wantoota uumee baay’ee

caalaa kabajee jira. Yaa nama of tuulu, qaamaan of bokoksuu fi of ol guddisuun

ykn namoota irratti of tuuluun kabaja argachuuf hin carraaqin. Dhugumatti,

7

kabajni namaa dheerinna fi bal’inna qaamatiin ykn yommuu deeman dachii miilan

garmalee rukutuun kan ta’uu miti.

Gabroonni Rahmaan amaloota armaan olii kana hin qaban. Akkasumas, ariiti

jarjarsuu agarsiisu hin ariifatan. Ammas, duubatti harkifachuu ceem’uu fi rincicuu

agarsiisu duubatti hin harkifatan. Kana irra, haala salphaa ta’een ijjannoon,

dhiirummaan fi humnaan adeemu. Namni of tuulu nafsee ofii dirqiisisa. Gabroonni

Rahmaan garuu osoo of hin dirqiisisiin haala salphaa fi madaallama ta’een

adeemu. Jecha Luqmaan ilma isaatiif “Deemsa kee keessatti giddu galeessa ta’i”

jechuun dhaame hojii irra oolchu. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa dhaamsa

Luqmaan akkana jechuun Qur’aana keessatti dubbate:

“Boonaa maddi boqoo kee namoota irraa hin garagalchiin. Dachii keessas of

tuulaa hin deemin. Dhugumatti Rabbiin of tuulaa, of dhaadataa hundaa hin

jaallatu. Deemsa kee keessatti giddu galeessa ta’i; sagalee keetis gadi qabi.

Dhugumatti irra jibbamaan sagalee sagalee harreeti.” (Suuraa Luqmaan

31:18-19)

Namni dhugaan amanee, wanta Rabbiin itti ajaje hojjatee fi wanta Inni dhoowwee

dhiisee dachii irra haala madaallamaa fi tasgabbiin deemu gara fuunduraatti

gabroota Ar-Rahmaan keessaa tokko akka ta’uu ni eeggama.

“Yommuu wallaaltonni [dubbii badaan] isaan dubbisan, nagaha

jedhaniidha.”

Asitti wallaaltota jechuun gowwummaa, dallansuu, arrabsuu, jechootu fokkuu

gadi dhiisu fi dhimma gara lolaatti nama oofu irraa of qabu kanneen hin

dandeenyedha. Yommuu wallaaltonni gowwummaa fi dubbii badaa dallansuu

isaanii kakaasu isaanitti dubbatan, gabroonni Ar-Rahmaan, “Salaamaa (Nagaha)”

8

isaaniin jedhu. Teessoo wallaaltoota irraa nageenya labsuun addaan bahu. Asitti

“salaamaa (nagaha)” jechuun jecha nagahaa fi gaarii badiin keessa hin jirree

wallaaltotatti dubbachuun badii irraa nagaha ta’uudha. Wallaaltootaa fi gowwoota

fakkaataa wallaalummaa fi gowwummaa isaaniitiin isaanitti hin deebisan. Kana

irra, dubbii gaarii isaanitti dubbachuun isaan irraa garagalanii deemu. Wanta

badduu wanta toltuu taaten deebisu. Akkuma Rabbiin olta’aan jedhe:

ي َِئُة َٱَوََلََۡۡلََسَنةَُٱَوََلَتَۡسَتوِيَ﴿ ََِۡدَفعَۡٱَلسَّ ِتَٱبۡحَسُنَفَإَِذاََلَّ

ََأ ِيٱِِهَ ََّلَّ

نَّهََُۥبَۡيَنَكََوَبۡيَنهَََََُحِيمََٞۥَعَدََٰوةََٞكأ ﴾٣٤َوِِلٌّ

“Hojiin gaarii fi hamtuun wal hin qixxaa’an. [Wanta baddu] ishii toltuu

taaten deebisi. Yeroo san inni gidduu keetii fi gidduu isaa diinummaan jiru

akka jaalalloo firaa ta’uu [argita].” (Suuratu Fussilat 41:34)

Nageenyi (salaamni) nageenya kabajaa, qaamaa, qabeenyaa fi wanta namni

nageenya isaatiif itti yaaddawu hunda of keessatti hammata. Gabroonni Ar-

Rahmaan wal-qunnamtii nagahaa booda wallaallummaa fi gowwummaa

wallaaltoota irraa yoo argan, wallaalummaa fi gowwummaa isaa obsaa fi irra

darbuun addaan kutu. Dubbii badaa itti deddeebisuun gara lolaatti hin seenan.

Haqa Muslimni tokko Muslima biraa irraa qabu erga yaadachisanii booda teessoo

wallaaltoota gadi furanii deemu. Haqni kunis "nageenya". Nageenya kana

Muslimoonni yommuu wal qunnaman Assalaamu aleykum (Nageenyi isin irratti

haa jiraatu)” jechuun labsu.

Amaloota bu’uuraa Muslimaa keessaa tokko, Muslimoonni arrabaa fi harka isaa

irraa nagaha ta’uudha. Al-Bukhaari fi Muslim akka gabaasanitti Ergamaan Rabbii

(SAW) akkana jedhanii jiru: “Muslimni nama Muslimoonni arrabaa fi harka

isaa irraa nagaha ta’aniidha. Muhaajirri (Godaanaan) nama wanta Rabbiin

irraa dhoowwe dhiisedha.” Sahiih Al-Bukhaari-6484, Sahiih Muslim 41

Gabroonni Ar-Rahmaan dubbii nagahaa wallaaltotti dubbachuun bira darbuun

isaanii, amalli obsuu, waa danda’uu fi gamnummaan isaan keessatti hidda

qabachuu agarsiisa. Wallaalummaan wallaaltotaa gara gowwummaatti isaan hin

oofu. Kana irra, arrabaa fi sammuu ofii ni too’atu. Hojii dhumti isaa faarfamaa hin

taane hin hojjatan.

https://sunnah.com/bukhari/81/73

9

Dhugumatti isaan, wallaaltota irratti karaa fitnaa fi sharrii ni cufu. Qaanqee

jalqabaa osoo fakkaattu akka ishiitiin deebisanii ibiddaa qabsiifamaa ta’uun lola

guddaa fi sharrii baay’eetti geessitu yoosu dhaamsu.

Gabroonni Ar-Rahmaan sababa iimaanaa fi gaarummaa Islaamaa isaanitiin

yommuu wallaaltonni jecha badaa dallansuu isaanii kakaasu itti dubbatan,

gootummaa obsaatiin nafsee ofii ni too’atu. Dhugumatti gootummaan obsaa

gootummaa haqaati. Yeroo baay’ee namni wal’aanson namoota baay’ee kuffisu

nama garmalee cimaa akka ta’etti ilaallama. Garuu amaloota gaarii keessatti

yunitiin safaraa ciminnaa fi gootummaa "humna qaamaa" osoo hin ta’in "yeroo

dallansuu nafsee ofii too'achuu"dha. Kuni waan Nabiyyiin (SAW) akkana

jechuun ibsaniidha:“Namni cimaan nama wal’aanson cimaa ta’ee osoo hin

ta’iin,nama yeroo dallansuu (aari) nafsee ofii too’atudha.” Sahiih Muslim

2609

Guduunfaa 1-Gabroonni Ar-Rahmaan yommuu dachii keessa deeman, haala salphaa,

madaallamaa ta’ee fi tasgabbiin adeemu. Rabbiif of gadi qabu, gabroota Isaa

irratti of hin tuulan. Of tuuluu jechuun mataa ofii garmalee guddaa akka ta’an

of ilaaluun haqa fudhachuu diduu fi namoota biroo tuffachuudha. Gabroonni

Ar-Rahmaan deemsa isaanii keessatti amaloota badoo ta'an lama irraa kan

qulqullaa'aniidha. Of tuulaa dachii keessa miilan garmalee lafa gadi rukutaa fi

qaamaan of ol guddisaa hin deeman. Ammas, akka nama dhukkubsatee rincicaa

hin deeman. Kana irra, madaala isaanii eeggataa tasgabbiin dachii keessa deemu.

2-Yommuu wallaaltonni fi gowwoonni dubbii badaa isaanitti dubbatan, ykn

wanta badaa Rabbiin hin jaallanne iddoo teessummaa isaanitti dubbatan,

“Salaamaa” isaaniin jedhu. Kana jechuun dubbii badaa wallaaltootaa dubbii

badaa wal fakkaatun hin deebisan. Kana irra, dubbii gaarii nagaha itti ta’an

isaanitti dubbatu.

3-Obsaa fi of too’achuu- yommuu wallaaltonni dubbii badaa isaan dallansiisu

isaanitti dubbatan, obsuu fi of too’achuun dubbii gaarii isaanitti deebisu. Ergasii

iddoo teessummaa walaaltootaa gadi dhiisanii deemu. Rabbiin subhaanahu haala

isaanii akkana jechuun aayah biraa keessatti ibsa:

https://sunnah.com/muslim/45/140https://sunnah.com/muslim/45/140

10

ۡعَمَٰلَُناََولَُكۡمََللَّۡغوََٱِإَوَذاََسِمُعواَْ﴿َۡعَرُضواََْعۡنُهََوقَالُواَََْلَآَأ

َأ

ۡعَمَٰلُُكۡمََسَلٌَٰمََعلَۡيُكۡمَََلَنَبَۡتِِغََ ﴾٥٥لَۡجَِٰهلِيََٱأ

"Isaan yommuu lagw dhagahan, irraa garagalu. Ni jedhus, “Nuuf hojii

keenyatu jira, isiniifis hojii keessantu jira. Nageenyi isin irratti haa jiraatu.

Nuti wallaaltota hin barbaannu.” Suuratu Al-Qasas 28:55

Lagw jechuun dubbii qullaa fi kufaa faaydaa hin qabneedha. Faayda waan hin

qabneef dhiifamu kan qabuudha. (In sha Allaah waa’ee kanaa gara fuunduraatti

ni ilaalla.)

Kitaabban wabii: [1] Tafsiiru Sa’dii-fuula 686

Ma'aariju Tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi-jiildi 6, fuula 608-614, (Barreefamni

armaan olii irra caalaan kitaaba kanarraa fudhatame)

Tafsiiru Ibn Kasiir-5/605

https://waqfeya.com/book.php?bid=8537

11

2-Gooftaa isaanitiif halkan sujuudaa fi dhaabbataa buluu

ِينََٱوََ﴿ ٗداََوقَِيَٰٗماََّلَّ ﴾٦٤يَبِيُتوَنَلَِرب ِِهۡمَُسجَّ“[Isaan] Gooftaa isaaniitiif sujuudaa fi dhaabbataa kanneen bulaniidha.” Suuratu Al-Furqaan 25:64

Amaloota zaahiraa (ifaa) gabroota Ar-Rahmaan keessaa tokko hojii hundarra

guddaa qaaman hojjatamu kan ta’e salaata eegudha. Fardiis ta’e sunnah sirnaan

salaatu. Keessummaayyu, salaata sunnaa keessaa salaata halkaniitti sirritti

jabaatu.

Akka lugaatti Sujuuda jechuun gadi of qabuudha. Salaata keessatti immoo

sujuudni kallacha, harka lamaan, jilbaa fi fiixee miilaa lafa tuqsiisudha. Sujuudni

qaamaa kuni Rabbii olta’aaf gadi of qabuu daangaa ol’aanaa irra gahee agarsiisa.

Salaata keessatti dhaabbannaan maal akka ta’e hundi keenyaa ni beekna.

Kana booda ibsi aayah kana ta’a: amaloota gabroota Ar-Rahmaan keessaa,

halkan isaanii keessatti Gooftaa isaanii gabbaruuf hojii biroo dhiisu. Rabbii

qofaaf sujuuda baay’isuun, Isa qofaaf dhaabbachuun, arraba, qalbii fi yaada

isaanitiin Rabbiin yaadachuu fi faarsuun tahajjuda godhu. Faaruu Isaatiin Isa

qulqulleessu, sodaa fi kajeellaan Isa kadhatu, azaaba Isaa ni sodaatu, mindaa Isaa

ni kajeelu. Qur’aana keessatti:

“Cinaachi isaanii ciisicha isaanii irraa fagaata. Sodaa fi kajeellaan Gooftaa

isaanii ni kadhatu, waan isaaniif kennine irraas ni baasu. Waan isaan

hojjataa turaniif jecha akka mindaatti gammachuu ijaa irraa waan isaaniif

dhokfame lubbuun tokkoyyuu hin beektu.” Suuratu As-Sajdah 32:16-17

12

Cinaachi ykn dirri warra amananii fi Qur’aana hordofanii, bakka rafan irraa hirriba

mi’aawa keessaa gara wanta caalatti mi’aawa ta’etti ka’u. Wanti isaan biratti

garmalee jaallatamaa fi mi’aawa ta’e salaata halkanii (salaatu leyli) fi Rabbii

olta’aa waliin maqoo dhaabbachuudha. Kanaafi, ni jedhe, “Gooftaa isaanii ni

kadhatu” kana jechuun faayda addunyaa fi Aakhirah akka isaaniif fidu fi wanta

miidhaa qabu akka isaan irraa deebisu ni kadhatu. “Sodaa fi kajeellaan” kana

jechuun adabbii Isaa sodaachuun, rahmataa fi mindaa Isaa kajeelun Isa kadhatu.

