QƏRBİ KASPİ UNİVERSİTETİ

TƏTBİQİ POLİTOLOGİYA MƏRKƏZİ

QƏRBİ KASPİ Siyasi dərgi

BAKI

Fevral, 2018

Redaktor: Elxan Şahinoğlu - Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin rəhbəri

Korrektor: Afət Quliyeva - “Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin analitik bülleteninin

redaktoru

Redaksiya

heyəti:

Turan Rzayev - bakalavr, Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin eksperti

Yadigar Nağıyev - bakalavr, Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin eksperti

Ağa Zeynalov - bakalavr, Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin eksperti

Sevda Məmmədova - bakalavr, Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin

eksperti

Qadir Kazımov - bakalavr, Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin eksperti

İlqar Vəlizadə - politoloq, “Cənubi Qafqaz” politoloqlar klubunun

rəhbəri

Elnur Eltürk - politoloq, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasında

Sərbəst İnformasiya Resurslar şöbəsinin və “Vikipediya-

Azərbaycan”ın rəhbəri

©Qərbi Kaspi Universiteti, 2018

XƏZƏRİN STATUSU 2018-Cİ İLDƏ MÜƏYYƏNLƏŞƏCƏKMİ?

Ramiyyə MƏMMƏDOVA,

Qərbi Kaspi Universitetinin Siyasi və İctimai Elmlər fakültəsinin

dekan müavini

SSRİ 1991-ci ildə dağıldıqdan sonra ən problemli məsələlərdən biri də Xəzərin

statusuyla bağlı idi. Əvvəllər Xəzərin statusu iki sahilyanı dövlət – SSRİ və İran

arasında müəyyənləşmişdi. Ancaq SSRİ-nin dağılmasıyla Xəzəryani dövlətlərin sayı 5-

ə çatdı: Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran. Ona görə də Xəzərin

statusu mövzusu yenidən aktuallaşdı və danışıqlar məhz bu ölkələr arasında aparılmağa

başladı.

Xəzərin statusuyla bağlı 1990-cı illərin əvvəllərində aparılan danışıqlar çox ağır

gedirdi. İran SSRİ ilə imzaladığı müqavilələrdən fərqli olaraq, Xəzərdə daha böyük

paya iddiasını irəli sürdü. Türkmənistan da Azərbaycanın hələ SSRİ illərində kəşf etdiyi

neft yataqlarının mübahisəli ərazilərə düşdüyünü iddia edirdi. Söhbət Azərbaycan

neftçilərinin kəşf etdiyi “Kəpəz” yatağından gedir, Türkmənistan isə həmin yatağı

“Sərdar” adlandırır. Azərbaycan sonrakı illərdə bu mübahisəyə son qoymaq üçün

“Kəpəz” yatağını Türkmənistanla birgə işlətməyi təklif etdi.

Azərbaycanın mərhum prezidenti Heydər Əliyev 1994-cü ildə Qərbin böyük neft

şirkətləri ilə “Əsrin müqaviləsi”ni imzalamağa müvəffəq oldu. Bu, Azərbaycanın

böyük uğuru idi. Çünki Xəzərin statusuyla bağlı Rusiyanın Azərbaycana iradları

olmasa da, Moskvadakı siyasi mərkəzlər Bakının Qərbin iri neft şirkətləri ilə imzaladığı

sazişdən narahat idilər. Ancaq ulu öndərin müdrik siyasəti nəticəsində saziş imzalandı

və həmin sazişdə hətta Rusiyanın neft şirkətinin də payı oldu. Bu pay Moskvanın

etirazlarını azaltmağa imkan verdi. Sazişdə İran şirkətinin də iştirakı təmin edilmişdi

ki, eyni zamanda bu, Tehranın da “neft müqaviləsinə” qarşı müqavimətini zəiflətməli

idi.

“Neft müqavilələri” əsasında çalışmalar başladı, Azərbaycanın gəlirləri artdı.

Buna rəğmən, Xəzərin statusu müəyyənləşmədi. Danışıqlar bugünə qədər uzanıb.

Nəhayət, ötən ilin dekabr ayında elan olundu ki, sahilyanı ölkələr danışıqların finişinə

yaxınlaşıblar. Sahilyanı ölkələrin xarici işlər nazirləri 2017-ci ilin dekabrında

Moskvada Xəzərin statusuyla bağlı müzakirələri davam etdirdilər. Müzakirələrin

nəticəsi olaraq Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov dedi ki, 20 illlik çalışmalar

yekunlaşmaq üzrədir və Xəzərin Konvensiyasının il ərzində imzalanması perspektivi

yüksəkdir. Sənəd Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının 5-ci Sammitində

Qazaxıstanda imzalanacaq. Dəqiq tarix hələ müəyyənləşməyib.

Nazirlərin razılaşdırdıqları Konvensiyanın mətni dövlət başçılarına təqdim

ediləcək. Böyük ehtimalla sahil ölkələrinin prezidentləri sənədi dəstəkləyəcəklər.

Bundan sonra Konvensiyanın təsdiqi ilə bağlı prezidentlərin Qazaxıstanda yekun

sammiti keçiriləcək. Moskvadakı müzakirələrin yekunu olaraq Xəzərdə insidentlərin

araşdırılmasına dair razılaşma da əldə olundu.

Moskvadakı qərarlardan biri də gələn il Xəzər dənizində Xəzəryanı ölkələrin birgə

təlimlərinin keçirilməsinin planlaşdırılmasıdır. Sergey Lavrovun da sözlərinə görə,

Xəzər boyunca müdafiə sahəsində əməkdaşlıq yüksək səviyyədədir. Rusiyanın xarici

işlər naziri buna misal olaraq, 2017-ci ildə Xəzəryanı ölkələrin silahlı qüvvələri

gəmilərinin bir-birinə dostyana səfərlərini göstərib.

Bu sualın aktuallığı artıb: Həqiqətən, 20 illik danışıqların nəticəsi olaraq Xəzərin

statusu 2018-ci ildə müəyyənləşəcəkmi?

Sahilyanı ölkələr keçmiş illərdə də Xəzərin statusuyla bağlı saziş imzalamağa

yaxın olublar. Ancaq hər dəfə “kiçik detallar” statusun müəyyənləşməsinə imkan

verməyib. İran Xəzərin 5 bərabər hissəyə bölünməsini istəyir. Bu, beynəlxalq dəniz

hüququna uyğun deyil. Dəniz sərhədləri orta nöqtədən hesablanır. Buna baxmayaraq,

əgər SSRİ-nin vaxtında İran Xəzər dənizində cəmi 14 faiz paya malik idisə, SSRİ

dağılandan sonra 20 faiz paya iddia etdi. Heç bir Xəzəryanı ölkə İranın bu mövqeyini

qəbul edə bilməzdi. Ona görə də bir başqa aktual sual budur: “İran iddiasından geri

çəkilibmi?” Çünki İran əvvəlkitək Xəzərin bərabər hissələrə bölünməsini tələb edərsə,

statusu müəyyənləşdirəcək Konvensiyanı imzalamaq mümkün olmayacaq. Yox, əgər

İran iddiasından geri çəkilibsə, onda Tehran bunun qarşılığında hansısa tələbinin yerinə

yetirilməsinə çalışıb.

Bu hansı tələb ola bilər?

İran Xəzərə sahili olmayan ölkələrin Xəzər dənizində varlığının əleyhinə çıxır.

Görünür, Tehran Azərbaycan və Qazaxıstanın Qərb ölkələri ilə əməkdaşlığından

ehtiyat edir. ABŞ Azərbaycana bir neçə hərbi kater verib. Ancaq ABŞ Xəzərdə aktiv

hərbi varlığa maraq göstərmir. Ona görə də əslində Tehranın narahatlığı üçün əsas

yoxdur. Bundan başqa, Azərbaycan və Qazaxıstan da ABŞ-ın Xəzərdə xüsusi fəallığına

şərait yaratmazlar. Bu, Astana və Bakıya ona görə lazım deyil ki, İran və Rusiya ilə

münasibətlərdə yersiz problem yaşamasınlar.

Rusiyanın da Xəzərin statusunu müəyyənləşdirəcək Konvensiya ilə bağlı öz

maraqları var. Rusiya da İran kimi üçüncü ölkələrin Xəzərdə hərbi varlığının

əleyhinədir. Bundan başqa, Rusiya Xəzərin dibi ilə boru xəttinin çəkilməsini istəmir.

Rusiya Türkmənistan qazının Xəzər dənizinin dibi ilə Azərbaycan və buradan da

Avropaya daşınmasına imkan vermək istəmir. Konvensiyada bu layihəyə mane olacaq

hər hansı maddənin varlığı istisna deyil. Türkmənistan qazının Azərbaycan üzərindən

Avropaya daşınmasını daha çox Avropa İttifaqı və Türkiyə istəyir. Yəni bu məsələ

Azərbaycan üçün aktual deyil. Əlbəttə, Azərbaycan Türkmənistan qazının öz

ərazisindən Türkiyəyə, oradan da Avropaya daşınmasında maraqlı olardı. Bu həm

Azərbaycanın gəlirlərini, həm də bölgədəki rolunu artırardı. Ancaq Azərbaycan üçün

hazırda ən vacib məqam öz qazını Türkiyəyə və Avropaya daşımaqdır.

Rusiyanın Azərbaycan və Qazaxıstanla müqaviləsi var. Bu müqaviləyə görə, 3

dövlət arasında Xəzərdə sərhədlər müəyyənləşdirilib. Rusiya Xəzərdə Azərbaycan və

Qazaxıstana aid heç bir neft və qaz yatağına iddia etmir. Rusiyadan fərqli olaraq, qeyd

etdiyimiz kimi, Azərbaycanın Türkmənistan və İranla yataq problemi var.

Türkmənistan Xəzərdə Azərbaycana aid “Kəpəz” yatağına iddia etdiyi kimi, İran da

Azərbaycana aid “İnam” yatağında çalışmalara başlamağa imkan vermir. Konvensiya

bu məsələyə də aydınlıq gətirməlidir. Mümkündür ki, mübahisəli yataqların birgə

işlənməsiylə bağlı razılaşma əldə olunsun.

Xəzərin statusuyla bağlı Azərbaycanı təmsil edən xarici işlər nazirinin müavini

Xələf Xələfovun sözlərindən belə anlaşıldı ki, Konvensiyanın təsdiqi Azərbaycanın

Xəzərdə Türkmənistanla və İranla sərhəd mübahisələrinə son qoymur. Xələf Xələfovun

“İran və Türkmənistanla razılaşma əldə etmək üçün danışıqlara davam edəcəyik və öz

sazişlərimizi hazırlayacağıq” sözləri də bundan xəbər verir. Azərbaycan Xəzərdə

Rusiya və Qazaxıstanla sərhədini müəyyənləşdirib və ikili müqavilələr mövcuddur.

Əgər Konvensiya sahil ölkələrinin tamamı arasında sərhədi müəyyənləşdirmirsə,

“Xəzərin statusu müəyyənləşdi” fikrini səsləndirmək hələ çox tezdir.

Ən başlıcası, bu Konvensiya Azərbaycanın və İranla dəniz sərhədinin

müəyyənləşməsinə şərait yaratmır. Bu o deməkdir ki, Bakı və Tehran Konvensiyanı

imzaladıqdan sonra öz aralarında da sərhədi müəyyənləşdirən ikitərəfli saziş

imzalamalıdırlar. Necə ki, eyni saziş Azərbaycanla Rusiya və Qazaxıstan arasında var.

Ancaq Bakı ilə Tehran arasında yaxın müddətdə dənizdə sərhəd sazişinin imzalanacağı

problematikdir. Sadəcə, Azərbaycanla İran arasında artan iqtisadi əməkdaşlıq, birgə

regional layihələr Xəzərin statusuyla bağlı iki dövlət arasındakı danışıqlarda gərginliyi

azaltmalıdır.

ATƏT-İN YENİ SƏDRİ OLAN İTALİYADAN DAĞLIQ QARABAĞ

MÜNAQİŞƏSİNİN HƏLLİNDƏ GÖZLƏNTİLƏRİMİZ...

Turan RZAYEV,

Qərbi Kaspi Universitetinin Siyasi və İctimai Elmlər fakültəsinin 4-cü kurs

tələbəsi

Azərbaycan – İtaliya əlaqələri olduqca sağlam təməllərə dayanır. Bakıdan 55

kilometr məsafədə yerləşən Qobustan ərazisindəki qayalar üzərindəki qədim latın

yazıları Roma imperiyası legionlarının hələ uzaq keçmişdə Azərbaycan ərazisində

olduqlarını sübut edir.