“waan isaaniif kennine irraas ni baasu” Baasi dirqamaa fi jaallatamaa ni baasu.

Baasin dirqamaa kanneen akka zakaa, ijoollee fi niiti irratti baasu, firoota irratti

baasi baasu fi kanneen biroo. Baasin jaallatamaan kanneen akka sadaqaa kennu,

hojii kheeyri garagaraa hojjachu fi kkf.

Jazaa (mindaa) namoota kanaa akkana jechuun dubbata “akka mindaatti

gammachuu ijaa irraa waan isaaniif dhokfame lubbuun tokkoyyuu hin

beektu.” Kheeyri fi qananii baay’ee guddaa, gammachuu, mirqaansu fi mi’aa

isaaniif Jannata keessatti dhokfame namni tokkollee hin beeku. Akkuma Rasuulli

(SAW) jedhan, “Rabbiin olta’aan ni jedha, “Gabroota Kiyya gaggaariif wanta ijji

hin agarre, gurrii hin dhageenye fi qalbii namaa irra hin qaxxaamurre

qopheessefi jira.” Sahiih Al-Bukhaari 4780

Akkuma isaan halkan dukkana keessa salaatan, du’aayi godhanii fi hojii dhoksan,

gosaa hojii isaanitiin mindaa isaaniif kafale. Mindaa isaanii ni dhokseef. Akkuma

isaan namoota irraa hojii gaggaarii dhoksan, Innis mindaa isaanii ni dhokseef.

Kanaafi ni jedhe, “Wanta hojjataa turaniif akka mindaatti”1 Hasan al-Basrin

ni jedha: “namoonni hojii gaggaarii isaanii ni dhoksan. Kanaafu, Rabbiinis wanta

ijji hin agarree fi qalbii namaa irra hin qaxxaamurre dhokseef.”2

Gabroonni Ar-Rahmaan Gooftaa isaanii qofaaf gabroota ta’uu. Ibaadaa keessatti

homaa Isa waliin hin gabbaran. Dhugummaa fi Ikhlaasan gadi of qabuu daangaa

ol’aanaa irra gahe Isaaf of gadi qabu. Yommuu halkana’uu, carraa Gooftaa isaanii

waliin kophaa ta’uu ni saammatu. Isa qofaaf sujuudaa fi dhaabbataa bulu. Fedhii

lubbuu isaaniitiif hin bulan. (Fkn, TV, Fiilmi, badii, oduu faaydi hin qabne fi kkf

irra hin bulan).

1 Tafsiiru Sa’dii fuula 769 2 Tafsiiru Ibn Kasiir 6/145

https://sunnah.com/urn/181150

13

Gabroonni Ar-Rahmaan halkan isaanii Gooftaa isaanitiif godhu. Kana jechuun

haala sujuudaa fi dhaabbannaa irra ta’aniin Gooftaa isaanii gabbaraa bulu.

Akkuma beekkamu, walakkaa halkanii keessatti salaanni gabrichi Rabbii isaa

waliin kophaa ta’uun salaatu, Rabbiif dhugaa ta’uu fi hojii qulqulleessutti

dhiyoodha, na argaa fi na dhagahaa irraa immoo fagoodha.

Gabroonni Rahmaan dukkana halkanii keessatti, gara Rabbii qajeeluun yeroo

isaanii dabarsu.Isa qofa gabbaru, homaa Isa waliin hin shaarrakan. Sababni isaas,

dukkana halkanii keessatti Rabbiin gabbaruun na argaa fi na dhagahaa ykn

addunyaa irraa waa barbaadu irraa kan fagaate ta’uu ni beeku. Ammas, dukkana

halkanii keessatti Rabbii olta’aa gabbaruun qalbii isaaniitiif gammachuu, nafsee

isaanitiif tasgabbii, sammuu itti yaadanii fi arganiif ifa, humna keessaa isaanitiif

chaarjii akka ta’e ni beeku. Wantoota garmalee qaali ta’an kanniin Rabbii olta’aaf

ibaada qulqulleessu, Isaaf of gadi qabuu fi Isa faarsun malee hin argatan.

Gabroonni Ar-Rahmaan qajeelcha Kitaaba Rabbii fi sunnah Ergamaa isaatiin,

akkasumas, mi’aa iimaanaa isaanitiin, mi’aa ibaadaa hojjataniin, mi’aa Rabbii

waliin kophaa ta’uu fi maqoo dhaabbachutiin kana ni beeku.

Gabroota Ar-Rahmaan keessatti amalli halkan sujuudaa fi dhaabbataa buluu haa

mirkanaa’u malee halkan guutuu hirriba malee buluun isaan irratti dirqamaa miti.

Kana irra, hanga danda’an halkan irraa ni salaatu. Rasuulli (SAW) hogganaa

gabroota Ar-Rahmaani fi sadarka ol’aanaa irra jiru yommuu ta’u, Rabbiin halkan

guutuu akka salaataa buluu dirqama isarratti hin goone. Kana irra, halkan irraa

hanga ta’e akka salaatu ajaje. (Ilaali suuratu al-Muzzammil 1-5)

Bu’aa Salaanni Halkanii qabu

Irranatti bu’aa salaata halkanii tuttuquuf yaalle jirra. Mee Qur’aanaa fi hadiisa

irraa itti haa daballu. Qur’aana keessatti:

َنَاِشَئَةَ﴿ ۡلَِٱإِنَّ َََّلَّ ََوۡطَِِهَ َشدَُّۡقَوُ َيِيًاَأ

َ ﴾٦اََوأ

14

“Dhugumatti, ka’uumsi halkanii [arrabaa fi qalbii] wal simachiisutti irra

jabaa fi dubbiifis irra qajeelaadha.” Suuratu Al-Muzzammil 73:6

“Dhugumatti, ka’uumsi halkanii” kana jechuun hirriba booda yeroo halkanii

salaatun[1], “[arrabaa fi qalbii] wal simachiisutti irra jabaa fi dubbiifis irra

qajeelaadha.” Kana jechuun Qur’aana qara’uu fi hiika isaa hubachuuf guyyaa

caalaa halkan yaanni fi niyyaan walitti sassaabamu. Sababni isaas, guyyaan waqtii

namoonni faffaca’an, sagaleen itti baay’atuu fi yeroo galii jireenyaa itti

barbaadataniidha.[2] Guyyaa caalaa yeroo halkanii arrabaa fi qalbiin walitti galu

(wal simatu). Kana jechuun wanta arrabaan jedhan qalbiidhaan ni hubatu, itti

xinxallu. Qalbiin yeroo halkanii na argaa, fedhii lubbuu, jeequmsa fi kkf irraa

duwwaa ykn bilisa waan taatuf wanta arrabaan jedhan sirritti hubatan.

“dubbiifis irra qajeelaadha.” Kana jechuun sammuun waan qulqullaa’uuf,

nafseen waan tasgabboftuuf, naannoon iyyansa sagalee fi jeequmsa irraa waan

qabbanaa’uuf guyyaa caalaa halkan Qur’aana dubbiisuuf, zikrii fi du’aayi gochuuf

sirrii fi gadi dhaabbataadha. Guyyaa caalaa namni yeroo halkanii yommuu

Qur’aana qara’uu qajeelche sirnaan qara’a. Yommuu du’aayi godhus du’aayi

jecha qajeelaa fi kadhaa hundarra gaarii fi kabajamaa of keessaa qabuun du’aayi

godha (kadhata). Akkasumas, namni yeroo halkanii wanti isa jeequ fi yaada isaa

bittineessu waan hin jirreef yommuu du’aayi godhu xiyyeefannoo fi yaada isaa

sassaabuun godha. Kuni immoo du’aayin akka qeebalamtuuf sababa guddaa ta’a.

Namni yaanni fi xiyyeefannoo isaa bittinaa’e osoo jiru du’aayi godhuu fi namni

xiyyeeffannoo fi yaada sassaabun du’aayi godhu wal-qixaa?

Sadarkaa salaata halkanii (leyli) ilaalchisee hadiisonni baay’een Nabiyyii irraa

dhufanii jiru. Isaan keessaa:

“Salaata Fardii (dirqamaa) booda salaanni hundarra caalu salaataa

halkaniiti.” Sahiih Muslim 1163

“Salaata halkanii qabadhaa. Inni (salaanni halkanii) bartee namoota

gaggaarii isin duraati, karaa gara Gooftaa keessanii itti dhiyaattaniidha,

hamtuuf kaffaaraadha, badii irraa nama dhoowwa.” Jaami’u At-Tirmizii

3549 (hamtuuf kaffaaraadha jechuun cubbuun (diliin) akka namarraa haaqamuuf

sababa ta’a. Namni cubbuu hojjatee ergasi hojii gaggaarii yoo hojjate, kan akka

salaata halkanii yoo salaate, Rabbiin subhaanahu sababa hojii gaarii kanaatiin

cubbuu isaa ni haaqaf, isaaf irra darba.)

https://sunnah.com/muslim/13/261https://sunnah.com/tirmidhi/48/180https://sunnah.com/tirmidhi/48/180

15

Dubbiin erga akkana ta’ee mee minda warra salaata halkanii salaatan haa ilaallu.

“(15)-Dhugumatti, Muttaqoonni Jannataa fi burqaalee keessa ta’u. (16)-

Wanta Gooftaan isaanii isaaniif kenne fudhachaa. Dhugumatti, isaan san

dura toltu hojjattoota turan. (17)-Halkan irraa xiqqoo qofa kan rafan turan.

(18)-Isaan obboroo araarama kadhatu.(19)-Qabeenya isaanii keessa

kadhataa fi hiyyeessa hin kadhanneef haqatu jira.” Suuratu Az-Zaariyaat

51:15-19

Muttaqoota jechuun warra qalbii isaanitiin amanan, hojii itti ajajaman hojjatanii fi

hojii irraa dhoowwaman dhiisun azaaba (adabbii) Rabbii irraa of eeganiidha.

Warri kuni azaaba irraa erga of eeganii, “Jannataa fi burqaalee keessa ta’u”

Guyyaa Murtii Jannata keessa seenun burqaa aannanii, bishaanii, dammaa fi

farshoo mi’aawaa nama hin macheessine irraa ni dhugu. “Wanta Gooftaan

isaanii isaaniif kenne fudhachaa.” Qananii gosa adda addaa Rabbiin isaanii

isaaniif kennee irraa fudhachaa Jannata keessa gammachuu fi mirqaansuun

jiraatu.

“Dhugumatti, isaan san dura toltu hojjattoota turan.” Kana jechuun Qananii

Jannataa kana gahuun dura ganda addunyaa keessatti toltuu hojjattoota

(muhsiniin) turan. Toltuun (ihsaanni) waa lama of keessatti qabata: 1ffaa- Ibaadaa

bareechisanii sirnaa fi qulqullinnaan hojjachuu-Osoo Isa arguu baataniyyu akka

waan Rabbiin arganitti Isa gabbaru. 2ffaa-gabrootta Rabbiitti tola oolu-kan akka

qabeenya isaaniif kennu, beekumsa isaan barsiisu, isaan gorsuu, toltutti ajajuu fi

badduu irraa dhoowwu, fi kanneen biroo… Inumaa jecha gaarii fi laafaa ta’e

dubbachuun, namoota of jalatti bulchanitti fi beelladaaf tola oolun ihsaana (toltu)

keessa seena.

16

Gosoota ihsaanaa gurguddoo keessaa tokko halkaniin salaata salaatudha. Salaanni

kuni ikhlaasa kan agarsiisuu fi yeroo halkanii kana keessatti arrabaa fi qalbiin kan

walitti galaniidha. Kanaafi itti aanse ni jedhe, “Halkan irraa xiqqoo qofa kan

rafan turan.” Kana jechuun hirribni isaanii kan halkanii xiqqaadha. Halkan irraa

hamma caalu salaatun, Qur’aana qara’uun, zikrii fi du’aayi gochuudhaan Rabbiin

gabbaruun dabarsu. Irra caalaa halkanii ni salaatu.

“Isaan obboroo araarama kadhatu.” Obboroon waqtii fajrii dura jiruudha.