Orta əsrlərdə İtaliyadan Azərbaycana çoxlu sayda səyyahlar gəlmişlər. Onların

arasında Marko Polonu xüsusilə qeyd etmək olar. XVI-XVIII əsrlərdə Səfəvilər dövləti

ilə Venesiya Respublikası arasında intensiv diplomatik və iqtisadi əlaqələr mövcud

olub. 1549-cu ildə Romada Nəsrəddin Tusinin "Təhriri-öqlidis" ("Evklid Başlanğıcının

təfsiri")" əsərinin latın dilində tərcüməsi çap edilib.

1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikası ilə İtaliya arasında

diplomatik münasibətlər mövcud olub və İtaliya Bakıda konsulluğunu açıb.

Siyasi əlaqələr: 1 yanvar 1992-ci il tarixdə İtaliya Azərbaycanın müstəqilliyini

tanıyıb. İki dövlət arasında diplomatik münasibətlər 8 may 1992-ci ildə yaradılıb.

İtaliya Cənubi Qafqaz respublikalarındakı ilk səfirliyini 1997-ci ildə Azərbaycanda

açıb. Azərbaycanın İtaliyadakı səfirliyi isə 2003-cü ildən fəaliyyət göstərir.

Ermənistan – Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli üçün

1992-ci ilin martında yaradılmış ATƏT-in Minsk qrupunun ilk sədri italyan olub.

25-28 sentyabr 1997-ci il tarixdə Prezident Heydər Əliyevin İtaliyaya ilk rəsmi

səfəri dövlətlər arasında bütün sahələrdə münasibətlərin inkişaf etdirilməsi üçün

əhəmiyyətli addım olub. Həmin səfər zamanı Heydər Əliyev İtaliyanın prezidenti, baş

naziri və digər hakimiyyət nümayəndələri ilə görüşüb. Onlar Azərbaycan Prezidenti ilə

söhbət zamanı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə ədalətli həllinə və

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsinə tərəfdar olduqlarını bildiriblər.

1998-2003-cü illərdə İtaliyanın müxtəlif dövlət orqanlarının təmsilçiləri

Azərbaycana səfər ediblər. Tərəflər arasında aparılan danışıqlar və müzakirələr

nəticəsində bir çox sahələrdə tərəfdaşlıq məqsədilə müqavilələr bağlanıb.

24-26 fevral 2005-ci il tarixdə İtaliyanın prezidenti Adzelyo Çampinin dəvəti ilə

Prezident İlham Əliyev İtaliyada rəsmi səfərdə olub. Adzelyo Çampi İlham Əliyevlə

görüşündə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə toxunaraq, vaxtilə İtaliyanın da belə

problemlə qarşılaşdığını və bu təcrübədən istifadə edərək, Azərbaycana kömək

göstərməyə hazır olduqlarını bildirib. ATƏT-in Minsk qrupunun vasitəçilik səylərinin

hələ bir nəticə vermədiyini xatırladan Prezident Adzelyo Çampi bildirib ki, İtaliya

Minsk qrupunun fəaliyyətinin gücləndirilməsi üçün köməyini əsirgəməyəcəkdir.

Prezident İlham Əliyev Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzünün ağır

nəticələrindən, münaqişənin ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində sülh yolu ilə aradan

qaldırılması sahəsində aparılan danışıqlardan bəhs edib, problemin beynəlxalq hüquq

normaları əsasında həll edilməsinin vacibliyini vurğulayıb.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev daha sonra 25-26 noyabr 2008-ci il tarixdə

İtaliyanın Baş naziri Silvio Berluskoninin dəvəti ilə İtaliyada növbəti rəsmi səfərdə

olub. Səfər çərçivəsində Prezident Silvio Berluskoni və digər dövlət rəsmiləri ilə

görüşüb. Görüşlərdə İtaliya – Azərbaycan əməkdaşlığının perspektivləri müzakirə

edilib. İlham Əliyev İtaliyanın "Rai international" telekanalına müsahibə verib, Dağlıq

Qarabağ münaqişəsindən və Azərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyi siyasətində

rolundan danışıb.

İqtisadi münasibətlər: Azərbaycandan xam neft və neft məhsullarının ixracının

istiqamətləndiyi əsas ölkə kimi İtaliya ölkəmizin ən iri ticarət partnyoruna çevrilib. İki

ölkə arasında ticarət dövriyyəsinin əsasını Azərbaycanın ixracatı təşkil edir. Statistik

məlumatlara əsasən, 2003-cü ildən bəri Azərbaycan ixracatının 51,9%-i İtaliyaya

istiqamətlənib. İtaliyadan Azərbaycana isə daha çox neft sektoru üçün borular, tütün,

dəri məmulatlar, mebel ixrac edilir.

İtaliyanın işgüzar dairələri Azərbaycanda böyük məbləğdə sərmayələr qoyur,

həyata keçirilən bir sıra beynəlxalq əhəmiyyətli layihələrdə iştirak edirlər.

Heydər Əliyevin İtaliyaya ilk rəsmi səfəri iqtisadi münasibətlərin inkişafında

xüsusi rol oynayıb. Bu səfər nəticəsində bağlanan "İqtisadi əməkdaşlıq haqqında Birgə

Bəyanat", "İnvestisiyaların qorunması və həvəsləndirilməsi haqqında müqavilə" iki

ölkə arasında iqtisadi münasibətlərin inkişafında xüsusi rol oynayıb. Səfər zamanı bu

sazişlərdən başqa, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti və İtaliyanın "Eni-Acip" şirkəti

arasında "Kürdaşı" blokunun kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında"

sazişin əsas kommersiya prinsipləri və müddəaları barədə sənəd imzalanıb.

24-25 noyabr 2004-cü il tarixdə İtaliya xarici işlər nazirinin müavini M.Boniver

Azərbaycanda səfərdə olub. 25 noyabr 2004-cü il tarixdə "Azərbaycan Respublikası və

İtaliya Respublikası arasında iqtisadi münasibətlər üzrə Məşvərət Forumu haqqında

birgə Bəyannamə" imzalanıb.

8 fevral 2007-ci il tarixdə İtaliyanın Avropa siyasəti və beynəlxalq ticarət üzrə

nazirinin müavini Milos Budin Bakıda səfərdə olub. Səfər zamanı Xarici İşlər və

İqtisadi İnkişaf nazirliklərində, Milli Bank, eləcə də kommersiya banklarında iki ölkə

arasında iqtisadi münasibətlərin daha da inkişaf etdirilməsi üçün bir sıra məsələlərə dair

müzakirələr keçirilib. İlham Əliyev Milos Budinlə görüşündə bildirib ki, Azərbaycan

iqtisadiyyatı dünyada ən yüksək sürətlə inkişaf edir və burada böyük investisiyalar tələb

edən layihələr həyata keçirilir. Miloş Budin isə öz növbəsində Azərbaycanın regionda

və beynəlxalq siyasətdə gündən günə artan rolunun İtaliya şirkətlərinin Azərbaycana

olan marağını artırdığını bildirib.

11-22 dekabr 2007-ci il tarixdə İtaliyanın iqtisadi inkisaf naziri Pierluici Bersani

Azərbaycanda səfərdə olub. Səfər zamanı Pierluici Bersani Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, energetika və sənaye naziri və iqtisadi inkisaf

naziri ilə görüşüb. Səfər nəticəsində iqtisadi inkişaf nazirləri "Azərbaycan və İtaliya

arasında təbii qaz sektorunda əməkdaşlığa dair" saziş imzalayıblar.

Mədəni əlaqələr: Azərbaycan və İtaliya arasında mədəni əlaqələrin böyük tarixi

var. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Bakıda italyan arxitektorları tərəfindən

müxtəlif binalar tikilib. Dante və Petrarkinin əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə

edilərək kütləvi sayda nəşr olunub. Məşhur azərbaycanlı müğənnilər – Şövkət

Məmmədova, Bülbül, Müslüm Maqomayev, Azər Zeynalov opera ifaçılığı sənətinin

əsaslarına İtaliyada yiyələniblər.

Heydər Əliyevin ilk rəsmi səfəri zamanı – 25 sentyabr 1997-ci ildə Romada

Azərbaycan Respublikası və İtaliya Respublikası hökumətləri arasında mədəniyyət,

elm və texnologiya sahəsində Birgə Bəyannamə, 1 iyun 2002-ci il tarixində isə Bakıda

Azərbaycan Respublikası və İtaliya Respublikası hökumətləri arasında "Mədəniyyət,

elm və texnologiya sahəsində əməkdaşlıq haqqında" saziş imzalanıb.

19 dekabr 2006-cı il tarixində Azərbaycan Respublikasının İtaliyadakı səfirliyi

Roma şəhər meriyasının patronajlığı, İtaliya Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi və

"Associazione II Tempietto" təşkilatının əməkdaşlığı ilə Romanın məşhur "Sala

Umberto" teatrında Azərbaycan incəsənət ustalarının konsertini təşkil edib.

11 dekabr 2006-cı il tarixində İtaliyanın Peruca şəhərindəki Əcnəbilər

Universitetində Azərbaycan Respublikasının İtaliyadakı səfirliyi və İtaliya –

Azərbaycan Dostluq Assosiasiyası tərəfindən Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik

Gününə həsr edilmiş "Azərbaycan – İpək Yolu üzərində Qədim Torpaq" adlı tədbir

keçirilib.

İtaliya Azərbaycana ən çox humanitar yardım göstərən dövlətlər sırasındadır.

Azərbaycanla İtaliya arasında 1 iyun 2005-ci il tarixində imzalanmış “Humanitar

yardım göstərilməsinə dair” saziş Azərbaycanda məskunlaşmış qaçqın və məcburi

köçkünlərin çətin vəziyyətinin yüngülləşdirilməsinə yönəldilib. Bundan əlavə, İtaliya

hökuməti Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir sıra tibbi-sosial yönümlü müəssisələrə

yardım göstərib.

ATƏT-in sədrliyi artıq İtaliyaya keçib. Təbii olaraq Azərbaycan ictimaiyyətində

belə bir sual yaranıb: İtaliyadan nəsə gözləmək olarmı? İtaliyanın sədrliyi müddətində

bizi nə gözləyir? Bunun Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə təsiri olacaqmı?

Hələ 2017-ci ildə Azərbaycan xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarov İtaliyaya

səfəri zamanı ATƏT-də dövr başçısı olacaq İtaliyanın Dağlıq Qarabağ probleminin

həlli üçün mümkün olanı edəcəyinə inancını dilə gətirmişdi. Bir necə gün öncə isə

İtaliya ilə Azərbaycan arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 25-ci ildönümü

münasibətilə bu ölkəyə rəsmi səfərdə olan Məmmədyarov İtaliyadakı həmkarı ilə

görüşdü. İki nazirin görüşündə siyasət, iqtisadiyyat, elm, mədəniyyət və texnologiya

sahələrində əlaqələr, “Trans-Adriatik” (TAP) təbii qaz boru kəməri layihəsi, beynəlxalq

məsələlər və Azərbaycan – AB əlaqələri müzakirə edildi. Görüşdən sonra açıqlama

verən ev sahibi nazir Ancelino Alfano Azərbaycanla İtaliyanın ikitərəfli əlaqələrinin

son dərəcə yaxşı olduğunu ifadə edərək, "İtaliya təbii qaz və neft kimi xam maddələrdə

Bakının ənənəvi müştərisi mövqeyindədir" cümləsini işlətdi və Türkiyə – Yunanıstan

sərhədindən İtaliyaya çatacaq TAP-ın əhəmiyyətindən danışdı.

Azərbaycanın xarici işlər naziri Məmmədyarov Dağlıq Qarabağ məsələsinin həlli

mövzusuna toxunaraq, “İtaliya 2018-ci ildə ATƏT-ə sədrliyi dövründə Dağlıq Qarabağ

probleminin həlli üçün mümkün olan nə isə onu edəcək” ifadəsini dilə gətirdi.

Rəsmilərin görüşü zamanı tərəflərin bir-birinə isti münasibətlərindən görünür ki, rəsmi

Bakının İtaliyanın ATƏT-ə sədrliyindən gözləntiləri var.