Salaata isaanii hanga obboroo dheeressuun ergasii dhumarratti Rabbiin araarama

kadhatu.[3] Badii dabarsanii fi hanqinna isaaniitiif araarama kadhatu. Araarama

jechuun Rabbiin dogongora namaaf dhoksuu, badii namarraa haaqu fi gara

fuunduraatti nama adabu dhiisudha. Kanaafu, araarama kadhachuu (istighfaara)

jechuun akka Rabbiin subhaanahu badii fi hanqinna namaaf haguugu fi haaqu

ergasii sababa badiitiin akka nama hin adabne Isatti warwaachudha. Yeroon

obboroo kuni yeroo hundarra gaarii araarama itti kadhataniidha.

“Qabeenya isaanii keessa kadhataa fi hiyyeessa hin kadhanneef haqatu jira”

Kana jechuun toltuu hojjattoonni (muhsiiniin) qabeenya isaanii keessatti nama

kadhataa fi hin kadhanneef qooda godhan. Qabeenya isaanii irraa nama

kadhataaf ni kennu. Akkasumas, hiyyeessa hin kadhanneefis ni kennu.

Yeroo Salaata Halkanii Salaanni halkanii (Salaatu leyl ykn qiyaamu leyl) Ishaa’i boodarraa jalqabee

hanga fajrii itti fufa. Ergamaan Rabbii (SAW) jalqaba halkanii, walakkaa

halkanii fi dhuma halkanii keessa salaataa turan. Ergasii dhuma halkanii salaatu

irratti gadi dhaabbatan.[4]

Akkaataa itti salaataan Salaanni leyli akkuma salaata taraawitti salaatama. Raka’aa lama lama salaatanii

ergasii witrii salaatun xumuran. Osoo raka’aa muraasalleen ta’ee bu’aan salaata

halkani nama jala darbuu hin qabu. Raka'aa 11 salaatun dirqamaa miti. Hanga

danda'an raka'a 3, 5, 7, 9 ykn 11 salaatun ni danda'ama.

Warri Halkan salaatanii fi hin salaanni wal qixaa? Sababa Maalitu kuni

akka saalatu, kaan immoo akka hin salaanne taasisee? Qur'aana keessatti ni

jedha:

17

“Sila inni Aakhirah sodaachuu fi rahmata Gooftaa isaa kajeeluun yeroo halkanii sujuudaa fi dhaabbataa [Rabbiif] ajajamu [akka nama kana hin hojjanneeti?]. Jedhi, “Sila isaan beekanii fi isaan hin beekne wal qixxaatu?” Dhugumatti kan gorfamu warra sammuu qaban qofa.” Suuratu Az-Zumar 39:9

Sila namni adabbii Aakhirah sodaachuu fi Rahmata Gooftaa isaa kajeeluun yeroo

halkanii sujuudaa fi salaataaf dhaabbataa bulu akka nama kana hin hojjanneeti?

Kana irra, namni adabbii Aakhirah sodaachuu fi Rahmata Gooftaa isaa kajeeluun

halkan hin salaanne, halkan isaa tapha ykn badii hojjachuun dabarsa. Yookiin

halkan irraa sa’aati muraasa salaatu osoo danda’u halkan guutuu rafaa bula.

Namni jalqabaatii fi namni lammataa wal qixaa?

Garuu sababa maalitu nama garii Aakhirah sodaachuu fi Rahmata Gooftaa isaa

kajeeluun halkaniin salaataa akka bulu, garii immoo akka hin salaanne taasisaa?

Tarii sababni kanaa, namni jalqabaa ni beeka. Kana jechuun beekumsa waa'ee

Rabbii olta'aa, qananii fi adabbii Guyyaa Qiyaamaa fi kan biroo ilaalchise

argachuuf ni carraaqa. Kan lammataa immoo hin beeku, kana jechuun beekumsa

Islamaa argachuuf hin carraaqu. Kana irra, beekumsa irraa ni garagala.

Kanaafu, gaafin warroonni beekanii fi warroonni hin beekne wal qixa akka hin

taane amansiisu haa ka’u: "Jedhi, “Sila isaan beekanii fi isaan hin beekne wal

qixxaatu?” Deebiin isaa: Ifaan ifatti wal hin qixxaa’an.

Dansaadha: namoonni gariin maaliif gorfamuun beekumsa barbaaduf carraaqu?

Gariin immoo maaliif hin gorfamne? kanaaf beekumsa argachuuf hin carraaqan.

Deebiin isaa: warri gorfaman namoota sammuu waa hubattu fi badii irraa nama

dhoowwitu qabaniidha. Kanaafu sammuu akkanaatin ni gorfaman: “Dhugumatti

kan gorfamu warra sammuu qaban qofa.” (Kana jechuun ragaalee Rabbii ilaale

kan ittiin gorfamuu, ragaalee kanniinitti xinxallee ergasii karaa qajeelaa hordofu

warra sammuu qaban qofa. Asitti sammuun-aqlii waa hubatuu fi waan badaa irraa

18

nama dhoowwudha. Kanaafu, beekumsa fi ragaalee Rabbiin irraa dhufe

hubachuun kan hordofuu fi waan badaa irraa of qabu warra aqlii qaban qofa.)

Gaafi “Sammuun (aqliin) namoota hin gorfamne eessa dhaqee?” jedhuuf deebiin

isaa keeyyatoota Qur’aanaa biraa keessatti dhufee jira. Keeyyattoonni kunniin

sababni warroonni kuni hin gorfamneef "dhiibbaa nafsee" akka ta’e ifa godhu.

Dhiibbawwan nafsee keessaa isaan gurguddoon: of tuuluu, badii hojjachuuf

dharra’uu, addunyaa ariifattuu fi gabaabdu tana jaallachuudha.[5] Dhiibbawwan

nafsee kanaan sammuun (aqliin) isaanii ni haguuggame. Kanaaf, adabbii Aakhirah

sodaachuu fi rahmata Rabbii kajeeluun Isaaf hin ajajaman. Kana irra, addunyaa

filatan, hasaasa sheyxaanaa ni hordofan.

Guduunfaa

✏Amaloota gabroota Ar-Rahmaan keessaa tokko salaata halkanii irratti ni jabaatu. Garuu warri kuni salaata halkanii irratti kan jabaataniif salaata dirqamaa

(fardii) ta’an sirnaan erga salaataniidha. Salaata fardii shanan osoo hin salaatin

akkamitti salaata halkanii salaatu danda’uu?

Salaanni halkanii faaydaalee baay’ee qaba. Isaan keessaa:

✏Halkan yeroo tasgabbii waan ta’eef yeroo qalbii fi arrabni wal simataniidha, Qur’aana sirnaan itti dubbisanii fi hubataniidha.

✏Salaanni halkanii badiin akka namarraa haxaawamuuf sababa ta’a. Badiin namarraa yoo haxaawame immoo ba’aan namarraa hir’ata. Kanaafu, jireenya

keessatti tasgabbii argatan.

✏Hojii ibaadaa biroo hojjachuuf, iimaana irratti gadi dhaabbachuu fi badii irraa of qabuuf salaanni halkanii humna cimaa namaaf ta’a. Sababni isaas, salaanni

halkanii na argaa fi na dhagaha irraa waan fagaateef Rabbii olta’aa irraa

gargaarsaa fi eeggumsa argatan.

✏Kanneen armaan olii hunda hojjachuu fi itti fufuuf beekumsa argachuuf carraaqu barbaachisa. Namni akkuma beekumsa dabalatuun sadarkaan isaa

olka'aa fi hojii gaggaarii baay'isaa adeema.

Hubachiisa: namni halkan salaatu barbaadu, hanga humni isaa danda’e salaatuf

haa carraaqu. Faaydaa armaan olii fi kan biroo nan argadha jechuun humna

isaatii ol nafsee isaa dirqisiisu hin qabu. Fakkeenyaf, osoo hirribni isatti jiruu,

dirqamaan salaatu hin qabu. Hanga danda’e salaatee, yommuu hirribni isa qabu

haa rafu. Anas ibn Maalik akka gabaasetti, gaafa tokko Ergamaan Rabbii (SAW)

masjiida seenan. Yommuu seenanu, tushaa (haada) utubaa lamaan jidduutti

19

hidhame argan. Nabiyyinis ni jedhan, “Tushaan kuni maalidhaa?” Namoonnis ni

jedhan: “Tushaan kuni kan Zaynabi. Yommuu dadhabde, isatti rarraati.”

Nabiyyinis (SAW) ni jedhan, “Lakki! Tushaa kana hiikaa. Tokkoon keessan

yommuu nashaaxaa (si’aa’inna) qabu haa salaatu. Yoo dadhabe, haa taa’u.”

Sahiih Al-Bukhaari fi Muslim

Namni yoo dadhabe, haa rafu. Yoo ofirratti jabeesse boodarra hifannaatu dhufa.

Kanaafu, madaalaan deemu qaba. Gabroonni Ar-Rahmaan akkuma adeemsa

keessatti madaalan deeman, hojii ibaadaa keessattis madaala eeggatu. “Ahsanul

umuuri awsaxuhaa (dhimmi hundarra gaariin madaallamaa kan ta’eedha)”

jedhama.

Kitaabban wabii:

[1] Tafsiiru Sa’dii-fuula-1054

[2] Tafsiiru Ibn Kasiir-7/407

[3] Tafsiiru Sa’dii-fuula 954, Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi-

13/233-234

[4] Sifaatu Ibaadu Rahmaani-11-13, Abdurazzaaq AbdulMuhsin Badrii

[5] Qawaa’idu Tadabburil amsali li-kitaabillahi azza wa jalla-fuula 79-80,

Abdurahmaan Hasan Habanka

Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-jiildi 6, fuula 616-618

https://sunnah.com/bukhari/19/31https://waqfeya.com/book.php?bid=9654https://waqfeya.com/book.php?bid=8537

20

3-Adabbii Jahannam akka isaan irraa deebisuu Rabbii isaanii

kadhachuu

Kutaa darbee keessatti amaloota Gabroota Ar-Rahmaan sadii ilaalle turre. Isaanis:

(1)-yommuu dachii keessa deeman tasgabbii fi haala madaallamaan deemu. (2)-

Yommuu wallaaltonni fi gowwoonni dubbii badaan isaan dubbisan, dubbii gaarii

isaanitti deebisuun nagaha ta’u. (3)-Halkan irraa hanga danda’an salaataa bulu.

Halkan isaanii tapha, badii fi wanta faaydi hin qabne irratti kan dabarsan osoo hin

ta’in Gooftaa isaanii gabbaraa bulu. Badii fi hanqinna isaanitiif obboroo araarama

kadhachuu baay’isu. Kuni hundi jireenya isaanii keessatti tasgabbii fi gammachuu

dhangalaasa. Mee ammas itti fufuun amaloota isaanii haa ilaallu:

"Ammas isaan,“Gooftaa keenya! Adabbi Jahannam nurraa deebisi. Dhugumatti adabbiin ishii namatti maxxanaa ta’eera. Dhugumatti ishiin iddoo qubannaa fi iddoo turtii ta’uun fokkatte!” kanneen jedhaniidha." Suuratu Al-Furqaan 25:65-66

Amaloota gabroota Ar-Rahmaan keessaa halkanii guyyaa Rabbiin subhaanahu wa

ta’aalaa adabbii Jahannam isaan irraa akka deebisuu kadhatu.

“Gooftaa keenya! Adabbi Jahannam nurraa deebisi.” Kana jechuun Yaa

Gooftaa keenya! Adabbii Jahannam nurraa garagalchi, nurraa fageessi. Kuni kan

agarsiisu dogongora hojjatan amanuun Gooftaan isaanii adabbii Aakhirah akka

isaan irraa deebisu kadhatu. Akkasumas, Gooftaan isaanii ma’asiyatti (badiitti)

kufuu irraa akka isaan eegu kadhatu. Yoo badii fi cubbuu Jahannamitti nama

geessu irraa isaan eege, adabbii Jahannam isaan irraa ni deebisaa jechuudha.

Jahannam- maqaa dhuunfaa ganda adabbii Rabbiin kaafirotaa fi warroota badii

hojjataniif qopheessedha.[1] Jecha biraatin maqaa ibiddaati. Jahannam kan

jedhameef garmalee gadi fagoo fi dukkanaa’a waan ta’eefi.[2]

21

“Gharaamaa”-jechuun adabbii cimaa yeroo hundaa namatti maxxanuu fi

namarraa addaan hin baanedha. Kaafirota irratti adabbiin Jahannam yeroo

hundaa cimaa fi maxxanaadha. Isaan irraa addaan hin bahu, gadi isaan hin

lakkisu.