Buna baxmayaraq, İtaliyanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində önəmli

addımlar atacağına ehtiyatla yanaşıram. İlk öncə, İtaliyanın xarici siyasətdəki nüfuzuna

baxsaq görərik ki, bu ölkə nə Avropa İttifaqında, nə də dünya siyasətində önəmli söz

sahibidir. İstər birinci, istərsə də ikinci dünya muharibələrindən sonra İtaliya dünya

siyasətində önəmli heç nə ilə yadda qalmayıb. Ehtimal ki, Dağlıq Qarabağ

münaqişəsinin həllində də İtaliya önəmli addımlarla yadda qalmayacaq. Bu gün

İtaliyada erməni lobbisi Fransadakı qədər güclü olmasa da önəmli rola malikdir. Son

illərdə erməni lobbisinin artan fəaliyyəti nəticəsində Avropa İttifaqında 40-dan çox

şəhər və vilayət bu günə qədər sözdə soyqırımı tanıyıb. Digər ölkələrdə də erməni

lobbisinin uğurları var. Bu ölkələr Fransa, İtaliya, İngiltərə, Yunanıstan, Belçika,

Hollandiya, İsveç, Livan, Rusiya, Kipr, Kanada və Argentinadır.

İtaliyanın “erməni soyqırımını” tanıması onun ATƏT-də fəaliyyəti dövründə

münaqisənin həllində Azərbaycanın xeyrinə heç də səsləndirdikləri kimi ciddi bir

addım atacağına dəlalət etmir. Ancaq bu o demək deyil ki, İtaliya tərəfsizliyini pozacaq

və Azərbaycanın maraqlarını nəzərə almayacaq. İtaliya ATƏT sədri kimi bütün

tərəflərdən eyni məsafədə dayanacaq. Əslində İtaliyanın özü separatizmin əleyhinə

olmalıdır. Çünki bu ölkənin özü də eyni problemdən əziyyət çəkir. İtaliyanın

Lombardiya və Venetsiya vilayətlərində muxtariyyət istəkləri illərdir səsləndirilir.

Bundan başqa, İtaliyanın şimalı da əlavə səlahiyyətlər istəyir və kasıb cənubu

dolandırmaq istəmir. Bu baxımdan məntiqlə İtaliya separatizmlə mübarizə aparan

Azərbaycanı daha yaxşı anlamalıdır. Ancaq Romanın Dağlıq Qarabağdakı erməni

separatizmini ortadan qaldıracağını gözləmək əbəsdir. Ortada Rusiya var. Bu ölkə

işğalçı Ermənistanı himayə edir. Kreml başqa bir dövlətin Dağlıq Qarabağ

münaqişəsiylə məşğul olmasını istəmir. İtaliya Dağlıq Qarabağ münaqişəsində

mümkün fəallığa görə Rusiya ilə üz-üzə gəlmək istəmir. Digər tərəfdən, Avropa

dövlətləri içərisində Rusiyaya yaxın olanı da elə İtaliyadır. Məhz bu ölkə Krımın

işğalına görə Rusiyaya qarşı tətbiq edilən sanksiyaların ortadan qaldırılmasını istəyir.

TÜRKİYƏ BÖLGƏNİN ƏSAS AKTORUNA ÇEVRİLİB

Yadigar NAĞIYEV,

Qərbi Kaspi Universitetinin Siyasi və İctimai Elmlər fakültəsinin

3-cü kurs tələbəsi

Son dövrlərdə dünyada yaranan problemlərin, amerikalı alim Samuel

Hantinqtonun “Sivilizasiyaların Toqquşması” əsərində qeyd etdiyi kimi, dinlərarası və

etniklərarası münaqişə olduğunu az-çox görürük. Bəs bu halın açıq-aydın göründüyü

halda niyə İslam dünyası bu qədər passivdir, hadisələrə ciddi reaksiya verə bilmir?

Bir qədər tarixə nəzərə yetirməyə ehtiyac var. Hər birimiz Səlahəttin Əyyubini və

onun səlibçilərlə uzun müddətli mübarizəsini, bu yürüşlərin nə üçün və nə səbəbə

olduğunuda bilirik. Rəsmi olaraq Qüds şəhərinin xristianlar üçün xüsusi məkan olduğu

vurğulansa da səlibçilərin fərqli məqsədləri olub:

- Ərazilərin müdafiəsini zəiflətmək;

- Gələcəkdə liman şəhərlər vasitəsi ilə ticarət karvanlarını öz əllərinə

keçirmək.

Bunu həyata keçirmək üçün sadəcə onlara teologiya lazım idi. Ancaq hər qarətçi

yürüşlərdə məğlub olur və hər səfərdə hücumları daha da gücləndirirdilər. Əslində bu

fikir də səhvdir. Səlibçilər əslində heç də məğlub olmurdu, çünki hər hücumlarında

onlar yeni-yeni müdafiə məlumatları əldə edir və əraziyə sivil formada öz agentlərini

salırdılar. Məhz bunlar gələcəkdə bu ərazinin zəifləməsinə və yeni dinlərarası

konfliktlərin yaranmasına səbəb olacaqdı.

Daha sonralar bu ərazilərin idarəçiliyi Osmanlı imperiyasının əlinə keçdi. Osmanlı

işğal etdiyi ərazilərdə həqiqətən də güclü multikultural siyasət aparırdı. İstər xristianlar,

istərsə də yəhudilər Osmanlı sultanlarına sadiqlik göstərirdilər. Çünki sultanlar onların

iqtisadiyyat işlərini və həyat səviyyələrini müdafiə edib, dəstəkləyirdi. Xüsusilə II

Əbdülhəmid dövrü öz rəngarəngliyi ilə seçilirdi.

Ancaq bu, hər bəlanın bitdiyi demək deyldi. Britaniya krallığı öz müstəmləkəçilik

siyasətini davam etdirir, xristian və yəhudi icmalarını pulla ələ alırdı. Krallıq

Osmanlının İraq, Suriya və Misirdə neft quyularını istismar etməsini əngəlləmək

istəyirdi. Əgər bu hal əngəllənməmiş olsaydı, o zaman Osmanlı imperiyası maliyyə

böhranından çıxar və inflyasiya səviyyəsini bərpa edərdi. Bu isə heç bir Avropa

dövlətinin marağında deyldi. Hətta yəhudilərin fikir lideri Theodor Herzl II

Əbdülhəmidə Osmanlı imperiyasının bütün borclarını bağlayacağı təqdirdə, Fələstin

torpaqlarının yəhudilərə verilməsini təklif etmişdi. Ancaq Osmanlı sultanı bu təklifi

rədd etmişdi.

II Əbdülhəmid devrildikdən sonra zəifləyən sistem və başlayan I Dünya

müharibəsi Osmanlı imperiyasını param-parça etdi. Parçalanan torpaqlarda isə yeni və

zəif dövlətlər yarandı. 1919-1922-ci illərdə Türkiyədə Qurtuluş müharibəsi bitdikdən

sonra Mustafa Kamal tərəfindən 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti elan edildi.

Türkiyə ilə yanaşı, digər yeni yaranan dövlətlərdən bəziləri azadlıq əldə etsə də,

əksəriyyəti müstəmləkəçilik siyasətinin təsirində idi.

II Dünya müharibəsinin baş verməsi ilə I Dünya müharibəsində yeni yaranan

dövlətlər ya gücləndi, ya da parçalanaraq bir neçə dövlətin yaranmasına səbəb oldu.

1945-ci ildə BMT-nin yaranması ilə dövlətlər arasında əlaqələr qurularaq müharibə

riski sıfıra endirilməli idi. Bu dövrdən etibarən yaranan ikiqütblü sistem dünya

dövlətlərini iki yerə ayırdı, regionda qarşıdurmalar daha da şiddətləndi. Bu

qarşıdurmalar daha çox dini və ya etnik zəmində baş verirdi ki, bu prosesə dövlətlər

qoşula bilmirdi. Ən çox problem özünü müsəlman dövlətlərində göstərirdi. Bundan da

bəzi xristian dövlətləri öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər.

1990-cı illərin əvvəllərində SSRİ süqut etdi. Bu illərdə Türkiyədə də hökumət

böhranı yaşanırdı. Türkiyə bu böhrandan hakimiyyət dəyişikliyi ilə çıxa bildi. Ədalət

və İnkişaf Partiyası digər partiyalardan çox fərqlənirdi. İslam dininin güclənməsi və

müsəlman ölkələrinin sıx inteqrasiyasını qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Siyasi

yasağı olan Rəcəb Tayyip Ərdoğan partiyasının başında olsa da, Konstitusiya

qaydalarına əsasən prezident seçilə bilməzdi və buna görə də uzun illər baş nazir kimi

fəaliyyət göstərdi. Nəhayət, 2014-cü ildə Türkiyə Respublikasının prezidenti seçildi.

Yenidənqurmalarla iqtisadiyyatını gücləndirən və öz istehsalı olan silahlarla hərbi

müdafiəsini formalaşdıran Türkiyə regionda hərbi cəhətdən güclü aktor olmağa başladı.

Dini fərqliliyi, qarşısına qoyduğu İslam dövlətlərinin birliyi və İslam dövlətlərinə

dəstək məqsədi həqiqətən də Türkiyəni dini cəhətdən ön plana çıxardı. Türkiyə həm

dövlətin daxilindəki terror birləşmələri ilə mübarizə aparır, həm də bölgədəki mövcud

terror birləşmələrinə ağır zərbələr endirir.

Türkiyə Suriyadakı münaqişəyə ilk əvvəl neytral yanaşırdı. Sonralar sərhədyanı

bölgələrdə təhlükənin artdığını görərək, koalisiya qüvvələri ilə birgə DAEŞ əleyhinə

əməliyyatlara başladı. Beləliklə, Türkiyə Suriya məsələsində aktiv aktora çevrildi.

Ankara Şimali İraqda kürdlərin referendum qərarını da neytrallaşdırmağa müvəffəq

oldu. Əks halda, bu referendum bölgədə dağıdıcı xüsusiyyətə malik olacaqdı.

Ankaranın Qüdslə bağlı fəallığı da zərurətdən irəli gəlirdi. 5 dekabr 2017-ci il

tarixində ABŞ prezidenti Donald Trampın Qüds şəhərini İsrailin paytaxtı kimi tanıması

və Amerika səfirliyinin buraya köçürülməsi müsəlman dövlətləri üçün xaosdan başqa

heç nə deyldi. Ancaq bütün bunlar bir günün içində alınan qərarlar və çıxışlar deyildi.

Hiss olunurdu ki, Vaşinqton öncə bəzi ərəb dövlətləri ilə məsləhətləşmələr aparıb.

Məsələn, Qüdsün İsrailin paytaxtı elan olunmasına Misir, Səudiyyə Ərəbistanı və

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən kəskin reaksiyalar eşidilmədi. Bu dövlətlərin liderləri

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının İstanbulda keçirilən zirvə toplantısına da qatılmadılar.

Türkiyə ənənəvi olaraq İslam dünyasını birləşdirmək və həmrəylik yaratmaq üçün

fəaliyyətini genişləndirdi, dövlətləri bir araya toplayıb Fələstinə həmrəylik nümayiş

etdirdi. Buna baxmayaraq, İslam aləmində həmrəyliyə nail olmağa hələ çox var.

Həmrəylik nümunəsini Türkiyə göstərir və buna görə də Türkiyə hazırda İslam

aləminin əsas həmrəylik qalasına çevrilib.

Bu arada, Ankara Avropa istiqamətində də fəallaşıb. Buna misal olaraq, Türkiyə

prezidentinin bu il yanvarın 5-də Fransaya rəsmi səfərini göstərə bilərik. Prezidentlər

Parisdə ikitərəfli münasibətləri müzakirə etdilər. Görüşdə müzakirə olunan mövzular

içərisində Türkiyənin Avropa Birliyinə üzvlüyünə əngəllər və regiondakı terrora qarşı

birgə mübarizə də var idi.

Görüşdə Rəcəb Tayyip Ərdoğana ünvanlanan suallar sərtliyi ilə seçilirdi. Fransa

prezidenti Emmanuel Makron mətbuat konfransında bunları dedi: “Dialoqumuz davam

edir. Türkiyə ilə terrorla mübarizədə nümunə ola biləcək əməkdaşlığımız var.