“Mustaqarr”- iddoo qubannaa yeroo hunda achi turaniidha. Jahannam iddoo

qubannaa yeroo hundaa kaafironni achi keessa turaniidha. Achi keessaa bahuun

isaaniif hin jiru. Zalaalamii achii keessa jiraatu.

Muqaama- makaanu iqaamati- iddoo turtii, iddoo jireenyaa. Iddoo jireenya

yeroo hundaaf turuun dirqamaa miti. Namni iddoo tokko yeroo gabaabaaf turee

ergasii deemu danda’a. Akkuma biyya keenya keessaa baanee biyya biraa

jiraachuuf deemnu iqaamaa fudhanne yeroo murtaa’af turra. Ergasii, gara

biyyaatti deebina ykn mala biraa barbaadanna.

Garaagarummaan mustaqarr fi muqaama jidduu jiru, mustaqarr iddoo qubannaa

yeroo hunda keessa turaniidha. Muqaama immoo iddoo turtii ykn iddoo

jireenyaa yeroo hunda achi turun dirqama hin taanedha.

Ibsa kana booda, Jahannam keessatti "Mustaqarr" kaafirotaa fi munaafiqotaaf ta'a.

Kaafironni fi munaafiqonni Jahannam keessa zalaalami waan jiraataniif,

Jahannam isaaniif iddoo qubannaa yeroo hundaa keessa turan taati. Muqaama

immoo warra amananii badii baay'ee hojjachuun nafsee ofii irratti daangaa

darbaniif ta'a. Warroonni kunniin yeroo murtaa'ef Jahannam keessa erga turanii

booda waan bahaniif, Jahannam iddoo turtii isaaniif taati. Akkuma beekkamu,

warri amananii fi Rabbiin tokkichoomsanii garuu badiin isaanii baay’atee

Jahannam yoo seenan, yeroo hunda achi keessa hin turan. Hanga badii isaanii

Jahannam keessatti erga adabamanii booda, achi keessaa bahanii Jannata ni seenu.

Jahannam iddoo qubannaa yeroo hunda keessa turan ta’uun, ammas iddoo yeroo

gabaabaf keessa turaniis ta’uun kan fokkateedha. Sababni isaas, adabbiin

Jahannam cimaadha.

Amaloota gabroota Ar-Rahmaan keessaa, yeroo hundaa hanqinnii fi dogongorri

isaanii isaanitti dhagahama. Kanaaf, Rabbiin rahmata Isaatiin isaaniif araaramu,

isaaniif irra darbuu fi adabbii Jahannam isaan irraa akka deebisu ni kadhatu.

Jecha gabroota Ar-Rahmaan, sa’aat mustaqarran wa muqaama jedhu keessatti,

iddoo sodaa isaanii agarsiisa. Gara fuunduraatti haalli isaanii jijjiramee shirkii fi

wanta badaa sanii olii hojjachuun Jahannam isaaniif iddoo qubannaa ni taati

22

sodaatu. Ammas, shirkii gaditti badii gurguddaa hojjachuun Jahannam iddoo

yeroo gabaabaaf keessa turan ni taati sodaatu. Kanaafu, Gabroonni Ar-Rahmaan

adabbii warra yeroo hundaa achi keessa turan ta’i, adabbii warra yeroo gabaabaf

achi keessa turan ta’i, adabbii Jahannam gosa hundaayyu akka isaan irraa deebisuu

fi garagalchu Rabbii isaanii kadhatu.

Du’aayin armaan olii kuni addunyaa tana keessatti sababoota Jahannamitti isaan

geessu akka Rabbiin isaan irraa deebisu of keessatti qabata. Kanneen akka kufrii,

shirkii fi badii adda addaa isaan irraa akka deebisu kadhatu. Kunis kan ta’u,

iimaana sirrii fi hojii gaggaariin isaan waffaquu (qunnamsiisudha). Jecha biraatin,

iimaana sirrii akka qabaatanii fi hojii gaggaarii akka hojjatan isaan

dandeesisuudha. Iimaana sirrii qabaachuun nafsee ofii kufrii irraa eegu. Kanaafu,

Rabbiin Jahannam keessa yeroo hundaa turuu isaan irraa deebisa. Hojii gaggaariin

immoo nafsee ofii badii fi cubbuu irraa eegu. Kanaafu, Rabbiin osoo yeroo

gabaaballee ta’ee Jahannam keessa turuu isaan irraa deebisa.

Ammallee, du’aayin isaanii kuni tawbaaf, araarama kadhachuu fi gara Isaatti

deebi’uuf akka isaan waffaqu Rabbiin kadhachuu of keessatti qabata. Akkuma

ma’asiyaan isaan irraa mul’atuun, yookiin dogongorri isaan irratti argameen,

hanga Rabbiin badii isaanii isaan irraa haaqee fi tola Isaatiin isaaniif irra darbee

ergasii Gooftaa isaanii galmee wanta ibidda Jahannam keessatti akka adabamaniif

isaan taasisu keessa hin jirreen itti dhufanitti, tawbaa fi istighfaara akka isaan

qunnamsiisu kadhatu.[3] Gabaabumatti, gabroonni Ar-Rahmaan, “sababoota

adabbi Jahannamitti nama geessan irraa nu eegun, dogongoraa fi badii keenya nuuf

araaramuun adabbii Jahannam nurraa deebisi” jechuun Rabbii isaanii kadhatu.[4]

Mee du’aayi bareeddu armaan olii tana namni hunduu akka itti fayyadamuuf

jecha jechaan haa ilaallu. Seensa irratti “Wallaziina yaquuluuna” jedhu, hiika

“isaan kanneen jedhaniidha” jedhu waan qabuuf du’aayi keessa hin seenu.

Du’aayin kana:

23

“Rabbanasrif annaa azaaba jahannama inna azaabahaa kaana gharaamaa.

Innahaa saa’at mustaqarran wamuqaamaa.”

Hiika jechoota: Rabbanaa-Gooftaa keenya, isrif-deebisi, annaa-nurraa, azaaba-adabbii, jahannama-Jahannam, inna-dhugumatti,azaabahaa-

adabbiin ishii, kaana-ta’eera, gharaamaa-namatti maxxanaa, innahaa-

dhugumatti ishiin, saa’at-fokkatte, mustaqarran-iddoo qubannaa yeroo

hundaa keessa turan, muqaamaa- iddoo turtii

Hiika himaa: “Gooftaa keenya! Adabbi Jahannam nurraa deebisi.

Dhugumatti adabbiin ishii namatti maxxanaa ta’eera. Dhugumatti ishiin

iddoo qubannaa fi iddoo turtii ta’uun fokkatte!”

Guduunfaa ¶Gabroonni Ar-Rahmaan osoo hanga fedhan hojii gaggaarii hojjataniyyuu, yeroo

hundaa dogongorri fi hanqinni isaanii isaanitti dhagahama. Kanaafi, Rabbiin

adabbii Jahannam isaan irraa akka deebisu halkanii guyyaa kadhatu. “Hojiin

kiyya Jahannam jalaa na baasa” jechuun of hin jajan.

¶Adabbii Jahannam akka isaan irraa deebisu Mawlaa isaanii kadhachuun

wantoota armaan gadii of keessatti qabata:

✒Guyyaa Qiyaamaa zalaalamiifis ta’ii yeroo gabaabaf Jahannam keessa akka hin turreef adabbii Jahannam akka isaan irraa deebisu kadhatu. Jecha biraatin,

zalaalamiif ta’ii yeroo gabaabaaf Jahannam keessa akka isaan hin seensifne

kadhatu.

✒Badii fi cubbuu Jahannamitti nama geessu irraa akka isaan eegu kadhatu.

✒Badii fi dongongora hojjataniif akka isaaniif araaramu kadhatu. Badii fi dogongora adabbii Jahannamitti nama geessu yoo isaaniif hin araaramin,

Jahannamiin akka seenan ni beeku. Kanaafi, yeroo hundaa Rabbii olta’aa irraa

araarama kadhachuu (istighfaara) baay’isu.

Kitaabban wabii [1] Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-jiildi 6, fuula 622

[2] Tafsiiru Qur'aanil Kariim, Suuratu Furqaan, fuula 276, Muhammad bin

Saalih Useymiin

https://waqfeya.com/book.php?bid=8537

24

[3] Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-jiildi 6, fuula-622-625

[4] Tafsiiru Sa’dii-fuula 686

25

4-Yommuu Baasii baasan madaallamaa ta’uu

Rakkoolee gurguddaa jireenya keessatti nama muudatan keessaa tokko rakkoo

diinagdeeti. Yommuu qabeenya argatan garmalee israafa gochuun (qisaasessuun)

dhiphinna cimaatti seenu. Yookiin immoo doy’a ta’uun osoo itti hin fayyadamin,

qabeenyi suni irraa fudhatama ykn inni irraa du’a. Gabroonni Ar-Rahmaan

akkaataa diinagde itti horatanii fi bulchan warra beekaniidha.

ِينََٱوََ﴿ َٰلَِكَقََواٗماََّلَّ ََذ واََْوََكَنَبَۡيَ نَفُقواَْلَۡمَيُۡۡسِفُواََْولَۡمََيۡقُُتَُ ﴾٦٧إَِذآَأ

“Isaan yommuu baasan kan hin qisaasessinee fi hin doy’oomneedha. Garuu jidduu kanatti [baasin isaanii] jiddu-galeessa kan ta’eedha.” Suuratu Al-Furqaan 25:67

Gabroonni Ar-Rahmaan baasi (nafaqaa) dirqamaas ta’ee baasi jaallattamaa

yommuu baasan, baasi barbaachisu caalaa baasun kanneen hin qisaasessineedha.

Ammas, baasi dirqamaa dhiisun kanneen hin doy’oomnedha.

“kan hin qisaasessinee” kana jechuun baasi keessatti daangaa sirrii ta’ee

kanneen hin darbineedha.

“hin doy’oomneedha” kana jechuun baasi ofii fi baasi namoota isaan irratti

baasun dirqama ta’ee kanneen hin dhiphisneedha. Jecha biraatin, qabeenya osoo

qabanu baasi ofirratti baasu hin danqan (hin dhiphisan). Namoota isaan jala jiran

irrattis hin dhiphisan.

“Garuu jidduu kanatti [baasin isaanii] jiddu-galeessa kan ta’eedha.” Kana jechuun baasin isaanii qisaasessuu fi doy’ummaa jidduu karaa jiddu-

galeessaa irra kan ta’eedha.

Qisaasessuun gara mirgaatin yommuu ta’uu, doy’ummaan immoo gara bitaa

irratti argama. Karaan jiddu-galeessaa immoo karaa qajeelaa isaan lamaan

jidduutti argamuudha.[1] Gabroonni Ar-Rahmaan baasi isaanii keessatti, gara

mirgaa gorun osoo hin qisaasessin ammas, gara bitaa gorun osoo hin doy’oomin,

karaa jidduu-galeessaa hordofu.

26

Kanniin hubachuuf mee fakkeenyaan haa ilaallu. Namni tokko nyaata ni nyaata.

Nyaata isaa keessatti garmalee nyaachun daangaa yoo darbe, qaamni isaa ni

dadhaba. Hojii gaggaarii hojjachuu hin danda’u. Kuni israafa (qisaasessuudha).

Gama biraatin immoo, osoo qabeenya qabu hamma barbaachisu gadi yoo nyaate

ykn nyaata yoo dhiise, qaamni isaa garmalee laafee hojii gaggaarii hojjachuu

dhiisa. Kuni doy’ummaadha. Karaan jiddu-galeessa ta’e, osoo garmalee hin

baay’isinii fi garmalee hin xiqqeessin haala madaallamaa ta’een nyaachudha.

Akkuma beekkamu namni humnaa ol baay’isee yoo nyaate, dhibee adda addaatiif

of saaxila. Akkasumas, hamma barbaachisu gadi yoo nyaates rakkinna adda

addaatiif saaxilama. Kanaafu, qisaasessuu fi doy’ummaan karaalee jallataa

ta’aniidha.

Gabroonni Ar-Rahmaan diinagdee isaanii baasu keessatti gamnoota fi warra qalbii

qabuudha. Fedhii lubbuutin dhiibamuun qabeenya isaanii akkuma argan hin

balleessan. Ammas, doy’ummaa, haafa’uu fi sodaa hiyyummaatin dhiibamuun

dirqama isaan irra jiru baasu irraa qabeenya isaanii garmalee hin qusatan.

Hayyoonni keenya qisaasessuu fi doy’ummaa aayah tana keessatti barbaadame

haala kanaan guduunfu:

Asitti qisaasessuun hiika lama qaba: 1ffaa-baasi halaalaa yommuu baasan

daangaa darbuudha. Fkn, uffata, nyaata fi kkf irratti baasi daangaa darbe baasu.