Terrorizmlə birlikdə mübarizə aparmağa davam edəcəyik. Bunu güclü dairələr

çərçivəsində edəcəyik. Raketdən müdafiə razılaşması imzaladıq. İmzaladığımız təyyarə

satışı ilə bağlı razılaşma da əhəmiyyətlidir. Sinop nüvə stansiyasından, Yaxın Şərqdən

danışdıq. Fələstin məsələsində mövqelərimiz oxşardır. Qüds hər iki dövlətin paytaxtı

olmalıdır. Biz PKK-ya qarşı mübarizə aparırıq, PKK terror təşkilatıdır. Biz DAEŞ və

digər təşkilatlarla mübarizə aparmağa davam edəcəyik. DAEŞ-dən sonra Suriyada sülh

və sabitlik təmin edilməlidir. Suriya yol xəritəsində birlikdə çalışmaq istəyirik”.

Fikrimcə, bu çıxışı ilə Makron ilk olaraq, Ərdoğanın gözündə güvənilə biləcək

prezident imici yaratmaq istəyirdi. Makron açıq şəkildə PKK-nı terror təşkilatı

adlandıraraq ona qarşı Türkiyəylə birgə mübarizə aparmaq istədiyini qeyd etdi.

Bununla yanaşı, Fransanın Türkiyə kimi Suriyadakı problemlərin həllində maraqlı

olduğunu gördük.

Fransa hazırda Türkiyənin Avropa Birliyinə üzvlüyünə real baxmır. Bunu

Makronun suallara cavabından da aydınlaşdırmaq olardı. Buna baxmayaraq, Paris

Türkiyənin Avropa Birliyi ilə sıx dialoqunun davamında maraqlıdır. Digər tərəfdən,

Makron Fransa – Türkiyə iqtisadi əlaqələrinin inkişafında maraqlıdır. İki dövlət

arasındakı əlaqələrin tarixi 500 ildir və bu əlaqələri qorumaq lazımdır. Türkiyənin özü

də Fransa ilə əlaqələrdə problem yaşamaq istəmir. Çünki Türkiyə ilə AB ölkələri

arasında əlaqələr çox yaxşı deyl. Türkiyə prezidenti iki ölkə arasındakı ticarət

mübadiləsinin həcmini 20 milyard avroya çatdırmağı hədəf qoyub. Bu baxımdan “Türk

Hava Yolları” ilə “Airbus” arasındakı razılaşma çox əhəmiyyətlidir.

Rəcəb Tayyip Ərdoğanın Avropa Birliyi ilə yanaşması qətidir: “Təəssüf ki, 54

ildir bizi qapıda gözlətdirirlər. Fransa AB-nin əhəmiyyətli nümayəndəsidir. Türkiyə

kimi başqa bir ölkə AB içində yoxdur. Avropa Birliyinin Türkiyəyə qarşı tələbləri daim

artır. Bu, ədalətli yanaşma deyil”.

Fikrimcə, Ərdoğan Avropa Birliyi ilə Türkiyə arasında qırılma nöqtəsini iqtisadi

müqavilələrlə stabilləşdirmək istəyir. Fransa isə, sadəcə, bu oyunun ilk oyunçusudur.

Paris də siyasətdə fərqli baxışları arxa plana alaraq, Türkiyə ilə iqtisadi münasibətləri

inkişaf etdirməkdə maraqlıdır.

AZƏRBAYCANIN İŞĞAL ALTINDAKI TORPAQLARI

İSTƏNİLƏN YOLLA GERİ QAYTARMAQ HÜQUQU VAR

Sevda MƏMMƏDOVA,

Qərbi Kaspi Universitetinin Siyasi və İctimai Elmlər fakültəsinin

3-cü kurs tələbəsi

Azərbaycanın 20 faiz ərazisi – Dağlıq Qarabağ və ona bitişik 7 rayon 25 ildən

artıqdır Ermənistanın işğal altındadır. İşğal nəticəsində 1 milyondan çox qaçqınımız

var. Aydındır ki, Azərbaycan hakimiyyəti və cəmiyyəti bu vəziyyətlə heç bir zaman

razılaşmayacaq və vəziyyəti köklü surətdə dəyişmək üçün bütün alətlərdən istifadə edib

və edəcək. Beynəlxalq hüquq normalarına əsasən, Azərbaycan nəinki özünü müdafiə

etmək, eyni zamanda işğal edilmiş ərazilərini azad etmək hüququna sahibdir.

Əslində işğal altında olan əraziləri Ermənistan kimi zəif bir dövlətdən geri

qaytarmaq Azərbaycan kimi inkişaf etməkdə olan dövlət üçün heç də çətin məsələ

deyildir ki, aprel döyüşləri bunun bariz nümunəsidir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki,

Ermənistan aysberqin sadəcə görünən hissəsidir və nə qədər rəsmi qəbul edilməmiş olsa

da, onun arxasında SSRİ kimi bir imperiyanın varisi olan Rusiya dayanır. Və hələ 1991-

1993- cü illərdə bu münaqişə başlayan zaman Ermənistan Rusiya ordusunun yardımı

ilə bu əraziləri ələ keçirib. Rusiya Ermənistan vasitəsilə və Dağlıq Qarabağ separatçıları

üzərindən bir növ Azərbaycana təsir etmək imkanı qazanır ki, bu səbəbdən də

Ermənistanı “agent” dövlət adlandırmaq mümkündür.

Geniş çərçivədə nəzər saldıqda görə bilərik ki, istər Rusiya, istərsə də digər

hegemonluğa namizəd dövlətlərin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində heç bir

marağı yoxdur. Münaqişənin həll olunmaması Rusiyanın bölgədə təsir gücünün

zəifləməsi deməkdir. Bu da Kremlin maraqlarına cavab vermir. Rusiyadakı müəyyən

mərkəzlər imperiya düşüncəsindən qurtulmayıblar. Buna görə də həmin mərkəzlər

Azərbaycanın Ermənistan üzərində hərbi qələbəsində maraqlı deyil.

Bir müddət öncə Rusiyanın Azərbaycandakı səfiri Vladimir Doroxin geri çağırıldı

və onun yerinə Georgi Zuyev adında diplomat təyin olunmalı idi. Moskvanın müxtəlif

ölkələrdə separatizmi dəstəkləyən Zuyevi Bakıya səfir təyin etməkdə məqsədi

Azərbaycanda daha sərt siyasət yürütmək istəyi ilə bağlı idi. Rəsmi Bakı obyektiv

səbəblərdən bu təyinata etiraz etdi. Rusiyanın təzyiq imkanları nə qədər geniş olsa da,

rəsmi Bakının mövqeyini nəzərə almaq məcburiyyətində qaldı. Geri çağırılan səfir

Vladimir Doroxinin yaydığı müraciətdə belə bir abzas diqqəti çəkirdi: “Rusiya və

Azərbaycan miqyas, mentalitet və mədəniyyət baxımından müxtəlif ölkələrdir. Bir sıra

məsələlərdə biz fərqli siyasi maraqlara malikik”.

Burada səfir bir növ sətiraltı geri çağırılmanın səbəbini izah etmiş və güclü təsir

yarada biləcək səfirin göndərilməsi fikrinin mövcudluğunu bildirmişdir. Ancaq səfir

təyinatı qərarını Moskva versə də, kimlik məsələsində Bakının təsdiqi lazımdır.

Digər həmsədr ölkə – Fransanın Azərbaycandakı səfiri Aurelia Buşez Fransanın

ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkəsi olduğunu xatırladıb: "Fransa digər həmsədr

ölkələrlə birlikdə münaqişənin danışıqlar yolu ilə həlli və davamlı sülhün əldə olunması

istiqamətində bundan sonra da işləyəcək". ATƏT-də həmsədrlik institutu 1998-ci ildə

yaradılıb və ABŞ, Fransa, Rusiya həmsədr ölkələr kimi çıxış etməsinə baxmayaq,

münaqişənin həllində heç bir ciddi addım atılmayıb. Bundan əlavə, Fransa “erməni

soyqırımını” tanıyan dövlətdir. Belə olduğu halda nə Rusiyanın, nə də Fransanın Dağlıq

Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın xeyrinə həll olunmasına tərəfdar olduğunu görə

bilərik. ABŞ isə hər zamankı kimi dünya üzərində hegemonluq istəyini əldən

verməyərək bu məsələni də nəzarətində saxlayır.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın xeyrinə həllində daha çox Türkiyə

maraqlıdır. Əslində burada Rusiya ilə Türkiyənin maraqları toqquşmaqdadır. Bölgənin

enerji resursları və boru xətləri Türkiyəyə uzanır. Demək, Ankaranın fəallığı tək elə bu

səbəbdən başa düşüləndir. Ancaq Ərdoğan da münaqişənin həllində Rusiyanın geniş

imkanlarını bu sözlərlə etiraf edir: “Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli Putindən

asılıdır”.

Bəli, münaqişənin həlli Rusiyadan çox asılıdır. Ancaq Rusiya hərəkət

etməyəcəksə, bu o demək deyil ki, Azərbaycan hərəkətsiz qalmalıdır. Azərbaycan öz

hərbi gücünü gün-gündən artırmaqdadır və bu amil Ermənistana təzyiqin artırılmasını

şərtləndirir. Ermənistan silahlı qüvvələrinin keçirdiyi təlimlər isə demək olar ki,

müdafiə xarakteri daşımaqdadır. Məqsəd mövcud status-kvonu qorumaqdır.

Ermənistan hər hansı hərəkətə kecmək üçün özbaşına qərar verə bilməyəcək, asılı

olduğu Rusiyanın əmrləri ilə hərəkət edəcək. Ancaq Azərbaycan heç kimdən əmr

almadan da hərəkət edə bilər.

UKRAYNA SƏFİRİ: “DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ

AZƏRBAYCANIN ƏRAZİ BÜTÖVLÜYÜ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ HƏLL

OLUNMALIDIR”

2017-ci il noyabrın 24-də Qərbi Kaspi Universitetində Ukraynanın

Azərbaycandakı səfiri Aleksandr Mişşenko ilə görüş keçirildi.

Universitetin Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin rəhbəri Elxan Şahinoğlu Mərkəzdə

tələbələrin iştirakı ilə aparılan ənənəvi tədqiqatlarda bu həftə Ukrayna – Azərbaycan

münasibətlərinin nəzərdən keçirildiyini diqqətə çatdırdı və Ukrayna səfiri ilə görüşün

politologiya ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr üçün əhəmiyyətini qeyd etdi.

Səfir Aleksandr Mişşenko iki ölkə arasında əlaqələrin tarixi barədə danışdı,

Ukrayna-Azərbaycan münasibətlərinin bugünkü vəziyyətini şərh etdi. Bildirildi ki, bu

gün bu əlaqələr sürətlə inkişaf edir və regional miqyasda olduqca mühüm, strateji

əhəmiyyət kəsb edir. Bir gün öncə iki ölkənin dövlət başçılarının görüşünü xatırladan

səfir Mişşenko qeyd etdi ki, siyasi məsələlərdə bir-birinə daim dəstək verən Azərbaycan

və Ukrayna həm də iqtisadi tərəfdaşdır: "Azərbaycanın Ukraynaya ixracatı artırması

iqtisadi əməkdaşlığın daha bir yaxşı göstəricisidir” – deyə səfir bildirdi.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı Ukraynanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü

dəstəklədiyini xatırladan qonaq vurğuladı ki, bu cür konfliktlər beynəlxalq hüquq

normaları əsasında – dövlətlərin ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllini tapmalıdır.

Daha sonra səfir tələbələri maraqlandıran sualları cavablandırdı, onlarla fikir

mübadiləsi apardı.

SEPARATÇILIĞA KƏNAR DƏSTƏK OLMAZSA, MÜNAQİŞƏLƏR

TEZ HƏLL OLUNAR

Ukrayna ordusunun yaranmasının 26 illiyi ilə bağlı dekabrın 6-da Bakıda “Hyatt

Recency” otelində tədbir təşkil olundu. Tədbirə müxtəlif ölkələrin səfirləri, diplomatlar,

hərbi attaşelər və siyasi ekspertlər dəvətli idi. Tədbirdə Qərb Kaspi Universitetinin

politologiya müəllimi, universitetin nəzdində fəaliyyət göstərən Tətbiqi Politologiya

Mərkəzinin rəhbəri, siyasi analitik Elxan Şahinoğlu və universitetin fəal tələbələri də

iştirak etdilər.

Tədbirdə ilk çıxış edən Ukraynanın Azərbaycandakı səfiri Aleksandr Mişşenko

ölkəsinin bu illərdə üzləşdiyi çətinliklərdən danışdı. Ukrayna torpaqlarının bir

hissəsinin işğal olunduğunu vurğulayan səfir ölkəsinin ordu quruculuğuna böyük

maliyyə ayırmaq məcburiyyətində qaldığını söylədi.

Aleksandr Mişşenko Ukrayna ilə Azərbaycan arasındakı müttəfiqlik

münasibətlərinin inkişaf etdiyini bu sözlərlə anlatdı: “Azərbaycan torpaqları işğal

edildikdə Kiyev Azərbaycan torpaqlarının bütövlüyünə dəstk verdi, ancaq biz özümüz

eyni bəla ilə üzləşməyənədək faciənin miqyasını anlamırdıq”.

Tədbirdə çıxış edən Qərbi Kaspi Universitetinin Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin

rəhbəri Elxan Şahinoğlu separatçılığın təbiətcə oxşar olduğunu bildirdi: “Separatçılığa

kənar dəstək olmasa, münaqişələri qısa müddətdə həll etmək olar. Azərbaycan və

Ukrayna torpaqlarının işğalı ilə bağlı oxşarlıqlar çoxdur. Sizdə də, bizdə də separatçılıq

kənardan qidalanır”.

Elxan Şahinoğlu onu da xatırlatdı ki, dünyada separatçıların keçirdikləri

“müstəqillik referendumları” beynəlxalq aləmdə dəstək qazanmır və buna misal olaraq

Şimali İraq və Kataloniyada keçirilən referendumları göstərdi: “Nə Şimali İraq, nə də

Kataloniyanın separatçı rəhbərləri keçirdikləri referendumlara hüquqi don geyindirə

bilmədilər, heç bir dövlət onları tanımadı, əksinə, İspaniya ilə İraqın ərazi bütövlüyü

dəstəkləndi. İspaniyanın və İraqın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyən böyük dövlətlər

Azərbaycanın da ərazi bütövlüyünü sözdə və əməldə dəstəkləməli, separatizmi

pisləməlidirlər. Biz beynəlxalq aləmdən separatizmə eyni münasibət bəsləməsini

gözləyirik”.

Tədbirin ikinci hissəsində Qərb Kaspi Universitetinin tələbələri müzakirələrdə

aktiv iştirak etdilər, beynəlxalq mövzularda fikirlərini bildirdilər.

QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİNİN HƏLLİNDƏ İSLAM AMİLİ

Elxan ŞAHİNOĞLU,

Siyasi analitik, Qərbi Kaspi Universitetinin Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin

rəhbəri

Azərbaycan coğrafi mövqeyinə görə Qərblə Şərq arasında körpü rolunu oynayır.

Azərbaycan Qərbin siyasi, iqtisadi və hərbi təşkilatları ilə sıx əməkdaşlıq etdiyi kimi

İslam aləmini əhatə edən qurumlarda da fəallığını azaltmır. Azərbaycanın İslam

aləminin fəal üzvü olduğunu 2017-ci ildəki iki təşəbbüsü də sübut edir. 2017-ci il

Azərbaycanda “İslam Həmrəyliyi ili” idi. Eyni zamanda, 2017-ci ildə Azərbaycanda IV

İslam Həmrəyliyi oyunları keçirildi.

Azərbaycan İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) üzvüdür və bu təşkilat işğal

altındakı torpaqların qeyd-şərtsiz azad olunması məsələsində hər zaman Azərbaycana

dəstək verir. 2017-ci il sentyabrın 10-da Astanada İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının elm

və texnologiya üzrə birinci sammiti keçirildi. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev

sammit çərçivəsində “XXI əsrdə elmin cəmiyyətə artan təsiri” mövzusundakı çıxışında

belə bir cümlə işlətdi: “Azərbaycanda məscidlərimizi dağıdan Ermənistan müsəlman

ölkələrinin dostu ola bilməz”. İlham Əliyev bu cümləsiylə bütün müsəlman ölkələrin

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsində Azərbaycanın mövqeyini

dəstəkləməsini istədiyinə eyham vurdu. Ancaq reallıq bir qədər fərqlidir.

Əlbəttə, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının zirvə toplantılarında Dağlıq Qarabağ

münaqişəsiylə bağlı qətnamələr qəbul edilir. Bundan başqa, ötən il İslam Əməkdaşlıq

Təşkilatının Türkiyədə keçirilmiş zirvə görüşündə Ermənistanın Azərbaycana qarsı

təcavüzü ilə əlaqədar Təmas qrupu yaradıldı.

Təəssüf ki, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının qətnamələri BMT qətnamələri kimi

kağız üzərində qalıb. Ayrıca, təşkilat çərçivəsində təsis edilən təmas qrupunun

fəaliyyəti haqqında da konkret fikir söyləmək çətindir. Bu da ondan irəli gəlir ki,

təşkilat Azərbaycanın haqlı mövqeyi dəstəkləsə də, quruma ayrı-ayrı üzv dövlətlərin

Cənubi Qafqazdakı proseslərə fərqli baxışları var və bu baxışlar heç də hər zaman

Ermənistanın işğalçı siyasətinin pislənməsi anlamına gəlmir.

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, İslam aləmi özü də yekcins deyil, müxtəlif

ölkələr arasında müxtəlif ixtilaflar var və bu ixtilaflar yaxşı halda maraq mübarizəsinə,

pis halda isə müharibələrə gətirib çıxarır. Həmrəyliyin zəifliyi ilə bağlı son nümunəyə

də müraciət edə bilərik. Myanmarda ordu və polis terrorçularla mübarizə adı altında

yerli müsəlman əhalisinə divan tutur. Kəndlər yandırılır, günahsız insanlar qətlə

yetirilir, yüzminlərlə müsəlman Banqladeşə qaçır. Bu qətliam İslam aləminin müzakirə

mövzusuna çevrildimi? Təəssüf ki, yox. Türkiyə, İran, Azərbaycan və bir neçə dövlət

bu məsələyə diqqət yetirdi, Banqladeşdəki qaçqınlara humanitar yardım göndərdilər.

Vəssəlam. Ona görə də Azərbaycanla İslam dünyası arasındakı münasibətlər mövzusu

haqqında fikir yürüdərkən, müsəlman aləminə aid ölkələrin və bu ətrafdakı siyasi

blokların ayrı-ayrılıqda Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə baxışlarını analiz

etməyə ehtiyac var.

Suriya münaqişəsinin həlliylə bağlı Türkiyə – Rusiya – İran formatı uğurlu alındı.

2017-ci ilin dekabr ayında Türkiyə – Rusiya – İran formatı Moskvada ilk toplantısını

keçirdi. Bu, Suriya böhranı başlayandan bu yana Türkiyə, Rusiya və İran xarici işlər və

müdafiə nazirlərinin ilk birgə görüşü idi. Rusiya və Türkiyə, o cümlədən İran Suriyada

münaqişənin həlli məqsədilə əsas tərəfdaşlara çevriliblər və ortada praktik müsbət

nəticələr var.

Gələcəkdə bu üçlü formatın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində də

fəallaşmasını gözləmək olarmı?

Türkiyəli rəsmilər rusiyalı həmkarları ilə görüşlərində Qarabağ münaqişəsinin

həlli vacibliyindən də danışırlar. Ancaq hələ ki, konkret nəticə yoxdur. Yeni formatın

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində ən böyük uğuru “mərhələli həll” planını

Ermənistan hakimiyyətinə qəbul etdirməsi ola bilər. Bunun qarşılığında isə Azərbaycan

və Türkiyə Ermənistanla münasibətləri normallaşdıracaqlarını, regional layihələrdə

Ermənistanın iştirakına şərait yaradacaqlarını vəd edə bilərlər. Görünür, atılacaq

addımlar Rusiya və İranın da regional maraqlarına cavab verməlidir ki, həm Moskva,

həm də Tehran Ermənistan hakimiyyətini “mərhələli həll” planına məcbur etsinlər.

2017-ci ilin əvvəlində Pakistan mətbuatında Azərbaycanın İslam Hərbi Alyansına

daxil olmaq barədə qərar qəbul etdiyinə dair xəbər yayıldı. Xəbərdə deyilirdi ki,

bununla yeni alyansa üzv olan dövlətlərin sayı 42-yə çatıb. Ancaq Azərbaycan rəsmiləri

bu xəbərləri təkzib etdilər. Buna baxmayaraq, 2017-ci il ərzində koalisiya haqqında

xəbərlər səngimədi. Koalisiyanın hərbi qərargahının Səudiyyə Ərəbistanının Ər-Riyad

şəhərində yerləşdirilməsinin nəzərdə tutulduğu və bu qərargahın terrora qarşı birgə

mübarizəni koordinasiya edəcəyinin planlaşdırıldığı bildirilirdi.

Azərbaycanın İslam Hərbi Alyansına üzvlüyünə 3 amil mane olur.

Birinci amil Rusiyanın reaksiyasıdır. Rusiya NATO-nun Şərqə doğru

genişlənməsinin əleyhinə olduğu kimi, cənub cinahında da yeni hərbi koalisiyanın

formalaşmasında maraqlı deyil. Digər tərəfdən, yeni koalisiyada Rusiyanın müsəlman

aləmindəki iki əsas tərəfdaşı – İran və Suriya yer almayıb. Tam əksinə, yeni

koalisiyanın əsas rəqibləri məhz bu iki ölkə sayıla bilər.

İkinci amil İrandır. Tehran da ilk gündən İslam Hərbi Alyansına üzvlük təklifini

rədd edib. Səudiyyə Ərəbistanı İranın regional rəqibidir və ona görə də Tehran

qərargahı Ər-Riyadda yerləşəcək hərbi alyansa üzvlüyü heç bir halda qəbul etməyəcək.

Üçüncü amil isə rəsmi Bakının həyata keçirdiyi balanslaşdırılmış xarici

siyasətdir. Azərbaycan nə Rusiyanın lider olduğu Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi

Təşkilatının üzvüdür, nə də ona rəbiq olan NATO-ya üzvlüyə çan atır.

Hadisələrin sonrakı inkişafı İslam Hərbi Alyansını ümumiyyətlə gündəlikdən

çıxartdı. 2017-ci il ərzində Səudiyyə Ərəbistanı ilə Qətər arasında yaranan ixtilaf bu iki

ölkənin bir-birlərini terrorçulara dəstək verməkdə ittiham etməsi və diplomatik

münasibətləri kəsməsi yaxın perspektivdə İslam Hərbi Alyansının reallaşmasının

mümkün olmayacağını göstərdi. Bu durum Azərbaycanı quruma üzv olub-olmamaq

kimi çətin dilemmadan xilas etdi.

2017-ci il fevralın 1-də İranın müdafiə naziri Hüseyn Dehqanın dəvəti ilə

Ermənistanın müdafiə naziri Viqen Sərkisyan İrana rəsmi səfər etdi. Görüşdə müdafiə

nazirləri iki ölkə arasındakı hərbi əməkdaşlıqla yanaşı, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin

həlli yollarını da müzakirə etdilər.

İranla Ermənistan arasında hərbi əməkdaşlığın hansı zərurətdən yarandığını

söyləmək çətindir.

Birincisi, Ermənistanın kifayət qədər maliyyəsi yoxdur ki, İrandan silah ala bilsin.

Bütün lazımi silahları Ermənistana Rusiya pulsuz verir.

İkincisi, İran Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində vasitəçi ölkələrdən biri deyil

ki, Tehranla münaqişənin həlli barədə geniş fikir mübadiləsinə ehtiyac olsun.

Açıq demək lazımdır ki, İranla Ermənistan arasındakı əlaqələr Azərbaycanda haqlı

olaraq narahatlıqla qarşılanır. Doğrudur, Azərbaycan heç bir dövlətin daxili işlərinə

qarışmır, ancaq məsələn, iranlı rəsmilərə və din xadimlərinə gəldikdə onlar

Azərbaycanın İsraillə münasibətlərinə yenidən baxmasını istəyirlər, hətta deyirlər ki,

Azərbaycan heç bir halda İsraildə səfirlik açmamalıdır. Halbuki, Azərbaycan İsraildən

aldığı müasir silahlar hesabına işğalçıya ağır zərbələr endirir. Ancaq Azərbaycan eyni

həssaslığı Tehranın göstərməsini istəyəndə iranlı rəsmilər və din xadiləri deyirlər ki,

Ermənistan İrana qonşudur və bu dövlətlə münasibətləri olmalıdır.

Azərbaycan İranın Ermənistanla təmaslarına o halda normal yanaşardı ki, İran

rəsmiləri Dağlıq Qarabağda girov saxlanılan iki azərbaycanlının geri qaytarılması

vacibliyini Ermənistan rəsmilərinin diqqətinə çatdırar və ya onlara deyərdilər ki, Dağlıq

Qarabağ ətrafındakı rayonların boşaldılması sülhə aparan yoldur.