2ffaa- wanta Rabbiin dhoowwe irratti qabeenya baasu. Osoo xiqqaatellee,

haraama irratti qabeenya baasun qisaasessuudha. Fkn, khamri (wanta nama

macheessu) bituu fi wanta fokkuu adda addaa irratti qabeenya baasun

qisaasessudha.

Doy’ummaanis hiika lama qaba: 1ffaa-hamma nama barbaachisu irraa hanqisuu

fi garmalee xiqqeessu. 2ffaa-Haqa Rabbii dhoowwachuu [2]- fkn, osoo qabeenya

gahaa qabanu zakaa baasu ykn sadaqaa kennuu diduu.

Gabroonni ar-Rahmaan dhaamsa Rabbiin kitaaba Isaa keessatti buuse waan

beekaniif, qabeenya isaanii badii irratti baasun ykn hamma isaan barbaachisu ol

baasun hin qisaasessan. Ammas, hamma isaanii fi namoota isaan jala jiraniif

barbaachisu hanqisuun ykn haqa isaan irratti dirqama ta’e dhoowwachuun hin

doy’ooman. Akkaataa diinagde itti horatan ilaalchise dhaamsi Rabbii

(Subhaanahu) kana ture:

27

“(26)-Firaaf, harka qalleeyyi fi karaa deemaafis haqa isaa kenni. Qisaasessuu

hin qisaasessin. (27)-Dhugumatti, warri qisaasessan obboleeyyan

sheyxaanotaa ta’anii jiru. Sheyxaannis Gooftaa isaa akkaan waakkataa

ta’eera. (28)-Gooftaa kee irraa rahmata abdattu barbaadun yoo isaan irraa

garagalte, jecha laafaa isaanitti dubbadhu. (29)-Harka kee gara morma keetti

sakaallamaa hin godhin, diriirsuu guutus hin diriirsin, komatamaa fi harka

qullaa taate teessati.” Suuratu Al-Israa 17:26-29

“Firaaf, harka qalleeyyi fi karaa deemaafis haqa isaa kenni.” Firaaf yommuu

jedhu dhiigummaan fira kan ta’an, kanneen akka abbaa, haadha, ijoollee fi

kanneen biroo. Firaaf haqaa isaa kennuun kan ta’uu tola isatti oolu, hariiroo

firummaa sufuu, baasi dirqamaa fi jaallatamaa isaan irratti baasudha.

Garaagarummaa haajaa isaanii, dhiyeenya firummaa fi yeroo irratti hundaa’e

haqni kunniin garagara ta’u. Harka qalleeyyi jechuun nama hiyyeessa ta’eedha.

Haqni nama kanaaf kennamu zakaa ykn sadaqaa irraa hamma ta’ee isaaf kennuun

haajaa isaa guutudha. Haqni karaan deemaan qabu immoo yoo mana namaa bule,

haala gaariin isa keessumeessu. Yoo maallaqa iddoo jireenya isaa ittiin gahuu

fixate ykn dhabe, maallaqa biyya ofii ittiin gahuu isaaf kennuudha.

Kanaafu ibsi aayah: fira keetiif tola oolun, baasi isaan irratti baasun, hariiroo

firummaa (rahimummaa) sufuun haqa isaa kenniif. Ammas, hiyyeessafis sadaqaa

kennuun, karaa deemaas keessumeessun ykn itti sadaqachuun haqa isaanii

kenniif.[3]

28

“Qisaasessuu hin qisaasessin. Dhugumatti, warri qisaasessan obboleeyyan

sheyxaanotaa ta’anii jiru. Sheyxaannis Gooftaa isaa akkaan waakkataa

ta’eera.”

Qisaasessuu jechuun faffacaasudha. Akkuma sanyii miidhanii facaasanitti

qabeenya bakka sirrii hin taanetti faffacaasun qisaasessudha. Kuni shari’aa

keessatti daangaa waan darbuuf balaalefatamaadha. Wanta Rabbiin dhoowwe

irratti baasin bahu hundi qisaasessuudha. Wanta Rabbiin hayyame keessatti

haajaa ol baasi baasunis qisaasessuudha. Miidhaaf ykn rakkisuuf baasin bahu

hundi qisaasessuudha. Baasin karoora hin qabnee fi bakki qabeenyi itti bahuu hin

beekkamnes qisaasessuu irraayyi.

➞Qisaasessuu keessaa wanta nama macheessu, araada nama qabsiisu hunda irratti qabeenya baasudha. Fkn, alkooli, sigaaraa, caati fi kkf irratti qabeenya

baasun qisaasessuudha.

➞Mana keessatti meeshaan gahaan osoo jiru, bakka biraatti waan arganiif meeshaa san bituun mana guutun qisaasessuudha.

➞Ammas, qisaasessu keessaa affeerraa cidhaa, affeera nyaataa (diggisii) irratti hamma barbaachisu ol nyaata qopheessun ergasii kositti darbuudha.

➞Gosoota qisaasessuu hawaasa keenya keessatti adeemsifamu lakkoofne hin fixnu. Gabaabumatti qisaasessuun badii irratti qabeenya baasu, hanga itti

hajamanii ol baasu, karoora malee qabeenya bittineessudha.

“Qisaasessuu hin qisaasessin.” Kana jechuun qabeenya kee Rabbiin faallessu

keessatti hin baasin (haraama irratti hin baasin), hanga itti hajamtu ol hin

bittineessin, qabeenya kee bakkuma argiteetti hin balleessin. Kana irra, Rabbiif

jedhii karaa kheeyri (gaarii) keessatti haala madaallamaan baasi.

“Dhugumatti, warri qisaasessan obboleeyyan sheyxaanotaa ta’anii jiru.” Rabbiin subhaanahu warra qisaasessan obboleeyyan sheyxaanota ta’uu ibse. Kana

jechuun sheyxaana waliin kan saahiboman ykn hiriyyoomaniidha. Isaan hasaasa

sheyxaanatiin kan dhiibamaniidha. Sababni kanaa, baasi keessatti qajeelinni isaan

bira waan hin jirreef hasaasa sheyxaanaa fedhii isaanii too’atuuf saaxilamu. Hanga

fedhan qabeenya haa baasan, fedhii lubbuu sheyxaanni itti isaan kakaasu

guuttachuuf gara fuunduraatti furga’u. Wanti fedhii lubbuu isaanii too’atu isaan

bira waan hin jirreef, fedhii duuka bu'uun qabeenya qisaasessu. Sheyxaanni jinnii

fi namaa gadi isaan xiqqeessun isaanitti taphatu. Suuta suutaan wanta

hayyamamaa irraa gara wanta jibbameetti, ergasi gara wanta dhoowwamaa

29

xiqqaatti, ergasii gara wanta dhoowwame guddaatti san booda gara kufriitti isaan

geessu. Kunis kan ta’u, hamma injifannoo fedhiin lubbuu namoota dhuunfaa

tokkoon tokkoon irratti qabuuni.[4]

(Sheyxaanni wanta tokko nama hawwisiisa. Namni kuni yoo of hin too’atin, fedhii

lubbuu isaa guuttachuuf qabeenya qabu hunda ni baasa. Tarii wanti kuni haraama

ta’uu danda’a. Kanaafu, sheyxaanaaf tolee jechuun haraama irratti qabeenya

baasuun obboleeyyan sheyxaanaa irraa nama godha. Ammas, sheyxaanni namaa

TV, gazeexaa fi midiyaa adda addaatin gara badiitti nama waamu. Namni isaaniif

awwaachun qabeenya ofii yoo bittineesse obboleeyyan sheyxaanaa keessaa ta’a.

Miidhaan qabeenya qisaasessu maal akka ta’e gara boodaatti ni ilaalla.)

“Sheyxaannis Gooftaa isaa akkaan waakkataa ta’eera.” Sheyxaanni qananii

Gooftaan isaa isarratti ooleef galata hin galchu. Kana irra ni waakkata.

Waakkachuun kunis kan ta’u, Rabbiif ajajamuu diduu fi Isaa faallessuudha.

Haaluma kanaan, ilmaan Aadam irraa obboleeyyan sheyxaanaa qisaasessitoota

ta’an, qananii Rabbiin isaan irratti ooleef galata hin galchan. Kana irra, ajaja Isaa

ni faallessu, badii adda addaa hojjatu.[5]

“Gooftaa kee irraa rahmata abdattu barbaadun yoo isaan irraa garagalte,

jecha laafaa isaanitti dubbadhu.” Kana jechuun yommuu firri kee, hiyyeessi fi

karaa deemaan waa si kadhate, garuu si bira homaa kan hin jirre yoo ta’ee irraa

garagaltee, jecha laafaa fi gaarii isaanitti dubbadhu. Jecha biraatin, rizqii waan

dhabdeef garuu gara fuunduraatti Rabbiin rizqii akka siif kennu kan abdattu taate

yoo isaan irraa garagalte, dubbii laafaa isaanitti dubbadhu. Asitti “isaan irraa

garagaluun” fuulaan irraa garagaluu osoo hin ta’in, qabeenya waan hin qabneef,

“Waa isaaniif kennuu dhiisudha.” Garuu yommuu waa kennuu dhiisan, jecha

laafaa fi gaarii ta’e dubbachuudha. Fakkeenyaf, Waadaa gaarii isaaniif seenu.

“Yoo rizqiin Rabbii nuuf dhufe, in sha Allah siif kennina” isaaniin jechu. Yookiin,

“Rabbiin nuu fi siif haa razzaqu.” Jechuu fi dubbii gogiinsi fi jabeenyi keessa hin

jirre isaanitti dubbachuudha.[6] Kuni kan agarsiisu kadhataa dubbii badaa itti

dubbachuu fi arrabsuu dhiisudha. Namoonni gariin kadhataa ni arrabsu. Osoo waa

isaaf kennaniyyu dubbii jabaa fi gogaa itti dubbatu. Kuni amala badaa Muslima

irraa hin eeggamneedha. Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa ni jedha:

ٗذىَۗوََ﴿َِنََصَدقَةَٖيَتَۡبُعَهآَأ ۡعُروٞفََوَمۡغفَِرةٌََخۡۡيَٞم َُٱ۞قَۡوٞلَمَّ ََحلِيمََّٞللَّ ﴾٢٦٣َغِِنٌّ

30

"Jecha gaarii fi araaramatu sadaqaa rakkisuun hordofame irra caala.

Rabbiin Dureessa, Obsaadha." Suuratu Al-Baqarah 2:263 (Kana jechuun

sababa sadaqaatin nama rakkisuun sadaqaa namaaf kennu irra dubbii gaarii

namatti dubbachuu, du'aayi namaaf gochuu, irra namaaf darbuu fi hanqinna

namaaf dhoksutu caala.)

“Harka kee gara morma keetti sakaallamaa hin godhin, diriirsuu guutus hin

diriirsin, komatamaa fi harka qullaa taate teessati.” Rabbiin subhaanahu aayah

tana keessatti haala nama haafayuu fi doy’aa haala nama harki isaa morma isaatti

sakaallameen ykn hidhameen wal fakkeesse. Namni harki isa mormatti hidhame

harkaan homaa hojjachuu hin danda’u. Nama qisaasessuu immoo haala nama

harka ofii guutuu gadi diriirseen wal fakkeesse. Namni harka isaa guutuu yoo gadi

diriirse fi gadi lakkise homtu harka isaatti hin hafu. Duraan harkatti kan waa qabatu

yoo ta’e, yommuu harka isaa gadi diriirse wanti suni harkaa kufa. Haaluma kanaan

namni qabeenya isaa qisaasessuu fi balleessu dhumarratti homaa isa harkatti hin

hafan.

“Harka kee gara morma keetti sakaallamaa hin godhin” kana jechuun nafsee

tee, maatii kee, firoota kee, keessummaa keeti fi namoota biraa irratti baasu

keessatti haafayaa fi doy’a hin ta’in.

“diriirsuu guutus hin diriirsin”, ammas baasi kee keessatti hin qisaasessin.

Humna keeti ol kennitee fi galii kee caalaa baaste komatamaa fi harka qullaa

taate teessati.[7] Asitti “diriirsu guutuu hin diriirsin” jechuun ajaje. Sababni isaas

diriirsun gariin faarfamaa fi gaariidha. Kana jechuun qabeenyaa guutuu hin

kenniin ykn hin balleessin. Garuu qabeenya kee irraa hamma ta’ee karaa gaarii

keessatti baasi.

Aayan tuni osoo doy’a hin ta’inii fi hin qisaasessin karaa jiduu galeessaa akka

hordofan nama qajeelchiti. Namni karaa jiddu-galeessaa hordofuu dhiisee doy’a

ta’e ykn qisaasessaa ta’e, dhumarratti komatama fi harka qullaa kan hafu ta’a.

“komatamaa fi harka qullaa taate teessati”

“Eeti, namni qisaasessu harka qullaa hafuu danda’a. Garuu namni doy’i

qabeenya ofii waan kuufatuuf akkamitti harka qullaa hafuu danda’aa?” Gaafin

jedhu ka’uu danda’a. Deebii isaa haala kanaan haa ibsinu:

Namni haafayuu fi doy’ummaa irraa kan ka’ee qabeenya garmalee qabatu, Rabbiin

biratti, Malaykootaa fi namoota biratti komatamaa (waqqafamaa)dha. Ergasii

31

Guyyaa Qiyaamaa Gooftaa isaa biratti wanta barbaadu argachuu irraa dadhabaa fi

harka qullaa hafa. Guyyaa Qiyaamaa yommuu namoonni sadaqaa kennaa turan

wanta isaan gammachiisu argatan, namni doy’i immoo sadaqaa waan hin kenniinef

wanta namoonni sadaqa kennan argatan ni dhaba. Sababa kanaan, homaa kan hin

arganne ta’e harka qullaa hafa. Kan gadduu fi seena’u ta’ee taa’a. Nama isa

gargaaru hin argatu.

Namni qabeenya qisaasessuus Rabbiin biratti, Malaykootaa fi namoota biratti

komatamaa (waqqafamaa) ta’a. Ergasii Guyyaa Qiyaamaas, wantoota baay’ee

barbaadamu argachuu irraa dadhabaa fi harka qullaa kan hafu ta’a. Addunyaa tana

keessattillee qisaasessuun isaa hiyyeessaa fi sadaqaa namootatti kan hajamu isa

taasisa. Wanta Rabbiin dhoowwe keessatti qabeenya baasu isaatiif kan gaabbu

ta’ee harka qullaa taa’a.[8]

Eeti, namoonni doy’a ta’anii fi qisaasessan hawaasa keessattillee ni komatamu.

Nama doy’a namoonni maqaa badaan isa kaasu. Akkasumas, osoo haafayuu fi

doy’a ta’uu guyyaa tokko qabeenya isaa balaan itti buute harka dhadhoofti

(balleessiti). Ergasii kan gaddu fi gaabbu ta’e harka qullaa taa’a. Namni

qisaasessuus yommuu qabeenyi isa jalaa dhumu, kan gaabbu, harka qullaa waa

harkaa hin qabnee fi dadhabaa mala dhabe ta’ee taa’a.

Gabroonni Ar-Rahmaan kana waan beekaniif qabeenya isaanii baasu keessatti

karaa jiddu-galeessaa hordofu.

Guduunfaa

✒ Qisaasessuun waa lama of keessatti qabata: wantoota Rabbiin dhoowwe (haraama) irratti qabeenya baasuu fi haajaa ol wantoota hin barbaachisne irratti

qabeenya baasudha.

✒ Doy'ummaanis wantoota lama of keessaa qaba: nafsee ofiitiif, maatii fi namoota nama jala jiraniif wanta dirqamaan barbaachisu guutuu dhiisu fi haqaa

Rabbiin itti ajajee kennu didu. Fkn, osoo qabeenya baay'ee qabanuu zakaa

dhoowwachu, sadaqa kennu didu.

✒Karaan jiddu-galeessaa kanniin hundarraa bilisa kan ta'eedha. Gabroonni Ar-Rahmaan hin qisaasessanis, hin doy'oomanis. Baasin isaanii madaallamaa fi

jiddu-galeessa kan ta'eedha.

32

Kitaabban wabii: [1] Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi - 6/626

[2] Zaadul Masiir fuula 1022, Akkasumas, Tafsiiru Xabarii-17/497-…

[3] Tafsiiru Sa’dii-530, Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi -9/601-602,

Tafsiiru Xabarii-14/564-565

[4] Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi 9/603-604

[5] Tafsiiru Xabarii-14/568

[6] Tafsiir ibn Kasiir, 5/69, Fathul Qadiir-fuula 819-Shawkaani, Ma’aariju

tafakkuri 9/605, Zaadul Masiir 810

[7] Tafsiir ibn Kasiir, 5/69

[8] Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi -9/607

https://waqfeya.com/book.php?bid=8537

33

Boqonnaa 2

Amaloota babbadoo Gabroonni Ar-Rahmaan irraa fagaatan

1-Rabbiin waliin waan biraa hin kadhatan ykn hin gabbaran

Boqonnaa darbe keessatti hojii gaggaarii gabroonni Ar-Rahmaan hojjatan ilaalle

jirra. Amma immoo hojii badaa isaan irraa fagaatan ni ilaalla. Itti haa fufnuu…

“(68)-Isaan Rabbiin waliin gabbaramaa biraa kanneen hin kadhanne, haqaan malee nafsee Rabbiin haraama godhe hin ajjeesnee fi zinaa (sagaagalummaa) hin raawwanneedha. Namni kana hojjate adabbii qunnama. (69)-Guyyaa Qiyaamaa adabbiin isaaf dachaa ta’a, kan salphifame ta’ee yeroo hundaa achi keessa jiraata. (70)-Nama tawbate, amanee fi hojii gaarii hojjate malee. Warra san Rabbiin hamtuu isaanii gaariitti jijjiraaf. Rabbiin Araaramaa, rahmata godhaa ta’eera. (71)-Namni tawbate fi hojii gaarii hojjate, dhugumatti inni gara Rabbii tawbaa dhugaa tawbata.” Suuratu Al-Furqaan 25:68-71

Amaloota gabroota Ar-Rahmaan ifatti bahan keessaa: badii fi cubbuu gurguddaa

irraa fagaachudha. Rabbiin (Azza wa jalla) aayaata tanniin keessatti badii

gurguddaa sadii adda baasun dubbate. Sababni isaas, isaan sadan kunniin badii

gurguddaa hunda kan caalanii fi garmalee cimaa ta’aniidha. Badiin sadan

kunniinis:

Rabbiin waliin waan biraa gabbaruu (shirkii) Nafsee nagahaa ajjeesu

34

Zinaa (sagaagalummaa)

Shirkiin haqa Rabbiin gabroota irraa qabuun kan wal qabatu yommuu ta’u, badii

nama osoo hin tawbatin isarratti du’eef Rabbiin hin araaramneedha. Akkuma

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa jedhe:

﴿َ ََٱإِنَّ َكَبِهََِّللَّ نَيُۡۡشَََوَمنََۦََلََيۡغفُِرَأ َ َٰلَِكَلَِمنَيََشآُء َوَيۡغفُِرََماَُدوَنََذ

َِ َِٱيُۡۡشِۡكَب ىَ ٱَفَقِدََّللَّ ﴾٤٨إِۡثًماََعِظيًماَفَُۡتَ“Dhugumatti Rabbiin Isatti waa qindeefamuu hin araaramu. Waan sanaa

gadii nama fedheef ni araarama. Namni Rabbitti qindeesse dhugumatti

cubbuu guddaa uumee jira.”Suuraa An-Nisaa 4:48

Nama shirkii irratti osoo hin tawbatin du’e Rabbiin isaaf hin araaramu. Garuu

du’aan dura yoo tawbate ni araaramaaf. Akkuma aayah armaan olii suuratu Al-

Furqaan keessatti ilaallutti.

Namni ibaadaa irraa kanneen akka du’aayi, birmannaa, nazrii (silatii), qalma,

salaata, fi kanneen biroo Rabbiin ala wanta biraatiif godhe, dhugumatti badii

nama balleessuu fi yakka hundarra guddaatti taree jira. Badii fi yakki kunis

shirkiidha.3

Gabroonni Ar-Rahmaan kana waan beekaniif, “Isaan Rabbiin waliin gabbaramaa biraa kanneen hin kadhannee”dha. Kana jechuun haajaa addunyaa fi Aakhirah isaaniitiif Rabbiin kadhachuu waliin gabbaramaa biraa

Rabbiif shariika godhanii hin kadhatan.4

Du’aayin (kadhaan) bakka lamatti qoodama:

1ffaa- Du’aa’ul Mas’alati (Du’aayi gaafi)- kun namtichi faayda wayii

argachuuf ykn miidhan isarra akka ka’uuf Rabbiin kadhachuudha. Fakkeenyaf,

“Yaa Rabbii addunyaa fi aakhiratti waan gaarii naaf kenni.” Yoo jedhe kuni

du’aayi gaafiti.

3 Sifaatu Ibaadu Rahmaani-fuula 19-20, Abdurazzaaq Abdul Muhsin Badrii 4 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi -6/631

https://waqfeya.com/book.php?bid=8537

35

2ffaa-Du’aa’ul-Ibaadati (du’aayi ibaada)- gochi ibaada kamiyyuu du’aayi

kana jalatti ramadama. Kanneen akka Rabbiin faarsu, salaatu, zakaa kennu,

hariiroo firummaa sufuu, waan gaaritti ajajuu fi waan badaa irraa dhoowwu fi

kkf.

Namni tokko,“Akkamitti ibaadan akka zakaa, salaata fi kanneen biroo du’aayi ykn

kadhaa ta’aa?” jedhe gaafachuu danda’a. Deebiin isaa akkana: Namni Rabbii

olta’a gabbaru dhugumatti Isa kadhachaa jira. Sababni isaas, kan inni ibaada kana

hojjatuuf, rahmata Rabbii kajeele fi azaaba (adabbii) Isaa sodaateti. Namni

yommuu salaatu, zakaa kennu, soomu, hajji hajjuu, haadha abbaaf tolu oolu, hojii

kanaan maal barbaadaa jiraa? Mindaa Rabbii barbaadaa jira. Akka waan akkana

jedhuuti: Yaa Rabbi! Mindaa naaf kenni, Jannataan na badhaasi, ibidda irraa na

baraari.” Fi kkf jedha. Kanaafi, ibaadaan du’aayi jedhamuun waamame. Nama

Rabbiin gabbaru “Maaliif Rabbiin gabbartaa?” jette osoo gaafatte, akkana jechuun

deebisa: mindaa isaa kajeelee fi azaaba isaa sodaadheti.” Haqiiqadhaan namni kuni

kadhataadha.5

Gama biraatin, kadhaanis ibaadadha. Sababni isaas, akka lugaatti ibaada (gabbarri)

jechuun of gadi qabuu fi of xiqqeessudha. Kadhataan wanta kadhatu san argachuuf

waan of gadi qabuu fi of gadi xiqqeessuuf, kadhaan isaa kuni ibaada (gabbarrii)

dha.

Gabroonni Ar-Rahmaan amaloota isaanii keessaa tokko, Rabbiin waliin waan

biraa hin gabbaran. Ibaadaa gosa kamiyyuu Isaan ala wanta biraatiif hin godhan.

Ibaadawwan kanniin keessaa inni dursaa, du’aayi (kadhaa)dha. Rabbiin ala wanta

biraatiif of gadi qabuu fi wanti kuni dandeetti of danda’e ni qaba jedhanii amanuun

hin kadhatan. Gabaabumatti Rabbiin ala wanta biraatiif of gadi qabuun, kajeelu fi

sodaachuun hin kadhatan. Sababni guddaan kanatti isaan geesse maal akka ta’e

beektuu?

Gabroonni Ar-Rahmaan sirna kawnii (yuniversii) ni ilaalan. Ergasii, wanta dachii

fi samii keessatti adeemsifamuu sababoota akka qaban ni beekan. Garuu

sababoonni too’annaa Rabbii Injifataa ta’eef kan bulaniidha. Hayyama Rabbiitiin

malee sababooni kunniin bu’aa buusu hin danda’an. Kan amaloota addaa

sababoota hunda keessaa ka’ee fi humna ittiin bu’aa buusan isaaniif maddisiisu

Rabbii olta’aadha. Dhugaadhaan sababoota kanniin yoo ilaalle, mataa ofiitiin

5 Tafsiiru Qur'aanil Kariim, Suuratu Furqaan, fuula 283, Muhammad bin Saalih Useymiin

36

homaa gochuu hin danda’an. Kana irra, Rabbiin sababoota kanaan murtii Isaa hojii

irra oolcha. Fakkeenyaaf, barataan yuniversitii xumure tokko qacarrii barbaada.

Qaxaramee hojii hojjachuu jalqabe haa jennu. Asitti, bulchaan mindaa isaaf kennu

fi hojiin isaa “Sababoota”. Bu’aan immoo “Mindaa”dha. Bu’aan kuni kan argamee

murtii Rabbiitini. Osoo Inni sababoota laaffisuu baate silaa namni kuni eessaa

mindaa argataa?