İranın Ermənistanla sıx təmaslarına baxmayaraq, Bakı Tehranla əməkdaşlığını

azaltmayacaq. Ermənistan hakimiyyəti çox istəyir ki, İranla Azərbaycan arasında

gərginlik olsun. Ona görə də rəsmi Bakı İrəvanın bu tələsinə düşməməlidir.

Azərbaycanla İran arasında konkret iqtisadi layihələr var. Azərbaycan uzun illərdən

sonra Təbrizdə konsulluğun açılmasına nail oldu, iki dövləti birləşdirən dəmiryolu

xəttinin istifadəyə verilməsinə az qalıb, İran Bakı ətrafında bir neçə zavod tikəcək. Bu

səbəblərdən Azərbaycan İranla əməkdaşlığı azaltmamalıdır.

Bu il Türkiyə ilə Azərbaycan arasında da xeyli birgə hərbi təlimlər keçirildi.

Türkiyə Azərbaycanın strateji müttəfiqidir. Son illər bu müttəfiqlik daha da artıb və iki

ölkə arasındakı münasibətlər tarixinin qızıl dövrünü yaşayır. Siyasi təmaslar yüksək

səviyyədədir, Türkiyənin Azərbaycana, Azərbaycanın isə Türkiyəyə on milyardlarla

dollar yatırımları var. Bakı – Tiflis – Ceyhan və Bakı – Tiflis – Ərzurum boru xətləri

layihələrinə bu il biri də əlavə olunacaq: Bakı – Tiflis – Qars dəmiryolu. Növbədə isə

TAP və TANAP qaz boru xətlərinin tikintisidir. Türkiyə Azərbaycanla hərbi

əməkdaşlığın miqyasını da genişləndirir. İl ərzində iki ölkə arasında 3-4 birgə hərbi

təlimlər keçirilir.

Azərbaycanla Ermənistan arasında gərginliyin artması, cəbhə bölgəsindəki

mövcud vəziyyət Ankaranı da narahat edir. Ankara həmişə olduğu kimi Ermənistandan

Azərbaycanın işğal altındakı torpaqlarını boşaltmasını tələb edir.

Türkiyə Ermənistanın cəbhə bölgəsindəki təxribatlarına seyrçi qalmır, Ankaradan

ard-arda açıqlamalar səslənir. Cəbhə bölgəsində vəziyyət gərginləşən kimi

Azərbaycanın siyasi dairələrində ənənəvi suala gündəmə gəlir: Azərbaycanla Türkiyə

arasında mövcud hərbi əməkdaşlığı daha yüksək səviyyəyə qaldırmağa ehtiyac varmı?

Çünki Ermənistan Rusiyanın hərbi dəstəyinə arxayındırsa, Azərbaycanın Türkiyənin

hərbi dəstəyinə ehtiyacı yarana bilər. Bu mənada mümkün variantlardan biri Türkiyənin

Naxçıvanda hərbi bazasını rəsmiləşdirməsidir. Əgər Türkiyə keçmiş SSRİ ilə 1921-ci

ildə imzaladığı Qars müqaviləsinə görə Naxçıvanın təhlükəsizliyinə cavabdehdirsə,

bunun real olaraq həyata keçirilməsi də mümkündür.

Azərbaycan müstəqil dövlətdir və Bakı Ankara ilə hərbi baza məsələsində

razılaşsa, heç bir dövlət bu prosesə mane ola bilməz. Ermənistanın və onun tərəfdaşı

Rusiyanın etirazları məntiqsiz olacaq. Bakının həm Moskvaya, həm də İrəvana

ünvanlayacağı məntiqi sual belə olacaq: Rusiya Ermənistanda hərbi bazalarını

yerləşdirə bilirsə və bu dövlətin təhlükəsizliyini təminatı altına alırsa, niyə Türkiyə ilə

Azərbaycan eyni işi görə bilməzlər?

Bu suala nə Kremlin, nə də İrəvanın məntiqi cavabı ola bilər. Ona görə Türkiyənin

Azərbaycan ərazisində hərbi baza yaratması ideyası aktuallaşa bilər. Məsələ

burasındadır ki, Azərbaycan ordusu Dağlıq Qarabağ istiqamətində uğur qazanarsa,

Ermənistan hakimiyyəti Naxçıvan istiqamətində hərbi əməliyyatlar həyata keçirə bilər.

Türkiyə – Azərbaycan hərbi birliyinin rəsmiləşdirilməsi Ermənistan ətrafındakı

halqanın daralmasına səbəb olacaq. Azərbaycan ordusu Ermənistan ərazisinə hücum

etmir, özünə aid Dağlıq Qarabağı və ətraf rayonları işğalçılardan azad etmək istəyir.

Buna heç Rusiya da qarışa bilmir. Çünki Rusiya Ermənistanın təhlükəsizliyinin

təminatçısıdır, Dağlıq Qarabağın yox. Eyni saziş Azərbaycanla Türkiyə arasında

imzalanarsa, bu, Türkiyənin Dağlıq Qarabağ üzərindəki təhlükəsizliyinə də təminatçı

anlamına gələcək. Bundan sonra Ankaranın hansı addımlar atacağı indidən bəlli olmasa

da, aydındır ki, Ermənistan qarşısında Azərbaycan – Türkiyə hərbi ittifaqını görəcək.

İslam aləmində Qarabağ məsələsinə Türkiyədən fərqli münasibət göstərən

dövlətlər də var. Pakistanın paytaxtı İslamabadda İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının

(ECO) 13-cü sammitində maraqlı hadisə baş verdi. Gözlənilmədiyi halda Qırğızıstan

qəbul edilmiş bəyanatın siyasi müddəalarına qoşulmadı. Bu, rəsmi Bakı üçün sürpriz

qərar oldu. Çünki bəyanatda ECO məkanında münaqişələrin mövcudluğu iqtisadi

inkişafı və əməkdaşlığı əngəllədiyi yazılırdı. Bundan əlavə, bəyanatda inkişaf, sülh və

təhlükəsizliyin regionda davamlı çiçəklənmə və sabitliklə birbaşa bağlı olduğu qeyd

olunurdu.

Bu ifadələrdə yeni heç nə yoxdur. Bəyanatda qeyd edilən ifadələr iqtisadi inkişaf

və regional əməkdaşlığın sülh və təhlükəsizliklə üzvü bağlılığı bütün beynəlxalq

ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilən prinsipdir və bu, BMT-nin Davamlı İnkişaf

Konsepsiyasının təməlini təşkil edir. Digər tərəfdən, ECO ölkələri bəyanatdakı bu

ifadələrlə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə hörmət ifadə edirdilər. Ona görə də

Qırğızıstanın mövqeyi qətiyyən başadüşülən deyildi. Axı bu səsverməyə qədər Bişkək

də hər zaman Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstək verib.

Qırğızıstanın bu mövqeyi Ermənistanda yüksək qiymətləndirildi. Təsadüfi deyil

ki, ECO sammitindən sonra Ermənistanın baş naziri Karen Karapetyan Bişkəkə səfər

etdi. Qırğızıstanın Ermənistanla elə bir iqtisadi əlaqələri və ya ortaq layihələri də

yoxdur. Əksinə, Qırğızıstan Azərbaycanla iqtisadi əlaqələrin və ortaq layihələrin

reallaşmasına ümid edirdi. Ancaq son hadisədən sonra rəsmi Bakının Qırğızıstanla

iqtisadi əlaqələrə maraq göstərəcəyini söyləmək problematikdir. Təsadüfi deyil ki,

Azərbaycan XİN və prezidentin xarici siyasət məsələləri üzrə müşaviri Qırğızıstanın

mövqeyini tənqid edən açıqlamalar səsləndirdilər.

Niyə Qırğızıstan Azərbaycanın xeyrinə səs vermədi?

Görünür, Qırğızıstan Rusiya və Ermənistanla birgə Avrasiya İqtisadi Birliyində, o

cümlədən Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında yer aldığı üçün İrəvana

dəstək verir. Qazaxıstan və Belarus da eyni qurumların üzvüdür. Ancaq hər ikisi

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir və Ermənistanın siyasətindən narazıdır.

Bişkəkin İrəvana dəstəyi onu Bakıdan uzaqlaşdırır. Ümid edək ki, Qırğızıstanın yeni

prezidenti Azərbaycanın ərazi bütövlüyü mövzusuna daha həssas yanaşacaq.

Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev 2017-ci il aprelin 2-3-də

Azərbaycanda rəsmi səfərdə oldu. Səfər çərçivəsində iki ölkə arasında müxtəlif

əməkdaşlıq sazişləri imzalandı. Nursultan Nazarbayev Bakıda veridiyi açıqlamalarda

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini bir daha vurğuladı. Qazaxıstan

prezidenti münaqişənin həllində BMT qətnamələrinin əsas götürülməsi vacibliyini

bildirdi. Bu mənada Bakı ilə Astananın mövqeləri üst-üstə düşür. Azərbaycan da illərdir

Qarabağ münaqişəsinin həllində BMT-nin 1990-cı illərin əvvəllərində qəbul edilən 4

qətnamənin yerinə yetirilməsinin əsas götürülməsini tələb edir. Qazaxıstan hazırda

BMT-nin qeyri-daimi üzvüdür. Doğrudur, Qazaxıstanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin

həllindəki imkanları geniş deyil. Qazaxıstan ATƏT sədri olduğu dövrdə də

münaqişənin həllini sürətləndirə bilmədi. Ancaq rəsmi Bakı üçün başqa amil vacibdir.

Qazaxıstan və Ermənistan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının, o cümlədən

Avrasiya İqtisadi Birliyinin üzvüdür və hər iki təşkilatda Astana Azərbaycanın ərazi

bütövlüyünü əsas götürərək, İrəvanın Azərbaycan əleyhinə fəaliyyətinə imkan vermir.

Bu, rəsmi Bakı üçün çox dəyərlidir.

Azərbaycana dəstək verən ölkələr arasında Pakistanın və Səudiyyə Ərəbistanının

da adını çəkmək lazımdır. Hər ikisi ərazi bütövlüyü məsələsində Azərbaycana

birmənalı dəstək verir və işğal faktına görə Ermənistanla diplomatik münasibətlər

qurmayıblar. Hətta rəsmi İrəvan müxtəlif dövlətlərin vasitəçililyi ilə bir neçə dəfə Ər-

Riyadla əlaqə qurmaq istəsə də hər dəfə rədd cavabı alıb. Təsadüfi deyil ki, Səudiyyə

Ərəbistanı Qətərlə diplomatik münasibətlərə son verdikdən bir neçə gün sonra

Ermənistanın xarici işlər naziri Edvard Nalbandyan Doxaya səfər etdi və bununla

İrəvanın kimin tərəfində olduğunu göstərdi. Doğrusu, Qətər hakimiyyətinin mövcud

gərgin vəziyyətdə Ermənistanın xarici işlər nazirini Doxaya dəvət etməsinin səbəbi

aydın olmadı. Qətərin Cənubi Qafqaz bölgəsində əsas iqtisadi tərəfdaşı Azərbaycandır.

Bunu nəzərə alaraq Qətər Qırğızıstanın səhvini təkrarlamamalıdır.

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev 2017-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı ilə yanaşı

Pakistanda da oldu. Pakistan Azərbaycana hər cür hərbi dəstək verməyə hazırdır.

Pakistan ən müasir silahlarını, hərbi təyyarələrini Azərbaycana satacaq. Eyni zamanda

Azərbaycan da Pakistanın problemlərinə diqqətlə yanaşır. Heydər Əliyev Fondunun

xətti ilə Pakistanda zəlzələdən zərər çəkən insanlara humanitar yardımların

çatdırılmasını və bu ölkədə inşa etdiyi məktəbləri xatırlatmaq kifayətdir.

Beləliklə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü

çərçivəsində həllində dəstək verən əsas ölkələr İslam ölkələridir. Ancaq münaqişənin

həllində vasitəçi ölkələr arasında İslam ölkəsi yoxdur. Digər tərəfdən, İslam aləmində

həmrəylik də yoxdur. Bu mənada Qarabağ məsələsində İslam aləminin tamamının

fəallaşacağını söyləmək mümkün deyil.