Kanaafu, gabroonni Ar-Rahmaan sababni fi bu’aan murtii Rabbiitiin akka ta’an

beekun, kadhaa fi ibaadaa isaanii guutuu Rabbi qofaaf godhan. Eeti, hojii isaan

irraa eeggamu ni hojjatu. Garuu qalbii isaanii sababa irratti hin rarraasan. Kana

irra, Khaaliqa sababoota uume irratti rarraasu. Furtuuwwan samii fi dachii Isa

harka jiru. Sababoonni hayyama Isaatiin malee homaa bu’aa buusu hin danda’an.

Gubbaa hojiitii, isaan sababoota ta’uu; hidda qalbii isaanii keessatti immoo Rabbii

Tokkicharratti hirkattoota. Sababootaa fi karaalee wanta barbaadan itti argatan ni

hojjatu, bu’aa immoo akka isaanif galma geessuuf Rabbiin kadhatu. Kuni wanta

iimaanni isaan irratti dirqama godheedha. Isaan Rabbiin waliin gooftaa biraa hin

kadhatan, gadi hin jedhaniif. Namoota, jinni, malaykoota, taabota, namoota

du’anii fi warra qabrii irraa eenyullee hin gabbaran. Akkasumas, seera uumamaa

fi sababoota yuniversi (Universal cause) hin gabbaran. Sababni isaas, wanti hundi

Rabbiif akka gadi jedhuu fi buluu ni beeku. Kanaafu, Gabroonni Ar-Rahmaan kan

nama miidhu fi fayyadu, rakkoo namarraa kaasu danda’uu Rabbiin qofa ta’uu

waan beekaniif, wanta nama miidhu fi fayyadu hin dandeenye hin kadhatan, gadi

hin jedhaniif.

Gabroota Ar-Rahmaan keessaa Nabii Ibraahim dhugaa armaan olii akkamitti

akka labsee mee haa ilaallu:

37

(69)-Seenaa Ibraahim isaan irratti dubbisi. (70)-Yeroo inni abbaa fi ummata isaatiin, “Maal gabbartuu?” jedhe. (71)-“Sanamoota gabbarra. Isaaniif aakifiin taanee itti fufna.” Jedhan. (72)-[Ibraahimis] ni jedhe, “Sila yommuu kadhattan isin dhagahuu? (73)-Yookiin isin fayyadu yookiin ni miidhuu?” (74)-Isaanis ni jedhan, “Lakki, abbooti keenya akkas kan dalagan ta’anii arganne.” (75)-Innis ni jedhe, “Sila wanta gabbaraa turtan argitanii? (76)-Isinii fi abbootin keessan duraanii? (77)-Gooftaa aalamaa malee dhugumatti isaan anaaf diinota. (78)-[Gooftaan aalamaa] Kan na uumedha, Inni na qajeelcha. (79)-Kan na nyaachisuu fi na obaasu Isa. (80)-Yommuu dhibame Isatu na fayyisa. (81)-Kan na ajjeesu ergasii na jiraachisuudha. (82)-Guyyaa Murtii dogongora kiyya akka naaf araaramu Kan kajeeludha.” Suuratu Ash-Shu’uraa 26:69-82

Nabii Ibraahim (aleyh salaam) dhugaa wanta gabbaranii isaan hubachiisuuf,

waa’ee sanamootaa ilaalchise wanta amanan ykn wallaalummaa fi gowwummaa

isaanii ifatti baasuuf abbaa fi ummata isaa gaafi gaafachuun jalqabe. “Maal

gabbartuu?” kana jechuun haqiiqaan wanta isin gabbartanii fi amaloonni isaa

maali? Isaanis “Sanamoota gabbarra. Isaaniif aakifiin taanee itti fufna.” Jedhan. “Sanamoota” heddumminna (danuu) “sanamaa” ti. Sanama jechuun siidaa

dhagaa, muka, sibiila ykn wanta biraa irraa ta’ee fi warroonni isa waaqefatan gara

Rabbiitti ykn gabbaramaa biraatti nu dhiyeessu jechuun odeessu. Amaariffaan

38

Xaa’ot, Ingiliffaan immoo “Idol” jedhama. Sanama gabbaruun kan ta’uu waa isaaf

dhiyeessu, sujuuda bu’uufi, irra naannawu, qalma qaluufi, yeroo dheeraaf bira

dhaabbachuun ykn faayda argachuu fi miidhaa deebisuuf kadhachuuni.

Aakifiin jechuun maxxantoota wanta tokkotti maxxanan, nafsee fi miira isaanii

hunda wanta saniif kennan, yeroo dheeraaf kan irra turan. Ingiliffaan “Devoted”

jedhama.

Kana booda ibsi “Sanamoota gabbarra. Isaaniif aakifiin taanee itti fufna” –

siidaa harka keenyaan bocnee fi hojjannee yeroo keenya baay’ee isaan gabbaruu

fi kadhachuuf bira dhaabbanna.

Namni wanta tokko kan gabbaruuf (waaqefatuuf) faaydaa irraa barbaadeti. Wanta

faayda namaaf fiduu hin dandeenye ykn miidha namarraa deebisu hin dandeenye

akkamitti gabbaranii? Dhugaa kana ifa baasuuf Nabii Ibraahim gaafi isaa itti fufee:

“Sila yommuu kadhattan isin dhagahuu?” kana jechuun haajaa jireenya

keessanii kanneen akka rizqii, gargaarsa, ilma, nageenya fi kkf argachuuf yommuu

isaan kadhattan, isin dhagahuu? “Yookiin isin fayyadu yookiin ni miidhuu?”

Kana jechuun yoo isaan gabbartan (waaqefattan) isin fayyaduu? Yookiin yoo

gabbaruu dhiistan isin miidhuu? Yookiin immoo yommuu isaan gabbartan diinota

keessan ni miidhuu?

(Warroota Rabbiin ala wantoota biraa kan akka Malaykaa, sanamaa, Nabii Iisaa,

awliyaa, nama du’ee fi kkf kadhatan gaafima armaan olii osoo gaafatamanii,

deebiin isaanii takkaa “Eeti” jechuun soba dubbatu takkaa immoo dhugaa

dubbachuun amanu.) Deebiin ummanni Nabii Ibraahim deebisan, “Lakki,

abbooti keenya akkas kan dalagan ta’anii arganne.” Kana jechuun sanamoonni

kunniin kadhaa keenya ni dhagahan, isaan ni fayyadan ykn ni miidhan jennee

mirkaneessu hin dandeenyu. Garuu akkuma nuti isaan kadhannuu fi gabbarru kana

abbootin keenyas kan gabbaranii fi kadhatan ta’anii argine. Nutis isaan akkeessina

ykn hordofna.

Haala kanaan Ibraahim baaxila (soba) ifa bahaa irra akka jiran isaaniif ibse. Haala

kaminiyyuu wanta abbootin irra turan akkeessun gonkumaa ragaa qabatamaa ta’uu

hin danda’u. Sababni isaas, tarii abbootiin wallaaltota ykn jallattoota fedhii qullaa

hordofan ta’uu danda’u. Kanaafu, abbootin isaanii wallaaltota ykn jallattoota waan

ta’aniif wanti isaan gabbaran baaxila (soba) ifa bahaadha. Sababni isaas, isaanis

ta’ee abbootin isaanii, ragaa Rabbiin irraa dhufe ykn ragaa sammuu qabatamaa

39

hojii isaanii kana dhugoomsu hin qaban. Kanaaf itti aanse Ibraahim ni jedhe, “Sila

wanta gabbaraa turtan argitanii? Isinii fi abbootin keessan duraanii?” Wanta

isinii fi abbootin keessan darban Rabbii gaditti gabbartan itti xinxalluun sammuu

fi qalbii keessaniin soba ta’uu isaa hin argitanii? Isiniis abbooti keessan akkeessun

sanama gabbaruu itti fuftan.

“Gooftaa aalamaa malee dhugumatti isaan anaaf diinota.” Sababni isaas,

Gooftaa aalamaa gaditti wanti isin gabbartan kunniin amala gabbarama isaan

taasisu waan hin qabneef baaxila (soba). Baaxilli immoo diina kiyya. Gonkumaa

wanta isin gabbartan ani hin gabbaru. Kan ani gabbaru sanama homaa gochuu hin

dandeenye osoo hin ta’iin Gooftaa wantoota hundaa uume, isaan too’atu fi

qindeessu gabbara. Itti aansee amaloota Gooftaa aalamaa akka gabbaruu isa

taasisuu ifa godhe:

“[Gooftaan aalamaa] Kan na uumedha, Inni na qajeelcha.” Kana jechuun

safara wanta hundaa na keessa jiran kan murteesse fi dhabama irraa na argamsisee

Gooftaa aalamaati. Ergasii Isa qofatu gara faaydaa addunyaa fi Aakhiraatti na

qajeelcha.

“Kan na nyaachisuu fi na obaasu Isa.” Kan na nyaachisuu fi obaasu Isa qofa.

Isaan ala kan biraati miti. Soorata namootaa kan uumuu fi sababoota kan laafisu

Rabbiidha (subhaanahu wa ta'aalaa). Ibraahim isaan keessaa tokko. Osoo Rabbiin

uumuu fi murteessu baate, silaa biqiltoonni hin biqilan, lubbu-qabeenyin hin

jiraatan. Osoo karaa nyaataa laaffisuu baatee, silaa sorataan dachii irraa homaa hin

nyaatu ture. Osoo Rabbiin lubbu-qabeenyiif afaan ittiin nyaatan, ujumoo gara

garaa ittiin liqimsaan, meeshaalee daakkaa nyaata daaku, ujumoolee fi kutaalee

qaamaa nyaata bakka barbaachisutti raabsanii fi xurii hafee immoo gara alaatti

baasan gochuu baate, silaa lubbu-qabeenyin soorata hin sooratu turan. Ammas,

marsaalee adda addaa keessa dabarsuun bishaan uumee samii irraa kan buusu

Rabbii tokkicha. Kanaafu, kan soorata uumuu, sababa soorataa laaffisuu fi

qaamoolee soorataa namaaf uumuun nama sooruu fi obaasu Rabbii Tokkicha qofa.

“Yommuu dhibame Isatu na fayyisa.” Asitti Ibraahim Rabbii olta’aa waliin

naamusa (adaba) qabate. Yommuu Gooftaan kiyya na dhukkubse hin jenne. Kana

irra “yommuu dhibame” jedhe. Kuni, namni wanta jibbu yommuu isa qunnamu

Gooftaa isaa waliin adaba (naamusa) qabaachu akka qabu agarsiisa. Nabii

Ibraahim (aleyh salaam) "yommuu dhibame kan na fayyisu Rabbiin qofa." jedhe.

Sababni isaas, fayyuun murtii Rabbiitiin malee galma hin gahu. Dhibamaan akka

40

fayyu yoo Rabbiin murteesse, ogeessi fayyaa dawaa fayyuuf sababa ta’u akka

kennuu dandeesisa. Dhibamaanis hayyama Rabbiitiin ni fayya. Dawaanis

sababoota Rabbiin uumee keessa tokko. Fayyuun murtii Rabbiitiin malee hin

mirkanaa’u. Nabii Ibraahim, yommuu dhibame kan na fayyisuu Rabbiin qofa

jedha. Kiristaanonni maal ta’aniitin “Iyyasuus fayyisaadha” jedhu ree? Nabii

Ibraahim (Abraahamtu) irra beekaadha moo isaantu irra beekodhaa?

“Kan na ajjeesu ergasii na jiraachisuudha.” Lubbu-qabeenyi ajjeessun uumama

Rabbiin uumee keessaa tokko. Sababni isaas, duuti kan mirkanaa’u yommuu ruuhi

fi qaamni addaan bahaniidha. Ruuhi qaamatti qabsiisuu fi addaan baasun uuminsa

fi hojii Rabbii qofa. Rabbiin ala eenyutu ruuhi uumee qaama du’aa keessa galchuu

danda’aa?6 Nabii Ibraahim itti aansee amanti Guyyaa Qiyaamaatiif qabu labse,

“ergasii na jiraachisuudha.” Erga du'ee yeroo murtaa'eef awwaalcha keessa turee

booda Guyyaa Qiyaamaa na jiraachisuun kan na qoratu Rabbiin qofa. Kanaafu,

Qiyaamaan dhufuun haqa waan ta’eef “Guyyaa Murtii dogongora kiyya akka

naaf araaramu Kan kajeeludha.” Addunyaa fi Aakhiratti badii kan namaaf

dhoksuu fi sababa badiitiin nama adabu dhiisu Isa malee hin jiru. Rabbiin malee

badii hunda kan namaaf araaramu ni jiraa?7

Kana hunda kan hojjatu Rabbii tokkicha. Kanaafu, sanamaa fi uumamtoota biroo

kan homaa hin uumne, hin qajeelchine, hin fayyisne, hin nyaachisnee, hin

obaasnee, hin ajjeesne, hin jiraachisne, nama isaan waaqefatu hin fayyannee fi

miidhaa irraa hin deebisne dhiisun ibaadaa fi ajajamuu keessatti Rabbiin

tokkichoomsuun dirqama.8 Dubbiin erga akkana ta’e, Rabbiin ala wanta biraa

gabbaruun adabbii guddaatti nama geessa:

َََتَۡعۡلََمَعَ﴿ َِٱَلَّ ُۡذوَٗلََّللَّ ًَٰهاََءاَخَرََفَتۡقُعَدََمۡذُموٗماََّمَّ ﴾٢٢إَِل“Rabbiin waliin gabbaramaa biraa hin godhin.[Yoo akkas goote]

balaaleffatamaa fi gargaaraa kan hin qabne taatee teessati.” Suuratu Al-

Israa 17:22

6 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-8/621-629 7 Tafsiiru Ibn Kasiir-5/629 8 Tafsiiru Sa’dii-fuula 694

41

Kana jechuun umamtoota irraa eenyullee ibaadaa (gabbarri) haqa ni godhata jettee

gonkumaa hin amaniin. Isaan keessaa eenyullee Rabbiin waliin hin gabbarin.

Sababni isaas, kuni gara balaalefannaa fi gargaarsa dhabuutti nama geessa.

Rabbiin, Malaaykoni Isaa fi Ergamtoonni Isaa shirkii irraa dhoowwanii fi nama

isa hojjatu waqqasaa cimaa waqqasanii jiru. Maqaa badaa fi amala fokkuu isatti

maxxansaniiru.

Namni hamma Gooftaa isaatti rarra’uu dhiiseen dhimma addunyaa fi Aakhirah

isaa keessatti gargaarsa dhabuutu isaaf jira. Namni Rabbiin ala wanta biraatti

rarra’e, gargaarsa dhaba. Wanta inni itti rarra’etti isa dhiisa. Hayyama Rabbiitiin

malee uumamtoota keessaa eenyullee nama gargaaru hin danda’u. Namni Rabbiin

waliin gabbaramaa biraa taasise maqaa badaan yommuu waamamuu fi gargaarsa

dhabuu, namni Rabbiin tokkichoomse fi Isatti rarra’e immoo maqaa gaariin

waamama, haala isaa hunda keessatti gargaarsa argata.9

Aayah keessatti, jecha “Makhzuulaa” jedhutti xiyyeffannoo guddaa itti kennu

barbaachisa. Namni wanta tokko kan gabbaruuf gargaarsa barbaadeti. Akkasi miti

ree? Tarii namni yommuu Rabbii olta’aa gaditti wanta biraa gabbaru gargaarsa

nan argadha jedhee yaada. Garuu dhugaan faallaa kanaati. Makhzuul jechuun

nama gargaaraa isa gargaaru hin qabne jechuudha. Dhugumatti namni Rabbii

gaditti wanta biraa gabbaru, gargaarsa hin argatu. Kuni isaaf addunyaa keessatti

adabbiidha. Addunyaattis ta’e Aakhiratti wantoonni inni Rabbii gaditti gabbaru

homaa isa hin fayyadan. Ergasii itti aanse adabbii Aakhiratti argatu dubbate:

“Rabbiin waliin gabbaramaa biraa hin godhin.[Yoo akkas goote]

komatamaa fi fageefamaa taatee Jahannam keessatti darbamtaati.” Suuratu

Al-Israa 17:39

Kana jechuun Rabbiin waliin waan biraa hin gabbarin. Rabbiin waliin waan biraa

gabbaruu jechuun wanta nama hin fayyannee fi hin miine kadhachuu, sodaachu,

irratti hirkachuu, wanta saniif sagaduu, qalma qaluu, nazrii (silatii) gochuu fi

gosoota ibaadaa birootin itti dhiyaachuudha. Rabbiin waliin waan biraa yoo

9 Madda olii-fuula 529

42

gabbarte, Guyyaa Qiyaamaa badii fi amala badaan kan ibsamtu taatee fi rahmata

Rabbii irraa fageefamte Jahannam keessatti darbamta. Dhugumatti Jahannam

iddoo gahuumsaa ta’uun garmalee fokkatte, garmalee badde. Rabbiin subhaanahu

wa ta’aalaa nu hundaa Jahannam irraa nu haa tiiksu.

“Namni tokko Rabbiin yoo hin gabbarin, wanta biraas yoo hin gabbarin adabbiin

isa ni qunnamaa?” jedhame gaafatamuu danda’a. Deebiin isaa, kan nama

argamsiisee fi qananii adda addaatin nama qananiisu Rabbii olta’aa waan ta’eef,

dirqamni namoota irra jiru Isaaf galata galchuu fi gabbaruudha. Kanaafu, yoo Isa

gabbaruu dhiisanii of tuulan adabbii cimaatu isaan qunnama. Qur’aana keessatti

ni jedha:

“Dhugumatti, isaan Ana gabbaruu irraa boonan, salphattoota ta’anii

Jahannam seenuf jiru.’” Suuratu Ghaafir 40:60

Kana jechuun Ani Gooftaa isaanii qananii adda addaatiin isaan qananiisu ta’ee

osoo jiru warroonni of tuuluu isaanii keessatti lixuun Ana gabbaruu didan, Guyyaa

Qiyaamaa xiqqaattoota fi salphattoota ta’anii Jahannamiin ni seenu.10 Kunis jazaa

isaanitii. Jazaan nama of tuulu salphinnaa fi xiqqeenya waan ta’eef, namoonni

Rabbii isaaniitiif gadi of qabuu fi ajajamu irraa of tuulan Jahannamin salphattoota

fi xiqqaattota ta’anii seenu.

Gabaabumatti, Gabroonni Ar-Rahmaan Rabbii olta’aa qofa gabbaru. Isa waliin

homaa hin gabbaran.

2-Seeran ala Lubbuu nagahaa ajjeesu irraa ni fagaatu

Gabroonni Ar-Rahmaan warroota “haqaan malee nafsee Rabbiin haraama godhe hin ajjeesnee” dha. Amaloota gabroota Ar-Rahmaan keessaa nafsee Rabbiin ajjeechaa ishii haraama godhe haqaan malee hin ajjeesan. Hanga fedhe

dallansuun gara kanaatti isaan kakaasu isaan keessatti osoo socho’eyyuu haqa

Rabbiin itti ajajeen ykn hayyameen malee hin ajjeessan.

10 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi -12/403

43

Nama nagaha Rabbiin akka ajjeefamu hin hayyamne ajjeessun badii gurguddaa

keessaa tokko. Kanaafu gabroonni Ar-Rahmaan kanatti kufuu irraa garmalee of

eeggatu.

Hundemaa amantii Rabbiin subhaanahu wa ta'aalaa namootaf karaa godhe

keessatti nafsee namaa ajjeessun kan dhoowameedha. Sababni isaas, Rabbiin

nafsee tana uumee fi addunyaa qormaataa keessatti gahee ishii akka taphattuu fi

marsaa qormaataa akka dabartuuf wanta jireenyaaf barbaachisuu ishiif dhiyeesse

jira. Qormaata kana booda Rabbiin biratti qorannoo fi jazaatu ishiif jira.

Garuu hawaasa ilma namaa keessatti fooyya’iinsaaf jecha nafsee namaa garii

ajjeessun yeroo barbaachisaa itti ta’uu ni jira. Kanaafu, Rabbiin haala addaa

ajjeechaan itti barbaachisu keessatti ajjeessu ni ajajee ykn ni hayyame. Haala

kana keessatti ajjeechaan haqaan ta’a. "Haalonni nafseen namaa itti ajjeefamtu

maal fa’a?" jedhee namni gaafachu danda’a. Haalota kanniin Qur’aanaa fi

hadiisa irratti hundoofne haala kanaan tarreessu dandeenya:

✏Zulmii fi daangaa darbuun namni nama biraa ajjeesse, inni ni ajjeefama. Kunis seera Islaamaa keessatti Qisaasa (seera adabbii wal-qixxeessu-retribution)

jedhama. (Ilaali- suuratu Al-Baqarah 2:178-179) Fakkeenyaaf, Ahmad osoo

beeku nama Muslimaa tokko irratti daangaa darbuun yoo ajjeese, Ahmad ni

ajjeefama. Garuu warri nama ajjeefame Ahmadiif dhiifama gochuun gumaa yoo

barbaadan, Ahmad ajjeechaa jalaa ni baha.

✏Dhiirri fuudhee fi dubartiin heerumte yoo zinaa (sagaagalummaa) raawwatan, dhagaan buruqfamanii ni ajjeefamu. Garuu ajjeessun dura osoo hin dirqisisin

ishiin/inni zinaa akka raawwate amanuu yookiin ragaaleen afur kan dhugaa

dubbatan argamu qabu. Namoonni afran ragaa bahan kunniin, “Akka jirbiin

qaawwa lilmoo keessa seentutti nuti isaa/ishii zinaa raawwatu ijaan argine”

jechuun ragaa bahuu qabu. Yoo ijaan hin argin ykn shakkiin yoo ta’e, ragaan

isaanii fudhatama hin argatu.

✏Hawaasa Musliimaa munaafiqoota fi warra ummata qoran irraa eeguuf namni Islaama irraa duubatti deebi’e ni ajjeefama. Sababni namni kuni itti ajjeefamuuf

“Aqiida (amantii) Muslimoota waan jalaa balleessufi.”

Ragaalee kanniin sadanii Hadiisa sahih ta’e irraa haala kanaan dhiyeessun ni

danda’ama. Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhan: "Dhiiga nama Muslimaa

Rabbiin malee haqaan gabbaramaan akka hin jirree fi ani Ergamaa Rabbii

akka ta’e ragaa bahu jiigsun hin hayyamamu haala sadiin keessaa tokkoon

44

yoo ta’e malee: Nafsee nafseen (Qisaasa), nama fuudhee/heerumtee zinaa

raawwate fi nama Islaama irraa duubatti deebi’ee hawaasa [Musliimaa]

irraa adda bahe.” Sahiih Al-Bukhaari-6878, Sahiih Muslim 1676

Hubachiisa cimaa: akkaataan namoota armaan olii kanniin itti ajjeessan seera fi

qajeelfama qaba. Imaamni ykn hogganaan Musliimaa seerotaa fi qajeelfamota

kana hordofuun akka ajjeefaman ajaja. Namni dhuunfaa tokko akkanumatti lafaa

olka’e gara ajjeechaatti fiigu hin qabu. Ta’uu baannan, badii guddaatu babal’ata.

Gara qaaditti ykn imaamatti namoonni yakka hojjatan kunniin dhiyeefamanii

ajjeefamu.

✏Dachii keessatti balleessaa (fasaada) babal’isuuf namoota carraaqan. Balleessaan kunis namoota ajjeesu, namoonni karaa akka hin dabarree

dhoowwun isaan ajjeesu fi qabeenya isaanii saamu. Haala isaanii irratti hundaa’e

namoonni kunniin ni ajjeefamu ykn ni rarraafamu ykn harkaa fi lukti isaanii ni

murama ykn biyya keessaa ari’amu (Ilaali suuratu Al-Maa’ida 5:33)

✏Musliimotatti warra duulanii fi ergaan Islaamaa ilma namaa hunda akka hin geenye kanneen karaa cufan ni ajjeefamu. Kaafironni Muslimootatti duulanii fi

Islaamni akka hin babal’anne gufuu ta’an ni ajjeefamu. (Ilaali suuratu Al-

Baqarah 2:190-193)

Kunniin shanan haqa nama itti ajjeesun hayyamamuudha. Kanaan ala, Muslimas

ta’ii kaafira nama nagahaa yakkaa ajjeechaatti nama geessu hin hojjanne

ajjeessun badii guddaadha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

“Haqaan malee nafsee Rabbiin [ajjeesu] haraama godhe hin ajjeesinaa.

Nama miidhamuun ajjeefame, waliyyii isaatiif aangoo kenninee jirra.

Ajjeechaa keessatti daangaa hin darbin. Dhugumatti inni tumsamaa

ta’eera.” Suuratu Al-Israa 17:33

https://sunnah.com/bukhari/87/17https://sunnah.com/muslim/28/34

45

“Nama miidhamuun ajjeefame, waliyyii isaatiif aangoo kenninee jirra.”

Nama haqa malee fi daangaa isarratti darbamuun ajjeefame, waliyyii isaatiif

(namoota isa dhaalaniif) aangoo kenninee jirra. Aangoo kenninee jirra jechuun

murtii shari’aa Rabbiitii fi mootummaa Muslimaa seera