PETR VAQNER: “ÇEXLƏRİN AZƏRBAYCANA GƏLMƏLƏRİNİN

MARAQLI TARİXÇƏSİ VAR”

Petr Vaqneri təxminən 3 ildir tanıyıram, Çexiyanın Azərbaycandakı səfirinin

müşaviridir. Bu 3 ildə demək olar ki, ən azı ayda bir dəfə görüşür və müxtəlif

mövzularda fikir mübadiləsi aparırıq. İxtisasca tarixçidir, Çexiyada siyasi mövzuları

əhatə edən dərginin baş redaktoru olub, Rusiya və Ukraynada çalışıb və ətraf bölgə

haqqında kifayət qədər bilgilidir. Ona görə söhbətimiz hər dəfə alınır, üstəgəl, bir neçə

il əvvəl mənə söylədi ki, Çexiya – Azərbaycan münasibətlərinin tarixi köklərini

araşdırmaq istəyir. Petr bu araşdırmalarda çox irəli getdi və müxtəlif ölkələrin

arxivlərindən o qədər sənəd əldə etdi ki, sonda bu haqda kitab yazmaq qərarına gəldi.

Elə universitetimizin tələbələriylə birgə Petri səfirlikdə ziyarət edərkən söhbətimizə bu

mövzudan – kitabdan başladıq:

- Petr, necə oldu ki, kitab yazmaq qərarına gəldiniz?

- Adətən, harasa işləməyə getməzdən öncə ölkələrimiz arasındakı tarixi əlaqələri,

həmin ərazilərdə çexlərin yaşayıb-yaşamadığını araşdırmağa başlayıram. Bu ənənəni

Azərbaycana ilk gəldiyim gündən də pozmadım.

- Azərbaycandakı araşdırmalarınız zamanı nələr əldə etdiniz?

- Mənə maraqlı idi ki, Çexiyadan bu qədər uzaqda olan Azərbaycanda çexlər

yaşayıbmı? Çünki bilirdim ki, çexlər Gürcüstanda, Rusiyada, Ukraynada yaşayıblar.

Araşdırmalara başladıqda öncə heç nə əldə edə bilmədim. Sizin tarixçilərdən soruşanda

deyirdilər ki, burada almanlar, estonlar yaşayıb, ancaq çexlər olmayıb. Buna

baxmayaraq, çox araşdırdım və ilk izləri aşkarladım. İlk öncə Çexiya Xarici İşlər

Nazirliyinin arxivindən Çexiyadakı cəmiyyətin ötən əsrin əvvəllərində Bakıya

göndərdiyi məktubu üzə çıxartdım. Ötən əsrin əvvəllərində Bakıda Çexiyanın Qırmızı

Xaç Komitəsinin nümayəndələri fəaliyyət göstəriblər. Sonrakı fakt da maraqlı idi.

Birinci Dünya müharibəsində çar Rusiyasının əsir götürdükləri hərbçilərin bir qismi

Nargin adasında saxlanılırdı. Əsirlər içərisində çexlər də olub və Çexiya Qırmızı Xaç

Komitəsinin nümayəndələri onlara yardım etməyə çalışıblar. Bolşeviklər Azərbaycanı

işğal etdikdən sonra Bakıda yaşayan bir qrup çex evlərinə dönmək istəyib. Halbuki,

Cümhuriyyət dövründə çexlərin Bakıda heç bir problemi olmayıb, rahat yaşayıblar.

Ancaq bolşeviklərin işğalından sonra onların həyatı faciəvi olub, bəziləri geri qayıda

bilməyib, intihar edənlər də olub. Mən Çexiyaya gedib çıxan azərbaycanlılar barədə də

maraqlanmışam. Ötən əsrin əvvəllərində Bakı – Tiflis dəmiryolu olmadığı üçün

Azərbaycandan Çexiyaya getmək imkanları məhdud idi. Maraqlıdır ki, dəmiryolu

tikiləndən sonra Azərbaycandan Çexiyaya 3 günə gedib çatmaq olurdu. Hazırda

Praqadan Bakıya gəlmək üçün cəmi 10-12 saat lazımdır. Təyyarələr vasitəsilə isə

zaman daha da qısalıb. Praqa ötən əsrin əvvəllərində Rusiyadan qaçan mühacirləri daha

çox qəbul edirdi. Araşdırmalar zamanı onların arasında azərbaycanlıların olmadığı

qənaətinə gəldim.

- Sizcə, bu nədən irəli gəlirdi?

- Görünür, azərbaycanlılar Praqanı o qədər dost mühiti olan məkan kimi qəbul

etmirdilər. Azərbaycanlılar bolşevik işğalından sonra daha çox Fransaya və

Almaniyaya köçürdülər.

- Eşitdiyimə görə, Cümhuriyyətimizin qurucularından olan Məmməd Əmin

Rəsulzadə ilə bağlı maraqlı fakta rast gəlmisiniz...

- Bəli, araşdırmalar zamanı Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə bağlı maraqlı fakta rast

gəldim. Rəsulzadənin “Panturanizm” əsərini oxuduqda onun 19-cu əsrdə Çexiyada

yaşamış iki mütəfəkkirdən gətirdiyi sitatlara rastladım. Bunlardan biri Qavrilçik idi.

Məsələ burasındadır ki, Qavrilçik çex dilindən başqa heç bir dildə əsər yazmayıb,

əsərləri başqa dilə də tərcümə olmayıb. Belə çıxırdı ki, Rəsulzadə Qavrilçikin əsərini

orijinaldan oxuyub? Ancaq bunun üçün Rəsulzadə çex dilini bilməli idi. Digər tərəfdən,

Məmməd Əmin Rəsulzadə Avropanın bir çox ölkəsində olsa da, Praqada heç zaman

olmayıb. Mən bunu dəqiq bilirəm. Görünür, Rəsulzadə Qavrilçikin əsərləri barədə

hansısa başqa mənbədən məlumat əldə edib. Ancaq onun hansı mənbə olduğu mənə

məlum deyil.

- Bəs ilk azərbaycanlılar Çexiyaya necə gedib çıxıb?

- İkinci Dünya müharibəsi zamanı Çexiya ərazisindəki partizan dəstələri

sıralarında təxminən 20 nəfər azərbaycanlı da olub. Onlar əsirlikdən qaçaraq

Çexiyadakı partizanlara qoşulublar. Həmin azərbaycanlılardan göstərdikləri

qəhrəmanlıqlara görə medal və müxtəlif mükafatlar alanlar, döyüşlərdə

qəhrəmancasına həlak olanlar da var.

- Müharibədən sonra Çexiyada qalan azərbaycanlı olubmu?

- Bildiyimizə görə, hamısı geri qayıdıb. Hətta məndə 60-cı illərdə çəkilmiş

fotoşəkil var. Bizim hərbi attaşemiz Moskvadan Bakıya gəlib, həmin azərbaycanlılarla

görüşərək onlara partizan bayrağını təqdim edib. SSRİ dövründə də Çexiya ilə

Azərbaycan arasında əlaqələr olub. O zamanlar Çexoslovakiya maşınqayırma sənayesi

ilə məşhur idi. Həmin sənayenin istehsal etdiyi dəzgahlar Azərbaycan SSRİ-yə də

gətirilirdi. Çexiyadan Azərbaycana ilk rəsmi səfər 1956-cı ildə baş tutub. Bu, o zamankı

parlament nümayəndələrimizin səfəri olub. Bundan sonra müxtəlif səviyyəli səfərlər

olub. Ancaq çox maraqlıdır ki, Azərbaycan SSRİ-dən Çexiyaya cavab səfərləri

olmayıb. Görünür, Moskva buna imkan verməyib.

- Ola bilsin, o zamanlar SSRİ respublikaları arasında bölgü olub.

Xatirimdədir ki, Azərbaycandan Bolqarıstana və Polşaya gedirdilər. Bəlkə

Çexiyaya da başqa respublikalardan gedənlər olub...

- Ola bilər. Ancaq diplomatiyada belə bir qayda var – cavab səfəri. Məsələn, əgər

Praqadan nümayəndələr burada 5 dəfə olubsa, Bakıdan bir dəfə də Çexiyaya səfər təşkil

olunmayıb. Bu, yaxşı hal deyildi.

- Moskva imkan verməyib...

- Şübhəsiz.

- Yadımdadır ki, çex pivə istehsalçısının Bakıdakı sərgüzəştləri barədə mənə

danışmışdınız...

- Bu çox maraqlı hadisədir. Həmin şəxs Azərbaycana 19-cu əsrin əvvəllərində, çar

Rusiyası dövründə gəlib. Bakıda pivə istehsalının əsasını qoyub. Çex pivəsi dünyada

məşhurdur. Demək, həmin çex Bakıda Cümhuriyyət dövründə də fəaliyyət göstərib.

Bolşeviklər Bakını işğal etdikdən sonra onun fabrikini əlindən alıblar. Çarəsiz qalaraq

vətəninə geri dönmək istəyir, ancaq bolşeviklər onu bir müddət bu imkandan məhrum

ediblər. Buradakı arxivlərin birində həmin çexin belə bir məktubuna rast gəldim. O,

Azərbaycandakı bolşeviklərin rəhbərliyinə məktubunda yazırdı: “Azərbaycanda pivə

istehsalı qadağan olunduğuna görə, Bakıda qalmağı məqsədəuyğun hesab etmirəm.

Xahiş edirəm, məni evə buraxın”. Ancaq 6 aydan sonra ona geri qayıtmağa icazə

veriblər...

Misal üçün, neft sahəsində işləyən çex mühəndisi bolşeviklərin işğalından sonra

iki il də Bakıda işləməyə məcbur etdilər, çünki başqa mütəxəssisləri yox idi. Sonda

çexlərə evlərinə dönməyə icazə verirdilər, ancaq Bakıda qazandıqları bütün əmlak və

qazancları əllərindən alınırdı. Bakıdakı çexlərdən yalnız biri – Vatsek bolşeviklərlə

əməkdaşlıq edib, hətta Azərbaycanda yüksək vəzifə tutub. Səbəbi o idi ki, Vatsek

Stalinin Bakıdakı quldur dəstəsinin üzvü olub, birlikdə bankları yarıblar və Stalin

bolşeviklərin lideri olduqdan sonra çex dostunu unutmayıb, onu müxtəlif vəzifələrə

irəli sürüb. Məsələn, arxivdən Vatsekin adına belə bir sənəd tapdım: “Yoldaş Stalin

dalımca gəldi və dedi ki, ona 600 rubl lazımdır. O illərdə bu, böyük pul idi. Mən dedim

ki, 10 dəqiqə gözləsin və ona 800 publ gətirdim”.

Stalin belə bir şəxsi unudardımı? Vatsek memuarlarında yazırdı ki, yoldaş Stalini

növbəti sürgünə yollayanda görüb ki, onun paltosu çox pisdir, qaçıb ona kürk

alıb.Vatsek tək-tük şəxslərdən idi ki, sonrakı illərdə də Stalinə “Sən” deyə müraciət

edirdi. 1930-cu illərdə Vatsek Tiflisə köçür və dəmiryolu prokuroru vəzifəsinə təyin

olunur. O həm də üç çağırış SSRİ-nin deputatı olub.

Maraqlısı budur ki, keçmiş Çexoslovakiyada Kommunist Partiyasının hakimiyyəti

dövründə Vatsek haqqında heç kim heç nə bilməyib. Məsələn, SSRİ illərində

Azərbaycan tarixçilərindən biri Praqaya gələrək “məşhur çex kommunisti” haqqında

kitab yazmaq istədiyini deyib. Praqada kiminlə görüşübsə, ona eyni sualı verib: “Vatsek

kimdir?” Azərbaycanlı tarixçi hər dəfə bu sualı təəccüblə qarşılayıb. Məsələ

burasındadır ki, Vatsek SSRİ kommunistləri arasında tanınan şəxs idi, ancaq vətənində

onu kimsə tanımırdı. Çünki Vatsek çex olsa da, 19-cu əsrin sonlarında Vyanada anadan

olub və gənclik yaşlarında atası ilə birgə Bakıya gəlib.

- Petr, başqa hansı maraqlı tapıntılarınız var?

- Ötən əsrin əvvəllərində Rusiyaya musiqi turnesinə gələn çexlərin bir qismi

Bakıda da konsert verirmişlər. Hələ 1900-cü ildə, çar dövründə dünyaca məşhur çex

kvarteti Bakıda olub. Dəmiryolunun olmadığı həmin dövrdə onların buraya necə

gəlməsi maraq doğurur. Bu məsələni çox araşdırdım və məlum oldu ki, məşhur rus

müğənnisi Fyodor Şalyapin Peterburqda konsert verərkən bir konsertdən 2000 rubl əldə

edirmiş. Tiflisdən Bakıya gələn orta səviyyəli müğənni isə həmin dövrdə Bakıda hər

konsertində 16 min rubl alırmış. Fərqi gördünüzmü? Demək, Bakı musiqiçilər üçün

gəlirli şəhər sayılırdı. Çexiyadan Bakıya çox sayda jurnalist, turist də gəlib. 19-cu əsrin

sonu – 20-ci illərin əvvəlində çex müəlliflərin Bakıda baş verənlər haqda yazılmış 3

romanı, 1 hekayəsi var. Həmin əsərlərdə Bakı küçələri dəqiqliklə təsvir olunub. Məşhur

şair Mirzə Şəfi Vazehin əsərlərinin bir qismi 1876-cı ildə çex dilinə tərcümə edilib.

Başqa bir maraqlı fakt haqqında danışmaq istəyirəm. Deməli, Çexiyada Ledniça adlı

məşhur qəsr var. 19-cu əsrin ikinci yarısında qəsrdə yenidənqurma işləri aparılanda bu

qəsrin sahibi orada minarə tikməyə icazə verib. Bağçada gözəl minarə tikilib. Ora

gələnlərə divarlardakı yazılar göstərilərək izah edilib ki, baxın, bu, məşhur ərəb

yazılarıdır, Qurandan hissələrdir. Bir müddət sonra həmin qəsrə təsadüfən azərbaycanlı

şərqşünas gəlib. O həmin yazılara baxaraq deyib ki, bu ərəb dilində deyil, Azərbaycan

dilindədir, yazılar isə Qurandan ayələr deyil, sadəcə, Azərbaycan atalar sözləridir

(gülür).

- Kitabı nə zaman bitirmək fikrindəsiniz?

- Bu il Azərbaycan Demokratik Respublikasının, eləcə də Çexiya Respublikasının

100 illik yubileylərini qeyd edəcəyik. Buna görə də iyun ayında kitabın təqdimatını

keçirməyi planlaşdırıram. Kitab üç dildə – Azərbaycan, çex və ingilis dillərində olacaq.

Bu kitabda Nizami Gəncəvi haqqında da yazmışam. Dahi Nizami Azərbaycan – Çexiya

əlaqələrində böyük yer tutur. Çünki Nizami Gəncəvinin yaradıcılığının bir hissəsi ilk

dəfə çex alimləri tərəfindən alman dilinə tərcümə edilib. Bizdə Nizami Gəncəvinin

əlyazmaları var. Bu, hələ müharibəyə qədərki dövrdə olub. Hətta 2-ci Dünya

müharibəsi dövründə bizim ən yaxşı şairlərimiz “Yeddi gözəl”i çex dilinə tərcümə

ediblər. Onlardan biri hətta Nobel mükafatı laureatı olub. “Əli və Nino” əsəri

Azərbycanca dərc edilməmişdən qabaq çex dilində 1938-ci ildə nəşr edilib.

M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasında Çexiyada olan əsərlərin

kataloqu yaradılır. Keçən il Azərbaycan şərqşünaslarından ibarət qrup Praqanın Milli

Kitabxanasında olub. Onlar orada olan bütün əlyazmaları görüb, müəllifləri

dəqiqləşdiriblər. Kitabda 1991-ci ildən sonrakı dövrdə müstəqil Azərbaycanla Çexiya

arasındakı diplomatik əlaqələr də yer alacaq. Bu ölkələr bir-birini tanısa da

təmaslarımız 2000-ci illərdən sonra intensivləşib.

- Petr, Siz tarixçi olmaqla yanaşı, həm də peşəkar diplomatsınız. Ona görə də

bu sualım ikitərəfli əlaqələrə aiddir. Azərbaycanın Avropa İttifaqının 9 dövləti ilə,

o cümlədən Çexiya ilə strateji sazişi var. İki ölkə arasındakı siyasi və iqtisadi

münasibətlərin hazırki səviyyəsini necə qiymətləndirirsiniz?

- Çexiya Azərbaycanla diplomatik əlaqələri bərpa edəndə burada Qarabağ

uğrunda müharibə gedirdi. Yəni əlaqələr hələ inkişaf etməmişdi, baş qarışıq idi.

Sonralar biz Azərbaycandan neft almağa başlayanda əlaqələrdə sürətli inkişaf dövrünə

qədəm qoyduq. İstifadə etdiyimiz neftin üçdə bir hissəsi Azərbaycan neftidir. Biz bilirik

ki, Azərbaycan etibarlı tərəfdaşdır. Bizim əlaqələrimizdə heç vaxt anlaşılmazlıqlar

olmayıb. İndi TAP-ın tikintisinin bitməsini, Azərbaycan qazının Avropaya gəlməsini

gözləyirik. Onun bir hissəsi bizə çata bilər. Bu, bizim üçün çox mühümdür. Enerji

təhlükəsizliyini təmin etmək bizə çox vacibdir. Azərbaycan şirkətləri bizə çox kömək

edir. Bu əməkdaşlıq həm də parlamentlər səviyyəsində inkişaf edir. Deputatlarımız

arasında gözəl dostluq əlaqələri var. Çexiyaya gələn azərbaycanlı turistlərin sayı hər il

artır. Çexiyada xeyli azərbaycanlı tələbə də təhsil alır. Çexiyada tələbələr üçün müxtəlif

proqramlar var. Əgər xarici tələbə universitetə qəbul imtahanını çex dilində verməyə

qadirdirsə, onu universitetə qəbul edirlər və o bizim tələbələr kimi pulsuz təhsil alır.

Amma bunun üçün çex dilini yüksək səviyyədə bilmək lazımdır. Daxili İşlər

Nazirliyinin statistikasına görə, Çexiyada hazırda 900 azərbaycanlı yaşayır. Beləliklə,

əlaqələrin inkişaf dövrünü yaşadığını məmnuniyyətlə vurğulamalıyam.

- Petr, müsahibəyə və Qərbi Kaspi Universitetinin bir qrup tələbəsini qəbul

edib onlara yazdığınız kitab və ikitərəfli əlaqələr haqqında dəyərli məlumatlar

verdiyinizə görə Sizə təşəkkür edirəm.

Elxan ŞAHİNOĞLU

HƏRBİ BAXIMDAN AZƏRBAYCANLA ERMƏNİSTAN

ARASINDAKI ÖNƏMLİ FƏRQLƏR...

Qadir KAZIMOV,

Qərbi Kaspi Universitetinin Siyasi və İctimai Elmlər fakültəsinin

2-ci kurs tələbəsi

Dağlıq Qarabağ ətrafındakı danışıqlar prosesi 26 ildən artıq müddətdə heç bir

nəticə vermir. Ona görə də problemin güc yolu ilə həlli məsələsi yenidən aktuallaşır.

Bu amili Azərbaycanla Ermənistanın müdafiə xərclərini artırması dinamikası da

göstərir.

2016-cı ilin “aprel döyüşləri” Ermənistan cəmiyyətini yuxudan ayıltdı.

Azərbaycan ordusunun qısa zaman ərzində Ermənistan ordusunun keçilməz

adlandırdığı “Ohanyan xətti”ni (Ermənistanın keçmiş müdafiə naziri Seyran Ohanyanın

cəbhənin ön və arxa xəttində qurduğu müdafiə və istehkam sistemlərinə verilmiş ad)

yarıb keçməsi Ermənistan hakimiyyəti üçün hərtərəfli dərs oldu. Təsadüfi deyl ki,

Ermənistan hakimiyyəti artıq ölkə büdcəsinin 20 faizindən bir qədər çox hissəsini hərbi

sahəyə ayırır. Ermənistanın maliyyə naziri Vardan Aramyanın təqdim etdiyi 2018-ci il

üçün dövlət büdcəsi layihəsində Ermənistan ordusuna ayrılacaq vəsaitin artırılmasıda

qarşı tərəfin bu sahədə mövqeyini əks etdirir. İqtisadi problemlərinə baxmayaraq, 2016-

cı ilin ikinci yarısında Ermənistanın Rusiyadan aldığı 200 milyonluq kreditin də hərbi

sektora ayrılması bu fikrin təsdiqidir. Ermənistan müqavilə çərçivəsində Rusiyadan

“Smerç” reaktiv yaylım atəşi sistemləri və onun sursatlarını, “Igla-S” zenit-raket

sistemləri, “Avtobaza-M” yerüstü radiotexniki kəşfiyyat kompleksi, “TOS-1A” ağır

odatanları,“9M113M” idarəolunan raketləri, “RPG-26”qumbaraatanları, Draqunov

snayper tüfəngi, “Tiqr”zirehli avtomobilləri, mühəndis və rabitə vasitələri alacağını

bəyan etmişdir.

Məlumat üçün bildirək ki, “Smerç” sistemi dördoxlu MAZ-543M (kütləsi 43,7

ton, maksimal sürəti 69 km/saat) yük avtomobilinin üzərində yerləşdirilmiş 300 mm

çaplı 12 boru paketindən ibarətdir. Bu sistem bütün raketləri 38 saniyəyə ata bilir.

Tərkibində dörd "Smerç" sistemi olan batereya 48 ədəd raketlə 90 km məsafədəki

təxminən sahəsi 800x800 m olan ərazini məhv edə bilir və istifadə edildiyi halda Gəncə

kimi şəhərdə belə böyük dağıntılara səbəb ola bilər . Habelə 2016-cı il sentyabrın 21-

də müstəqilliyin 25 illiyi münasibətilə İrəvanda keçirilən hərbi paradda sadalanan

silahlarla birlikdə atış məsafəsi 280-300 km olan "İsgəndər-E" raket kompleksinin

nümayiş etdirilməsi Azərbaycanda adekvat addımlar atmağa məcbur etdi. Qarşı tərəfdə

"İsgəndər-E" kimi taktiki-ballistik raket sisteminin olması Azərbaycan üçün təhdid

sayılır.

Azərbaycan buna cavab olaraq İsraildən son dövrlərin ən güclü hava hücumundan

müdafiə sistemlərindən olan “İron Dome” sisteminin alınacağını bildirdi. Bundan

başqa, Azərbaycanın müdafiə naziri, general-polkovnik Zakir Həsənovun 2017-ci ilin

oktyabr ayında Belarusa səfəri zamanı 200 km mənzilə sahib “Polonez” reaktiv-yaylım

atəşi sistemlərinin alınacağı ilə bağlı gələn xəbərlər və nazirin şəxsən həmin sistemlərlə

maraqlanması erməni mediasında böyük narahatlıqla qarşılandı. Bu, Azərbaycanın

Rusiyaya verdiyi kiçik mesaj kimi də başa düşülə bilər. Rusiyanın Ermənistana silah

peşkəş etməsi bölgədə qüvvələr nisbətini dəyişmək iqtidarında deyil. Azərbaycan bir

çox ölkədən, o cümlədən Rusiyadan müasir silah və hərbi texnika alır və alacaq. Buna

baxmayaraq, Rusiya hərbi balansın Azərbaycanın lehinə dəyişməsindən narahatdır.

Rusiya Dağlıq Qarabağ problemini inhisarda saxlamağa çalışır. Digər tərəfdən, Rusiya

Ermənistan üzərində nəzarətini də azaltmır. Ermənistanın Avropa İttifaqı ilə imzaladığı

saziş də Rusiyanın icazəsi ilə baş tutub. Ancaq bölgədə müharibənin baş verməsi

halında nə Rusiya, nə də Avropa Ermənistanı tam qoruya bilər.

Azərbaycan rəsmilərinin dəfələrlə hərbi gücdən istifadəyə dair verdiyi bəyanatlar

da bu fikri təsdiq edir . Bu baxımdan Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin separatçılara

qarşı hər hansı müdaxiləsinin nə ilə nəticələnəcəyi ətrafında da müzakirələr səngimir.

Aprel döyüşlərindən sonra bəzi erməni rəsmiləri müsahibələrində Azərbaycanın hərbi

üstünlüyünü qəbul etsələr də, ehtimal edilən müharibənin guya Azərbaycana baha başa

gələcəyini vurğulayırlar . Bəs erməniləri bu qədər iddialı danışmağa nə vadar edir?

Onlar nəyə güvənirlər?

Söhbət vurulacaq zərbədən gedirsə, artıq burda tank, zirehli maşınlar kimi amilləri

arxa plana salmaq, diqqəti ballistik raketlər